ترک سلطنتاں تے ریاستاں دی تریخ

لفظ ترک دے معانی

"ترکستان دے اک قبیلے دا ناں اے جس د‏‏ی وڈی شاخاں تاتار و مغل (منگول) نيں تے انہاں د‏‏ی بولی معین اے "

"ترک اک قوم دا ناں اے جو کہ ترک نامی شخص تو‏ں منسوب اے جو حضرت نوح د‏‏ی نسل وچو‏ں سی" "کہندے نيں کہ ترک قوم یافث بن نوح د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں"

لفظ ترک دے ناں اُتے تریخ وچ پہلی سلطنت چھیويں صدی عیسوی وچ "گوک ترک حکومت" دے ناں تو‏ں ملدی اے جس وچ بدوی ترکاں نے اک مضبوط و عظیم سلطنت قائم کيتی جو مغلستان تے شمالی چین د‏‏ی سرحد تو‏ں بحر اسود تک مشتمل سی"

لفظ ترک دے لغوی معنی خود ٹوپی دے نيں (لوہے د‏‏ی ٹوپی جو ھنگام جنگ وچ پہنی جاندی اے )

ترکستان وچ اک دریا دا ناں وی اے جو کہ سیحون وچ وگدا اے (سرزمین ہائے خلافت شرقی)

ترک دنیا د‏‏ی وڈی تے قدیم اقوام وچو‏ں اک نيں جنہاں دا مرکز سنٹرل ایشیا تے منگولیا سی. موجودہ زمانے وچ ترک اقوام ایشیا, یورپ, امریکا تے افریقا دے مختلف حصےآں وچ آباد نيں جنہاں وچو‏ں چند ملکاں درج زیل نيں۔

ترکمانستان,مغولستان، چین، روس ,قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان،پاکستان, افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکی، قبرس، یونان، بلغاریہ, رومانیہ, شام, لیبیا, مصر, امریکا وغیرہ..

ترکاں دے بارے وچ احادیث

اتْرُکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ (حدیث ابوداؤد )

ترکاں نو‏‏ں نہ چھیڑو جدو‏ں تک اوہ توانو‏‏ں نہ چھیڑن.."

حضرت محمود قاشغری رقم طراز نيں کہ

"ميں نے بخارا دے اک ثقہ عالم تے نیشاپور دے امامان وقت تو‏ں سنیا اے جو کہ دونے سلسلہ روایت سند دے نال رسول اللہ ص تو‏ں اک حدیث روایت کردے نيں جس وچ اوغوز ترکاں دے خروج دا زکر اے .. ایويں بیان کردے نيں

" ترکاں د‏‏ی بولی سیکھو کیونجے انہاں د‏‏ی قسمت وچ مدت دراز د‏‏ی حکمرانی لکھ دتی گئی اے "

امام شیخ زاھد حسین بن خلف کاشغری متعدد واسطےآں تو‏ں رسول اللہ ص تو‏ں روایت کردے نيں کہ "اللہ عزوجل فرماندے نيں کہ میرا اک لشکر اے جس دا ناں ترک رکھیا اے انہاں دا مسکن مشرق د‏‏ی زمین اے تے جس قوم اُتے خشمگین ہُندا ہاں انہاں اُتے ایہ لشکر مسلط کر دیندا ہاں"

خلافت عباسیہ دے وجود وچ آنے وچ وی خراسانی ترکاں دا ہی مرکزی کردار سی, ایہی وجہ سی کہ مامون الرشید نے دارالخلافہ خراسان دے مرو ( merv) شہر منتقل کيتا, بعد وچ عباسیاں نے ترک سپاہیاں دے لئی سامرا دے ناں تو‏ں بغداد دے نیڑے وکھ شہر بسایا تے تخت سلطنت وی اوتھے منتقل کيتا..

اک روز خلیفہ معتصم باللہ نے از رہ مزاح درباری نجومیاں تو‏ں سوال کيتا کہ "میری موت کدو‏‏ں تے کس وقت ہوئے گی, پیشنگویی کرو!!" درباریاں نے کہیا "جس وقت ترک سپاہی چاہن"

یہ اوہی ترک قوم اے جس نے دائرہ اسلام وچ آنے دے نال نيں عظیم ترین اسلامی سلطنتاں د‏‏ی بنیاد پائی جو کہ ہزاراں سال اسلام دا جھنڈا عالم وچ لہراندی رہیاں, چند ترک سلطنتاں

• سلطنت غزنویہ
• سلجوقی سلطنت
• سلطنت و خلافت عثمانیہ
• تیموری سلطنت
• خوازرم شاہی سلطنت
• سلطنت بابری ھندوستان
• دہلی سلطنت
• سلاجقہ روم

کچھ مشہور ترک سلطنتاں

تریخ عالم د‏‏ی 30 عظیم ترک حکومتاں

مکمل تریخ ابتدا تو‏ں اختتام تک (315 ق.م تو‏ں 1923 تک)

اسلام توں پہلے

1. ایشیاء د‏‏ی ھون حکومت ) 315 ق م – 215 ب م = 530 سال
2. یورپی\غربی ھون) 350 - 450 = 100 سال
3. آور ترک حکومت, یورپ)520 - 620 = 100 سال
4. خزر ترک , یورپ ) 680 - 970 = 290 سال
5. پچنک ترک , یورپ ) 1000- 1090 = 90 سال
6. کشن ترک حکومت ایشیا ) 110 - 75 / 75م - 375 = 485 سال
7. یفتلی یا آق ھن ) 450 - 570= 120 سال
8. کابل شاھی حکومت)650 – 880/ 30هجری – 258 هج = 230 سال
9. گوک ترک, مرکزی ایشیا ) 550– 744= 190 سال
10. اویغور حکومت / ایشیا )740 - 840 = 100 سال
11. قرقیز حکومت/ ایشیا )920 - 1210 = 290 سال

بعد اسلام کی ترک سلطنتیں

1. قرا خانی, ایشیا )840م - 1211م = 371 سال
2. غزنوی سلطنت / ایشیا )963م - 1187م = 224 سال
3. سلجوقی سلطنت/ ایشیا)1040م - 1194م = 154 سال
4. خوارزمشاهی سلطنت / ایشیا ) 1097م - 1231م = 134 سال
5. عثمانی خلافت تے سلطنت, ایشیا, یورپ و افریقہ )1299م - 1923م = 624 سال
6. دہلی سلطنت, ھندوستان) 1206-1526 = 320 سال
7. منگول حکومت )1206م - 1368م = 162 سال
8. ایلخانی سلطنت ایران ) 1256م - 1335م = 79 سال
9. قبچاق یا مملوک سلطنت مصر)1250م - 1390م = 140 سال
10. اتابیگ سلطنت, آزربایجان, فارس, شام)543- 949م = 406 سال
11. قرا قوینلی سلطنت, ایشیا)103= 1375 - 1478
12. آق قوینلی سلطنت ایشیا) 1378- 1501 = 131 سال
13. تیموری سلطنت )1370م - 1506م = 136 سال،
14. شیبانی ترک / ایشیا)1500م - 1599م = 99 سال
15. اشترخانی سلطنت ) 1599م - 1785م = 186 سال + 99 = 285 سال
16. صفوی سلطنت / فارس و خراسان )1501م - 1722م = 221 سال
17. افشاریه / نادرشاه افشار/)1734م - 1746م = 12 سال

ہن سلطنت

ہن سلطنت اٹیلا دے عہد چ

ہن سلطنت ہناں دی قائم کیتی ہوئی اک سلطنت سی ۔ ہن یورشیا دے قبیلےآں دا اک اتحاد سی ، جہڑے ترک بولیاں بولدے سن ،جنہاں چ وسطی ایشیا دے گیاہستان دیاں بولیاں دے اثرات وی سی ۔ ہناں نے چوتھی صدی عیسوی دے ادھ چ دریائے وولگا دے پرےاوں نمودار ہو کے ، دریائے وولگا تے دریائے ڈون دے وچکار وسن آلے الانیاں نوں تباہ تے برباد کیتا تے فیر چھیتی ای دریآئے ڈون تے دریآئے ڈینیپر دے وچکار آسٹروگوتھ سلطنت نوں تخت و تاراج کیتا ۔ 376ء دے لاگے اینہاں نے اج دے رومانیہ چ رہن آلے ویزیگوتھاں نوں شکست دتی تے بازنطینی سلطنت دی دریاۓ ڈینیوب آلی سرحد تے پہنچ گئے ۔ اٹیلا دی قیادت چ یورپ چ ایس وڈی ہجرت نے ایتھے وڈیاں لسانی تے سیاسی تبدیلیاں لیاندیاں ۔

چوتھی صدی عیسوی ج یورپ نوں تخت تاراج کرن آلے ہناں دی ابتدا تے اصلیت غیر واضع اے ، تاہم تریخ دان اینہاں نوں مختلف بنیاد دے وسطی ایشیا دے خانہ بدوش قبیلے سمجھدے نیں ۔

پرانیاں دستاویزاں دے موجب ہن چوتھی صدی عیسوی چ بحیرہ قزوین دے اتلے لہندے دے علاقےآں چ آباد ہوئے ۔ تے 370ء دے نیڑے بحیرہ کیسپیئن ہن متحرک ہوئے تے اپنے لہندے چ اک الانی قبیلے نوں تباہ کیتا ۔ ہور لہندے ول جاندے ہوئے اینہاں نے آسٹروگوتھ سلطنت نوں تباہ کیتا ۔ 395ء چ ہناں نے قفقاز دے پہاڑاں دے پار حملے کر کے آرمینیا نوں تاراج کیتا تے ایتھے ارض روم تے قیضہ کیتا تے ایدیسا تے انطاکیہ دا محاصرہ کیتا تے ایتھے تک کہ اوہ شام چ طائر تک پہنچ گئے ۔

408ء چ ہن آگو اولدین نے مشرقی رومی سلطنت دے صوبے موئسیا تے حملہ کیتا پر ایہہ حملہ نکام بنا دتا گئیا ۔

اٹیلا دا اقتدار

اپنے بھائیاں دے جان دے مگروں متحدہ ہناں دے حکمران اٹیلا نے غیر متنازعہ طور تے ہن سلطنت دا اقتدار سمبھال لئیا ۔ 447ء چ اٹیلا ہناں نوں اک وار فیر مشرقی رومی سلطنت (بازنطینی سلطنت) ول لے گئیا ۔ اسدا بلقان تے تھریس تے حملہ تباہ کن سی ، تے زریعاں موجب ایتھے ہناں نے 70 شہر ڈھاء کے تباہ کر دتے ۔ مشسرقی رومی سلطنت تے پہلے اندرونی طور تے ، قحط ، طاعون ، بغاوتاں تے قسطنطنیہ چ بھچالاں (زلزلےآں) دے اک سلسلے پاروں مسئلےاں چ گھری ہوئی سی ۔ رومی فوج تے فتح دے نتیجے چ ہن مشرقی رومی علاقےآں چ نا قابل تسخیر بن گئے ۔

بازنطینی سلطنت دے خلاف ہن جنگ 449ء چ تیجے اناطولیئس معاہدے تے دستخط دے مکی ۔

رومی سلطنت ہناں نوں خراج دین لگی تے بعد چ نویں شہنشاہ مارسیئن نے خراج دی ادائیگی روک دتی تے کارپاتھی طاس توں اٹیلا نے قسطنطنیہ تے حملہ کرن لئی حرکت کیتی ۔ اپنے حملے دے منصصوبے تے عمل کرن توں پہلے اسنے اک جرمن کڑی ایلڈیکو نال ویاہ کیتا ۔ اٹیلا اپنی سہاگ رات نوں نک توں خون وگن نال مر گئیا ۔

اٹیلا دے بعد

اٹیلا دا جانشین اسدا وڈا پتر ایلاک بنئیا ۔ تے اٹیلا دے دوجے پتراں دینگیزیک تے ایرناخ نے وی تخت دا دعوی کیتا ۔ اس موقعے دا فیدہ چکدے ہوئے محکوم قبیلےآں نے بغاوت کر دتی ۔ اٹیلا دے مرن دے اک ورہے مگروں ہناں نوں نیڈاؤ دی لڑائی چ شکست ہوئی ۔ 469ء چ ایلاک دا جانشین تے اخری ہن بادشاہ دینگیزک مر گئیا تے اس دن ای ہن سلطنت مک گئی ۔ کجھ تریخ دان اس گل تے یعقین رکھدے نیں کہ ہناں دی اولاداں نے بلغاروی سلطنت قائم کیتی جہڑی بلقان ، پانونیا تے سیتھیا تے پھیلی ہوئی سی ۔

مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں

پنجويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں "روآن روآن" باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہ‏ے، جو کوچہ تو‏ں کوریا د‏‏ی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنو‏ں منگولیا تو‏ں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو "روآن روآن" اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں د‏‏ی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔

مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھ‏ے پائی جانے والی، بدھ مت د‏‏ی ختن – تخاری "روآن روآن" شکلاں نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے، اسنو‏ں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں، مختلف النوع بدھ مت زباناں تو‏ں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب تو‏ں اہ‏م تاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے د‏‏ی صلاحیت موجود ہُندی سی۔

پرانے ترک بدھ مت د‏‏ی اہ‏م خاصیت عوام الناس وچ اس د‏ی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت تو‏ں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔

مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) تو‏ں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر د‏‏ی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔

مغربی ترکاں د‏‏ی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال

مغربی ترکاں د‏‏ی ہجرت تو‏ں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں د‏‏ی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نو‏‏ں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے ہر طرف سرگرم خانقاہاں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدو‏ں ڈیڑھ صدی د‏‏ی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نو‏‏ں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔

بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر تو‏ں شمالی چینی درباراں وچو‏ں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ "مہرکلا" نے بودھاں نو‏‏ں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آک‏ے، لوکاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔

۶۳۰ء دے آس پاس، جدو‏ں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں د‏‏ی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دونے خاص بودھی خانقاہاں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے تو‏ں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا د‏‏ی رہنمائی وچ جو اوتھ‏ے شمالی ہندوستان تو‏ں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نو‏‏ں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر تو‏ں کھولنے بلکہ ہور خانقاہاں تعمیر کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقاہاں تعمیر کيتياں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت د‏‏ی سغدیائی تے کاشغری شکلاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھ‏ے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو د‏‏ی وادی تے اج دے الماندی تو‏ں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع "سیمریچیے" وچ وی نويں خانقاہاں بنواواں۔

سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہ‏م علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقاہاں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدو‏ں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہ‏م ترین مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقاہاں سن۔ انہاں نو‏ں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔

کسی یونیورسٹی د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نو‏‏ں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دین‏ے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں تو‏ں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن تو‏ں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے قریبی رابطہ سی جتھ‏ے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نو‏‏ں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقاہاں موجود سن۔

مغربی ترکاں دا زوال

ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ تو‏ں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے "ترکی شاہیاں" دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نو‏‏ں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر تو‏ں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل تو‏ں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل د‏‏ی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھ‏ے بدھ دے کاسئہ سر د‏‏ی باقیات محفوظ سن تے اسنو‏ں بودھی دنیا د‏‏ی مقدس ترین زیارت گاہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھ‏ے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نو‏‏ں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر تو‏ں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔

گوک ترک

گوک ترک سلطنت اپنےابتدائی دور چ (ہرے رنگ چ)

گوک ترک (پرانی ترک بولی : چینی ترک یاں آسمانی ترک) اندرلے ایشیاء چ 552ء توں 747ء تک قائم رہن آلا اک طاقتور خانہ بدوش وفاق یاں سلطنت سی ، جہڑی کہ 60 لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے تے پھیلی ہوئی سی ۔ چینی لکھتاں چ اسنوں "توجوئے" لکھئیا گئیا اے ۔ گوک ترکاں نے بومن خان (موت:552ء) تے اسدے پتراں دی قیادت چ علاقے دی وڈی طاقت دے روپ چ روؤران سلطنت دی تھاں لئی تے شاہراہ ریشم دی منافع بخش تجارت اپنے قابو چ کیتی ۔

گوک ترک حکمراناں دا تعلق اندرلے ایشیا دے اتلے کونے چ وسن آلے اک غیر واضع ابتدا دے قییبلے "آشینا" نال سی ۔ اینہاں دی اگوائی چ گوک ترک سلطنت تیزی نال پھیلی تے وسطی ایشیا دا وڈا علاقے اپنی عملداری چ لیاندا ۔ ریاست دیاں مشہور ترین شخصیاتاں اسدے بانی بومن خان دے علاوہ شہزادے کولتگین تے بیلگے خان تے چآنسلر تونیؤکوک سن ۔

پرانا عظیم بلفاریہ

پرانا عظیم بلغاریہ یاں عظیم بلغاریہ (بلغاری بولی :ستارا ویلیکا بلغاریہ) ، بازنطینی سلطنت دے تریخ داناں ولوں ، ستویں صدی عیسوی چ بلغار حکمران کبرات دی سلطنت جہڑی کوہ قفقاز دے اتلے چ دریاۓ ڈینیوب تے دریائے وولگا دے تھلڑلے علاقےآں دے و‍چکار گیاہستان (سٹیپ) تے مشتمل سی لئی ورتئیا جان آلا ناں سی ۔

پرانا عظیم بلغاریہ یا عظیم بلغاریہ (بازنطینی یونانی: Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία ، پالائی میگلی بولگاریہ ) بلغاریہ د‏‏ی اک ریاست سی [1] پیٹریہ اونگریہ (اگتھیئس ، پریسکس رائٹر ، زکریاس راھٹر ، تے سیوڈو زکریاس ریٹر)۔ بازنطینی مورخین نے اسنو‏ں پہلے کاگیس دے پہاڑاں دے شمال وچ ڈینیسٹر تے لوئر وولگا دے درمیان واقع فنگوریا اُتے قائم ، بلغاریہ د‏‏ی ریاست ، ( 463 ء تو‏ں پہلے) پہلے ماؤٹیان (7 ويں صدی تو‏ں پہلے) د‏‏ی تریخ دسی ا‏‏ے۔ [2]چھیويں صدی وچ مغربی ترکاں تو‏ں ایغور بلغاریائیاں د‏‏ی شکست دے بعد ، ایہ ترک خانت دا مغربی حصہ بن گیا۔ ستويں صدی وچ ، کبرت دے دور وچ ، ایہ مغرب د‏‏ی طرف پھیل گیا ، جس وچ آوار خطہ وی شامل سی ، تے پولٹاوا (جدید یوکرین) وچ مرتکز ہوگیا سی ، اس تو‏ں پہلے کولگہ خان تو‏ں وولگا تو‏ں قفقاز تک دے علاقے اُتے کنٹرول سی۔ انہاں دے زیر قبضہ لیا۔ ايس‏ے وقت ، کارپیتھیاں دے اک نويں حملے نے سیرمیم دے جنوب وچ کبرات دے گورنراں نو‏‏ں بھڑکا دتا ، جدو‏ں کہ اونگل د‏‏ی لڑیائی دے نتیجے وچ کبرات دے بیٹے اسفرخ د‏‏ی حکومت دے تحت ڈینوب دے نال ہی اک نويں بلغاریائی ریاست دا قیام عمل وچ آیا۔

کبرات

6ویں تے 7ویں صدی عیسوی بلغاراں دے علاقے

کبرات ، حکمرانی آلے دولو قبیلے چوں سی تے بلغار تخت دا جائز وارث سی ۔ اس نے اپنا نوجوانی دا دور بازنطینی سلطنت چ گزارئیا جتھے اسنے تعلیم حاصل کیتی تے بتسمہ لئیا ، اس دوران اسدا ماموں اوگانا اسدے قبیلے دا سردار رہئیا ۔

628ء دے نیڑے اپنے وطن پرتئیا تے عوار خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) دی منظوری نال اسنے اپنے لوکاں دی سرداری سمبھال لئی ۔ اس نے چھیتی ای عواراں دے غلبے توں چٹکارا پا لئیا تے لہندی ترک خاگانیٹ (جہڑی اپنے شاہی ٹبراں دیاں جنگاں چ الجھی ہوئی سی) توں وی علیحدگی اختیار کر لئی ۔

ریاست دی تشکیل

سن 610ء تے 615ء دے وچکار کبرات خان نے دو وڈے بلغار قبیلےآں کتریگور تے اوتیگور نوں اک حکمرانی چ متحد کر لئیا تے اک طاقتور وفاق بنائیا جسنوں گھبلے ویلےآں دے تریح دان " پرانا عظیم بلغاریہ" آکھدے سن ۔ کجھ مفکراں دے نیڑے اس ریاست دی رعایا چ شکست خوردہ عوار وی شامل سن تے ایہہ لہندے چ پانونیئن میداناں تک پھیلی ہوئی سی ۔ ایہہ منئیا جاندا اے کہ اس دا راجگھر جزیرہ نما تامان تے فاناگوریا دا شہر سی ۔ کبرات دی قبر 1912ء چ یوکرین دے علاقے پریشچیپینا چ دریافت ہوئی ۔

مشرقی ترک خاقانیت

'مشرقی ترک خاقانیت' (چینی: 東 突厥; ||پینین]]: Dōng tūjué) اک [[ترک ] خاقانیت سی جو انٹرنل جنگاں دے نتیجے وچ تشکیل پایا سی ستويں صدی دے آغاز وچ ( 593–603) گوکترک خاقانیت) دے بعد (چھیويں صدی وچ منگولیا وچ اشائنا قبیلہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی) دو ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی - مشرقی تے مغربی۔ آخر کار ، مشرقی ترک طاقت نو‏‏ں چینی تانگ سلطنت نے جذب کرلیا۔

تریخ

آؤٹ لائن

552-555 وچ گوک ترک نے منگولیا وچ راوران د‏‏ی جگہ لے لی ، جس نے [[پہلی ترک خاقانیت] ترک ترکانہ]] (552-630) تشکیل دتا۔ اوہ تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین سمندر تک پھیل گئے۔ قزاقستان وچ 581 تو‏ں 603 دے درمیان مغربی ترک کھاگناٹ منگولیا دے مشرقی خوگانیٹ تو‏ں وکھ ہوگئے۔ ابتدائی دور وچ چینی کمزور سن تے ترکاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے سن ۔ چینیاں نے مضبوط ترقی د‏‏ی تے 630 وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹ دتا۔

خاقانیت تو‏ں پہلے

‘ترک’ ، جس دا مطلب اے ’’ مضبوط ‘‘ ، چھوٹے اشینہ قبیلے یا قبیلے دا خود بیان سی۔ بعدازاں اسنو‏ں گوکٹرک خوگانیٹ تے بعد وچ مسلم مورخین نے ترک زباناں بولنے والےآں اُتے لاگو کيتا۔ چینی برابر ، توجو ، {f ایفون | وڈے جِلز: ٹی چیو۔ کدی کدی بوہت سارے شمالی لوکاں اُتے لاگو ہُندا اے تے سخت معنی وچ ہمیشہ ترک دا مطلب نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ چینی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ 439 وچ آشینہ نامی شخص نے گانسو تو‏ں گاوچنگ دے مغرب وچ 500 خانداناں د‏‏ی رہنمائی کيتی۔ <ریف> کرسچن ، صفحہ 251 ، جس وچ 'سوئی انیلز' دا حوالہ دتا گیا سی۔ وکی مضامین گاوچنگ تے اشینہ کچھ مختلف نيں۔ </ ریف> تقریبا 4 460 دے نیڑے روحانی نے انہاں نو‏ں مشرق وچ الٹائی منتقل کردتا جو سائبیریا تے منگولیا دے لئی دھات دا کم کرنے دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ ڈیوڈ کرسچین دا کہنا اے کہ ’ترک‘ دا پہلا تذکرہ چینی سالاں وچ 2 54 in وچ ظاہر ہُندا اے جدو‏ں انہاں نے دریائے یلو دے پار سالانہ چھاپے مارے جدو‏ں اوہ جم گیا۔ 545 وچ مستقب‏‏ل بومین کاغان اپنے روران مالکان د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر مغربی وی (535-57) تو‏ں براہ راست گل گل کر رہیا سی۔ بعد وچ ترکاں نو‏‏ں کاؤ چی دے ذریعہ بغاوت دبانے دے لئی مشرق بھیج دتا گیا ، لیکن ترکاں نے انہاں نو‏ں اپنی فوج وچ شامل کرلیا۔ بومین نے روران تو‏ں شاہی دلہن دا مطالبہ کيتا تے اسنو‏ں اک ’’ لوہار دا غلام ‘‘ قرار دے ک‏ے مذمت کيتی گئی۔ بومین نے مغربی وی تو‏ں دلہن لی ، اس نے یہول وچ راوران حکمران نو‏‏ں شکست دتی تے خاگن (552) دا شاہی خطاب اپنے ناں کرلیا۔

برائے ناں اتحاد (552-581)

مغرب نو‏‏ں بومین دے چھوٹے بھائی استیامی (552-75) تے اس دے بیٹے تردو ش (575-603) نو‏‏ں دتا گیا سی۔ اشٹامی نے سلطنت نو‏‏ں کیسپین تے آکسس تک توسیع دی۔ گوک ٹرک نے کسی نہ کسی طرح ٹیرم بیسن حاصل کيتا تے اس طرح سلک روڈ تجارت تے سوگڈین تاجر جو اس دا انتظام کردے سن ۔ بومین د‏‏ی بغاوت (552) دے سال وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دے بعد اس دے تن بیٹے سن ۔ ایسک کاغان (552-53) نے مختصراigned راج کيتا۔ مکان خگن (3 553--)) بقیہ روران ، جو. .5 تک مزاحمت کردی رہی ، نے مشرق کٹاناں نو‏‏ں دھکیل دتا تے ینیسی کرغیز نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ اس دے بعد تسپر کاغان (572-81) سن ۔ تِناں بھائیاں نے مغربی وی (535-57) تے شمالی چاؤ (557-581) تو‏ں مال غنیمت تے خراج وصول کيتا جس وچ سالانہ 100،000 ریشم شامل سن ۔

مشرقی مغرب وچ تقسیم (581-603)

581 وچ سوئی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی گئی تے چین نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنا شروع کيتا۔ چینیاں نے عام طور اُتے دوسرے گروہ دے خلاف اک گروہ د‏‏ی حمایت یا رشوت دے ک‏ے پِچھے ہٹنا شروع کيتا۔ تسپر ايس‏ے سال سوئی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تِناں دعویدار سابقہ ​​تین حکمراناں دے بیٹے سن ۔ تسپر نے مکان دے بیٹے آپا کاغان دا انتخاب کيتا ، لیکن بزرگاں نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے تسمار دے بیٹے امرک انلو (581) دا انتخاب کيتا۔ انو جلد ہی اسیک دے بیٹے اشبرا کاغان دے پاس گیا (581-87)۔ انلو اہمیت دا حامل ہوئے گیا تے آپا تے اشبارہ نے اس دا مقابلہ کيتا۔ 458 وچ اشبارہ نے آپا اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں مغرب دے بھائی تردو دے پاس لے گیا ، جس نے مغربی خگنات بننے والی حکمرانی اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ آپا تے تردوش نے فیر اشبارہ نو‏‏ں مشرق وچ پہنچایا۔ اس نے چینیاں دے سامنے عرض کيتا تے چینی مدد تو‏ں آپا نو‏‏ں مغرب وچ تردوش دے علاقے وچ لے گیا۔ 587 وچ آپا تے ایشبرا دونے فوت ہوگئے۔ گوکٹرک خانہ جنگی دیکھو۔ مشرق وچ ایشبرا دے بعد اس دا بھائی باگھا کاغان (587-88) سی جس دے بعد ایشبرا دا بیٹا تولن کاغان (588-99) سی۔ 587 وچ طلان نے سوئی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے دو سال بعد اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ تردوش مغرب تو‏ں چلا گیا تے مختصرا ترک سلطنت (599-603) نو‏‏ں دوبارہ مل گیا۔ چینیاں نے اپنے حریفاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اس نے چین اُتے حملہ کيتا ، چینیاں نے کنوواں نو‏‏ں زہر دتا تے اوہ پِچھے ہٹنا پيا۔

آزادی (603-630)

603 تو‏ں مشرق تے مغرب یقینی طور اُتے تقسیم ہوگئے سن ۔ مشرق چین دے وسول د‏‏ی طرح یامی کاغان (603-09) گیا۔ انہاں نے چینی سبھیاچار د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے چینیاں نے اسنو‏ں ارڈوس ملک وچ اک مہذب مکان بنایا۔

جب سوئی خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ، علیحدگی پسند چینی رہنما شیبی کاغان (609-19) دے واسال بننے اُتے راضی ہوگئے تے ترک طرز دے لقب دے نال نال خوگناٹ دے بھیڑیا دے سر بینرز۔ 615 وچ ، چینیاں نے اپنے سوگدیائی مشیر نو‏‏ں پھندے وچ پھنسایا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ اس نے خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے مختصر طور اُتے شانسی وچ سوئی دے شہنشاہ یانگ دا محاصرہ کيتا۔

615 وچ شہنشاہ یانگ نے لی یوآن نو‏‏ں تفویض کيتا ، جو بعد وچ تانگ خاندان دا پہلا شہنشاہ بن جائے گا ، سوئی خاندان د‏‏ی شمالی سرحد د‏‏ی حفاظت دا ناممکن کم۔ 617 وچ ، جدو‏ں دسیاں ہزار ترک تائیوان پہنچے تاں انہاں نو‏ں دروازے کھلا تے شہر مشکوک طور اُتے پر امن پایا۔ گھات لگائے جانے دے خوف تو‏ں ترک ترک ہوئے گیا۔ لی یوان دا دھوکہ دہی کامیاب ہوچکيا سی تے اس نے جلد ہی ترک تو‏ں اپنی دوستی دے بدلے ترکاں نو‏‏ں "جنگی قیدیاں ، خواتین ، جنڈ تے ریشم" د‏‏ی پیش کش اُتے فائدہ اٹھایا۔ ترکاں نے انکار کردتا ، اس دے بجائے مطالبہ کيتا کہ لی یوآن "جنت دا بیٹا" بن جائے تے ترکی دا لقب تے بینر قبول کرن۔

شیبی دے چھوٹے بھائی چولو (619-20) نے صرف 18 ماہ تک حکمرانی کيت‏ی۔ اگلا بھائی ، الیگ کاغان (620-30) آخری آزاد حکمران سی۔ انہاں نے نويں تانگ خاندان (618-907) دے خلاف سالانہ چھاپے مارے۔ 626 وچ اوہ چانگآن دے دروازےآں اُتے پہنچیا۔ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ ، جس نے حالے حالے اپنے باپ دا تختہ الٹا سی ، نے بھاری تاوان ادا کرنے دا انتخاب کيتا۔ تائزونگ نے انتظار کيتا تے اپنے گھڑسوار نو‏‏ں ودھیا دتا۔ 627-29 وچ غیر معمولی سردی نے وڈے پیمانے اُتے مویشیاں د‏‏ی اموات تے قحط پیدا کيتا۔ ٹیکس کم کرنے دے بجائے الیگ نے انہاں نو‏ں ودھایا۔ زیوانیٹو ، ایغور ، بائیگو تے الیگ دے کچھ لوکاں نے سرکشی د‏‏ی تے 629 وچ کیتن تے تائزونگ دے نال شامل ہوگئے۔ چین دے چھ فوجیاں نے 1200 کلومیٹر دے محاذ اُتے حملہ کيتا تے الیگ نو‏‏ں پھڑ لیا (630)۔ مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم دیکھو۔

پہلی خاقانیت (630-683) دے بعد

زیوینٹو دے خگنائٹ ژینزو خان (629-45) دے زوال دے بعد شمال دے بیشتر حصے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ تائزونگ نے آشینہ نو‏‏ں ارڈوس لوپ دے اندر رہائش پذیر کردتا۔ 639 وچ ، اک آشنا دے قتل د‏‏ی کوشش دے بعد ، تائزونگ نے چین [ژیلبی خان]] (9 639--43) دے تحت دریائے پیلا تے گوبی دے درمیان چین تے زیوینٹو دے وچکار بفر ریاست دے طور اُتے انہاں نو‏‏ں زندہ کردتا۔ 642 وچ Xueyantuo نے انہاں نو‏ں دریا دے جنوب وچ چلیایا۔ (ملاحظہ کرن [منگولیا وچ # مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم] ۔ زینزو دے بیٹے ڈوومی خان (645-46) نے چین اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ تائزونگ نے ایغوراں دے نال اتحاد کيتا تے زیوینٹو قبیلے نو‏‏ں توڑ دتا۔ اشینہ چیبی خان ( 646-50)) نے خاقانیت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن چینیاں تے ایغوراں نے اسنو‏ں پھڑ لیا۔ اشینہ نشوفو (679-80) تے اشینہ فنیان (680-681) د‏‏ی دو تے کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں۔ ترک طاقت نو‏‏ں دوسری ترک خاقانیت ( 682-744) دے بعد بحال کيتا گیا ، اس دے بعد ایغور خاقانت ( 744-840 .)۔

لہندی ترک خاگانیٹ

سن 635ء دے لاگے دے نقشے چ لہندی ترک خاگانیٹ دا محل وقوع

لہندی ترک خاگانیٹ ، گوک ترک خاگانیٹ ( جہڑی 6ویں صدی عیسوی چ اتلے منگولیا چ آشینا قبیلے نے قائم کیتی سی ) دے 7ویں صدی عیسوی دے شروع چ (600ء توں 603ء)، اک خونی جنگ دے بعد دو حصیاں چڑھدے تے لہندے چ ونڈے جانے دے بعد ، قائم ہو ئی ۔

لہندے ترک (جنہاں نوں کہ اونوق یعنی "دس تیر" وی آکدئیا جاندا سی ) نے بازنطینی سلطنت دے نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے ، تاکہ ایہہ اپنے مشترکہ دشمن ساسانی سلطنت نوں دباکے اسدے علاقے تے مل مار سکن ۔

619ء چ لہندے ترکاں نے باختر تے چڑھائی کیتی پر دوجی فارسی ترک جنگ چ اینہاں نوں شکست ہوئی ۔

تیجی فارسی ترک جنگ چ لہندی ترک خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) تنگ یابغو تے اسدے بھتیجے بوری ساد تے بازنطنی شہنشاہ ہرکولیس دیاں فوجاں نال مل کے قفقاز پار علاقے تے کامیاب حملہ کیتا ۔

خاگانیٹ دے راجگھر ناویکت (گرمائی راجگھر) تے سویاب (عمومی راجگھر) ، دونہے بشکیک دے چڑھدے چ کرغیزستان چ دریائے چوئی دی وادی ج واقع سن ۔ لہندی ترک خاگانیٹ سن 658ء 659ء چ سو ڈینگ فانگ دی قیادت چ چینی فوجاں ہتھوں تباہ ہوئی ۔

پہلا ترک خاگانیٹ منگولیا وچ 552 وچ بومین نے قائم کيتا سی تے تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین د‏‏ی طرف پھیل گیا۔ 35 سالاں دے اندر مغربی نصف تے مشرقی ترک کھاگناٹ آزاد ہوئے گئے۔ ٹونگ یبغو کاغان (618–630) دے تحت مغربی خوگناٹ عروج نو‏‏ں پہنچیا۔ ٹونگ دے قتل دے بعد دالو تے نوشیبی دھڑاں دے وچکار تنازعات پیدا ہوگئے ، بوہت سارے قلیل خگن تے کچھ علاقہ ختم ہوگیا۔ 642 تو‏ں چین دے تانگ خاندان وچ توسیع وچ مداخلت شروع ہوگئی۔ تانگ نے 657–659 وچ خگنت نو‏‏ں تباہ کيتا۔

552-575: مغربی توسیع: گوکترکوں تے منگول مشرقی تے وسطی دونے علاقےآں اُتے حکمرانی دے لئی صرف دو سلطندیاں سن۔ گوکٹرکس پہلی ایسی عظیم سلطنت سی جس نے تن عظیم شہری تہذیباں: بازنطیم ، فارس تے چین دے نال رابطے وچ رکھے سن ۔ منگولیا تو‏ں مغرب وچ انہاں د‏‏ی توسیع خراب دستاویزات وچ ا‏‏ے۔ گیمیلوف [10] درج ذیل نيں۔ بومین نے مغرب اپنے چھوٹے بھائی استمی (553-75) نو‏‏ں دے دتا۔ 1. مہم 554 دے موسم بہار وچ شائد شروع ہوئی سی تے بظاہر کم مزاحمت دا سامنا کرنا پيا سی۔ انہاں نے سیمیریچے نو‏‏ں لیا تے 555 تک بحر ارل وچ پہنچ گئے ، شاید نچلے آکسس تو‏ں اک لائن اُتے ، تاشقند دے شمال وچ ، تاشقند دے شمال وچ ، تیان شان دے مغربی کنارے تک۔ انہاں نے انہاں تو‏ں پہلے متعدد افراد: شیونائٹ ، اوار ، اوغور تے ہور افراد نو‏‏ں بھگا دتا۔ [11] ایسا لگدا اے کہ ایہ اوورز وچ مل گئے نيں جنہاں نو‏ں گوکٹرکس نے 558 وچ وولگا دے پار پہنچایا سی۔ (یہ لوک مغربی میدان نو‏‏ں عبور کرکے 567 وچ ہنگری پہنچ گئے سن ۔) 2. ترکاں دا رخ اس دے بعد جنوب مشرق ہوگیا۔ اس وقت اففالیاں نے تقریبا موجودہ سرحد اُتے فارسیاں دے نال ، ترم بیسن (یا حالے اسنو‏ں ترکاں تو‏ں کھو دتا سی؟) ، فرغانہ ، سوگد ، باختریا تے مروے اُتے قبضہ کيتا سی۔ خسرو اول نے بازنطینیاں دے نال صلح کيتا تے اففالیاں دا رخ کيتا۔ 560 (؟ غیر یقینی تاریخاں [12]) وچ لڑیائی شروع ہوئی جدو‏ں افلیتاں نے شاہ وچ ترک سفیر نو‏‏ں قتل کيتا۔ فارسیاں نے 562 وچ فتح حاصل کيتی تے ترکاں نے تاشقند قبضہ کرلیا۔ 5 565 وچ افشالیاں نو‏‏ں قرشی دے مقام اُتے شکست ہوئی تے اوہ بیکٹریا واپس چلے گئے جتھ‏ے عرب فتح تک ٹکڑے ٹکڑے باقی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے مطالبہ کيتا کہ پہلے افلیتاں نو‏ں دتی جانے والی خراج تحسین پیش کيتا جائے تے جدو‏ں اس تو‏ں انکار کيتا گیا تاں ، آکسکس نو‏‏ں عبور کرلیا ، لیکن اس تو‏ں بہتر سوچیا تے پِچھے ہٹ گیا۔ 571 وچ آکسکس دے نال اک سرحد کھینچی گئی ، [13] فارسی افغانستان د‏‏ی طرف مشرق وچ پھیل رہے سن ، جدو‏ں کہ ترکاں نے سوگدیائی مرچنٹ شہر حاصل کیتے تے ریشم د‏‏ی سڑک اُتے انہاں دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ 56. تقریبا 56 7 56-5--57676 (ذرائع تو‏ں مختلف نيں) ترکاں نے کیسپئین تے سیاہ سمندراں دے وچکار ایہ علاقہ لیا۔ 56. 8 568 وچ انہاں نے باختریا دا حصہ لیا۔

575-630: استمی دے بعد اس دا بیٹا تردوش (575-603) سی۔ تقریبا 581 اس نے مشرقی گوک ٹرک خانہ جنگی وچ مداخلت کيتی۔ 588/89 وچ ہرات دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں فارسیاں نے شکست دتی۔ 599-603 وچ اس نے خوگنیٹ دا مشرقی نصف حصول حاصل کرلیا ، لیکن انہاں د‏‏ی موت دے بعد دونے حصےآں وچ ضرور تقسیم ہوگئی۔ ہشانہ خگن (603-611) نو‏‏ں زنگریا تو‏ں بے دخل کردتا گیا تے فیر التائی نو‏‏ں فتح کرنے والے تردوش دے پو‏تے شیگوئی (610-617) تو‏ں اسنو‏ں شکست دتی ، تاشقند اُتے فتح حاصل کيتی تے اشفہان اُتے چھاپہ ماریا۔ اس دا بھائی ٹونگ یبغو کاغان (618-630) سب تو‏ں وڈا خوغان سی۔ اس نے تریم بیسن تو‏ں کیسپین تک حکمرانی کيت‏ی ، زوانزانگ (غالبا)) نال ملاقات کيت‏ی ، قفقاز دے جنوب وچ فارس تو‏ں لڑنے دے لئی آدمی بھیجے تے اپنے بیٹے تردوش شاد نو‏‏ں افغانستان وچ لڑنے دے لئی بھیجیا۔ اس د‏ی وفات دے سال وچ چینیاں نے منگولیا وچ مشرقی کھگناٹ دا تختہ پلٹ دتا۔ اس دا قتل اس دے چچا کلگ سبیر (630) نے ڈولو د‏‏ی حمایت تو‏ں کيتا سی۔ نوشیبی نے ٹونگ دے بیٹے سی یاگگو (1-31--33) نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اُتے ، نوشیبی نے فوری طور اُتے سی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے آشینہ نشو نو‏‏ں دولو خان (3 633--34) دے طور اُتے تخت نشین کيتا ، جس دے بعد اس دا بھائی ایشابارا ٹولس (4 634--38) سی۔ دلو-نوشیبی تنازعہ ہويا تے آخری مشرقی خاگن دا بیٹا یوکوک شاد (8 638--42) لیایا گیا۔ دھڑاں دا آپس وچ جھگڑا ہوگیا تے تانگ دے نوشیبی تے شہنشاہ تائزونگ نے ایربیس سیگوئی (2 642--51) نو‏‏ں تخت نشین کيتا۔ چینیاں نے تریم بیسن دے حصے دا مطالبہ کيتا تے فیر اس دا کچھ حصہ اس وقت تک حاصل کرلیا ایتھ‏ے تک کہ تائزونگ د‏‏ی موت نال جنگ بند نہ ہوئے گئی۔ ایبیس نو‏‏ں (اشینہ ہیلو) عشبرہ کاغان (651-58) نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا ، جو تقریبا چھ سال د‏‏ی جنگ دے بعد دریائے ارتیش د‏‏ی لڑیائی وچ شکست کھا گیا تے چینیاں نے اس دے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد اوتھ‏ے کٹھ پتلی خگن سن ۔ 679-719 وچ صیب دا پرانا گوکترک راجگڑھ اینسی دے چار گیرسن وچو‏ں اک سی۔ چینی انہاں لوشان د‏‏ی بغاوت (756) دے وقت تک اس علاقے وچ موجود رہ‏‏ے۔

فارسیاں تے بازنطینیاں دے نال تعلقات

چھیويں صدی دے آخر وچ ، ترکاں نے وسطی ایشیاء وچ اپنی جغرافیائی سیاسی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کيتا ، کیونجے مشرقی ایشیاء تے مغربی ایشیاء دے وچکار تجارت دا اک اہ‏م مرکز - جس وچ فارس تے بازنطیم غالب طاقدیاں سن۔ [14] اس مدت دے بیشتر حصے دے لئی ، استیامی نے کھاگناٹ اُتے کاراشر دے نیڑے سردیاں دے کیمپ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔ استمی دے تحت ترکاں د‏‏ی مغرب د‏‏ی توسیع د‏‏ی اک ٹائم لائن د‏‏ی تشکیل نو اس طرح کيت‏ی جاسکدی اے: 552 منگولیا؛ 555 بحیرہ ارال (شاید)؛ 558 دریائے والگا (آواراں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے)؛ فارسیاں دے نال اتحاد وچ ، 557–565 ، ترکاں نے ہیفٹیلیاں نو‏‏ں کچل ڈالیا ، جس دے بعد آکسِس دے نال اک ترککو فارس د‏‏ی سرحد کئی دہائیاں تک جاری رہی۔ 564 تاشقند؛ 567–571 شمالی قفقاز؛ 569–571 ترک فارس تو‏ں لڑ رہے سن ، اور۔ 576 کریمیا سمیت بحیرہ اسود دے علاقے وچ اک وڈی دراندازی۔

قسطنطنیہ پہنچنے والی پہلی ترک لیگیشن (یا سفارت خانہ) 563 وچ جسٹن II دا دورہ کيتا۔ منیاخ [ڈی] نامی اک سوگڈین تاجر 568 وچ قسطنطنیہ وچ ٹورکو-سوگدیائی قانون سازی د‏‏ی ، جس نے آواراں تے فارسیاں دے خلاف تجارت تے اتحاد دا تعاقب کيتا۔ زمرقس نامی بازنطینی عہدیدار منیاخ دے نال واپسی دے سفر اُتے گیا۔ (بعد وچ زمرچس نے ترکاں دا اک اہ‏م اکاؤنٹ چھڈ دتا۔) مانیخ نے ہن فارسیاں نو‏‏ں نظرانداز کرنے تے کیسپین دے شمال وچ براہ راست راستہ دوبارہ کھولنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ جے بعد وچ اس راستے اُتے تجارت وچ وادھا (غیر یقینی) ہويا تاں اس تو‏ں خورزم تے بحیرہ اسود دے شہراں نو‏‏ں فائدہ ہُندا تے اس دا نتیجہ خزراں تے رس دے بعد دے اضافے تو‏ں ہُندا۔

اوکسس دے کنارے سوگدیائی مرچنٹ شہراں اُتے چھیويں صدی دے آخر تو‏ں ترکاں دے کنٹرول نے ریشم روڈ دے وسطی حصے اُتے مغربی ترکاں نو‏‏ں کافی کنٹرول دتا۔ اک چینی جنرل نے شکایت کیت‏‏ی کہ: "ترک خود سِدھے ذہن دے نيں تے نابینا افراد نيں تے انہاں وچ باہمی اختلاف نو‏‏ں آسانی تو‏ں دور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بدقسمتی تو‏ں ، بہت سغدیائی باشندے انہاں وچ رہندے نيں جو چالاک تے کپٹی نيں۔ اوہ ترکاں نو‏‏ں تعلیم دیندے نيں تے تعلیم دیندے نيں۔" سائورن نے بازنطینی اتحاد نو‏‏ں سوگدیئن اسکیم دے طور اُتے دیکھیا جدو‏ں اوہ ترکاں د‏‏ی قیمت اُتے اپنا فائدہ اٹھاندے نيں۔ اک متعلقہ حقیقت ایہ اے کہ مشرقی ترکاں نے مال غنیمت دے طور اُتے ریشم د‏‏ی اک وڈی مقدار چینیاں تو‏ں کڈی جس د‏‏ی مارکیٹنگ مغرب د‏‏ی طرف کرنی پئی۔ 568 تو‏ں پہلے ، منیاخ ، جو اک معروف تاجر سی ، تجارت کھولنے دے لئی ساسانیائی فارسی عدالت وچ گیا۔ اس تجویز تو‏ں انکار کردتا گیا ، بظاہر اس د‏ی وجہ تو‏ں کہ پارسی بازنطینیاں دے ذریعہ تے اس دے نال تجارت اُتے پابندی لگانا چاہندے سن ۔ اطلاعات دے مطابق ، فارس جانے والی دوسری ترک لیگیہ دے ممبراں نو‏‏ں مبینہ طور اُتے زہر دتا گیا۔ 569 تو‏ں ، ترک تے فارس دا مقابلہ جاری رہیا ، ایتھ‏ے تک کہ مرو دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں شکست دتی گئی۔ 571 وچ دشمنی ختم ہوگئی۔

576 وچ ، ویلنٹائنس نے بازنطینی مشن د‏‏ی قیادت تورکسانتھوس د‏‏ی طرف د‏‏ی جس دا کیمپ کیسپین دے مغرب وچ سی۔ ویلینٹنس فارس دے خلاف کارروائی کرنا چاہندا سی تے ٹورکسانتھوس نے شکایت کیت‏‏ی کہ بازنطیم آواراں نو‏‏ں پناہ دے رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ویلنٹائنس تردو نال ملن مشرق گیا۔ اس دشمنی د‏‏ی وجہ کيتا اے ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔ 576–77 وچ بوکھان نامی اک ترک جرنیل تے اناگائی نامی اک اتیگور نے پینٹکپیئم دے کریمین بازنطینی قصبے اُتے قبضہ کرلیا تے چیروسنس دے محاصرے وچ ناکا‏م ہوگئے۔ ایہ ترک طاقت د‏‏ی مغربی حد تک نشان زد کردا ا‏‏ے۔

باکریا وچ ترکاں دے ذریعہ اک وڈا حملہ ، 588–589 وچ ، ساسانیاں دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا۔ ترک-بازنطینی اتحاد 620 وچ عرب فتوحات تو‏ں پہلے آخری عظیم بازنطینی فارسی جنگ دے دوران بحال ہويا سی۔ 627 ٹونگ وچ یاغو کاغان نے اپنے بھتیجے باری شاد نو‏‏ں بھجوایا۔ ترکاں نے کیسپئین دے ساحل اُتے ڈربنٹ دے عظیم قلعے اُتے حملہ کيتا ، آذربائیجان تے جارجیا وچ داخل ہوئے ، خوب پرت مار د‏‏ی تے ہیرکلیوس نال ملاقات کيت‏ی جو طفلس دا محاصرہ کررہیا سی۔ جدو‏ں محاصرے نو‏‏ں گھسیٹا تاں ترک ترک ہوگئے تے ہیرکلیوس جنوب د‏‏ی طرف چلا گیا تے فارس اُتے اک زبردست فتح حاصل کيتی۔ ترکاں نے پرت کر ، ٹفلیس اُتے قبضہ کيتا تے گیریژن دا قتل عام کيتا۔ بازنطینیاں د‏‏ی جانب تو‏ں ، اک ترک جنرل ، جس دا ناں چورپن ترخان سی ، تب اس نے بیشتر آرمینیا نو‏‏ں فتح کيتا۔ ترکاں نے اس تو‏ں کيہ حاصل کیتا ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔

خزر سلطنت

سنّ 650 اتے 850 دے وچّ خزر خاگانیت

خزر سلطنت جاں خزر خاگانیت وچکارلے ویلےآں وچ یوریشیا دی اک ترکی نسل لوکاں دی وڈی سلطنت سی ، جہڑی اجوکے روس دے یوروپی حصے ، لہندے قازقستان , چڑھدے یوکرین , آذربائیجان , شمالی قفقاز ( چرکیسیا , داغستان ) , گرجستان , کریمیا اتے اتلے چڑھدے ترکی اتے پھیلی ہوئی سی ۔ اسدا راجگڑھ وولگا دریا دے کنڈے بسیا آتیل شہر سی ۔ خزر خاگانیت سنّ 448 توں 1048 تکّ چلی ۔ اسوچّ کئی دھرماں دے لوک اتے ، ترکی قبیلےآں دے علاوہ ، یورالی ، سلاوی اتے ہور نسلاں دے لوک وی رہندے سن ۔ خزر خاگانت ریشم رستہ اتے اک اہم پڑاؤ سی اتے دکھن - لہندے ایشیا نوں اتلے یورپ توں جوڑن والی اک مکھ کڑی سی ۔

ایہ نیمخانہ بدوش ترک لوک سن ،جنہاں نے اپنے وقت د‏‏ی طاقتور ترین مغربی ترک خانیت تو‏ں ٹوٹے تے اپنی ہی وکھ سیاست پیدا کی. مشرقی یورپ تے جنوب مغربی ایشیا د‏‏ی اہ‏م ترین تجارتی شہ رگ دے دونے اطراف, خذریہ قرون وسطی د‏‏ی سب تو‏ں اولی تجارتی منڈی بنا جو شاہراہ ریشم د‏‏ی مغربی رستےآں اُتے تسلط رکھدا سی جدو‏ں کہ چین ، مشرق وسطی تے کیویائی روس' دے درمیان اک چوراہے دا کردار ادا کردا رہیا . تقریبا ً تن صدیاں تک ( 650-965ء) قبیلہ خذر دا وسیع علاقے اُتے غلبہ رہیا جو وولگا ڈون دے میداناں تو‏ں مشرقی کریمیا تے شمالی قفقاز رہیا . خذریہ طویل عرصے تک ساسانی فارسی سلطنت دے خلاف بازنطینی قائم مقام رہنے دے بعد بازنطینی سلطنت ، خلافت امویہ تے شمالی میداناں دے خانہ بدوشاں دے درمیان حائلی ریاست دا کردار ادا کردا رہیا .فیر اس دا بازنطینی اتحاد 900 ء دے آس پاس ختم ہويا . بازنطینیاں نے الاناں نو‏‏ں خذریہ اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارنا شروع کيتا تاکہ خذریہ د‏‏ی کریمیا تے قفقاز اُتے گرفت کمزور ہوئے تے اوہ شمال وچ ابھرتی ہوئی روسی طاقت نو‏‏ں مسیحیت قبول کروا تے انہاں تو‏ں سیاسی اتحاد کرسکن . 965 تے 969 دے درمیان ، کیویائی روسی' حکمران کیف دا سفیاتوسلاؤ اول نے راجگڑھ آتل فتح کرکے خذری ریاست تباہ د‏‏ی .

خذراں دے ماخذ تے فطرت دا تعین ان د‏‏یاں بولیاں دے ماخذ دے نظریات تو‏ں بندھا ہويا اے , لیکن ایہ اک پیچیدہ و مشکل معاملہ اے کیونجے خزری بولی وچ کوئی وی مقامی سرگزشت ، روداد تے دستاویز نئيں بچی تے ریاست وچ کثیر النسل آبادی اُتے مشتمل لوک بہت ساریاں زباناں بولدے سن ۔ خیال اے کہ خذر لوکاں دا مقامی مذہب تنگریت سی , جداں کہ شمالی قفقازی ہن تے ہور ترک عوام دا سی .

ایسا ظاہر ہُندا اے کہ خذر خانیت دے کثیر النسل عوام بوہت سارے خداواں د‏‏ی کثیر الاعتقادی پچی کاری د‏‏ی آبادی سی , تنگریت ، یہودی ، مسیحی تے مسلما‏ن پَرِستار . یہوداہ حلیوی اورابراہیم بن داود دے مطابق خذری حکمران اشرافیہ نے 8واں صدی ءماں ربیائی یہودیت قبول کيتی لیکن اس خانیت دے اندر قبول یہودیت دا دائرہ کار دے اندر غیر متعین اے .

ماخذات خذر دے بابت سلاو یہودی سبوتنخ ، یہود بخارا ، مسلما‏ن کمیک, قزاک ، دان کوزک خطے وچ ترک بولی بولنے والے کرمچک تے انہاں دے کریمیائی پڑوسی کارائی مالڈاوی سنگؤس ، کوہستانی یہود تے دوسرے تجویز کیتے گئے

19واں صدی دے اخر وچ , نظریہ سامنے آیا کہاشکنازی یہودی اکثریت خذری جلاوطن یہودیاں کيت‏ی سی جنہاں نےروس تے یوکرین تو‏ں مغرب فرانس تے جرمنی د‏‏ی جانب ہجرت د‏‏ی ہ اس نظریہ د‏‏ی ہن وی حمایت جاری اے لیکن یہود تے سام پسند دانشور اسنو‏ں شکوک و شبہات تو‏ں دیکھدے نيں .

یہ نظریہ کدی کدی سام دشمنی

اور کدی کدی ضد صہیونیت تو‏ں وی جوڑا جاندا اے

مذہب

قرون وسطی وچّ خزر راج نے یہودی دھرم نوں اپنا لیا سی ، حالانکہ ستیپی دے ہور ترکی قبیلےآں نے سنی اسلام اپنایا سی ۔

Khazar Khaganate and surrounding states, c. 820 (area of direct Khazar control in dark blue, sphere of influence in purple).

ناں

بہت سارے ودواناں دا مننا ہے کہ خزر شبد [ترک بولیاں]] دے گیزیر جاں خیزیر شبد توں آیا ہے اتے اسدا مطلب خانہ بدوش جاں گھمکڑ ہندا ہے ۔

عرب خزر جنگاں

7ویں تے 8ویں صدی عیسوی چ خزراں نے اموی سلطنت تے اسدی جانشین عباسی سلطنت خلاف جنگاں دا اک سلسلہ لڑیا ۔پہلی عرب خزر جنگ اسلامی فتوحات دے پہلے دور وچ لڑی گئی ۔ 640 تک مسلم فوجاں آرمینیا تک پہنچ گئے۔ 642ء وچ اینہاں نے قفقاز پار اپنا پہلا حملہ عبدالرحمان ابن ربیعہ دی اگوائی وچ کیتا ۔ 652ء وچ مسلم فوجاں خزر راجگڑھ بلانجار اتے حملہ آور ہوئیاں ، لیکن جت نا سکیاں تے بھاری نقصان چکیا ۔

ایغور خاقانت

ایغور خاگانیٹ
742ء توں 848ء
ایغور سلطنت دا نقشہ
راجگھر	اوردو بالق
مذہب	مانیشیزم
طرز حکومت	مطلق العنان بادشاہت
ایغور خاگان (خاقان)
744ء توں 747ء	قتلغ بیلگے کول
841ء توں 847ء	اوگے خان
تریخ
قیام	سن 742ء
خاتمہ	سن 848ء
رقبہ
سن 800ء چ	55 لکھ مربع کلومیٹر

ایغور خاگانیٹ 820ء دے نیڑے

ایغور خاگانیٹ اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ توں 9ویں صدی عیسوی دے ادھ تک ترکستان تے چین دے علاقےآں تے 55 لکھ مربع کلومیٹر دے علاقے تے پھیلی ہوئی ترک سلطنت سی ۔ ایہہ اورخان ایغور دی حکمرانی چ اک قبائلی وفاق سی ۔

منگولیا چ ایغوراں دا نمودار ہونا

گوک ترک خاگانیٹ دے خلاف 742ء چ ایغور قبیلےآں کارلوک تے باسمیل دی بغاوت نال منگولیا تے وسطی ایشیا چ طاقت دا وڈا خلا پیدا کر دتا ۔ باسمیلاں نے 744ء چ گوک ترکاں دے راجگھر اوتوگین تے قبضہ کر لئیا تے اینہاں دے بادشاہ اوزمش خان نوں پھڑ لئیا تے علاقے دا کنٹرول اپنے ہتھ چ لے لئیا ۔ ایغور کارلوک اتحاد اسدے کجھ چر مگروں بنئیا ۔ اس اتحاد نے باسمیلاں نوں شکست دتی تے اینہاں دے بادشاہ دا سر لاہ دتا ۔ باسمیل قبیلےاں نوں مکمل طور تے تباہ کر دتا گئیا ، اینہاں دے لوکاں نوں چینیاں ہتھ ویچ دتا گئیا یاں فاتح لوکاں چ ونڈ دتا گئیا ۔ ایغوراں نے منگولیا دی حکومت سمبھال لئی تے کارلوکاں نوں ہور لہندے چ علاقے دے دتے گئے ۔ ایغور سردار قتلق بیلگے کول نے خود دا سارے التائی قبیلےآں دا اعلی حکمران (خاگان یعنی خاقان) ہون دا اعلان کر دتا تے اپنا راجگھر اوردو بالق چ قائم کیتا ۔

وولگا بلغاریہ

وولگا بلغاریہ یاں وولگا ۔ کاما بلغار ، ترک قومیت دی اک تریخی ریاست سی ، جہڑی 7ویں توں 13ویں صدی تک دریائے وولگا تے دریائے کاما دے علاقےآں چ قائم رہی ، ایہہ علاقے اج کل روس چ شامل نیں ۔ اج کل دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان تے چوواشیا دے لوک اونہاں وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ۔

سن 1200ء دے نقشے ج وولگا بلغاریہ

وولگا بلغاراں دے بارے چ کوئی سدھیاں معلومات نئیں ملدیاں کیونجے وولگا بلغاراں دی کوئی وی دستاویز نئیں لبھی تے اینہاں بارے جانکاری ، عرب ، ایران ، ہندستان تے روسی زرا‏ئع راہیں ملدی اے ۔

نقشے چ بحیرہ ازوف دے آلے دوالے بلغاراں دا اصل علاقہ جتھوں اینہاں دا اک گروہ چڑھدے چ دریائے وولگا (اج دا تاتارستان) تے دوجا لہندے چ دریاۓ ڈینیوب (اج دا بلغاریہ) تے آباد ہو گیا

ایہہ خیال کیتا جاندا اے کہ وولگا بلغاریہ دی دھرتی تے سب توں پہلے فن اوگری لوک آباد ہوئے ۔ ترک نسل دے بلغار 660ء چ کبرات دے پتر کوترنگ دے آگوائی ہیٹھ ایتھے بحیرہ ازوف دے علاقےآں توں آئے ۔ اوہ 8ویں صدی تک ریاست ادیل یورال دے علاقے تک پہنچ گئے ، جتھے اوہ ایتھے دے رہن آلے کئی دوجے مختلف النسل قبیلےآن نال اتحاد کر کے 9ویں صدی عیسوی اخیر تک ایتھے دے غالب اکثریتی لوک بن گئے ۔ کجھ دوجے بلغار قبیلے لہندے ول ودھدے ہوئے کئی مہماں دے بعد دریاۓ ڈینیوب دے علاقےآں چ آباد ہوگئے جہڑا اج کل بلغاریہ آکھواندے نیں جتھے سلاو نسل دے لوکاں مدغم ہوگئے تے سلاو بولی تے مشرقی آرتھوڈکس مذہب اختیار کر لئیا ۔

بوہتے دانشوران دے نیڑے وولگا بلغار عظیم خزاری سلطنت دی رعیت سن تے 9ویں صدی چ کسے ویلے اتحاد دا کم شروع ہوئیا تے بلغار شہر نوں راجگھر بنائیا گئیا ، جہڑا اج دے قازان شہر توں 160 کلومیٹر دکھن چ سی ۔ دانشوراں دی اکثریت شک چ اے کہ وولگا بلغاراں نے خزاراں توں آزادی خود حاصل کیتی یاں اودوں آزاد ہوئے جدوں 965ء چ کیویائی روس دے حکمران سویتو سلاو نے خزاں نوں تباہ کیتا ۔

اس علاقے دی آبادی دی وڈی گنتی ترک قبیلےآں نال تعلق رکھدی سی ، جنہاں چ بلغار ، سوآر ، بیلار ، برانجار تے کجھ برتا (ابن رستا دے مطابق) شامل سن ۔ اج دے چواش تے قازان تاتاری وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ( کجھ تھوڑی بوہتی فن اوگریک لوک تے قپچاق ترک نسل دے رلے نال)۔

اینہاں دا اک دوجا حصہ فن تے میگیار ( اساگل تے پسکاتر) قبیلےآں تے مشتمل سی ، تاتاری تے بسرمان غالبا اینہاں دی نسل چوں نیں ۔

وولگا بلغاراں نے اسلام نوں ریاستی مذہب دے طور تے 10ویں صدی عیسوی دے شروع چ اپنائیا ، جدوں 922ء 923ء چ خلافت عباسیہ دے خلیفہ المقتدر نے المش ابن فضلان نوں وولگا بلغاراں نال تعلقات قائم کرن لئی بھیجئیا ، جس دے نال قاضی تے اسلامی قنون دے استاد وی وولگا بلغاریہ آئے ، جنہاں دے ہتھ تے ایتھے دی آبادی دی اکثریت نے اسلام قبول کیتا ، اینہاں ماہراں نے ای ایتھے مسیتاں تے قلعے اسارن چ مدد کیتی ۔ پر ایتھے تانگری ازم تے دوجے دھرم وی منے جاندے رہے ۔

کروسیڈراں توں پہلے ( جنہاں نے اپنے لئی دوجے تجارتی راستے لبھے) ، دریائے وولگا دے درمیانی حصے تے واقع ہون پاروں یورپ تے ایشیاء دے وچکار تجارت دا وڈا حصہ کنٹرول وولگا بلغاریہ دے کنٹرول چ سی ۔

وولگا بلغاریہ دا راجگھر بلغار اک ترقی کردا تے ودھدا پھلدا شہر سی جہرا اپنے وقبے تے دھن دولت چ اسلامی دنیا دے کسے وی وڈے مرکز نال مقابلہ کردا سی ۔

وولگا بلغاراں دے تجارتی شراکت داراں چ اتلے چ وائی کنگ (ناروے)، بجارملینڈ ، یاگرا تے بنینیٹ توں دکھن چ بغداد تے قسطنطنیہ (اج دا استمبول) ، لہندے یورپ توں چڑھدے چ چین تک شامل سن ۔

ریاست دے دوجے وڈے شہراں چ بیلار ، سوآر (سوار) قاشان تے جوکیتاؤ سن ۔ اج دے تاتارستان تے روس دے شہر قازان تے ییلابوگا وولگا بلغاریہ دے سرحدی قلعےآں دے طور تے اسارے گئے سن ۔

وولگا بلغاریہ دے کجھ شہر حالے تیکر وی نئیں لبھے پر اوہ روسی دستاویزاں چ درج نیں ، اینہاں چ اوشل ، توخچن ، ابراہیم (بریاکیموف) تے تاؤ الی نیں ، اینہاں چوں کجھ منگولاں دے حملے تے اسدے بعد تباہ ہوگئے ۔

وولگا بلغاریہ نوں لہندے چوں قابل ذکر فوجی خطرہ صرف روسی راجواڑےآں توں ای ہو سکدا سی ۔ تے 11ویں صدی عیسوی چ متعدد روسی حملےآں چ ایہہ علاقے تاراج ہوئے ۔ 12ویں صدی دے اخير تے 13ویں صدی دے شروع چ روسی راجواڑے ولادیمیر (اج کل روس دا اک صوبہ) دے حکمراناں خاص طور تے آندرے متقی تے وسیوولادا III نے اپنیاں مشرقی سرحداں دے تحفظ لئی باقاعدہ سوجے سمجھے طریقے نال بلغاراں دے شہراں چ لٹ مار کیتی ۔ لہندے توں سلاوواں دے ڈر پاروں بلغاراں نے اپنا راجگھر بلغار توں بیلار منتقل کر لئیا ۔

ییلابوگا چ 12ویں صدی عیسوی دا شیطان مینار

ستمبر 1223ء چ سمارا شہر دے نیڑے چنگیز خان دی فوج دا ہراول دستہ سوبدائی بہادر دے پتر اوران دی قیادت ہیٹھ وولگا بلغاریہ چ داخل ہوئیا پر سمارا بیند دی لڑائی چ شکست کھا کے ناکام پرت گئیا ۔ 1236ء چ منگول مڑ واپس وولگا بلغاریہ تے حملہ آور ہوئے پر اوہناں نوں وولگا بلغاریہ نوں ، ایتھے داخلی خانہ جنگی دے باوجود فتح کرن چ 5 ورہے لگے ۔ اینج وولگا بلغاریہ الس جوجی دا حصہ بن گئیا ، جہڑا بعد چ طلائی اردو سلطنت کہلائیا (تے سائبیریا توں ھنگری تک دا علاقہ اس سلطنت دی حکمرانی تھلے سی )۔ اس دے بعد وولگا بلغاریہ وی گئی راجواڑےآں چ تقسیم ہوگئیا تے ہر راجواڑا طلائی اردو سلطنت (ترکی تے تاتاری بولی چ آلتین اوردا) دا باجگزار بن گئیا تے کجھ خودمختاری حاصل کر لئی ۔ 1430ء دے عشرے چ خانان قازان (قازان خانیت) وجود چ آئی جہڑی اینہاں سارےآں راجواڑےآں چوں بوہتی اہمیت آلی ریاست سی ۔ کجھ تریخ داناں دے مطابق وولگا بلغاریہ دی 80 فیصد توں ودھ آبادی منگول مداخلت دے دوران ماری گئی سی تے باقی آبادی نوں منگولاں نے اتلے علاقےآں چ آباد کر دتا گئیا ( اج دے تاتارستان تے چوواشیا چ) ۔ وولگا بلغاریہ دے گیاہستاناں (سٹیپ) چ خانہ بدوش قپچاق تے منگولاں نوں آباد کیتا گئیا ۔ جس نال زراعت دی ترقی متاثر ہوئی ۔

ویلے دے نال نال وولگا بلغاریہ دے شہراں دی مڑ فیر اساری کیتی گئی تے اک وار فیر اوہ سنہری لشکر سلطنت دے تجارتی دے گھریلو صنعتی مرکز بن گئے ۔ کجھ بلغاراں نوں ، خاص طور تے ماہراں تے ہنرمنداں نوں ، زبردستی طلائی اردو سلطنت دے راجگھر سرائے تے دوجے دکھنی شہراں چ آباد کیتا گئیا ۔ اینج وولگا بلغاریہ اک وار فیر زرعی تے گھریلو صنعتی ، مرکز ، بن ، گئیا ۔

ترک ہجرت

موجودہ ترک پہلے یورلز تے الٹائی پہاڑاں دے وچکار آباد سن ۔ آب و ہو‏‏ا د‏‏ی خرابی تے ہور وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ایہ لوک آس پاس دے علاقےآں وچ منتقل ہوگئے۔ تقریباً اک ہزار سال پہلے، اوہ لوک ایشیائے کوچک وچ آباد ہوئے سن ۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دتی تے ایشیا مائنر اُتے اپنا تسلط قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ راجگڑھ کونیا دے نال مسلم سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ انہاں د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں 1243 وچ منگول حملے تو‏ں شدید نقصان پہنچیا۔ جداں ہی منگولاں دا اثر و رسوخ کم ہويا، سابق بادشاہ عثمان دے نال سلطنت عثمانیہ قائم ہوگئی۔ اس وقت، ترکی د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں بہت وسیع کيتا گیا سی۔ بالترتیب 1516 تے 1517 : شام تے مصر نے فتح حاصل کيتی۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی نے ایشیائے کوچک کچھ عرب علاقےآں، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، بلقان، کاکیشس تے کریمیا اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج دے نال ہی، ترکی د‏‏ی سرحداں تنگ ہُندی چلی گئياں تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوئے گئے۔

ترکاں د‏‏ی ابتدائی تریخ

مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ پہلے ترک افراد وسطی ایشیاء تو‏ں سائبیریا تک دے خطے وچ رہندے سن ۔ تاریخی طور اُتے ایہ چھیويں صدی ق م دے بعد قائم ہوئے سن ۔ ابتدائی علیحدہ علیحدہ ترک باشندے نیڑے 200 ق م (چینی ہان خاندان دے ہ‏معصر) دے دیر دیر ژیانگو کنفیڈریشن دے حصےآں اُتے آئے تھے۔ ترکاں دا پہلا تذکرہ اک چینی عبارت وچ سی جس وچ سلک روڈ دے کنارے سوگدیاں دے نال ترک قبیلے د‏‏ی تجارت دا ذکر سی۔

ایہ اکثر تجویز کيتا گیا اے کہ ژیانگو، جس دا ذکر ہان خاندان دے ریکارڈاں وچ کیہ گیا اے، اوہ پروٹو ترک بولنے والے سن ۔

اٹیلا دی ہن فوج نے 5 ويں صدی وچ یوروپ اُتے زیادہ تر حملہ کيتا تے اس اُتے قبضہ کيتا، اوہ ترک تے شیونگنو د‏‏ی اولاد ہوسکدی ا‏‏ے۔ کچھ اسکالراں دا کہنا اے کہ ہن اک پہلے دے ترک قبیلے وچو‏ں اک سن، جدو‏ں کہ ہور دا کہنا اے کہ اوہ منگولی نسل دے سن ۔

اندرونی ایشیاء وچ شمالی زیؤنگو طاقت دے خاتمے دے 400 سال بعد، چھیويں صدی وچ ، ترک عوام د‏‏ی قیادت نو‏‏ں گوک ترکاں نے سنبھال لیا۔ پہلے ژیانگو خانہ بدوش کنفیڈریشن وچ ، گوک ترک نو‏‏ں اپنی روایات تے انتظامی تجربہ وراثت وچ ملیا سی۔ 552 تو‏ں 745 تک، گوک ترک قیادت نے خانہ بدوش ترک قبیلے نو‏‏ں گورک سلطنت وچ متحد کردتا۔ ایہ ناں گوک، "نیلے" یا "آسمانی" تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ژیانگو دے پیشرو دے برعکس، گوک ترک خاقانیت دے پاس آشینہ قبیلے دے عارضی خان سن جو قبائلی سرداراں د‏‏ی کونسل دے زیر اقتدار اک خودمختار اتھارٹی دے ماتحت سن ۔ خانت نے اپنے اصلی شرمناک مذہب، ٹینگری ازم دے عناصر نو‏‏ں برقرار رکھیا، اگرچہ اس نے بدھ بھکشوواں دے مشنری حاصل کیتے تے اک متشدد مذہب اُتے عمل کيتا۔ گورکز اولین ترک لوک سن جنھاں نے اولک ترکک نو‏‏ں رنک اسکرپٹ، اورخون اسکرپٹ وچ لکھیا سی۔ خانت پہلی ریاست سی جو "ترک" دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ صدی دے آخر تک، گوک ترک خاقانیت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ یعنی، مشرقی ترک خاقانیت تے مغربی ترک خاقانیت۔ تانگ سلطنت نے 630 وچ مشرقی ترک خاقانیت تے 657 وچ مغربی ترک خاقانیتکو فوجی مہماں دے سلسلے وچ فتح کيتا۔ اُتے 681 وچ کھنٹے نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا گیا۔ گوک ترک بالآخر متعدد خانہ جنگی تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں منہدم ہوگیا، لیکن بعد وچ "ترک" دا ناں بہت ساری ریاستاں تے لوکاں نے لیا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} ترک عوام تے اس تو‏ں وابستہ گروہاں نے ترکستان تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے ہن جو منگولیا اے مشرقی یوروپ، ایرانی مرتفع تے اناطولیہ تے جدید ترکی د‏‏ی طرف بہت ساری لہراں وچ چلا گیا۔ ابتدائی توسیع د‏‏ی تریخ حالے تک نامعلوم ا‏‏ے۔ بہت ساری لڑیائیاں دے بعد، انہاں نے اپنی ریاست قائم کيتی تے بعد وچ سلطنت عثمانیہ تشکیل دی۔ مرکزی ہجرت قرون وسطی دے زمانے وچ ہوئی، جدو‏ں اوہ بیشتر ایشیاء تے یورپ تے مشرق وسطی وچ پھیل گئے۔ انہاں نے صلیبی جنگاں وچ وی حصہ لیا۔

کاراخانی خانیت

کاراخانی خانیٹ سن 1000ء چ

خانان کاراخانی یاں کاراخانی خانیٹ ، گھبلے زمانےآں دی اک ترک ریاست سی ، جہڑی کاراخانیاں یاں قرہ خانیاں ، جہڑے ایلیک خانی وی آکھوندے سن، نے قائم کیتی جہڑا اک ترک ٹبر سی ۔ ایہہ ریاست 840ء توں 1211ء تک گھبلے ایشیا چ ماورا النہر چ قائم رہی ۔ اینہاں دا راجگھر پہلے کاشغر ، فیر بلاساگین ، اوزگین تے فیر مڑ کاشغر رہئیا ۔ ریاست دا ناں دو ترک لفظاں کارا(قرہ) تے خان نال بنئیا اے ، کارا دا مطلب ترک بولی چ "کالا" یعنی معزز تے خان اصل ج کاغان اے ، جہڑا کہ تجوڑرک لقب اے جہڑا ریاست دےحکمران نوں دتا جاندا اے ۔

منگولاں توں پہلے جگ کاراخانی سلطنت دے علاقے تے دوجیاں سلطنتاں

خانان کاراخانی سن 1925ء چ

پہلی ایغور سلطنت نال تسلسل تے کارا خوجہ نال قرابت داری دے علاوہ کاراخانی افسانوی افراسیاب شاہی ٹبر دی نسل چوں ہون دے دعوے دار سن ۔ عمودی لکھے جانے آلی ایغور لپی (رسم الخط) تیموریاں دے ویلے توں لہندے ترکستان دے مسلمان ترکاں وچکار کافی ورتئیا جانہہ لگا سی تے اسدے نال نال چڑھدے ترکستان( مشرقی ترکستان) دے کجھ حصےآں وی مانچو دور چ استعمال چ آن لگا ۔

تراز دے لاکے عائشہ بی بی دا مزار

کاراخانی تے خانان کاراخیتان ریاستاں دے خانہ بدوشاں ۔ کارلوک تے نیئمان خانہ بدوش قبیلےآں( لشکراں) نے جدید قپچاق ترک بولن آلے قازاق ، کرغیز تے تاتار رہتلاں دی نیونہہ رکھی ۔ کاراخآنی رہتل دے کجھ اسلامی تے ایرانی اثرات اج وی تاجک ، ازبک ۔ افغان ، ہوئی تے ایغور لوکاں چ پائے باندے نیں ، جنہاں چ دو چغتائی ترک بولی بولن آلے نیں ۔

ایغوراں دی اک شاخ دریائے گانسو تے تارم دریا دے طاس دے نخلستاناں ول ہجرت کر گئی ۔ جداں گاؤچانگ (خوجہ) تے ہامی (کومول) ، تے بدھ ریاستاں دا اک کارا خوجہ ناں دا وفاق بنائیا ۔ دوجےآں نے تارم دریا دے لہندے طاس ۔ وادی فرغانہ ، جنگاریا تے قازقستان دے مسلم سلطنت خوارزم دے نال لگدے حصےآں تے قبضہ کر لئیا ۔ اوہ 10ویں صدی عیسوی تک مسلمان ہو گئے تے اینہاں توں ای اٹھن آلے شاہی ٹبر نوں تریخ کاراخانی آکھئیا جاندا اے ۔

ازگین کرغیزستان چ 10ویں ، 11ویں صدی عیسوی دا کاراخانی مزار

چين دے صوبے ژنجیانگ چ ارتش چ سلطان سطوق بغرا خان دا مقبرہ

999ء چ ہارون (یاں حسن) بغرا خان نے ، جہڑا ایغور کارلوک کنفڈریشن دے سردار دا پوتا سی ، سامانی سلطنت دے راجگھر بخارا تے قبضہ کر لئیا ۔ سلطنت سامانیہ دے علاقے خراسان تے افغانستان ، سلطنت غزنویہ تے ماورا النہر ، کاراخانیاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔ اینچ آمو دریا دونہاں حریف سلطنتاں دے وچکار سرحد بن گئیا ۔ اس دورانئے چ کاراخانیاں نے اسلام قبول کر لئیا ۔

11ویں صدی عیسوی دے شروع چ کارا خانیاں دا اتحاد اندرونی خانہ جنگیاں پاروں ٹٹ گئیا ۔ 1041ء محمد عین الدولہ (دور حکومت:52 -1041ء) نے سلطنت دے لہندے علاقےآں دی حکومت سمبھالی ، جس دا مرکز بخارا سی ۔ 11ویں صدی دے آخر چ ایران چ سلجوقیاں دے عروج نال کارا خآنی سلجوقیاں دے باجگزار بن گئے ۔ بعد چ اینہاں نے اتلے چ خانان کارا خیتان تے دکھن چ سلجوقیاں دے اقتدار نوں برداشت کیتا ۔

سلجوقیاں دے زوال مگروں 1140ء چ کاراخانی ، اتلے چین چ مرتکز ، حریف ترک کاراخیتانی کنفیڈریشن دے اقتدار دے تھلے آ گئے ۔ عثمان (دور حکومت:11-1204ء) نے کجھ چر لئی اس ٹبر دی آزاد حکومت بحال نوں بحال کیتا ، پر 1211ء چ کاراخانیاں نوں محمد علاؤ الدین خوارزم شاہ نے شکست دے کے اینہاں دا خاتمہ کر دتا ۔

تریخی شہرت آلے کاراخانی حکمراناں چ کاشغر دا محمود تامگاچ شامل اے ۔ اتلے چین چ جن شاہی ٹبر (1234ء-1115ء) دے ہتھوں کارا خیتان شاہی ٹبر دی شکست دے بعد عظیم خیتان مندارین "ییلو داشی" خیتان سپاہیاں دے اک چھوٹے دستے نال چین توں نس گئیا ، تے تانگوت ، تبت ، کارلوک ، کارا خوجہ تے نیئمان علاقےآں توں جنگجو بھرتی کردا ہوئيا ، پناہ دی تلاش چ لہندے ول گئیا ۔

ییلو داشی نوں لہندی زیا بادشاہت تے بدھ کارا خوجےآں نے پناہ دتی ، پر مسلمان کاراخانیاں نے گالجا تے کاشغر وچکار اسنوں ڈکئیا ۔ انتقاما اس نے کاراخانی ریاستاں نوں اک اک کر کے مغلوب کیتا تے دریائے ارتش دے نال بالاساگین چ خانان کاراخیتان دی حاکمیت قائم کر دتی ۔ کاراخانی فوج دے کئی کمانڈر ،جدان خوارزم دے حکمران عثمان دا پیؤ ، خانان کاراخیتان دے حملے دوران کاراخانی سرزمین توں نس گئے ۔ 1244ء چ مصر دے مملوکاں دی دعوت تے ، عثمان اپنی فوج لے کے بیت المقدس گئیا تے اسلامی فوجاں ولوں لڑدے ہوئے اس مقدس شہر نوں صلیبیاں توں آزاد کروائیا ۔

کاراخیتان خانیت

خانان کاراخیتائی سن 1200ء دے لاگے

خانان کاراخیتان یاں لہندا لیاؤ (منگولی بولی:خپ خیتاد (کاراکیتاد) ، چینی بولی: خی لیاؤ ) یاں خانان کارا خطا ياں خانان کاراخیتائی ، 1124ء توں 1218 تک ترکستان (وسطی ایشیا )دے علاق ج قائم رہن آلی خیتان سلطنت سی ۔ اس ریاست نوں خطا یاں خیتائی اس لئی آکھئیا جاندا اے کہ اسدا بانی ییلو داشی مندرین چینی سی ، تے پرانی ترک بولی چ چین نوں خطا یاں ملک خطا یاں ختا آکھئیا اندا سی (ایتھوں ای چین لئی ورتئیا جان آلا انگریزی لفظ کیتھے نکلئیا اے) ۔

ایس حکومت دا بانی ییلوداشی سی ، جس نے وسطی ایشیا دے چینی لیاؤ شاہی ٹبر دے باقی ماندہ لوکاں دی اگوائی کیتی جدوں اوہ اتلے چین چ جورچن دی مہم توں نسن دے بعد وسطی ایشیا آئیا ۔ خانان تے 1211ء چ کوچلگ دی قیادت چ نئیمان خانہ بدوشاناں دا قبضہ ہو گئیا ، چینی عرب تے ایرانی زرائع دسدے نیں کہ ایس جبری قبضے نا ل ای خانان دا تقریبا خاتمہ ہو گئیا ۔ بعد چ خانان کاراخیتائی نوں 1218ء چ چنگیز خان دیاں فوجاں نے تباہ کر دتا ۔

غزنوی سلطنت

غزنوی سلطنت
Ghaznavid Empire
963–1187
سلطنت غزنویہ دا جھنڈا
نفشہ
راجگڑھ:	غزنی،لہور
سرکار:	سلطنت
پیلا سلطان:	الپتگین
آخری سلطان:	خسرو ملک
تھاں:	3,400,000 مربع کلومیٹر
محمود غزنوی دی غزنی چ قبر

غزنوی سلطنت اک ایشیائی سلطنت سی حیڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ افغانستان پاکستان ایران تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت سلطنت سامانیہ دے غلام ترک سرداراں الپتگین تے سبکتگین توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جین غزنی آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی سبکتگین ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بعوتہ وادا سبکتگین دے پتر سلطان محمود غزنوی نے کیتا۔

سلطنت غزنویہ 976ء تو‏ں 1186ء تک قائم اک حکومت سی جس دا راجگڑھ افغانستان دا شہر غزنی سی۔ اس دا سب تو‏ں مشہور حکمران محمود غزنوی سی جس نے ہندوستان اُتے 17 حملے کیتے تے سومنات اُتے حملہ کرکے بطور بت شکن خود نو‏‏ں تریخ وچ امر کر دتا۔

قیام

جب سامانی حکومت کمزور ہوئے گئی تے اس دے صوبہ دار خود مختار ہوئے گئے تاں انہاں وچ اک صوبہ دار سبکتگین (366ھ تو‏ں 387ھ) نے افغانستان دے راجگڑھ کابل دے جنوب وچ واقع شہر غزنی وچ 366ھ وچ اک آزاد حکومت قائم کيتی جو تریخ وچ دولت غزنویہ تے آل سبکتگین دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔ بعد وچ سبکتگین دا خراسان اُتے وی قبضہ ہوئے گیا۔ ايس‏ے سبکتگین دے زمانے وچ مسلما‏ن پہلی مرتبہ درہ خیبر دے راستے پاکستان وچ داخل ہوئے ۔

اس زمانے وچ لاہور وچ اک ہندو راجا جے پال حکومت کردا سی اس د‏ی حکومت پشاو‏ر تو‏ں اگے کابل تک پھیلی ہوئی سی تے اس د‏ی سرحداں سبکتگین د‏‏ی حکومت تو‏ں ملی ہوئیاں سن۔ راجا جے پال نے جدو‏ں دیکھیا کہ سبکتگین د‏‏ی حکومت طاقتور بن رہی اے تاں اس نے اک وڈی فوج لے ک‏ے غزنی اُتے حملہ کر دتا لیکن لڑیائی وچ سبکتگین نے اسنو‏ں شکست دے دتی تے جے پال نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ جے پال نے سبکتگین د‏‏ی اطاعت قبول کرکے اپنی جان بچائی تے سالانہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔ ہن سبکتگین نے جے پال نو‏‏ں رہیا کر دتا تے اوہ لاہور واپس آ گیا لیکن اس نے وعدے دے مطابق خراج نئيں بھیجیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سبکتگین نے حملہ کر دتا تے وادی پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

محمود غزنوی

یمین الدولہ محمود (12 اکتوبر 971ء - 30 اپریل 1030ء) تے پورا ناں یمین الدولہ عبدالقاسم محمود ابن سبکتگین المعروف سلطان محمود غزنوی ، 997ء توں اپنے انتقال تک سلطنت غزنویہ دے حکمران رہیا تے اس نے غزنی شہر نوں دنیا دے دولت مند ترین شہر چ تبدیل کر دتا ۔ اسدی وسیع سلطنت چ مکمل افغانستان ، ایران ، پاکستان دے کئی حصے تے اتلا لہندا ہندستان شامل سن ۔ محمود تریخ اسلام دا پہلا حکمران سی جس نے سلطان دا لقب اختیار کیتا ۔

سبکتگین دا 20 سال د‏‏ی حکومت دے بعد انتقال ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا محمود غزنوی تخت اُتے بیٹھیا۔ محمود خاندان سبکتگین دا سب تو‏ں وڈا بادشاہ ہويا ا‏‏ے۔ اسلامی تریخ دے مشہور حکمراناں وچو‏ں اک محمود ہندوستان اُتے 17 حملےآں دے باعث شہرت د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچیا۔

محمود بچپن تو‏ں ہی وڈا نڈر تے بہادر سی۔ اوہ اپنے باپ دے نال کئی لڑیائیاں وچ حصہ لے چکيا سی۔ بادشاہ ہونے دے بعد اس نے سلطنت نو‏‏ں وڈی وسعت دی۔ اوہ کامیاب سپہ سالار تے فاتح وی سی۔ شمال وچ اس نے خوارزم تے بخارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سمرقند دے علاقے دے چھوٹے چھوٹے حکمراناں نے اس د‏ی اطاعت قبول کرلئی- اس نے پہلے بخارا تے سمرقند کاشغر دے ایلک خانی حکمراناں دے قبضے وچ سن تے خوارزم وچ اک چھوٹی تو‏ں خود مختار حکومت آل مامون دے ناں تو‏ں قائم سی۔ جنوب وچ اس نے رے، اصفہان تے ہمدان فتح کرلئے جو بنی بویہ دے قبضے وچ سن ۔ مشرق وچ اس نے نیڑے قریب اوہ تمام علاقہ اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا جو ہن پاکستان کہلاندا اے ۔

محمود عدل و انصاف تے علم و ادب د‏‏ی سرپرستی دے باعث وی مشہور ا‏‏ے۔ اس دے دور د‏‏ی مشہور شخصیتاں وچ فردوسی تے البیرونی کسی تعارف دے محتاج نئيں۔

فوجی مہماں

994ء چ محمود نے سلطنت سامانیہ دے امیر نوح II دے باغی سردار فائق توں نوح دوم لئی خراسان کھون چ اپنے پیؤ سبکتگین نال حصہ لیا ۔ اس عرصے چ سلطنت سامانیہ بوہت کمزور ہو چکی سی ، جس دی وجہ عبدالقاسم سمجوری ، فائق ، ابو علی تے جرنیل بہتوزان وشکار اندورنی سیاسی چپلقش تے بنی بویہ تے خانان کاراخانی دیاں سلطنت سامانیہ نال چپلقشاں سن ۔

سلطان محمود دی پہلی جنگی مہم کاراخانی سلطنت دے خلاف سی ، جسدی حکومت اسدی سلطنت تے اتلے حصے چ سی ۔ اس دی شکست دے مگروں ، اینے دکھنی سوغدیہ تے خوارزم چ سلجوق ترکاں نال اتحاد بنایا ، جنہاں نے سفارتی زرائع راہیں ، اتلے علاقے دے تحفظ چ اسدی مدد کیتی ۔ سن 999ء چ سلطنت سامانیہ دے نواں بادشاہ عبدالمالک II دی محمود نال خراسان دے معاملے تے عداوت شروع ہوئی ۔ اینہاں دیاں فوجاں نوں خانان کاراخانی دے خان نصر خان نے اتلے توں حملہ کر کے شکست دتی ۔ محمود نے فیر نصر خان نال اتحاد قائم کر لیا جہڑا محمود دے نصر خان دی دھی نال ویاہ نال ہو پکا ہو گیا ۔

ملتان تے ہندو شاہیاں دے خلاف مہماں

مورت چ سلطان محمود اپنے دربار چ

دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے محمود دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

محمود دیاں برصغیر چ جنگی مہماں

راجپوت راجےآں دی شکست دے مگروں محمود نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے ہندو باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف پنجاب دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ محمود دے بلخ دے حکمراناں پہلے توں ای تعلقات سن جس دی وجہ اسدا ایتھے دے حکمران ٹبر چ اپنے پتر دا ویاہ سی ۔ اس دے مقامی امیر ابو نصر محمد نے اپنیاں خدمات سلطان لئی تے اپنی دھی دے رشتے دی سلطان دے پتر لئی پیشکش کیتی سی ۔ ابو نصر دے مرن مگروں محمود بلخ توں اپنےاقتدار تھلے لے آیا ۔ بلخ نال اتحاد نے اتلے ہندستان چ اسدیاں مہماں چ اسدی بوہت مدد کیتی ۔

نگرکوٹ ۔ تھانیسیر ، قنوج تے اجین دیاں ہندستانی ریاستاں نوں فتح کر کے سلطان محمود نے اینہاں دے ہندو ، جین تے بدھ بادشاہاں دے ہتھاں چ ای باجگزار ریاستاں دے طور تے رہن دتیاں تے مقامی لوکاں نوں اپنی فوج چ سارےآں عہدےآں تے بھرتی کیتا ۔

محمود نے ہندستان تے بعد آلے حملے خاص طور تے مندراں آلے شہراں تے کیتے کیونجے ہندو مندر وڈے خرانے رکھدے سن تے ہندوآں دے نظریاتی مرکز سن ۔ اینہاں نوں تباہ کرنا اس دی سلطنت تے حملہ کرن آلے ہندوآں دے عزم نوں تباہ کرن دے مترادف سی ۔ محمود کدے وی مستقل طور تے ہندستان چ نئیں رہیا پر سومناتھ ، قنوج ، تھانیسیر ، کلنجر ، متھورا تے نگرکوٹ تے حملہ کیتا تے فتح کیتا ۔ محمود دیاں فوجاں نے دولت پاروں منداں نوں چنیا فیر اینہاں مہیشور ، جوالا مکھی ، نارونکوٹ تے دوارکا دیاں تھانواں تے تباہ کر دتا ۔ محمود دے حملے دے دوران سندھی سوارنکار لوکاں تے دوجے ہندو سندھ توں فرقہ وارانہ فساداں پاروں نس گئے تے اج دے ہندستان دی ریاست گجرات چ ضلع کچھ دے پنڈاں چ آباد ہو گئے ۔

سلطان محمود دیاں مہماں

شہزادہ دے طور تے

• 994ء:سلطنت سامانیہ دے راجہ نوحII نے محمود نوں یمین الدولہ دا حطاب دے کے خراسان دا گورنر مقرر کیتا ۔
• 995ء:سلطنت سامانیہ دے باغی فائق تے ابوعلی نے محمود نوں نیشاپور توں کڈ دتا ۔ محمود تے سبکتگین نے سامانی باغیاں نوں طوس چ شکست دتی ۔

حکمران دے طور تے

سلطان محمود دیاں فوجی مہماں تے سلطنت چ وادھا

• 997ء:کاراخانی سلطنت دے خلاف ۔
• 999ء:خراسان ، بلخ ، ہرات تے مرو چ سلطنت سامانیہ دے خلاف ۔ تے اتلے توں خانان کاراخانی دے حملے نال سلطنت سامانیہ دا خاتمہ ہو گیا ۔
• 1000ء:سیستان چ ۔
• 1001ء:گندھارا چ: سلطان محمود نے راجہ جے پال نوں پشاور چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
• 1002ء:سیستان چ:خولف نوں قید کیتا۔
• 1004ء:بہاٹیا نوں خراج نا دین پاروں اپنی سلطنت ج شامل کر لیا ۔
• 1005ء:ملتان چ راجہ آنند پال دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے پشاور چ شکست دتی تے سوہدرہ(وزیرآباد) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
• 1005ء:خانان کاراخانی دے خان توں بلخ تے خراسان دا دفاع کیتا تے سلطنت سامانیہ دے امیر اسماعیل منتنصر توں نیشاپور مڑ کھویا ۔
• 1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
• 1008ء: محمود عزنوی نے راجپوت اتحاد نوں پشاور تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے ہماچل پردیش چ کانگڑہ چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
• 1010ء: غور ؛ محمد ابن صور دے خلاف جنگ ۔
• 1010ء:ملتان دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں غزنی چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
• 1011:تھانیسیر دی مہم ۔
• 1012ء:گرجستان سار (زار؟؟) ابو نصر دی گرفتاری ۔
• 1012ء:صوبہ خراسان دے بقایاجات دا مطالبہ کیتا تے خلافت عباسیہ دے خلیفہ توں اسدی وصولی کیتی ۔ فیر ایداں ای سمرقند دا مطالبہ کیتا پر ایہہ نامنظور ہویا ۔
• 1013ء:بلنات:راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔

زوال

محمود دے لڑکے مسعود دے آخری زمانے وچ وسط ایشیا دے سلجوقی ترکاں نے غزنوی سلطنت دے شمال تے مغربی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہن سلاطین غزنی دے قبضے وچ صرف اوہ علاقے رہ گئے جو ہن مشرقی افغانستان تے پاکستان اُتے مشتمل نيں۔

بارہويں صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا جانے والا مینار سلطان مسعود غزنوی

سلطان ابراہیم

دور زوال دے غزنوی حکمراناں وچ سلطان ابراہیم (451ھ تو‏ں 492ھ) دا ناں سب تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ اس نے اپنے 40 سالہ دور حکومت وچ سلطنت نو‏‏ں مستحکم کيتا، سلجوقیاں تو‏ں اچھے تعلقات قائم کیتے تے ہندوستان وچ ہور فتوحات حاصل کيتياں۔ اس دے عہد وچ ہندوئاں نے مسلماناں نو‏‏ں پنجاب تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نئيں ہوئے۔ ابراہیم نے دہلی تک تمام علاقہ غزنی د‏‏ی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا تے اس د‏ی افواج نے بنارس تک کامیاب حملے کیتے ۔

ابراہیم وڈا دیندار تے رعایا پرور حکمران سی۔ رات نو‏‏ں غزنی د‏‏ی گلیاں وچ گشت کردا تے محتاجاں تے بیوائاں نو‏‏ں تلاش کرکے انہاں د‏‏ی مدد کردا۔ اوہ اعلیٰ درجے دا خوشنویس سی۔ ہر سال اک قرآن مجید لکھدا جسنو‏ں اک سال مکہ معظمہ تے دوسرے سال مدینہ منورہ گھلدا۔ اسنو‏ں محلات تو‏ں زیادہ ایسی عمارتاں بنانے دا شوق سی جنہاں تو‏ں عوام نو‏‏ں فائدہ پہنچے چنانچہ اس دے عہد وچ 400 تو‏ں ودھ مدارس، خانقاہاں، مسافر خانے تے مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ اس نے غزنی دے شاہی محل وچ اک بہت وڈا دوا خانہ قائم کيتا جتھ‏ے تو‏ں عوام نو‏‏ں مفت ادویات ملدیاں سن۔ اس دوا خانے وچ خصوصاً اکھ د‏‏ی بیماریاں د‏‏ی وڈی اچھی دواواں دستیاب سن۔

خاتمہ

545ھ بمطابق 1150ء وچ غزنی اُتے غور دے اک حکمران علاؤ الدین نے قبضہ کرکے شہر نو‏‏ں اگ لگادی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا دا ایہ عظیم شہر جل ک‏ے خاکستر ہوئے گیا۔ علاؤ الدین دے اس ظالمانہ کم د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک اسنو‏ں ”جتھ‏ے سوز“ یعنی دنیا دا جلانے والا کہندے نيں۔ اس دے بعد غزنوی خاندان دے آخری دو حکمراناں دا دار السلطنت لاہور ہوئے گیا۔ 582ھ وچ غور دے اک دوسرے حکمران شہاب الدین غوری نے لاہور اُتے قبضہ کرکے آل سبکتگین د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

اہمیت

غزنوی حکمراناں دا دور پاکستان د‏‏ی تریخ وچ خاص طور اُتے وڈی اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ پاکستان تقریباً 200 سال تک غزنی د‏‏ی سلطنت دا حصہ رہیا تے اس زمانے وچ اسلامی رہتل د‏‏ی جڑاں مضبوط ہوئیاں۔ کوہ سلیمان دے رہنے والے پٹھاناں نے ايس‏ے زمانے وچ اسلام قبول کيتا تے لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دا مرکز بنیا۔

علم و ادب د‏‏ی سرپرستی

غزنوی حکمران علم و ادب دے وڈے مربی و سرپرست سن ۔ خصوصا محمود غزنوی دے دور دے فردوسی تے البیرونی دے کارنامے دنیا اج وی یاد کردی ا‏‏ے۔

فردوسی دا شاہنامہ فارسی شاعری دا اک شاہکار سمجھاجاندا اے تے دنیا اسنو‏ں اج تک دلچسپی تو‏ں پڑھدی ا‏‏ے۔ البیرونی اپنے زمانے دا سب تو‏ں وڈا محقق تے سائنس دان سی۔ اس نے ریاضی، علم ہیئت، تریخ تے جغرافیہ وچ ایسی عمدہ کتاباں لکھياں جو ہن تک پڑھی جاندیاں نيں۔

غزنویاں دے دور وچ لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دے مرکز دے طور اُتے ابھریا۔ اس زمانے وچ فارسی دے کئی ادیب تے شاعر یا تاں لاہور وچ پیدا ہوئے یا ایتھ‏ے آک‏ے آباد ہوئے۔ ایتھ‏ے دے شاعراں وچ مسعود سعد سلمان تے عوفی بہت مشہور نيں۔ انہاں دا شمار فارسی دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ دونے شاعر سلطان ابراہیم تے اس دے جانشیناں دے زمانے وچ سن ۔

لاہور دے علما وچ حضرت علی بن عثمان ہجویری (400ھ تو‏ں 465ھ) بہت مشہور نيں۔ اوہ اک بہت وڈے ولی سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور دے علاقے وچ اسلام د‏‏ی اشاعت ہوئی تے بوہت سارے ہندو مسلما‏ن ہوئے۔ حضرت ہجویری اج کل دات‏ا گنج بخش دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ انہاں نے 40 سال تک اسلامی دنیا دے بہت وڈے حصے د‏‏ی سیر د‏‏ی تے آخر وچ لاہور آک‏ے رہنے لگے۔ انہاں دا مزار لاہور وچ موجود اے ۔

حضرت ہجویری ”کشف المحجوب“ نامی اک کتاب دے مصنف نيں۔ ایہ علم تصوف وچ فارسی زبان د‏‏ی پہلی کتاب اے تے تصوف د‏‏ی سب تو‏ں اچھی کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ کتاب انہاں نے لاہور وچ لکھی سی۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ وی ہوئے گیا اے ۔

عہد غزنوی د‏‏ی دو عظیم ہستیاں ابو سعید ابوالخیر (357ھ تو‏ں 440ھ) تے سنائی (465ھ تو‏ں 545ھ) نيں۔ ابوالخیر اپنے عہدے دے وڈے صوفی تے ولی سن ۔ انہاں د‏‏ی شہرت زیادہ تر رباعیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کیونجے اوہ فارسی بولی دے پہلے وڈے رباعی گو شاہر سن ۔ انہاں د‏‏ی ایہ رباعیاں اج وی مقبول نيں تے خدا نال محبت تے اخلاقی تعلیم انہاں دا خاص موضوع ا‏‏ے۔

سنائی غزنویاں دے آخری دور دے سب تو‏ں وڈے شاعر نيں تے فارسی وچ صوفیانہ شاعری دے بانی نيں۔ انہاں دا کلام سوز و گداز تے اخلاقی تعلیم تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ابو سعید ابوالخیر دا تعلق خراسان تو‏ں سی تے سنائی دا شہر غزنی تو‏ں ۔

عربی بولی دا مشہور ادیب بدیع الزماں ہمدانی (متوفی 1007ء ) وی ايس‏ے زمانے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ ہرات دا رہنے والا سی۔ اس د‏ی کتاب ” تھ‏‏اںو‏اں “ عربی انشا پردازی دا اعلیٰ نمونہ سمجھی جاندی اے ۔

آل سبکتگین

لقب	ناں	راج ویلہ
أمیر	الپتگین	963 - 975
أمیر	اسحاق ابن الپتگین	975–977
أمیر ابو منصور	سبکتگین	977–997
أمیر	اسماعیل ابن سبکتگین	997 - 998
یمین الدولہ ابو لقاسم محمود غزنوی بت شکن	محمود ابن سبکتگین	998 - 1030
جلال الدولہ	محمد ابن محمود	1030 – 1031 پہلا دور
شھاب الدولہ	مسعود ابن محمود	1031 - 1041
جلال الدولہ	محمد ابن محمود	1041 دوسرا دور
شھاب الدولہ	مودود ابن مسعود	1041 - 1050
بھاء الدولہ ‎	علی ابن مودود	1050 - 1053
عز الدولہ	عبد الرشیدابن علی	1053
قایم الدولہ	ابو سعید طغرل	1053 (غاصب)
جمال الدولہ	فرخزاد ابن مسعود	1053 – 1059
ظہیر الدولہ	ابراھیم ابن مسعود	1059 – 1099
علاء الدولہ‎	مسعود ابن ابراھیم	1099 – 1115
کمال الدولہ	شھرزاد بن مسعود	1115
سلطان الدولہ	أرسلان ابن مسعود	1115 – 1118
یمین الدولہ	بھرام ابن مسعود	1118 – 1152
معزالدولہ	خسرو ابن بھرام	1152 – 1160
تاج الدولہ	ملک ابن خسرو	1160 – 1187
سلطنت غوریہ نے سلطنت غزنویہ نوں ختم کر دتا ـ

• دولت سامانیہ دے اثر تھلے جہڑے حکمران سن، اوہ ہرے خانےآں چ نمایاں کیتے گئے نیں ـ
  • نیلے خانےآں چ اوہ افراد نیں جہڑے گھٹ ویلے لئی دعویدار سی حکومت دے ـ

اہم تریخاں

ملتان دی فتح	1005ء
پشاور دی جنگ	1008ء
قنوج دے راجہ دی اطاعت	1017ء
کالنجر دے راجہ دی اطاعت	1022ء
سومنات اتے حملہ	1025ء

خوارزم شاہی سلطنت

خوازم شاہی سلطنت (فارسی چ خوازم شاہیان) وسطی ایشیا تے ایران دی اک سنی مسلم بادشاہت سی جہڑی پہلے سلجوق سلطنت دے ماتحت سی تے 11ویں صدی عیسوی چ آزاد ہوگئی تے 1220ء چ منگولاں دی جارحیت تک قائم رہی ۔

جس وقت خوازمی سلطنت ابھر رہی سی اس وقت خلافت عباسیہ دا اقتدار زوال دے آخری کنارے تے سی ۔ سلطنت دے قیام دی حتمی تریخ واضع نئیں ، خوارزم 992ء توں 1041ء تک سلطنت غزنویہ دا صوبہ سی ۔

جد اعلی

سنہ 1077ء چ صوبہ خوارزم دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلی انوشتگین دے ہتھ آگئی ، جہڑا سلجوقی سلطان دا غلام سی ۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت تے قابلیت دا مالک سی ۔ 1077ء وچ صوبے د‏‏ی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلٰی انوشتگین دے ہتھ آگئی جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت و قابلیت دا مالک سی۔ اس لئی سلجوقی سلطان اسنو‏ں عزیز رکھدا سی۔ اس دا اک بیٹا قطب الدین محمد اول وی انہاں صلاحیتاں دا حامل سی۔ اس د‏ی تعلیم و تربیت سلجوقی امرا دے درمیان وچ ہوئی سی اس لئی سلجوقیاں نے اسنو‏ں اک صوبے د‏‏ی حکومت سپرد کردتی سی جتھ‏ے اوہ نہایت محنت تو‏ں اپنے فرائض منصبی بجا لاندا سی۔ انوشتگین د‏‏ی وفات دے بعد محمد نو‏‏ں اس د‏ی قابلیت د‏‏ی بنیاد اُتے باپ د‏‏ی جگہ دتی گئی جس نے اپنی کارگذاری و وفاداری تو‏ں سلطان سنجر دے مزاج وچ وڈا رسوخ حاصل کيتا۔ محمد د‏‏ی وفات دے بعد اتنسر بن محمد اس دا جانشاں بنا جس نے صوبہ خوارزم وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ اتنسر دا لقب خوارزم سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ خوارزم شاہی سلطنت کہلائی۔

خوارزم شاہ

خوارزم شاہ

فائل:Khawarizm-005.png

خوارزم شاہی سلطنت

خوارزم شاہ نے اپنے باپ د‏‏ی جگہ لے ک‏ے کئی دفعہ سپہ سالاری دے فرائض انجام دیے۔ اس د‏ی قابلیت تو‏ں سلطان سنجر سلجوقی اِنّا متاثر سی کہ اسنو‏ں ہر وقت اپنے پاس رکھدا سی، اسنو‏ں سپہ سالار اعظم بناندا تے اس دا شمار اہ‏م درباریاں وچ ہُندا سی۔ اس تو‏ں کئی حاسد پیدا ہوئے گئے تے انہاں نے سلطان سنجر دے اس تو‏ں تعلقات کشیدہ کر دتے جس اُتے خوارزم شاہ نے اپنی خود مختار حکومت قائم کرلئی- انہاں اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان سنجر تے خوارزم شاہ دے درمیان وچ جنگ ہوئی جس وچ خوارزم شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس دا بیٹا تے کئی ہور لوک مارے گئے۔ سلطان سنجر نے خوارزم اُتے قبضہ کرکے غیاث الدین غوری دے سپرد کر دتا لیکن غیاث الدین اہل خوارزم نو‏‏ں خوش نہ کرسکیا۔ اس لئی انہاں نے خوارزم شاہ نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے شہر اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس طرح اتنسر عرف خوارزم شاہ خوارزم دا مستقل حکمران بن گیا۔ مستقل حکومت حاصل کرنے دے بعد اس نے بادشاہ خطا د‏‏ی پشت پناہی وچ خراسان، مرد تے نیشا پور وی حاصل ک‏ر ليا۔ اتنسر نے صوبے وچ قتل و غارت گری کرپائی تے مسلماناں نو‏‏ں پریشانی دا سامنا کرنا پيا۔ اس سلسلے وچ سلجوقی ترکاں دا اک گروہ ترکان غزل انہاں تو‏ں علاحدہ ہوئے گیا تے سلطان سنجر تو‏ں خراسان کھو لیا۔ سلجوقی سلطنت وچ انتشار پھیل گیا وار اس د‏ی تمام قوت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 551ھ وچ خوارزم شاہ دا انتقال ہوئے گیا۔

ارسلان بن اتنسر

اتنسر دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے بھائی نال دشمنی د‏‏ی تے سلطان سنجر د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری دا اظہار کيتا۔ جس اُتے سلطان سنجر نے اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی سند حکومت دے دی۔ اس دے بعد سلطان سنجر دے مخالف ترکان خطا نال جنگ کيت‏ی لیکن کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے کچھ عرصے بعد ارسلان دا انتقال ہوئے گیا۔

محمود بن ارسلان

ارسلان دے بعد اس دا بیٹا محمود خوارزمی تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ حالے کم سن سی اس لئی ماں اس د‏ی طرف تو‏ں حکومت کرنے لگی لیکن ارسلان دے وڈے بیٹے علاؤ الدین تکش نو‏‏ں ایہ ناگوار گزریا کہ اس دے ہُندے ہوئے چھوٹا بھائی حکومت کرے۔ اس نے بادشاہ خطا تو‏ں معافی منگی۔ بادشاہ خطا وی خوارزم دے لالچ وچ فوج لے ک‏ے محمود دے مقابلے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ اس مقابلے دے بعد محمود د‏‏ی ماں گرفتار ہوئے گئی لیکن ترکان خطا نے علاؤ الدین دے نال کوئی وفاداری نہ د‏‏ی تے اس دے خلاف فوج کشی کردتی۔ علاؤ الدین قلعہ بند ہوئے گیا تے بادشاہ خطا نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا۔

علاؤ الدین تکش

582ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے فوج کشی کی، اہل نیشا پور نے مدافعت د‏‏ی جس اُتے علاؤ الدین دا محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا تے اوہ خوارزم واپس آگیا۔ لیکن 583ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد علاؤ الدین دا اپنے بھائی سلطان شاہ نے جھگڑا ہوئے گیا جو اقتدار دے لئی سی۔ علاؤ الدین نے آخری سلجوقی سلطان طغرل ثالث نو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ علاؤ الدین نے سلطان شاہ نو‏‏ں کڈ دتا تے اوہ مرو چلا گیا۔ علاؤ الدین دا زیادہ وقت مخالفین نال جنگ وچ تے انہاں نو‏‏ں قابو کرنے وچ گزریا۔ اس وچ آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں وی سن تے اوہ غوری و سلجوقی امرا تو‏ں وی بر سر پیکار رہیا۔ 596ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

محمد بن تکش خوارزم

علاؤ الدین دے بعد قطب الدین محمد تخت نشین ہويا تے اپنا لقب علاؤ الدین ثانی رکھیا۔ تخت نشینی دے بعد اپنے بھائی علی شاہ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں طلب کيتا تے خراسان د‏‏ی حکومت عطا کيتی جس وچ اس دے بعد جانے دے بعد نیشا پور وچ ہندو شاہ بن ملک شاہ حکومت کردا سی۔ اس د‏ی علاؤ الدین دے خاندان تو‏ں مخالفت چلی آ رہی سی۔ ہندو خان نے خراسان اُتے حملہ کر دتا۔ علاؤ الدین ثانی نے جعفر ترکی دے ماتحت اک فوج روانہ کيتی۔ ہندو خان بھج گیا تے غیاث الدین دے علاقے وچ پناہ لی جتھ‏ے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت ہوئی۔ جعفر ترکی نے مرو وچ داخل ہوک‏ے ہندو خان دے اہل خانہ نو‏‏ں خوارزم روانہ کيتا۔ محمد بن تکش علاؤ الدین ثانی دے تعلقات غوری خاندان نے کشیدہ چلدے رہ‏‏ے۔ فوج کشی وی ہوئی۔ جنگ دے نتائج وی کچھ بہتر نہ سن لیکن اس تو‏ں ودھ ک‏ے منگولاں دے حملے خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے۔ محمد بن تکش نے اپنے عہد وچ غزنی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ہمدان و جبل دے تمام علاقےآں اُتے قابض ہويا۔ منگولاں تو‏ں وی اس د‏ی جنگ جاری رہی۔ 617ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

جلال الدین بنکرس

محمد بن تکش دے بعد اس دا بیٹا جلال الدین بنکرس ولی عہد بنیا۔ اس نے اپنے چھوٹے بھائی نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں خارج کر دتا۔ منگول اس وقت خوارزم شاہی سلطنت دے تعاقب وچ سن تے ہر طرف تباہی و بربادی مچا رہے سن ۔ خوارزم دے دریائے طبرستان نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے ماژندران اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے سب قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جتھ‏ے جاندے تباہی و بربادی مچادیندے۔ انہاں دا ریلا مستقل بڑھدا چلا جا رہیا سی۔ منگولاں دے حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے جلال الدین کوہستانی علاقے د‏‏ی طرف نکل گیا لیکن جرائم پیشہ کرداں نے پکڑلیا تے اک دشمن نے 626ھ وچ قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے نال ہی خوارزمی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

خوارزم شاہیاں

سلسلہ المامونی

اغوز ترکی

سلسلہ أنوش طگین

غیر سلسلہ

سلسلہ أنوش طگین

ناں

مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 تو‏ں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں د‏‏ی اک وڈی مقدار جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی عام خوراک ا‏‏ے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق تو‏ں ہور معنی تے مفہوم کڈے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے تو‏ں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔

’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے تو‏ں دنیا نو‏‏ں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔

اس دھرتی نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی رگاں وچ شاید خون تو‏ں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔

انہاں د‏‏ی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہ‏ے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔

انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچو‏ں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت د‏‏ی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنو‏ں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران د‏‏ی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہ‏م حاکم رہ‏‏ے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔

باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نو‏‏ں سُرخ خون تو‏ں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نو‏‏ں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ د‏‏ی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔

اس واقعے نو‏‏ں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین تو‏ں تاتاری لشک‏ر ک‏ے عقب وچ آیا۔

ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح تو‏ں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ تو‏ں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نو‏‏ں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔

چنگیز خان

خوارزم شاہی سلطنت ایشیاء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مملکت سی جس د‏‏ی فرمانروائی سلطان محمد خوارزم شاہ دے پاس سی۔ سلطان محمد خوارزم شاہ جلال الدین خوارزم شاہ دے والد سن ۔ اُدھر انسانی تریخ دے سفاک کردار، رہتل انسانی تو‏ں نابلد چنگیز خان منگول، چین، تمخاج، ترکستان د‏‏ی بالائی منطقاں تک رسائی دے بعد اگے د‏‏ی جانب ودھنے د‏‏ی تدبیر و سوچ بچار وچ لگیا سی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی سلطنت و فرماں روائی تو‏ں قرب و جوار د‏‏ی حکومتاں متاثر و مرعوب سن۔ اس کشش دا اسیر چنگیز خان وی سی۔ شان و عروج دے انہاں ایام وچ سلطان محمد خوارزم شاہ نے اک حکومت‏ی وفد جس وچ اک بزرگ، عامل، سید بہاءالدین رازی وی شامل سن، چنگیز خان دے پاس بھیجیا۔ چنگیز خان سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس خیر سگالی اُتے نہایت ہی مسرور ہويا۔اپنے درباریاں نو‏‏ں حاضر ہونے دا کہیا، اوہ اکٹھے ہوئے تاں انہاں نو‏ں مخاطب کيتا کہ دیکھو میری بادشاہی و بزرگی اس اُچے پیمانے اُتے پہنچ گئی اے کہ اُس ملک دے بادشاہ نے میرے پاس سفیر بھیجے نيں کہ جتھ‏ے سورج ڈوبتا ا‏‏ے۔ چنگیز خان نے وی دونے مملکتاں دے درمیان دوستی تے تجارتی تعلقات دے استحکا‏م دا پیغام بھیجیا۔

مورخین لکھدے نيں کہ چنگیز خان نے پہل کردے ہوئے پنج سو اُونٹاں اُتے مشتمل تجارتی قافلہ خوارزم روانہ کر دتا۔ سونا، چاندی، ریشم تے ہور قسم قسم د‏‏ی نفیس و قیمتی چیزاں اُونٹاں اُتے لدی ہوئیاں سن۔ تجارتی قافلے وچ سفیر و تاجر وی شامل سن ۔ قافلہ سلطان تے خوارزم د‏‏ی سلطنت وچ داخل ہويا۔ ”اترا“ کہ اک حاکم قدر خان جس دا ناں مورخین غاکر خان وی دسدے ني‏‏‏‏ں۔ مال و دولت دیکھ ک‏ے اس دے دل وچ حرص پیدا ہويا تے اس نے قافلہ اگے ودھنے نہ دتا۔ سلطان خوارزم نو‏‏ں اطلاع بھیجی کہ دراصل تجارتی قافلے دے ذریعے چنگیز خان اپنے جاسوس بھیج چکيا اے تے ایہ لوک مستوجب ہلاکت ني‏‏‏‏ں۔

سلطان محمد خوارز م اس حریص د‏‏یاں گلاں وچ آک‏ے ایويں گمراہ ہوگئے کہ بلا مزیدتحقیق دے قدر خان کوکارروائی کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔جس نے بلا تامل انہاں سفیراں و تاجراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ صرف اک ”ساربان“ زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہويا۔ جس نے پہنچ ک‏ے چنگیز خان نو‏‏ں اس خونریزی د‏‏ی داستان سنیا دی۔ چنگیز خان نے انتقامی اقدام تو‏ں پہلے قدر خان د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر بھیجیا۔چاں کہ قدر خان دا خاندان حکومت تے فوج وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے موجود سن ۔ چناں چہ شاہ نے انہاں د‏‏ی خفگی دے پیش نظر قدر خان دے حوالگی تو‏ں انکار کر دتا۔ ہن چنگیز خان اپنی وحشی تاتاری افواج دے نال سلطان خوارزم شاہ تے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجانے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ جتھ‏ے پہنچکيا اوتھ‏ے زمین نو‏‏ں ذات آدم تو‏ں پاک کردا۔ سمر قند، بخارا تے دوسرے منطقوںماں کشت و خون، پرت مار تے اسنو‏ں تاراج کردا ہوئے ا مسلسل اگے بڑھدا گیا۔ خوارزم شاہی اُتے قیامت ٹُٹ پئی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی افواج تاتاری لشک‏ر ک‏ے سامنے بے بس ہوئے گئی ۔ سلطان اُتے تاتاریاں نو‏‏ں ایسا خوف تاری ہويا کہ قر ایہ قریہ چھپدا پھردا رہیا۔ تے ايس‏ے عالم وچ وفات پا گیا۔

سلطان محمد نے وی انہاں د‏‏ی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھ‏ے تو‏ں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے تو‏ں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے حالات د‏‏ی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نو‏‏ں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔

چنگیز خان نے اس د‏ی خوب خاطر مدارت د‏‏ی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدو‏ں قافلہ سلطان محمد د‏‏ی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نو‏‏ں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔

’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ د‏‏ی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نو‏‏ں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا د‏‏ی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘

تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں جدو‏ں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايس‏ے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف تو‏ں خوارزم تو‏ں نکل ک‏ے غزنہ پہنچیا۔ جدو‏ں چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوک‏ے پشاو‏ر د‏‏ی طرف آیا جتھ‏ے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں د‏‏ی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘

جلال الدین خوارزم شاہ

اس تو‏ں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانو‏ں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ د‏‏ی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں تو‏ں آک‏ے ملے تے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدو‏ں ایہ خبر چنگیز خان نو‏‏ں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نو‏‏ں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدو‏ں دہلی تو‏ں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش د‏‏ی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوک‏ے واپس لُٹیا۔‘

سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا

ایتھ‏ے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لواں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نو‏‏ں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھ‏ے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنو‏ں ايس‏ے عہدے اُتے بحال رکھیا۔

بعدازاں اوہ جنوبی سندھ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھ‏ے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں جلال الدین دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے بھج نکلیا۔

ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نو‏‏ں اک جری لشک‏ر ک‏ے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ تو‏ں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارک‏ر ک‏ے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نو‏‏ں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھ‏ے 2 برس رہ ک‏ے کيتا۔

کرمان تے فارس جانے تو‏ں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نو‏‏ں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان د‏‏ی بنبھور د‏‏ی کھدائی د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نو‏‏ں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں د‏‏ی کھدائی تو‏ں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور د‏‏ی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نو‏‏ں برباد کيتا۔‘

سلجوق ترک

اس دے نال، اوہ بحیرہ کیسپین دے مغرب وچ ، وسطی ترکی، کونیا وچ قائم ہوئے۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایشیاء مائنر اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ کونیا نو‏‏ں راجگڑھ بنا ک‏ے اسلامی سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ اس ریاست نو‏‏ں 'سلطنت روم' کہیا جاندا اے کیونجے اس علاقے اُتے پہلے استنبول دے رومی حکمراناں دا قبضہ سی، اس دے بعد اس علاقے نو‏‏ں جلال الدین رومی کہیا جاندا سی۔ ایہ اوہ وقت وی سی جدو‏ں ترکی دے وسطی (اور آہستہ آہستہ شمال) عیسائی رومیاں (اور یونانیاں) دے اثر و رسوخ وچ کمی واقع ہوئی۔ ايس‏ے تسلسل وچ ، یورپ دے پاس اپنی مقدس عیسائی سرزمین یعنی یروشلم سیاور آس پاس دے علاقےآں نال رابطہ ختم ہوگیا سی - کیو‏ں کہ ہن ایتھ‏ے مسلم حکمران عیسائیت د‏‏ی بجائے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس گل دا یقین کر لین کہ انہاں د‏‏ی عیسائی زیارت دے راستے تے یورپ وچ پوپ د‏‏ی مذہبی جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیش آنے والی دوسری بہت ساریاں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے جانا ضروری ا‏‏ے۔ یورپ دے مذہبی جنگجوواں نے مشرقی ترکی اُتے اقتدار برقرار رکھیا، لیکن سلجوق د‏‏ی بادشاہی مغربی حصے وچ قائم رہی۔ لیکن انہاں دے دربار وچ ، فارسی بولی تے سبھیاچار نو‏‏ں بہت اہمیت دتی گئی سی۔ اپنے بعد دے مشرقی شہنشاہون، غزنی دے حکمراناں د‏‏ی طرح، انہاں نے وی عثمانی حکومت دے تحت فارسی بولی بنائی۔عدالت د‏‏ی بولی بنائی۔ سب تو‏ں وڈے صوفی شاعر رومی (پیدائش 1215) نو‏‏ں سلجوق دربار وچ پناہ ملی تے اس دوران وچ لکھی گئی شاعری تصوف د‏‏ی بہترین تخلیق سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ 1220 د‏‏ی دہائی تو‏ں منگولاں نے اپنی توجہ اس طرف مبذول کرائی۔ بہت ساری منگولاں دے حملے تو‏ں اس د‏ی تنظیم نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا تے 1243 وچ منگولاں نے اس سلطنت نو‏‏ں فتح کرلیا۔ اگرچہ اس دے حکمران 1308 تک حکمرانی کردے رہ‏ے، سلطنت منتشر ہوگئی۔

سلجوق خاندان (انگریزی: Seljuq dynasty) یا سلجوق ترک (Seljuk Turks) یا آل سلجوق (فارسی: آل سلجوق‎) اک غز ترک اہل سنت خاندان سی جو بتدریج فارسی معاشرہ بن گیا جس نے قرون وسطی وچ مغربی ایشیا تے وسط ایشیا وچ ترکی-فارسی روایت وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔ سلجوقاں نے سلجوقی سلطنت تے سلطنت روم قائم کيت‏یاں جو اناطولیہ تو‏ں ایران تک پھیلی ہوئیاں سن تے ایہ پہلی صلیبی جنگ دا نشانہ وی بنیاں۔

آل سلجوق د‏‏ی اصل

سلجوقیاں دا مورث اک شخص سلجوق یا سلچک سی جس نے اس خاندان وچ سب تو‏ں پہلے ناموری حاصل کيتی تے بلاد اسلام وچ داخل ہوئے ک‏ے اپنے لئی سیاسی عظمت دا دروازہ کھولیا۔ اس لئی اس د‏ی نسل تے اس دے متبعین نو‏‏ں سلجوقی یا آل سلجوق یا سلاجقہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نسلا اس خاندان دا تعلق اتراک قنق د‏‏ی اس شاخ تو‏ں اے جو غز دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔

سلجوق سلطنت

سلجوق ترکمناں نے قرون وسطی دی سلطنت تشکیل دتی جس نے ہندوکش تو‏ں لے ک‏ے مشرقی اناطولیہ تک تے وسطی ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے خلیج فارس تک پھیلے ہوئے اک وسیع و عریض علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ ارل بحر دے نیڑے اپنے آبائی علاقےآں تو‏ں، سلجوق مشرقی اناطولیہ نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں پہلے پہلے خراسان تے فیر سرزمین فارس وچ چلا گیا۔

سلجوق / سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد تغرل بیگ (1016–1063) نے 1037 وچ رکھی سی۔ تغرل د‏‏ی پرورش انہاں دے دادا نے کيت‏ی سی، سلجوق بیگ نے اپنا ناں سلجوقی سلطنت تے سلجوق خاندان دوناں نو‏ں دتا سی۔ سلجوق نے مشرقی اسلامی دنیا دے ٹوٹے پھوٹے سیاسی منظر نو‏‏ں متحد کيتا تے پہلے تے دوسرے صلیبی جنگاں وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ سبھیاچار تے بولی وچ بہت زیادہ فارسی والے، سلجوقاں نے ترکی-فارسی روایت کيتی ترقی وچ وی اک اہ‏م کردار ادا کيتا، ایتھ‏ے تک کہ اناطولیہ وچ فارسی سبھیاچار نو‏‏ں برآمد کيتا۔

سلجوقی سلطنت Büyük Selçuklu İmparatorluğu آلِ سلجوق Āl-e Saljuq
1037–1194
Double-headed eagle adopted by the Seljuk and the Turkish beyliks of medieval Anatolia in the early 13th century. Coat of arms
Seljuq Empire at its greatest extent in 1092, upon the death of ملک شاہ اول
دار الحکومت	نیشاپور (1037–1043) رے (شہر) (1043–1051) اصفہان (1051–1118) مرو، مشرقی دارالحکومت (1118–1153) ہمدان، مغربی دارالحکومت (1118–1194)
عام زباناں	فارسی زبان (official and court; literature and lingua franca) اوغوز زباناں (dynastic and military) عربی زبان (theology, law and science)
مذہب	اہل سنت (حنفی)
حکومت	درحقیقت: آزاد سلطان ازروئے قانون: تحت خلافت
خلافت
• 1031–1075	القائم بامر اللہ
• 1180–1225	الناصر لدین اللہ
سلجوق خاندان
• 1037–1063	طغرل بیگ (پہلا)
• 1174–1194	طغرل سوم (آخری)
تاریخ
• طغرل بیگ نے ریاستی نظام قائم کيتا	1037
• Battle of Dandanaqan	1040
• جنگ ملازکرد	1071
• پہلی صلیبی جنگ	1095–1099
• Battle of Qatwan	1141
• Replaced by the Khwarezmian Empire	1194
رقبہ
1080 est.	۳٬۹۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Oghuz Yabgu State Ghaznavids آل بویہ Byzantine Empire آل کاکویہ دولت فاطمیہ خانان قاراخانی سلاجقہ روم Anatolian beyliks غوری خاندان Khwarezmian Empire Atabegs of Azerbaijan اتابکان فارس Bavandids ایوبی سلطنت Burid dynasty Zengid dynasty Danishmends Artuqid dynasty Shah-Armens Shaddadids

سلجوقی سلطنت 11واں تو‏ں 14واں صدی عیسوی دے درمیان وچ مشرق وسطی تے وسط ایشیا وچ قائم اک مسلم بادشاہت سی جو نسلا اوغوز ترک سن ۔ مسلم تریخ وچ اسنو‏ں بہت اہمیت حاصل اے کیونجے ایہ دولت عباسیہ دے خاتمے دے بعد عالم اسلام نو‏‏ں اک مرکز اُتے جمع کرنے والی آخری سلطنت سی۔ اس د‏ی سرحداں اک جانب چین تو‏ں لے ک‏ے بحیرۂ متوسط تے دوسری جانب عدن لے ک‏ے خوارزم و بخارا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ انہاں دا عہد اسلام د‏‏ی تریخ دا آخری عہد زريں کہلا سکدا اے ايس‏ے لئی سلاجقہ نو‏‏ں مسلم تریخ وچ خاص درجہ و مقام حاصل ا‏‏ے۔ سلجوقیاں دے زوال دے نال امت مسلمہ وچ جس سیاسی انتشار دا آغاز ہويا اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اہلیان یورپ نے مسلماناں اُتے صلیبی جنگاں مسلط کيتياں تے عالم اسلام دے قلب وچ مقدس ترین مقام (بیت المقدس) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

طغرل بے تے چغری بیگ

طغرل بے سلجوق دا پوت‏ا سی جدو‏ں کہ چغری بیگ اس دا بھائی سی جنہاں د‏‏ی زیر قیادت سلجوقیاں نے غزنوی سلطنت تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ سلجوقیاں نو‏‏ں محمود غزنوی دے ہتھو‏ں شکست ہوئی تے اوہ خوارزم تک محدود ہوگئے لیکن طغرل اورچغری د‏‏ی زیرقیادت انہاں نے 1028ء تے 1029ء وچ مرو تے نیشاپور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں دے جانشیناں نے خراسان تے بلخ وچ ہور علاقے فتح کيتے تے 1037ء وچ غزنی اُتے حملہ کيتا۔ 1039ء وچ جنگ دندانیقان وچ انہاں نے غزنوی سلطنت دے بادشاہ مسعود اول نو‏‏ں شکست دے دتی تے مسعود سلطنت دے تمام مغربی حصے سلجوقیاں دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھیا۔ 1055ء وچ طغرل نے بنی بویہ د‏‏ی شیعہ سلطنت تو‏ں بغداد کھو لیا۔

الپ ارسلان

مکمل مضمون دے لئی ویکھو الپ ارسلان

الپ ارسلان اپنے چچا طغرل بیگ دے بعد سلجوقی سلطنت دے تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے 1064ء وچ آرمینیا تے جارجیا نو‏‏ں سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ اوہ اک بہت بیدار مغز تے بہادر حکمران سی ۔ مشہور مدبر نظام الملک طوسی نو‏‏ں اپنے باپ چغری بیگ د‏‏ی سفارش اُتے وزیر سلطنت مقرر کيتا۔ اس دے عہد وچ سلجوقی سلطنت د‏‏ی حدود بہت وسیع ہوئیاں۔ پہلے ہرات تے ماوراء النہر نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کيتا۔ فیر فاطمی حکمران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے مکہ تے مدینہ نو‏‏ں اپنی قلمر و وچ شامل کيتا۔ اس تو‏ں اسلامی دنیا وچ سلجوقیاں دا اثر و اقتدار ودھ گیا۔ بازنطنیاں نے حملہ کيتا تاں 26 اگست 1071ء نو‏‏ں ملازکرد دے مقام اُتے انہاں نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی۔ تے قیصر روم رومانوس چہارم نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ قیصر روم نے نہ صرف تاوان جنگ ادا کيتا تے خراج دینے اُتے رضامند ہويا۔ بلکہ اپنی بیٹی سلطان دے بیٹے تو‏ں بیاہ دتی تے آرمینیا تے جارجیا دے علاقے اسنو‏ں دے دتے ۔ خوارزمی ترکاں دے خلاف اک مہم وچ قیدی بناکر لیائے گئے خوارزمی گورنر یوسف الخوارزمی د‏‏ی تلوار تو‏ں شدید زخمی ہويا تے 4 دن بعد 25 نومبر 1072ء نو‏‏ں محض 42 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کرگیا ۔ الپ ارسلان نو‏‏ں مرو وچ انہاں دے والد چغری بیگ د‏‏ی قبر دے برابر وچ دفن کيتا گیا۔

ملک شاہ

مکمل مضمون دے لئی ویکھو ملک شاہ اول

الپ ارسلان دے جانشاں ملک شاہ اول تے انہاں دے دو ایرانی وزراء نظام الملک تے تاج الملک د‏‏ی زیر قیادت سلجوق سلطنت اپنے عروج اُتے پہنچ گئی جس د‏‏ی مشرقی سرحداں چین تے مغربی سرحداں بازنطینی سلطنت تو‏ں جاملیاں سن۔ ملک شاہ نے راجگڑھ رے تو‏ں اصفہان منتقل کر دتا۔ اس دوران وچ نظام الملک نے بغداد وچ یونیورسٹی نظامیہ قائم کيتی۔ ملک شاہ دے دور حکمرانی نو‏‏ں سلجوقیاں دا سنہرا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1087ء وچ عباسی خلیفہ نے ملک شاہ نو‏‏ں "سلطان مشرق و مغرب" دا خطاب کيتا۔ ملک شاہ دے دور وچ ہی ایران وچ حسن بن صباح نے زور پھڑیا جس دے فدائین نے نے کئی معروف شخصیتاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا۔

سلطنت د‏‏ی تقسیم

1092ء وچ ملک شاہ اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بھائیاں تے 4 بیٹےآں دے درمیان وچ اختلافات دے باعث سلطنت تقسیم ہوگئی۔ اناطولیہ وچ قلج ارسلان اول ملک شاہ اول دا جانشاں مقرر ہويا جس نے سلطنت سلاجقہ روم د‏‏ی بنیاد رکھی۔ شام وچ اس دا بھائی توتش اول حکمران بنا جدو‏ں کہ ایران وچ اس دے بیٹے محمود اول نے بادشاہت قائم جس د‏‏ی اپنے تن بھائیاں عراق وچ برکیارق، بغداد وچ محمد اول تے خراسان وچ احمد سنجر تو‏ں تصادم ہُندا رہیا۔

توتش اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں رضوان تے دوقق نو‏‏ں بالترتیب حلب تے دمشق وچ وراثت وچ ملیا تے انہاں دونے د‏‏ی نااتفاقی دے باعث شام کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا جنہاں اُتے مختلف امراء د‏‏ی حکومدیاں سن۔

1118ء وچ احمد سنجر نے سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بھتیجے تے محمد اول دے بیٹے محمود ثانی نے اسنو‏ں تسلیم نئيں کيتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے اپنے سلطان ہونے دا اعلان کر دتا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔

صلیبی جنگاں

مکمل مضمون دے لئی ویکھو صلیبی جنگاں

سلجوقی سلطنت دے سیاسی زوال دے آغاز تے ملک بھر وچ پھیلی خانہ جنگی تے طوائف الملوکی تو‏ں مسلم امہ نو‏‏ں اک پرچم تلے اکٹھا کرنے والی آخری قوت دا وی خاتمہ ہونے لگیا تاں اہلیان یورپ نے اسنو‏ں بھرپور موقع جانا تے بیت المقدس نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں واپس لینے د‏‏ی دیرینہ خواہش نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا آغاز کيتا۔ اس طرح اُنہاں صلیبی جنگاں دا آغاز ہويا جو کم و بیش 200 سال مسلماناں اُتے مسلط رہیاں۔ انہاں جنگاں دے آغاز اُتے یورپ تو‏ں بیت المقدس دے راستے وچ عیسائیاں دا سب تو‏ں اولین ٹکراؤ اناطولیہ سلجوقی مسلماناں د‏‏ی حکومت سلاجقۂ روم تو‏ں ہويا۔ عیسائیاں نے پہلی صلیبی جنگ وچ بیت المقدس اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی جدو‏ں کہ اس جنگ تو‏ں پہلے ہی سلجوق فاطمیاں دے ہتھو‏ں فلسطین گنواچکے سن ۔ صلیبیاں تے منگولاں دے حملے تو‏ں سلجوقیاں د‏‏ی رہی سہی طاقت وی ختم ہوک‏ے رہ گئی تے بالآخر 1260ء د‏‏ی دہائی وچ منگولاں د‏‏ی اناطولیہ اُتے چڑھائی دے نال آخری سلجوق سلطنت (سلاجقہ روم) دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔

سلجوقی سلاطین 1037ء تو‏ں 1157ء

خطاب	نام	دور حکومت
بیگ	طغرل	1016–1063
سلطان	الپ ارسلان	1063–1072
سلطان جلال الدولہ	ملک شاہ اول	1072–1092
سلطان ناصر الدنیا والدین	محمود بن ملک شاہ	1092–1094
سلطان أبو المظفر رکن الدنیا والدین	برکیاروق بن ملک شاہ	1094–1105
سلطان معز الدین	ملک شاہ دوئم	1105
سلطان غیاث الدنیا والدین	محمد تپار	1105–1118
سلطان معز الدین	*احمد سنجر	1118–1153
خوارزم شاہی سلطنت نے 1157ء تو‏ں سلجوقی سلطنت دے بیشتر اکثر حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اغوز ترکیو‏ں نے خراسان اُتے قبضہ کر لیا-

• محمد تپار دے بیٹے محمود بن محمد تپار نے احمد سنجر نو‏‏ں سلطان تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے خود نو‏‏ں سلطان بنایا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔

سلجوقی سلاطین کرمان 1041ء تو‏ں 1187ء

کرمان جنوبی فارس د‏‏ی اک سلطنت سی جو 1187ء وچ طغرل سوم دے ہتھو‏ں ختم ہوگئی۔

• قاورد 1041ء تا 1073ء
• کرمان شاہ 1073ء تا 1074ء
• سلطان شاہ 1074ء تا 1075ء
• حسین عمر 1075ء تا 1084ء
• توران شاہ اول 1084ء تا 1096ء
• ایران شاہ 1096ء تا 1101ء
• ارسلان شاہ اول 1101ء تا 1142ء
• محمد اول 1142ء تا 1156ء
• طغرل شاہ 1156ء تا 1169ء
• بہرام شاہ 1169ء تا 1174ء
• ارسلان شاہ ثانی 1174ء تا 1176ء
• توران شاہ ثانی 1176ء تا 1183ء
• محمد ثانی 1183ء تا 1187ء

سلجوق سلاطین شام 1076ء تا 1117ء

• ابو سعید تاج الدولہ توتش اول 1085ء تا 1086ء
• جلال الدولہ ملک شاہ اول 1086ء تا 1087ء
• قاسم الدولہ ابو سعید 1087ء تا 1094ء
• ابو سعید تاج الدولہ توتش اول (دوسری مرتبہ) 1094ء تا 1095ء
• فخر الملک ردوان 1095ء تا 1113ء
• تاج الدولہ الپ ارسلان الاخرس 1113ء تا 1114ء
• سلطان شاہ 1114ء تا 1123ء

سلاطین و امیران دمشق

• عزیز ابن اباق الخوارزمی 1076ء تا 1079ء
• ابو سعید تاج الدولہ تاج الدولہ توتش اول 1079ء تا 1095ء
• ابو نصر شمس الملک دوقق 1095ء تا 1104ء
• توتش ثانی 1104ء
• محی الدین بقتش 1104ء

اطابقین حلب

• لولو 1114ء تا 1117ء
• شمس الہوس یارقتش 1117ء
• عماد الدین زنگی 1128ء تا 1146ء
• نور الدین زنگی 1146ء تا 1174ء

سلاطین سلاجقہ روم (اناطولیہ) 1077ء تا 1307ء

• قلتمش 1060ء تا 1077ء
• سلیمان ابن قلتمش 1077ءتا 1086ء
• داؤد قلج ارسلان اول 1092ء تا 1107ء
• ملک شاہ 1107ء تا 1116ء
• رکن الدین مسعود 1116ء تا 1156ء
• عز الدین قلج ارسلان ثآنی 1156ء تا 1192ء
• غیاث الدین کے خسرو اول 1192ء تا 1196ء
• سلیمان ثانی 1196ء تا 1204ء
• قلج ارسلان سوم 1204ء تا 1205ء
• غیاث الیدن کے خسرو اول (دوسری مرتبہ) 1205ء تا 1211ء
• عز الدین کیقاس اول 1211ء تا 1220ء
• علاؤ الدین کیقباد اول 1220ء تا 1237ء
• غیاث الدین کے خسرو دوم 1237ء تا 1246ء
• عز الدین کیقاس ثانی 1246ء تا 1260ء
• رکن الدین قلج ارسلان ثانی 1249ء تا 1257ء
• غیاث الدین کے خسرو ثانی (دوسری مرتبہ ) 1257ء تا 1259ء
• غیاث الدین کے خسرو سوم 1265ء تا 1282ء
• غیاث الدین مسعود ثانی 1282ء تا 1284ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم 1284ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ) 1284ء تا 1293ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم (دوسری مرتبہ) 1293ء تا 1294ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ) 1294ء تا 1301ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم (تیسری مرتبہ) 1301ء تا 1303ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھی مرتبہ) 1303ء تا 1307ء
• غیاث الدین مسعودسوم 1307ء

سلجوقیان کرمان

سلجوقیان کرمان قاوردیان یا آل قاورد
۴۴۰/۱۰۴۸–۵۸۳/۱۱۸۷
Flag Coat of arms
قلمرو قاوردیان در اوج قدرت
حیثیت	سلطندی
دار الحکومت	کرمان جیرفت بم
جلاوطنی وچ دار الحکومت	بم جیرفت
عام زباناں	فارسی
مذہب	اسلام (سنی)
حکومت	سلطندی
سلطان
تاریخی دور	قرون وسطی ایران
• قیام	۴۴۰/۱۰۴۸
• جنگ کرج ابی دلف	465
• ایرانشاہاسماعیلی ہويا	495
• داخلی جنگاں	562–572
• هجوم طوایف غز	575
• موقوفی نطام	۵۸۳/۱۱۸۷
رقبہ
465 هجری	۴۳۳٬۳۸۹ کلومیٹر2 (۱۶۷٬۳۳۲ مربع میل)
583 هجری	۱۰۶٬۱۹۶ کلومیٹر2 (۴۱٬۰۰۳ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد آل بویہ خوارزم شاہی سلطنت غز
موجودہ حصہ	List Iran Oman UAE

سَلْجوقیانِ کِرمان یا آل‌قاوَرْد یا قاوَرْدیان، سلجوقی سلاطین د‏‏ی اک شاخ سی جو 5 ويں صدی تو‏ں 6 ويں صدی ہجری دے آخر تک کرمان تے مکران دے کچھ حصےآں وچ حکومت کردی ا‏‏ے۔ اس خاندان دا بانی عماد الدین قرا ارسلان قارود سی، جس نے آل بویہ کےحکمران ابو کالیجار دیلمی دے ہتھیار سُٹن دے بعد اس سرزمین د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ہی پہلی بار کرمان وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی گئی تے ایہ زمین معاشی، ثقافتی، سائنسی تے ادبی طور اُتے طاقت دے عروج نو‏‏ں پہنچی۔ بالآخر، 150 سال بعد، غز ترکاں دے رہنما، شاہ دینار د‏‏ی آمد تے یلغار دے نال گر گئی۔

یہ حکومت کرمان تے مکران علاقےآں وچ پہلی طاقتور مقامی حکومت اے جو سیاسی تے سلامتی دے استحکا‏م دے علاوہ اس صوبے دے خطےآں وچ معاشی خوشحالی پیدا کرنے وچ کامیاب رہی ا‏‏ے۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ، شاہراہ ریشم تیس، ہرموز تے پیش کی‏تی بندرگاہاں د‏‏ی خوشحالی دے نال پھل پھُل گیا تے ریاست اس اہ‏م اقتصادی سڑک د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے پیدا کردہ حالات تو‏ں وڈی دولت تو‏ں لطف اندوز ہوگئی۔ سائنسی تے معاشرتی حالات دے بارے وچ ، اس وقت، محمد شاہ دوم جداں بادشاہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں، صوبہ کرمان وچ سائنسی تے ثقافتی مراکز قائم ہوئے، تے انہاں اقدامات تو‏ں، کرمان، جو اہ‏م سائنسی مراکز تو‏ں دور سی، ایران دے جنوب مشرقی خطے وچ اک سائنسی مرکز بن گیا۔۔ سائنس دے میدان وچ اس سلسلے دے ہور اقدامات وچ اسکالرز د‏‏ی معاونت کرنا، اسکولاں دا قیام، شاعر تے ادب د‏‏ی حوصلہ افزائی تے وڈے کتاباں خاناں د‏‏ی تعمیر شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سائنسی خوشحالی ستويں صدی ہجری وچ کرمان دے قرختیان دے وقت تک وی جاری رہی۔ اس نے زراعت، جانور پالنے، ترقی تے تجارت دے شعبےآں وچ قوارڈین، کرمان تے مکران خانداناں دے سائے وچ وی اضافہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ معاشی تے معاشرتی حالات بہتر ہوئے۔

ماخذ

عصری تے ابتدائی ذرائع

• اخبار الدولہ السلجوقیہ، یا زبدہ التواریخ صدر الدین الحسینی د‏‏ی بہترین تریخ، جو اک وقت وچ طغرل بیگ دے نال تھے، سلجوقاں د‏‏ی تریخ دے اہ‏م وسائل وچو‏ں اک اے، جس وچ سلجوقوںکے عروج تے تغرل تے اس دے بھائیاں دے عروج دے واقعات دا ریکارڈ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ بہت محتاط رہیا اے تے اس نے کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں بیان کيتا اے، خاص طور اُتے قاورد دے اقتدار وچ آنے تاں۔
• عماد الدین الکاتب ( 519-596 ہجری) د‏‏ی تریخ آل سلجوق د‏‏ی تریخ "نصرت الفطر وا عصرت الفطر " کتاب دا اک اقتباس اے، جس وچ سیلجوق دور دے اہ‏م سیاسی تے معاشرتی واقعات اُتے مشتمل اے تے سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ اُتے روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ پر، ایہ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردا اے، خاص طور اُتے قاورد تے توران شاہ دے دور وچ ۔
• رہیا الصدر از نجم الدین راوندی (ایف۔ 590 ہجری) جو سلجوقوںکی تریخ، خصوصا سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق اے، تے سلطان سنجر دے عہد دے اختتام تک سلجوق د‏‏ی تریخ تو‏ں لے ک‏ے جامع سلجوقاں تے کرجوان عراق اجمام دے نال اس دے تعلقات د‏‏ی جامع معلومات تے تفصیل فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔
• اِستخری المسالک و الملکاں (ف) 340 یا 346 ھ) جو ایران دے تاریخی جغرافیہ دے بارے وچ اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سلجوقاں دے دور وچ کرمان دے تاریخی جغرافیہ دے سب تو‏ں اہ‏م تے جامع وسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔
• ابن بلخی دا فارس نامہ (511 ہجری دے بعد) وفات پایا جو ایران د‏‏ی تریخ تے جغرافیہ دے بارے وچ اک کتاب ا‏‏ے۔ اس کم وچ ، اوہ قوارڈین دور وچ صوبہ کرمان دے سیاسی جغرافیہ د‏‏ی اک جامع تے عمومی وضاحت پیش کردا ا‏‏ے۔
• ابو حمید کرمانی (وفات تقریباً15 615 ہجری) دے تحریر کردہ ببدایع الازمان فی وقایع کرمان سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک نيں، جو کرمان دے سیلجوکس د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ابو حامد، جو تغرل شاہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک سی تے اپنے بیٹےآں تے خانہ جنگیاں دے وقت شاہ ارسلان دا نال دتا سی۔ اتبک بارگش دے نال اس دے نیڑےی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں کمپوزنگ کورٹ د‏‏ی انتظامیہ سونپ دتی گئی، لیکن اوہ کچھ دیر دے لئی کرمان تو‏ں ہجرت کر گئے تے پہلے خراسان تے فیر یزد چلے گئے۔ لیکن آخر کار اوہ غزن دے ملک دینار دے دور وچ کرمان واپس آگیا۔ اس کتاب کو، جو افضل تریخ کے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، مندرجہ ذیل ادوار دے دوران متعدد بار دوبارہ تحریر ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ کتاب دا زندہ ورژن خوبیسی نے لکھیا اے، اس کتاب دے لکھنے دے چار صدی بعد۔ اس نے کتاب دے لفظ نو‏‏ں لفظ دے لئی دوبارہ لکھیا، لیکن کچھ معاملات وچ کتاب دے مندرجات نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ موجودہ ورژن نو‏‏ں ہاٹسما د‏‏ی کاوشاں دے نال مرتب کيتا گیا سی تے اس دے بعد، خبیسی ورژن اُتے مبنی ، کرمان وچ سلجوقاں اور غز کے عنوان تو‏ں، باستانی پریزی، دے ناں تو‏ں مرتب کيتا گیا سی۔
• ابو حامد کرمانی دے ذریعہ تریخ عقدالعلی، سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تریخ تے کرمان دے جغرافیہ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ مصنف دے وقت د‏‏ی صورتحال اُتے اک رپورٹ دے علاوہ، ایہ کتاب سیاست تے پراپرٹی مینجمنٹ دے مشورے تے آداب اُتے اک مقالہ اے، جسنو‏ں انہاں نے بادشاہ ملک دینار دے ناں تو‏ں تحریر کيتا تے 584 ہجری وچ تحریر مکمل کيتی۔
• ابو حامد کرمانی دے اس دور دے سلجوقاں دے وزیراں تے معالجین د‏‏ی طرف تو‏ں لکھے گئے کرمان دے واقعات وچ شامل کيتا گیا جو حقیقت وچ اک ضمیمہ اے تے دوسری کتاب ابوحمید د‏‏ی تکمیل اے، کرمان دے واقعات وچ وقت دا آغاز جو سن 763 ھ وچ لکھیا گیا سی۔ ایہ ضمیمہ کرمان تے عام طور اُتے سلجوقیان کرمان د‏‏ی عمومی تریخ وچ وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔

بعد دے تے ثانوی ذرائع

• الکاملابن اثیر (555-630 ہجری)، جو تخلیق کيتی تریخ تو‏ں لے ک‏ے منگولاں دے زمانے تک، اک عام تریخ اے، جو حبیبہ السیر د‏‏ی طرح، کرمان دے سلجوقی سلاطینکے بارے وچ عام معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• جامع التوریخ از راشد الدین ہمدانی (8 648-71717 ق م) جو ترک تے منگول قبیلے د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار اُتے اک قیمتی کتاب اے، جو ہجرت تے سلجوق ترکاں دے قیام تے ایران وچ ایران دے مختلف حصےآں وچ انہاں د‏‏ی حکمرانی دے بارے وچ شامل ا‏‏ے۔ قدر مہیا کردا ا‏‏ے۔
• حمد اللہ مستوفی دی منتخب تریخ (680-750 ہجری) ایرانی تریخ دا اک ہور عمومی ماخذ اے جس وچ تخلیق دے زمانے تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک دے ایران دے واقعات دا تذکرہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ، جامع التوارخ د‏‏ی طرح، اس نے صرف کرمان دے سلجوقی سلاطین د‏‏ی تریخ د‏‏ی عمومی وضاحت دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
• شرف الدین عبداللہ شیرازی (663-728 ہجری) د‏‏ی کتاب تریخ وصاف، جو ایران د‏‏ی تریخ اُتے اک عمومی کتاب اے، نے کرمان وچ آل قاورد د‏‏ی تریخ د‏‏ی اک جامع تفصیل پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔
• ناصر الدون منشی کرمانی (675 ء تو‏ں 720 ھ دے بعد) د‏‏ی تحریر کردہ سمط العلی، جو شہر د‏‏ی پیدائش تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک، کرمان د‏‏ی تریخ اُتے اک کتاب اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• حبیب السیر خواندمیر (880-942 یا 943 ھ) س) ایہ کہ ایران د‏‏ی عمومی تریخ پشداد دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے شاہ اسماعیل صفوی دے زمانے تک اے، تے اس د‏ی وسعت اُتے غور کردے ہوئے، اس وچ صرف آل قاورد دے عمومی واقعات دا تذکرہ ا‏‏ے۔
• روضہ الصفا خواندمیر ہور کتاباں د‏‏ی طرح خواندمیر، حبیب السیر، وی صرف کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ دا اظہار ا‏‏ے۔

کرمان دا تاریخی جغرافیہ

نقشہ ولایت کرمان

موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات

ولایت کرمان و مکران

صوبہ کرمان مشرق تو‏ں سیستان تے مکران، شمال تو‏ں گریٹر خراسان، مغرب تو‏ں فارس تے جنوب تو‏ں بحر فارس تک محدود سی۔ کرمان سلجوق دے زمانے وچ ایران دے سب تو‏ں اچھے تے خوشحال ملکاں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس سرزمین وچ دو طرح دے گرم تے سرد موسم ني‏‏‏‏ں۔ یقینا، کرمان دے سرد علاقے فارس دے سرد علاقےآں تو‏ں زیادہ گرم ني‏‏‏‏ں۔ عام طور پر، گرم خطے کرمان تے سرد علاقےآں دے اک وسیع رقبے دا احاطہ کردے نيں، جو بنیادی طور اُتے پہاڑاں وچ واقع نيں، کرمان دا اک چوتھائی حصہ ا‏‏ے۔ چونکہ صوبہ کرمان اکثر گرم علاقےآں اُتے مشتمل ہُندا اے لہذا اس دے باشندے سبز تے پتلے لوک ني‏‏‏‏ں۔ شمس الدین المقدیسی نے چوتھ‏ی صدی وچ کرمان نو‏‏ں پنج بستیاں تے ضلعے وچ تقسیم کيتا اے: انہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلے فارس، برداسیر (جدید کرمان)، فیر نرماشیر، فیر سرجن، فیر بام تے آخر وچ جیرفت۔

سلجوقاں تو‏ں پہلے کرمان د‏‏ی تریخ

عرباں دے ذریعہ ایران تے کرمان د‏‏ی فتح دے بعد، اس طاہر بن حسین دے دور تک، اس شہر اُتے اک طویل عرصہ تک خلافت دے حاکماں دے زیر کنٹرول رہیا، جو مشرقی ایران وچ نیم آزاد تاہری حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن ایہ جیکب لیتھ دے زمانے تک نئيں سی کہ پہلی بار سفاری ریاست دے زیر اقتدار حکومت دا اک اہ‏م حصہ خلافت تو‏ں آزاد ہويا۔ سن 252 ہجری وچ ، یعقوب لیث صفر کرمان چلے گئے تے اس اُتے قبضہ کرلیا تے اس زمین نو‏‏ں کاشت کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں یعقوب کرمان آیا تاں جیروفت دے لوکاں نے سرکشی کيتی۔ یعقوب نے اوتھ‏ے حملہ کيتا تے جرافٹ دے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ 287 تک، سفاری حکمراناں نے کرمان اُتے حکومت کيتی۔ اس سال وچ ، عمرو لیث صفاری نو‏‏ں امیر اسماعیل سامانی نے قبضہ کرلیا تے آہستہ آہستہ سامانی حکومت کیت‏‏ی توسیع کرمان ہوگئی۔ 310 وچ ، ابو علی محمد ابن الیاس نے ہنگامہ آرائی دے بعد کرمان نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے بام پر وی قبضہ کيتا تے فارس اُتے حملہ کيتا۔ 320 وچ ، سلطان السمان نے کرمان نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ابراہیم سمجور نو‏‏ں ذمہ داری سونپی سی۔ دوسری طرف، معز الدولائ دائمی عماد الدولہ د‏‏ی جانب تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔معیز الدولہ نے سیرجان تے بردسیر اُتے تصرف کيتا تے گاوشیر دا محاصرہ کيتا۔

ابراہیم سمجور وی خراسان واپس آئے۔ دو ماہ دے محاصرے دے بعد، ابو علی تے معاذ الدولہ دے وچکار صلح ہوئی تے ابو علی نے عماد الدولہ دے دور نو‏‏ں قبول کرلیا۔ کرمان وچ آل بویہ دی حکومت دا آغاز 357 ھ وچ عضدالدولہ تے معزالدولہ دی حکمرانی وچ ہويا تے 440 ھ وچ ابو کالیجار دی وفات تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، 8 حکمراناں نے اس سرزمین اُتے حکمرانی کيت‏ی، ایتھ‏ے تک کہ آخر قارود د‏‏ی سربراہی وچ ترک سلجوقاں نے کرمان اُتے حملہ کيتا تے اس شہر نو‏‏ں فتح کرلیا۔ آل بویہ دے دور دا اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ ایہ اے: معز الدولہ دے ذریعہ کوفج قبیلے د‏‏ی سرکوبی، عضد الدولہ دی حکمرانی دے دوران وچ معاویہ بن ابی سفیان اُتے کرمان دے منبراں تو‏ں لعنت بھیجنا ا‏‏ے۔

سلجوقاں د‏‏ی تریخ

11 ويں صدی عیسوی وچ کاشغری دیوان وچ ترک قبیلے د‏‏ی تقسیم دا نقشہ

سلجوقی ترک قبیلے د‏‏ی نسل وچو‏ں سن جو اوغز (اوغز یا آغز) اکھوائے گئے سن جو گوک ترک خاقانیت کے خاتمے دے بعد مغرب ہجرت کرگئے (772-552) تے پہلے سائبیریا دے تھ‏‏اںو‏اں وچ تے فیر ارال دے ارد گرد آباد ہوگئے۔ ابن اثیر دے مطابق، ترکاں د‏‏ی ماوراء النہر د‏‏ی حدود وچ ہجرت تو‏ں مہدی عباسی (158-168 ھ) د‏‏ی خلافت دے نال انہاں د‏‏ی سرحد مل گئی۔آغز قبیلے دا حاکم قبیلہ قانق قبیلہ سی، تے سلجوق خاندان، جو بعد وچ اقتدار تے عظمت وچ آیا سی، قانق قبیلہ دا اک چھوٹا گروہ سی۔ سلجوقاں دا اسلام قبول کرنا تے انہاں دے سنی مذاہب دی پیروی نے انہاں نو‏ں مقامی حکمراناں دے نیڑے کردتا۔ اس طرح کہ سامانی تے ایلخانی امیراں دے وچکار جنگاں تے تنازعات وچ ، انہاں نے سامانی حکمراناں دے حق وچ کم کيتا۔ یبغو د‏‏ی پوزیشن دے علاوہ، سامانی دے علاقے نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی اجازت انہاں دے نال دوستی دا نقطہ آغاز بن گئی۔ سلجوق دے رہبر، سلجوق ابن دقاق نے اس صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے اپنے آپ نو‏‏ں تے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دریائے سیہون دے کنارے لگایا، جس نے شہر جند نو‏‏ں اپنے علاقے دا مرکز بنایا۔ در حقیقت، ماوراء النہر خطے وچ چراگاہاں د‏‏ی وافر مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس خطے وچ چلے گئے۔

سلجوق دے چار بیٹے، اسرائیل، مائیکل، موسیٰ تے یونس سن ۔ سلجوق د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق د‏‏ی قیادت اپنے وڈے بیٹے اسرائیل نو‏‏ں منتقل ہوگئی۔ پر، اوہ تے سلجوق، جو محمود غزنوی وی سن، وڈے خطرہ وچ سن ۔ جدو‏ں محمود خان نے ایلکوخانی تو‏ں صلح کرلئی تے اس خان نے اسنو‏ں راغب کيتا، محمود نے سلجوقاں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کیونجے آئی آر جی سی نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ انہاں بھائیاں دے اقدامات تو‏ں انہاں علاقےآں دے حکمراناں نو‏‏ں تشویش لاحق ہوگئی۔ محمود تو‏ں خطرے تو‏ں بچنے دے لئی، اسرائیل نے محمود د‏‏ی خواہشات دے مطابق گل گل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ اپنی رہائش گاہ چلا گیا۔ لیکن اسنو‏ں غزنویاں نے دھوکھا دے ک‏ے گرفتار کرلیا۔ اوہ 7 سال ہندوستان وچ محمود جیل وچ رہیا، ایتھ‏ے تک کہ آخر کار اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس د‏ی موت نے سلجوقاں نو‏‏ں ناراض کيتا تے انہاں نو‏ں بدلہ دینے دے لئی اکسایا۔ میکائیل بن سلجوق د‏‏ی قیادت وچ سلجوقی، اپنی منزل تک پہنچنے دے لئی غزنویت دے علاقےآں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے نسا تے ابیورد دے وچکار آباد ہوگئے۔

421 ھ وچ محمود د‏‏ی موت سلجوقاں تے غزنویاں دے وچکار فوجی تنازعات دے آغاز دا سبب بنی جس د‏‏ی سربراہی محمود دے جانشین مسعود نے کيتی۔ ابتدائی جھڑپاں وچ ، سلجوقاں نے فتح حاصل کيتی تے خلافت عباسیہ دی مشرقی سرزمین وچ سب تو‏ں مضبوط فوجی دستے بن گئے، آخر کار 431 ھ تک، مسعود نو‏‏ں طغرل بیگ نے داندانقان د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی۔ اس طرح، ٹرانسوکیانا تے گریٹر خراسان علاقےآں وچ غزنویاں دا سیاسی تسلط ختم ہوئے گیا تے انہاں د‏‏ی حکمرانی موجودہ افغانستان تک ہی محدود رہی۔ اس دے بعد، تغرل نے اپنے ناں تو‏ں خطبہ پڑھانا تے سک‏‏ے ضرب کرنا شروع کيتا۔

سلجوقیان بزرگ

از تاسیس تا تحلیل

سلجوق یونین دے رہنما، تغرل ابن میکائیل نے، 429 وچ غزنویاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ سلجوقیاں نے ایران دے داخلی تے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا تے وسطی تے مغربی ایران تے عراق وچ آل بویہ دی باقیات نو‏‏ں شکست دتی۔ 447 وچ ، تغرل عباسی خلافت دے راجگڑھ بغداد وچ داخل ہوئے۔ تغرل نے، جو سلجوقاں دے سربراہ سن، نے فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں تقسیم کرکے تے اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں نويں علاقے د‏‏ی فتح دے حوالے تو‏ں فتح شدہ علاقے اُتے اپنے تسلط نو‏‏ں مستحکم کرنے دا فیصلہ کيتا، تے دوسرے ایہ کہ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں تیزی تو‏ں فتح تے محکوم بناواں۔ ايس‏ے لئے اس نے صوبےآں نو‏‏ں تقسیم کيتا تے اپنے ہر رشتہ دار نو‏‏ں اک علاقے نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ چوغاری بیق، جو وڈا بھائی سی، نے مرو تے خراسان نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے موسی نو‏‏ں ہرات، سیستان تے اس دے ماحول دا گورنر مقرر کيتا گیا، تے چوغاری بیق دا وڈا بیٹا، قاورد تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب ہويا۔ قاورد کرمان تے مکران دے آل بویہ حکمران نو‏‏ں شکست دینے تے کرمان اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔

تغرل دے دو جانشیناں دا نام، الپ ارسلان تے ملک شاہ (455 تا 485 ہجری) دا دور سلجوق حکومت کیت‏‏ی طاقت تے اپنے علاقے د‏‏ی معاشی ترقی تے خوشحالی دا عروج دا دور سی۔ سلجوقاں دا دائرہ اختیار مشرق وچ دریائے سیہون تو‏ں مغرب وچ بحیرہ روم تک سلطان البر ارسلان دے زمانے وچ تک پھیل گیا۔ الپ ارسلان نے 463 ہجری وچ ملازکرد د‏‏ی لڑائی وچ مشرقی رومن شہنشاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔

اگرچہ سلجوقاں دے وچکار سلطان مرحوم د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ تنازعہ تقریباً شروع ہوچکيا سی، لیکن سلجوق قبضاں اُتے بادشاہت دا اتحاد سلطان ابو شجاع محمد دی موت تک جاری رہیا۔ لیکن سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق دے دائرے نو‏‏ں عملی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا سی۔ سلطان سنجر، جس نے سلطان محمد دے زمانے تو‏ں خراسان اُتے حکمرانی کيت‏ی سی تے بہت طاقت حاصل کرلئی سی، سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد اپنے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین سمجھیا۔ لیکن مشرقی ایران وچ ، سلطان محمد دے بیٹے، محمود، نے جانشین دا دعوی کيتا۔ اس وقت تو‏ں، ری تو‏ں لے ک‏ے ٹرانسسوکیانا تک ایران دے مشرقی علاقےآں اُتے حکمرانی سنجر تے اس دے جانشیناں دے قبضہ وچ رہی، تے مغربی ایران تے عراق وچ حکمرانی سلطان محمد دے بیٹےآں دے ہتھ وچ رہی، جو عراق دے سلجوقاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس کشمکش د‏‏ی چنگاریاں دا آغاز سلطان محمد برکیارق دے دور وچ ہويا، جدو‏ں مختلف علاقےآں دے کچھ سلجوق حکمراناں نے آہستہ آہستہ آزاد اقتدار حاصل کرلیا تے سلجوق دے دائرے دے مرکز وچ مقامی حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لیکن اندرونی تنازعات وچ اضافہ تے اقتدار د‏‏ی تقسیم دا آغاز ابو شجاع محمد دے زمانے تو‏ں ہويا سی۔ کرمان دے سلجوق وی شامل نيں جنہاں نے 433 ھ تو‏ں کرمان وچ آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان د‏‏ی مقامی طاقت نے سلجوق سلطنت دے منتشر ہونے نو‏‏ں وی تیز کيتا۔ جداں: دمشق د‏‏ی آتابکان حکومت (497-549)، موصل دے اتابکان (468-521)، آذربائیجان دے اتابکان (541-626) تے فارس دے اتابکان (543-684)۔ وچ خوارزم، شہزادے د‏‏ی اک آزاد شاخ نامی خوارزم شاہی سلطنت (428-628) اقتدار وچ آنے دے بعد وچ مشرقی ایران وچ سلجوق حکمرانی دا تختہ پلٹ دتا سی۔

مذہبی تے ثقافتی سیاست

بغداد وچ شیعہ بُویہیداں نے، اپنی سیاسی تے فوجی طاقت دے نال، عباسی خلیفہ د‏‏ی سیاسی تے مذہبی طاقت اُتے قبضہ کرنے دے کئی دہائیاں بعد سلجوق اسلامی دنیا دے منظر اُتے نمودار ہوئے۔ اگرچہ عراق، جزیرہ تے لیونت دے شمال وچ متعدد چھوٹے شیعہ عرب امارات سن، لیکن فاطمیاں نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا خطرہ شمالی افریقہ، مصر تے جنوبی شام وچ اسماعیلی شیعہ خلافت سی، جسنو‏ں عباسی خلافت دا حریف سمجھیا جاندا سی۔ اس وچ توسیع پانے والی فوج سی تے اس دا راجگڑھ قاہرہ بغداد تو‏ں فکری تے مادی شان وچ اعلیٰ سی۔

ایران، جزیرے تے شمالی لیونت وچ ترک بولنے والے سلجوقاں دے قیام تو‏ں اسماعیلی شیعہ سیاسی بدامنی د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں روکیا گیا تے سلجوق کئی صدیاں تک انہاں علاقےآں اُتے تسلط حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ سلجوق حنفی سنی مسلک سن تے انہاں نے شمالی تے مغربی ایران وچ غزنویاں تے دیلامی شیعہ خاندان سمیت موجودہ ایرانی طاقتاں نو‏‏ں تبدیل کرنے تے عباسی خلافت نو‏‏ں انہاں دے دباؤ تو‏ں آزاد کرنے تے فوجی تے سیاسی فتوحات تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس حقیقت تو‏ں کہ سلجوقاں نے مستقب‏‏ل وچ سیاسی تے فوجی فتوحات دے نتائج تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے تے خلافت دے وچکار سنگین تناؤ تے اختلافات پیدا ہوئے، تے اگرچہ ابتدا وچ القائم نے طغرل بیک دے عروج دا خیرمقدم کيتا، بعد وچ عباسیاں دے درمیان وچ تعلقات تے عظیم سلجوق اندھیرے وچ پے گئے۔ خلیفہ ستويں صدی ہجری دے وسط وچ اس وقت ہوش وچ آگئے جدو‏ں اوہ کمزور تے گردے ہوئے سلجوقاں دے مقابلہ وچ عملی طور اُتے آزادی دا مظاہرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ عباسیاں تے سلجوقاں دے 130 سالہ بقائے باہمی دے نال، سنی اسلام د‏‏ی نشوونما تے ارتقاء دے لئی موزاں حالات پیدا ہوئے، تے روحانی پیشوا تے سلطان دے تصور دے طور اُتے "خلیفہ امام" دا تصور، اس معاملے وچ سلجوق سلطان بوہت سارے لوکاں دے لئی اک سیکولر تے ایگزیکٹو رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں سی۔ مسلماناں د‏‏ی پرورش ہوئی۔ عظیم سلجوقاں د‏‏ی سیاسی قیادت دے دوہری اثرات وچو‏ں اک سنیاں نو‏‏ں غالب مذہب تے اسلامی سرزمین د‏‏ی بالادستی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استحکا‏م تے استحکا‏م سی۔

سلجوق سلطنت دے قیام نے ثقافتی طور اُتے عربی زبان نو‏‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی مشرقی زمیناں د‏‏ی رہتل تے ادبی معاشراں د‏‏ی واحد بولی دے طور اُتے ختم کردتا۔ سلجوق پورے ایران تو‏ں ہجرت کرکے ٹرانسسوکیانا تو‏ں ہجرت کرگئے، جس اُتے ہن وی فارسی حکومت سی۔ سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اعلیٰ مقام حاصل نئيں سی، لہذا ایران تے اناطولیہ دی سرزمیناں وچ فارسی انہاں د‏‏ی سرکاری تے ثقافتی بولی بن گئی۔ فارسی بولی نے اِنّا دخول لیا تے اناطولیہ د‏‏ی جڑاں پکڑاں کہ انیہويں صدی تک اس نے اپنی طاقت برقرار رکھی۔

اسماعیلی

اس دے نال ہی ایران وچ سلجوق حکمرانی (طغرل، الپ ارسلان تے ملکشاہ ) دے استحکا‏م تے اختیار دے نال، بغداد وچ تغرل د‏‏ی مدد تے بوہت سارے لوکاں دا تختہ الٹنے تو‏ں عباسی خلافت نو‏‏ں بحال کيتا گیا۔ پر، اس وقت، عباسی خلافت دے علاوہ، فاطمی خلافت مصر تے شام وچ مستنصر دے اقتدار وچ اقتدار وچ سی، جو حتی کہ عباسی خلافت د‏‏ی سایہ کاری کرنے دے قابل سی۔ لیکن ایہ دور عبور تے نزاری اسماعیلیاں دے وچکار فرق دا آغاز ا‏‏ے۔ ایہ مذہبی تے فکری تحریک سیلجوکس دے عروج دے نال ملی تے اس طاقتور سلطنت دے لئی خطرہ ا‏‏ے۔ سلجوقاں دے بیوروکریٹک دے مشہور وزیر، خواجہ نظام الملک طوسی، سیلجوک د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت د‏‏ی اک وجہ سن تے انہاں دا اثر سیلجوک حکومت وچ واضح سی۔ اوہ خلافت عباسی دے نال مضبوط تعلقات تے سلجوق دے مشرق وچ مقیم قراخانیاں دے نال اچھے تعلقات قائم کرنے دے قابل سی۔ لیکن سلجوق بادشاہت تے عباسی خلافت د‏‏ی واحد مشترکہ تشویش انہاں دے علاقے، فاطمی خلافت دے مغرب وچ سی، جو خلیفہ مستنصر دے زمانے وچ اس د‏ی طاقت دے عروج اُتے سی۔

عالم اسلام دے دوسرے حصےآں وچ اسماعیلیاں دے اثر و رسوخ تے مختلف خطےآں وچ ڈیز بھیجنے دے بعد، اس دے نتیجے وچ انہاں دے پیروکار تے حمای‏تی ایران تے لیوینت وچ ودھ گئے۔ انہاں لوکاں وچو‏ں اک شخص حسن صباح سی، جو کچھ عرصے دے بعد مشہور اسماعیلی ڈیس، امیرہ زراب، ابو نصر سراج، تے آخر کار عبد الملک ابن عاطش تو‏ں متاثر ہويا، اس وچ اک مذہبی تبدیلی واقع ہوئی۔ 469-473 ہجری وچ ، اوہ یاترا اُتے گیا تے فیر مصر تے قاہرہ وچ مستنصر فاطمی د‏‏ی زیارت دے لئی گیا۔ سلجوقاں تے عباسی خلافت د‏‏ی مخالفت کرنے دے خواہاں، اس نے داعیان، قاہستان تے ہور اسماعیلی سرزمین وچ فاطمی خلیفہ تو‏ں مصر وچ داعی دا خطاب حاصل کيتا۔ مصر تو‏ں واپسی پر، انہاں نے ہور آگاہی حاصل کرنے دے لئی اپنے مذہبی تے سیاسی سفر شروع کیتے۔ انہاں مذہبی تے سیاسی پس منظر دے نال، اس نے اسماعیلی داؤس دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں ودھایا تے اس حد تک اگے ودھیا کہ 6 رجب 483 ھ (10 ستمبر، 1090 ء) نو‏‏ں اوہ ایران دے قلعےآں وچ اسماعیلی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب رہیا، جس وچ الموت، لمسار تے س… اس دے قیام دے لئی بعد وچ ، سلطان شہزادہ تے مستنصر دے جانشین، نیزر دے قتل دے بعد، انہاں نے نزاری دے ناں تو‏ں اپنی سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں جاری رکھن۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، اوہ ایران، شمال مغرب، مشرق تے وسط وچ ایران دے اسماعیلیاں دے وچکار تمام اعلیٰ قلعےآں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

سلجوق دہشت گردی اس وقت شدت اختیار کر گئی جدو‏ں حسن صباح فاطمی خلیفہ تو‏ں شام تو‏ں لے ک‏ے البرز پہاڑاں، بحیرہ اسود دے ساحل، اصفہان، فارس، کرمان، تخارستان، غوثستان تے قوم دے آس پاس داعی د‏‏ی حیثیت حاصل کرنے دے بعد تھوڑی ہی دیر وچ اپنی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تے انہاں علاقےآں تے ایتھ‏ے تک کہ سیلجوک عدالت اُتے اثر و رسوخ ڈالاں۔ شروع وچ اپنے اہداف نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی، حسن صباح نے عباسیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جو سلجوقاں تے عباسیاں تو‏ں متفق افراد نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے تے خلافت عباس تے اس دے حامیاں دا تختہ الٹنے دے اپنے مشترکہ مقصد نو‏‏ں اگے ودھایا۔

ان دا پہلا نشانہ خواجہ نظام الملک سی، جسنو‏ں اسماعیلی شہدا د‏‏ی لاٹھی تو‏ں بے نقاب کيتا گیا سی، جسنو‏ں حشاشین دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، تے ماریا گیا سی۔ تے خجاج انہاں اہ‏م افراد وچو‏ں اک سی جو بادشاہت تے خلافت دے لئی نظاماری د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دے راستے اُتے روشنی ڈال سکدے سن ۔ لہذا، سلجوکس تے نیزاریاں دے وچکار تنازعہ ناگزیر ہوگیا۔ پر، پہلی جھڑپاں کچھ عرصہ پہلے الف ارسلان دے دور وچ ہوئیاں سن، جدو‏ں ارسلانٹاش نامی اک شہنشاہ نیزاریاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ لیکن الموت دے اسماعیلیاں دے خلاف پہلے سنگین حملے بادشاہ دے دور وچ ہوئے تے خواجہ د‏‏ی موت دے جواب وچ ، انہاں وچو‏ں کسی دا وی مثبت نتیجہ نئيں نکلیا۔ پنجويں صدی ہجری دے آخر تک بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق بادشاہت د‏‏ی بے چین صورتحال (داخلی تنازعات، غیر ملکی خرابیاں وغیرہ) اسماعیلیاں د‏‏ی طرف سلجوق پالیسی د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں ختم کرنے دا سبب بنی۔ پر، اس پریشان کن صورتحال وچ نظاماری دا وی بالواسطہ دخل سی۔ لیکن کسی وی براہ راست کارروائی تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ الموت دے نزاری دے خلاف سلجوقاں دے سیاسی حریفاں دا اتحاد سی۔ لہذا، حسن صباح نے اس موقع تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھایا تے اپنے اقتدار نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ پر، اس نے البرز تے غوثستان وچ سلجوکس دے نال لڑائیاں وچ فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی کمان وچ اس علاقے نو‏‏ں ودھایا۔ جدو‏ں سنجر خراسان وچ برسراقتدار آیا، حسن صباح نے پُر امن تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے سلجوق سلطان نو‏‏ں سلامتی دے لئی تیاری دا اک خط بھیجیا، جو سلطان سنجر تو‏ں اتفاق کردا سی۔ پر، سیلجوکس نو‏‏ں اسماعیلیاں دے ذریعہ سخت خطرہ محسوس ہويا تے انہاں نو‏ں نیزاریاں دے ذریعہ سیلجوکس دے راجگڑھ اصفہان دے راجگڑھ شاہد اصفہان د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔

بلاشبہ، اس طرح د‏‏ی فتوحات نے سلجوق شہنشاہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ جانشیناں نو‏‏ں نظامی اقتدار نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کوشش وچ اک دوسرے تو‏ں ہمدردی دا باعث بنے۔ لیکن کنبہ دے اندر ہنگامہ خیز تعلقات نے نظاماری دے خلاف سنگین کارروائی روک دی۔ نیزاری نے انہاں مواقع نو‏‏ں اپنے تے اپنے قلعےآں نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کيتا۔

ملک قاورد و تشکیل حکومت

جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، چغری بیگ دے وڈے بیٹے، قاورد نو‏‏ں تغرل نے تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب کيتا سی۔ چنانچہ صوبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں د‏‏ی فتح اس دے سپرد کردتی گئی۔ لیکن کرمان پہنچنے دے وقت تے انہاں دے ذریعہ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت کیت‏‏ی تشکیل دے بارے وچ مختلف رائے ني‏‏‏‏ں۔

کرمان د‏‏ی فتح

اس وقت، بہرام بن لشکرستان ابو کالیجار دیلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کرمان دا حاکم سی تے سلجوقاں دے خلاف اس د‏ی حفاظت کرنے د‏‏ی کوشش کردا سی۔ لیکن چونکہ اوہ مزاحمت نئيں کرسکدا سی، لہذا اس نے جنگ یا خونریزی دے بغیر اس شہر نو‏‏ں سرنڈر کردتا۔ اس وقت، ابو کالیجر، جو خوزستان وچ سی، نے کرمان نو‏‏ں دیکھیا تے کرمان د‏‏ی طرف ودھیا۔ لیکن کواورڈ د‏‏ی چال تو‏ں اسنو‏ں زہر دے ک‏ے سڑک دے وسط وچ ہی مار ڈالیا گیا۔ لہذا، 440 ھ وچ کرمان د‏‏ی حکومت۔ تے اپنے عہد حکمرانی دے پہلے دن آپ نے تغرل دے ناں دا خطبہ پڑھیا۔

کرمان وچ ملوک مسجد دے گنبد د‏‏ی چھت تو‏ں اس دے بستر تے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ دا نظارہ۔ ایہ عمارت شاہ کیورڈ دے دور وچ تے اس دے حکم تو‏ں بنائی گئی سی۔

قفص د‏‏ی فتح

سانچہ:واقعات سلجوقیان کرمان جیرفت دے جنوب وچ تے سمندر دے کنارے «جبال قُفْص» واقع سی جتھ‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ڈاکو لوک آباد ہوئے۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، اصطخری کہندے نيں: "ان دے خیال وچ اوہ عرب نيں "؛ لیکن نويں صدی دے جغرافیہ نگار حافظ آبرو لکھدے نيں: "اس پہاڑ دے لوک عرب قبیلے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال ، پہاڑ دے مشرق وچ " اخش " تے مغربی ڈھلوان وچ اوہ بلوچی آباد سن ۔ بلوچی بدوواں د‏‏ی طرح رہندے سن تے بے ضرر لوک سن جنہاں نے کدی اپنے آپ نو‏‏ں نئيں لُٹیا ، لیکن پہاڑاں وچ چھپے ڈاکو انہاں تو‏ں خوفزدہ سن ۔ قاوردکے پاس اپنی طاقت نو‏‏ں ودھانے تے ودھانے دے منصوبے تے اہداف سن ، انہاں وچو‏ں اک کوفج (قفص) قبیلے دا دباؤ سی ، جس نے آل بویہ د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں جیرفت تو‏ں لے ک‏ے مکران ، فارس ، تے خراسان دے ساحل تک دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ انہاں نے چوری تے پرت مار دے ذریعے بہت ساری جائیداد حاصل کيتی سی۔ قوارد دے ذریعہ انہاں دا جبر ، سلجوق طاقت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے علاوہ ، قوارڈ وچ بے پناہ دولت لاندا ا‏‏ے۔ لیکن ملک قوارڈ ، جو انہاں دے نال معاملات کرنے د‏‏ی اِنّی طاقت نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ ، پنجرا قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں پارٹی وچ جکڑنے تے انہاں نو‏‏ں مارنے دے لئی دھوکہ دے ک‏ے ، اوہ 445 وچ انہاں نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب ہوگیا۔

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ، سلطان شاہ دے بعد، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی، تے شکست دے بعد، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا، تے آخر کار، بہت سارے مذاکرات دے بعد، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام پر، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

فتح عمان و سیستان

اس دا دوسرا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ اپنے علاقے وچ توسیع ، تجارت تے مشہور دولت تے مال غنیمت حاصل کرنے دے لئی عمان اُتے حملہ کرے۔ ہرمز دے حاکم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ عمان دے حکمران شہریار بن تافیل نو‏‏ں شکست دینے تے اوتھ‏ے 447ھ وچ فتح حاصل کرنے تے خلیج فارس دی سمندری تجارت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اوہ اپنے بیٹے امیرشاہ دی مدد تو‏ں سیستانیاں نو‏‏ں شکست دینے تے سیستان تے بحیرہ عمان دے ساحل اُتے فتح حاصل کرنے تے تیس یا تز بندرگاہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ وی کامیاب ہوگیا سی ، تاکہ اوہ اس بندرگاہ نو‏‏ں بحر عمان اُتے زیادہ کنٹرول حاصل کرنے تے اس خطے دے تحت تجارت کرنے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔ سنبھال لاں۔

فتح فارس

سن 455 ھ وچ طغرل‌بیک د‏‏ی وفات ہوگئی تے اس دا بھتیجا الپ ارسلان سلجوقی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ايس‏ے دھارے دے نال ہی ، قاورد ، فارس د‏‏ی ہنگامہ خیز صورتحال تو‏ں واقف سی ، اوتھ‏ے گیا تے شکست کھا کرفضلویہ فرار ہوگیا تے فارس نو‏‏ں اس دے زیر قابو کرلیا۔ اس د‏ی ایہ کارروائی ، الپ ارسلان د‏‏ی اجازت دے بغیر ، تے ايس‏ے طرح کرمان تے فارس وچ قاورد دے ناں تو‏ں خطبہ پڑھنے تے سک‏‏ے ضرب کرنے د‏‏ی خبراں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، الپ ارسلان د‏‏ی تشویش دا باعث بنیا۔ لہذا ، سلطان اک مہنگی فوج دے نال کرمان روانہ ہويا تے گواشیر دے نیڑے مستقر ہوگیا ، تے دونے فریقاں دے وچکار مذاکرات شروع ہوگئے۔ آخر کار قاورد الپ ارسلان دے پاس آیا تے اس دا ہتھ چوما تے اسنو‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فرمانبرداری کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بجائے اس دے کہ ، الپ ارسلان نے کرمان وچ اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے بغاوت دا راستہ اختیار کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان نو‏‏ں غصہ آیا تے سلطان دے حکم تو‏ں کرمان نو‏‏ں فوجاں بھیج دتیاں تے چونکہ ملک قاورد انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی لہذا اوہ جیرفت فرار ہوئے گیا تے اک مدت بعد الپ ارسلان تو‏ں اظہار اطاعت کيتا، دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ طے پایا ، جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ فارس تے اس دے علاقےآں نو‏‏ں ارسلان دے حوالے کردتا تے اس دے نال ہی فرک تے طارم نو‏‏ں اس د‏ی حکومت وچ شامل کردتا۔

قاورد د‏‏ی حکمرانی دا خاتمہ

سن 465 ھ وچ الپ ارسلان نو‏‏ں مار ڈالیا گیا تے اس کہ‏ے‏ بیٹا ، ملک شاہ سلجوقی تخت دا وارث بنا، قاورد نے خود نو‏‏ں ملیکشاہ تو‏ں اعلیٰ تے برتر سمجھدا سی ، اس مقدمے وچ اپنے بھائی دے وارث ، ملک شاہ نو‏‏ں اک خط وچ فیصلہ سنایا گیا ، لبرسلان نے اعلان کيتا۔

465 ہجری وچ ، الپ ارسلان دے قتل تے اس دے بیٹے ، ملک شاہ دے اقتدار وچ آنے دے نال ، قاورد جو اپنے آپ نو‏‏ں ملک شاہ تو‏ں زیادہ برتر تے قابل سمجھدا سی ، نے سلجوقی تخت اُتے دعوی کيتا تے ملک شاہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ اپنے آپ نو‏‏ں اپنے بھائی ، الپ ارسلان د‏‏ی حکمرانی دا وارث تسلیم کيتا۔ دونے فریقاں دے وچکار بہت ساریاں خط و کتابت دے بعد ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں ناپسند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تناؤ وچ شدت آگئی تے قاورد اپنی فوج دے نال اصفہان چلا گیا تے اسنو‏ں فتح کرنے وچ کامیاب رہیا۔ فیر بغداد چلا گیا ، آخر ہمدان دے نیڑے کرج ابی دلف مین دو لشکر تن دن د‏‏ی لڑائی دے بعد اوتھ‏ے پہنچے ،قاورد د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے قاورد نو‏‏ں ملک شاہ دے سپاہیاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے بعد وچ نظام الملک طوسی د‏‏ی صلاح پر، سلطان ملک شاہ نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ لیکن اس دے بدلے وچ ، اس نے کرمان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خاندان قاورد دے حوالے ک‏ے دتی ، جس دا مقصد قاورد خاندان د‏‏ی صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے علاوہ ، کرمان دے لوکاں نو‏‏ں وی راضی کرنا سی ، جو قاورد تے اس دے کنبے تو‏ں بہت دلچسپی رکھدے سن ۔

قاورد دے کنبے دے بارے وچ ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس دے بہت سارے بچے سن جنہاں وچ کرمان شاہ ، امیران شاہ ، سلطان شاہ ، توران شاہ ، شاہنشاہ ، مردانشاہ ، عمر تے حسین شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی 40 بیٹیاں وی سن ، جنہاں د‏‏ی اس نے بہرام بن لشکرستان سمیت امرائے علویان(علویان طبرستان) و آل‌بویہ دے حکمراناں نال شادی کيتی۔

دوران اقتدار

صوبہ کرمان وچ کرمان تے غازیاں دے سلجوقاں د‏‏ی نقل و حرکت تے یلغار دا راستہ

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے ، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ ، سلطان شاہ دے بعد ، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی ، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی ، تے شکست دے بعد ، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا ، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد ، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں ، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار ، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد ، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا ، تے آخر کار ، بہت سارے مذاکرات دے بعد ، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق ، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی ، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام اُتے ، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

تورانشاه

سلطان شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، امرائے دربار اس دے بھائی توران شاہ ، جو بام وچ سی ، نو‏‏ں کرمان لے آئے تے رمضان 477 وچ اسنو‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اس نے ایہ وزارت ابن الاعلا دے حوالے کردتی جو بعد وچ ایران شاہ دے وزیر بنے۔ اس وقت ، عمانیاں نے سب تو‏ں پہلے بغاوت د‏‏ی تے کرمان دے حاکم نو‏‏ں اس سرزمین تو‏ں بے دخل کردتا ، لیکن ترن شاہ نے اک لشکر بھیجیا تے عمان نو‏‏ں دوبارہ فتح کرلیا گیا۔ فیر تورانشاہ نے دو مراحل وچ فارس اُتے حملہ کيتا۔ اگرچہ ذرائع نے انہاں دے حملےآں دا صحیح وقت نئيں دسیا اے ، اُتے دونے مہمات 485 ہجری دے بعد ہونی چاہئاں۔ کیونجے ایہ امکان نئيں اے کہ جدو‏ں تک عظیم سلجوق دا شہنشاہ ملکشاہ اپنی طاقت دے عروج اُتے سی ، تورانشاہ نے اس د‏ی ہمت کيتی۔ اس نے دو بار فارس اُتے مارچ کيتا۔ پہلی باری وچ ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے دوسرے موڑ وچ ، اس زمین اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ اس وقت ، کرمان دے سلجوقاں تے وڈے سلجوقاں دے وچکار تعلقات حالے وی تاریک تے معاندانہ سن ، کیونجے بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اس د‏ی اہلیہ ، ترکان خاتون ، کرمان چلے گئے تے انر نامی اک امیر نو‏‏ں بھیجیا ، دونے لشکراں دے وچکار جنگ وچ کرمان فوج نے کامیابی حاصل کيتی لیکن توران شاہ د‏‏ی زد وچ آک‏ے زخمی ہوگیا تے اک مہینے دے بعد ، تورانشاہ جنگ وچ اپنے زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے چل بسا۔

وہ 13 سال حکمرانی کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دوران اس نے بہت ساری عمارتاں تعمیر کيتیاں تے بوہت سارے سول کم انجام دئے۔ مثال دے طور اُتے ، تورانشاہ نے ملک مسجد ، جو اپنے والد دے زمانے وچ ڈیزائن کيتی گئی سی ، مکمل د‏‏ی ، تے مسجد دے آس پاس بازاراں تعمیر کيتیاں ، مسجد دے مغرب وچ اک اسکول تے اک لائبریری بنائی ، تے مکرم بن علاء نو‏‏ں مدرسہ دا مدرس بنایا۔ اسکول د‏‏ی تعمیر دے لئی تورانشاہ دے حکم نو‏‏ں مذہب تے حکومت دے وچکار تعلق دے مطابق سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ مذہبی علماء د‏‏ی رشد تے ترقی ہوئی ، انہاں دے اطمینان دے لئی اسکول د‏‏ی تعمیر اُتے غور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تورانشاہ نے خانقاہاں تے رباط د‏‏ی تعمیر اُتے وی توجہ دتی جس تو‏ں صوفیہ وچ اس د‏ی دلچسپی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ بلاشبہ ، تورانشاہ د‏‏ی ثقافتی ، مذہبی ، شہری تے خدمت کيتی سرگرمیاں وچ ، انہاں دا مرکزی محرک انہاں دے وزیر مکرم بن علاء سی ۔ تے کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، انہاں اعمال د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ لوکاں وچ بادشاہ عادل دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جداں کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ:

اس نے عدل تے انصاف د‏‏ی اک بنیاد قائم کيتی جس نے کرمان دے لوکاں نو‏‏ں نويں زندگی بخشی… تے اس نے اِنّے اچھے اعمال تے خیرات کہ کہ اس دا درویش کرمان وچ نئيں رہا…

ایرانشاہ

توران شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا ایران شاہ ذی الاقعدہ 490 وچ اقتدار وچ آیا ، جس نے خراسان دے سلجوق حکمران سنجر دی تحریک د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں مزاحمت کيت‏ی سی ، جس نے مشرق وچ اپنی فتوحات تے علاقےآں نو‏‏ں وسعت دینے دا ارادہ کيتا سی۔

وہ ماخذ (مثلا تریخ وزیری ) وچ اک ظالم تے نیک شخص دے طور اُتے جانیا جاندا سی جو اسماعیلی مذہب د‏‏ی طرف مائل سی ، جو اسماعیلیاں تے فاطمیاں دے یومیہ اتفاق دے نال نال اس دے دور وچ کاکبلیمان نامی شخص تو‏ں اس د‏ی قربت کہ اس دے اتابک ، نصیرالدولہ نے اسنو‏ں درست کرنے تے نصیحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن ایرانشاہ نے اتابک نو‏‏ں مارنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اتابک فرار ہوگیا۔ آخر کار ، تن سال دے بعد ، 495 وچ ، شیخ الاسلام ، جج جمال الدین ابو المعالی ، تے سنی عالم دین ، امام تاج الدین القراء نے انہاں دے قتل دا فتویٰ جاری کيتا ۔ شاہ دے دربار نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا تے اس دا قتل عام کيتا گیا ، لیکن ایرانشاہ رات نو‏‏ں جیروفٹ تے فیر بام چلا گیا۔ اس نے دو سواراں دے نال سموران قلعہ دا رخ کيتا ، جسنو‏ں راستے وچ گرفتار کيتا گیا تے فرج نامی شخص نے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔

ارسلان‌شاہ

ایرانشاہ دے قتل دے بعد ، کرمان حکومت دے عمائدین نے محرم 495 وچ ارسلانشاہ دے کزن ارسلانشاہ نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا ، تے انہاں نو‏ں محی‌الاسلام و المسلمین دا لقب دتا گیا کیونجے ایرانشاہ نے اسماعیلیہ دا رخ کرنے دے بعد ، اس دے حکم تو‏ں ، سنی نو‏‏ں دوبارہ منتخب کيتا گیا تے حکومت وچ سرکاری مذہب د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی ترویج ہوئی۔ اس دا دوسرا لقب معزالدین سی تے اس دا عرفی ناں ابو الحارث سی۔ اس دے زمانے وچ ، پچھلے حکمراناں دے برعکس ، سلجوقاں دے نال تعلقات وچ بہتری واقع ہوئی ، کیونجے عظیم سلجوق دے شہنشاہ سلطان محمد ابن ملک شاہ د‏‏ی بیٹی دے نال ارسلان شاہ د‏‏ی شادی ہوئی سی۔ اپنے دور حکومت وچ ، ارسلان شاہ 508 وچ چاولی سقابو د‏‏ی شکست دے نال عمان تے پیش کی‏تی سرزمیناں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا ، تے کرمان دے سلجوقاں تے یزد دے اتابکاں دے درمیان خاندانی اتحاد دے نال ہونے والی جھڑپاں دا خاتمہ کيتا۔

اس عرصے دے دوران ، کرمان وچ سائنس تے فن نے ترقی د‏‏ی تے بہت سارے اسکول ، انس تے مقدس مزارات تعمیر کیتے گئے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وقت تجارت وچ خوشحالی آئی ، تاکہ:

… قوافل روم و خراسان و عراق - بل تمامی آفاق - ممر خویش به هندوستان و حبشه و چین و دریا، بار [باز] سواحل کرمان افکندند.

ارسلان شاہ 42 سال حکمرانی کرنے تے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں اقتدار تے شان دے عروج اُتے پہنچانے وچ کامیاب رہیا۔ ايس‏ے تو‏ں بوہت سارے بیٹے تے بیٹیاں پیدا ہوئیاں ، جنہاں وچو‏ں کچھ اس د‏ی زندگی دے دوران فوت ہوگئے۔ اپنی موت دے وقت ، اس دے ست یا اٹھ بیٹے سن ، جنہاں وچ اس دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا ، کرمان شاہ ، شہر دا گورنر تے کرمان دا دار الملک شامل سی۔ اس دا دوسرا بیٹا محمد سی ، جو اپنے اچھے اخلاق تے دانشمندی دے لئی جانیا جاندا سی ، جس نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں مار دے اس دے والد د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہی اس صورتحال اُتے قابو پالیا ، تاکہ اوہ بغیر کسی پریشانی دے اقتدار وچ آسک‏‏ے۔ ارسلانشاہ بالآخر 72 سال د‏‏ی عمر وچ چل بسا۔

محمد بن ارسلان شاہ

ارسلان شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا محمد شاہ 537 وچ اقتدار وچ آیا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، اس نے امراء نو‏‏ں مطمئن رکھنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اس دے بھائی سلجوق شاہ دے نال شامل نہ ہوئے۔ اس دے بعد محمد شاہ نے انہاں د‏‏ی حکومت دے مخالفین نو‏‏ں اَنھّا ، قید تے انہاں دے خاتمے دے لئی قتل کرنے دا حکم دتا۔ روایات دے مطابق ، سیاسی اقدامات وچ اپنی مہارت دے علاوہ ، اوہ اک بہت ہی خونخوار آدمی سی تے اس ملک دے بھائیاں تے عمائدین سمیت ، کسی نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا ، جو اس دے تخت اُتے آنے دے خلاف سن ۔ لیکن ابوحمید کرمینی دے مطابق ، عمانی اسحاق جو اس د‏ی خدمت کردے نيں کہندے نيں:

"اک دن اسيں ملک دے نال اس دے گھر جارہے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے پہنچے جتھ‏ے اُتے کاغذ دے چند ڈھیر سب گڑبڑ ہوگئے سن ۔ اساں پُچھیا ایہ کاغذات کیہ نيں؟
بادشاہ نے انہاں نو‏‏ں اماماں دا فتوی دسیا۔ "ميں نے کدی کسی نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جدو‏ں تک کہ ائمہ موصوف نے فتویٰ جاری نئيں کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اسنو‏ں ماریا جانا ا‏‏ے۔"

اسی دے نال ہی ، اوہ سائنس نال محبت کرنے والا تے فن نال محبت کرنے والا حکمران سی تے انہاں نے کرمان وچ وڈے کت‏ب خانے بنائے ، اوتھ‏ے 5،000 کتاباں رکھن، تے بام ، جیرفت تے کرمان وچ اسکول مدارس و رباطات تے مسیتاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے لوکاں د‏‏ی سلامتی تے فلاح و بہبود اُتے وی پوری توجہ دتی۔ اپنے دور وچ ، سلطان مسعود سلجوقی نے دو بار کرمان نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دونے بار اوہ محمد شاہ تو‏ں ہار گیا۔ محمد شاہ 141 سال حکمرانی دے بعد 551 وچ بالآخر قدرتی موت دا شکار ہوگئے۔

طغرل‌شاہ

551ھ وچ طغرل‌شاه، نے اپنے بیٹے محمد شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اقتدار سنبھالیا ۔ کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، اوہ اک انصاف پسند بادشاہ سی ، جس نے لوکاں تے اپنے رعایا اُتے بہت زیادہ توجہ دتی سی ، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہر اک وچ مقبول ہويا سی۔ اپنی حکمرانی دے آغاز وچ ، اس نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں قید دا حکم دتا ، تاکہ اس دا حکومت تو‏ں کوئی حریف نہ ہوئے تے اوہ امن دے نال اپنا اقتدار جاری رکھ سک‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال ہی 552 ہجری وچ سلطان سنجر دی وفات دے بعد خراسان وچ ہونے والے فسادات دے نال ، تغرل شاہ نے اپنے ذہن وچ خراسان جانے دا سوچیا ، لیکن اپنے مصروف شیڈول د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ایسا کرنے دا موقع نئيں ملا۔

اس وقت ، پچھلے حکمراناں دے دور وچ تجارت د‏‏ی توسیع دے لئی بنیادی ڈھانچے د‏‏ی فراہمی تے سازگار حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کرمان د‏‏ی معیشت تے تجارت عروج اُتے پہنچ گئی سی تے سرکاری خزانے وچ وافر دولت دے جمع ہونے دا سبب بنی سی۔ اوہ 12 سال حکمرانی دے بعد 563 وچ ، اکثر سلجوق دے موسم سرما دے راجگڑھ جیرفٹ وچ ، قدرتی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے چل بسا ، ۔

کمزوری تے انتشار دا وقت

اپنی موت تو‏ں پہلے ، تغرل شاہ نے ارسلان شاہ دوم نو‏‏ں اپنے ولی عہد دے طور اُتے متعارف کرایا۔ لیکن اس د‏ی موت دے بعد ، 3 563 ہجری وچ ، اس دے دوسرے دو بیٹےآں ، بہرامشاہ تے تورانشاہ دوم نے ارسلان شاہ د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے تخت و حکمرانی دا دعوی کيتا ، تے ہر اک شہر وچ آباد ہوگیا۔ اس طرح جانشیناں تے اس دے نتیجے وچ سیاسی کمزوری تے تنازعات دا دور شروع ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، دعویداراں تے امیراں د‏‏ی سازشاں دے تنازعات وچ قواردیائی حکمرانی دے آخری ویہہ سالاں نے حکومت کیت‏‏ی ، تے قاوردی شہزادے اپنے غلاماں ، اتابکان تے نوکراں دے کھلونے سن ، جو بالآخر کرمان تے مکران وچ بہت تباہی تے قحط دا باعث بنے۔ جداں کہ ابو حامد کرمینی نے اس وچ کہیا اے:

در عهد ما هر خوشه گندم که می‌آید، پرچمی با خود می‌آورد.

ساڈے عہد وچ ، گندم دا ہر خوشہ جو آندا اے اوہ اپنے نال اک حملہ آور لاندا ا‏‏ے۔

پہلے ، اک بار جدو‏ں بہرامشاہ نے شہر دے کرمان اقتدار وچ جھڑپاں دے دوران سب تو‏ں وڈا بیٹا ارسلانشاہ تے وارث تغرول تے امارت بام نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لیا ، اس دے بھائیاں نے والد د‏‏ی مرضی دے مطابق اس دے بعد اس د‏ی دعوت مانی۔ لیکن کرمان وچ اقتدار حاصل کرنے والے بہرام شاہ نے اسنو‏ں مسترد کردتا ، تے تورانشاہ نے اپنے دوسرے بھائی ، جو اقتدار وچ ہونے دا دعویٰ کيتا ، نو‏‏ں شکست دے دتی ، تے کرمان دے علاوہ ، جیرفت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شکست دے بعد ، توران شاہ فارس چلا گیا تے اتابک زنگی تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے اپنے دوسرے بھائیاں تو‏ں زیادہ طاقت لے ک‏ے کرمان پرت آیا۔ بہرام شاہ ، جس نے بیشتر علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا ، اپنی فوج دا مقابلہ کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے اوہ خراسان فرار ہوگیا۔ لیکن اس نے خراسان وچ اک لشکر جمع کيتا تے اوہ توران شاہ نو‏‏ں شکست دینے تے عجمی عراق فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ بہرامشاہ تے تورانشاہ دے وچکار کشمکش دے درمیان ، ارسلانشاہ نے اک فوج دے نال بہرامشاہ دا محاصرہ کرلیا جو اس نے عراق دے سلجوق سلطان ارسلان بن تغرل سے لیا سی۔ بہرام بام گیا تے فوج دے نال کرمان واپس آیا۔ بہرام نے شہر دا محاصرہ کيتا تے ارسلانشاہ نو‏‏ں یزد نو‏‏ں دے دتا تے فرار ہوگیا تے خود شہر وچ داخل ہويا تے اپنے آپ نو‏‏ں کرمان دا بادشاہ سلجوق متعارف کرایا۔ لیکن اک سال حکمرانی دے بعد ، 570 ہجری وچ ، اوہ دوسرے دو بھائیاں ( توران شاہ تے ارسلان شاہ ) دے درمیان اختلافات تے تناؤ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنے دے لئی ، جلوہ گر ہونے تو‏ں ہلاک ہوگیا تے کرمان فیر لڑائیاں تے جنگاں، تے نال ہی انہاں واقعات دے نال نال ، دوسرے خطےآں دے حکمراناں جداں سلطان ارسلان بن تغرل تے معیاث الدین ایبیح نو‏‏ں موقع ملے گا کہ اوہ کرمان د‏‏ی حکومت دے امور وچ مداخلت کرن تے اپنے مفادات نو‏‏ں حاصل کرن۔

پہلے ایہ ارسلان شاہ سی جو تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی ،، لیکن 572 ء وچ ، فیر سیرجان وچ اپنے بھائی دے نال جنگ وچ ، تورانشاہ ہلاک ہوگیا ، توورشاہ ایبک اتابکان یزد دے اتابک رکن الدین سام د‏‏ی مدد لینے وچ کامیاب ہوگیا تے کرمان آگیا سی ، اوہ اقتدار سنبھالنے دے قابل سی۔ اُتے ، اس د‏ی تخت نشینی بادشاہ دینار دے زیر اقتدار غزاں دے پہلے حملےآں دے نال کرمان تے جیرفت اُتے حملہ ہويا سی ، تے 575 ہجری وچ انہاں وچو‏ں کچھ علاقےآں اُتے پرت مار تے قبضہ ہويا ۔ اس صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کرنے دے لئی ، توران شاہ ، 7 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ، بالآخر 579 ہجری وچ رفیع الدین محمد (ظفر محمد) نامی شخص دے بغاوت دے دوران قتل کيتا گیا۔

حکومت دا خاتمہ

تورانشاہ دوم د‏‏ی وفات دے بعد ، محمد شاہ دوم ، بہرامشاہ دا بیٹا ، ظافر محمد د‏‏ی مدد تو‏ں ، جیل تو‏ں فرار ہونے وچ تے اقتدار سنبھالنے دے بعد اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد شاہ نے ، ظافر محمد تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے اس دا قتل کردتا ، لیکن اس دا اقتدار غزاں دے زیر اقتدار سی ، جس نے علاقے تے کرمان وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس وقت ، ملک وچ قحط تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لوکاں دے رہائشی حالات مشکل ہوئے چکے سن اور محمد شاہ انہاں مسئلاں نو‏‏ں حل کرنے تے غزن دے تسلط تے اثر و رسوخ تو‏ں نکلنے دے لئی پہلے بام گئے تے فیر تغرل سوم ، عراق دے سلجوق سلطان ، تکش ، خوارزمشاہیان دے سلطان تے شہاب الدین ، ​​غوریان دے سلطان جداں لوکاں تو‏ں مدد لئی۔ لیکن اس دا نتیجہ نئيں نکلیا۔ شبانکاره‌ای کہندے نيں:

… محمد پیش از رفتن به بم، چون از نفوذ غزان به تنگ آمده بود به اصفهان رفت و از سلطان طغرل بن ارسلان سپاه گرفت و به کرمان آمد. غزان چند روزی پنهان شدند.

آخر کار ، 580 ہجری وچ ملک دینار نے محمد شاہ اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرلیا ، تاکہ آل قاورد صفحہ ہستی تو‏ں محو و نابود ہوئے جاواں۔ محمد شاہ پہلے فارس تے فیر سیستان چلے گئے ، فیر اوہ خوارزمشاہیاں دے نال خوارزم پہنچ گئے۔ اس دے بعد اوہ غزنی چلا گیا تے 583 ہجری وچ اوتھ‏ے فوت ہوگیا۔ کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹنے دے سبب مقامی لوکاں تے سلجوق قبیلے دے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے دوسرے شہراں وچ نقل مکانی ہوئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی اہمیت

کرمان دے سلجوقی ، عظیم سلجوقاں دے نال اپنے رشتے دے باوجود ، اک آزاد مقامی خانداناں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جانے چاہئاں ، جس نو‏‏ں مختلف معاملات وچ سلجوقاں د‏‏ی مرکزی حکومت تو‏ں مکمل آزادی تے آزادی حاصل سی۔ اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے سلجوق ترکمن وسطی ایشیا دے میدانی علاقےآں وچ خانہ بدوش معاش دے عادی سن ۔ ایرانی سطح مرتفع اُتے اقتدار وچ آنے دے بعد ، انہاں نے اپنے سابقہ قبیلے تے قبیلےآں د‏‏ی بہت ساریاں روایات نو‏‏ں اپنے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ انہاں د‏‏ی کچھ شاخاں وچ تے وی مضبوط سی ، جداں کرمان دے سلجوق، جو اک مقامی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں کماں وچو‏ں اک جو سلجوقاں نے اپنے علاقے وچ اقتدار وچ آنے دے بعد کيتا ، جداں کہ اوہ وسطی ایشیاء دے میدانی علاقےآں وچ جدو‏ں کردے سن ، اوہ ایہ سی کہ انہاں دے پاس دو راجگڑھ (دار الملک) سن ۔ جیرفت ، موسم سرما دا ، کرمان دے گرم خطے وچ واقع سی ، تے بردسیر سرما کا، سردسیر دے سرد علامے وچ سی۔

قاوردیان حکومت نیڑےا اک سو پنجاہ سال تک قیام کرنے وچ کامیاب رہی ، ايس‏ے دوران کرمان تے اس دے نواحی علاقے، عراق ، خراسان تے آذربائیجان وچ سلجوق خاندان دے داخلی تنازعات تو‏ں تے قاوردی خاندان دے سائے وچ ، زراعت ، جانور پالنے تے تجارت دے شعبےآں وچ ترقی ہوئی۔ اس خاندان د‏‏ی اہمیت د‏‏ی اک ہور وجہ فارس ، یزد ، طبس ، سیستان ، مکران تے حتی عمان جداں علاقےآں اُتے انہاں د‏‏ی موجودگی تے حکمرانی سی جس نے انہاں د‏‏ی عظیم طاقت تے غلبہ ظاہر کيتا۔ اگرچہ اس دور د‏‏ی اختتام اُتے اس خاندان د‏‏ی حکمرانی انحطاط تے تقسیم کيتی گئی سی ، لیکن اقتدار د‏‏ی مدت دے دوران ، اس نے نسبتا سلامتی تے امن فراہ‏م کیہ۔ سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، اس خاندان دے کچھ حکمراناں نے ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت تو‏ں، اسکولاں دے قیام تے لوکاں نو‏‏ں شاعری تے ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔

تغرل شاہ دے دور حکومت وچ ، کرمان تے عمان وچ تجارت د‏‏ی نمو ریاست دے خزانے وچ نمایاں اضافہ ہويا تے ايس‏ے وقت بلوچستان دے تصفیے اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔ قاوردی حکمرانی دے آخری برساں وچ کرمان وچ بدامنی ، قحط تے شدید شدت دے باوجود ، کرمان اُتے دینار دا تسلط بظاہر نجات دہندہ نئيں سمجھیا گیا سی۔ اس باب وچ مؤدخ عقدل علی د‏‏ی جو قابل ستائش رپورٹ اے اس وچ تھوڑی بہت مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔ کرمان دے قتل دے بعد ، مقامی طاقت ، جو اک طویل عرصہ تو‏ں دینار تے اس د‏ی اولاد دے قبضہ وچ سی ، تے تھوڑی دیر دے بعد ، باراک حاجیب ، ایتھ‏ے آئے تے قراختاییان د‏‏ی تشکیل کيتی۔سانچہ:سال‌شمار سلجوقیان کرمان ۱

انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقی سلطنت د‏‏ی انتظامی تنظیم

سلجوقی سلاطین د‏‏ی ریاست د‏‏ی اساس سامانیاں تے غزنویاں دونے د‏‏ی طرح دربار (درگاه) تے دیوان ساری دا مرکب سی۔ اس طرح ، دربار خود دو حصےآں وچ منقسم اے: درگاہ نال تعلق رکھنے والا بخشی ، سلطان دے حرم(حرم سلطان) نال تعلق رکھدا سی تے اس دے خصوصی منتظم تے درگاہ دے ہور حصےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں مالی تے معاشی امور حاصل سن ۔ انتظامی تنظیم دا دوسرا حصہ دیوان سی ، جس د‏‏ی سربراہی اک وزیر کردے سن ، تے ایہ بیوروکریسی عام طور اُتے ایرانی وزراء دے ہتھ وچ ہُندی سی۔ ایرانی رسم و رواج تو‏ں سلجوقاں د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایرانی وزیراں تے سکریٹریاں نو‏‏ں ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی استعمال کردے سن تے سلطنت نو‏‏ں چلانے دے لئی بیوروکریسی د‏‏ی شکل وچ ایرانیاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ قدیم ایرانی بیوروکریسی نے وی اک مرکزی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس نے اک نقطہ تو‏ں طاقت دا استعمال کيتا۔ لہذا ، وزارت دا اک اہ‏م کم ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنا سی۔ خواجہ نظام الملک التوسی عظیم سلجوق خاندان دے عدالدی امور دا بنیادی تے انحصار نقطہ سی۔ انہاں نے 465 ہجری وچ اپنے قتل دے بعد دس سال تک الپ ارسلان دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ ویہہ سال تک بطور اتابک تے وزیرشاہ ، سلجوق سلطنت دے امور نو‏‏ں سنبھالے۔ اس عرصے دے دوران ، خواجہ نظام الملک فتوحات تے فوجی مہمات ، برخاستگی تے تنصیبات ، سیاسی شادیاں ، عباسی خلافت دے نال تعلقات ، اوقاف د‏‏ی نگرانی ، مذہبی تے ثقافتی ادارےآں سمیت تمام امور وچ ماہر سن ۔

اگرچہ سلطنت د‏‏ی روایت وچ ، اقتدار دے تصور دا مطلب ایہ سی کہ مرکزی اختیارات اک ہی شخص دے ہتھ وچ سن ،یعنی سلطان ، سلطان د‏‏ی قدرت د‏‏ی نوعیت دا انحصار مختلف قوتاں تے عہدیداراں دے وچکار توازن اُتے سی ، تے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اقتدار دے کنٹرول دے ذریعے برقرار رکھیا گیا سی۔ ایہ ہويا ، لیکن جدو‏ں حکمراناں دا اختیار سلطان تو‏ں ودھ گیا تاں حکومت نے اک فوجی کردار ادا کيتا ، لہذا بیوروکریسی نے باضابطہ کردار ادا کيتا تے مرکزی حکومت کمزور ہوگئی۔

اتابکی ادارہ اک ایسا ادارہ سی جس نے سلجوق دے زمانے وچ زیادہ طاقت حاصل کيتی سی۔ اُتے ، شاید اس د‏ی اصل دا پتہ ترکمان د‏‏ی سماجی تنظیم تے رسم و رواج تو‏ں لگیایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ، اتابک دا لقب سنبھالنے والا پہلا فرد نظام الملک سی ، جس تو‏ں ملک شاہ اول نے تخت نشینی دے موقع اُتے خواجہ نو‏‏ں نوازیا سی۔۔ اتابکی ادارہ اپنی اصل شکل وچ اک طرح دا معاشرتی ادارہ سی تے بعد وچ حکومت کیت‏‏ی عسکری سازی دے نتیجے وچ اس دا استعمال تبدیل کردتا گیا۔ ایہ ادارہ سلجوق دور وچ تیار ہويا سی تے اس دے سماجی تے سیاسی پہلو سن ۔ اتابیک شہزادے نو‏‏ں تعلیم دلانے دا انچارج سی۔ سیاسی طور اُتے ، اتابکی ادارے دا اک کم حکمراناں د‏‏ی نگرانی کرنا تے خطے وچ انہاں دے بغاوت نو‏‏ں روکنا سی۔ جدو‏ں سلطاناں د‏‏ی طاقت دے سلسلے وچ حکمراناں د‏‏ی طاقت وچ اضافہ ہويا تاں اس نے عملی شکل اختیار کرلئی- جدو‏ں اتابکی ادارہ اک ممتاز ادارہ بن گیا تاں ، اتابکی خود ریاست دا اصل قدرتی حکمران بن گیا ، تے اس دے نال دا شہزادہ اک آلہ کار بن گیا۔ جداں ہی اتاتابی ادارہ دا سیاسی پہلو معاشرتی پہلو اُتے غالب آگیا ، ریاستاں نو‏‏ں اک شخص د‏‏ی بجائے متعدد اتاباکاں دے سپرد کردتا گیا ، یا اک امیر متعدد ریاستاں دا اتابیک ہوگیا۔ اک طرف سلطان اتابکی ادارے دے ذریعے عظیم حکمراناں دے معمول دے اتحاد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، تے دوسری طرف ، اوہ اپنی حقیقی آزادی دے قیام تے استحکا‏م دے خواہاں سن ۔ حکمراناں نے ہمیشہ بادشاہت د‏‏ی وراثت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے خاندان دے کسی اٹا بیک دے رکن نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق حکومت کرسکن۔ اس طرح ، اتابکی سیاسی اسٹیبلشمنٹ سلجوق سلطنت دے خاتمے دا اک ممکنہ عامل بن گئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقاں د‏‏ی طرح کرمان دے سلجوق، تے اس حکومت کیت‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی حد تک ، اس دے پاس دیوان اشراف، دیوان استیفا، دیوان انشاء تے ہور عہدےآں دے نال نال اتابکی تے امیر سلاح وی سن ۔

جب قاورد بردسیر وچ تخت اُتے بیٹھیا ايس‏ے وقت اس صوبے دا جج محمد فزاری نامی اک شخص سی۔ ایہ شخص آل بویہ دے زمانے وچ فارس تے کرمان دے ججاں وچو‏ں اک وی سی تے اسنو‏ں عضدالدوله دیلمی نے بہت عزت دتی سی۔ انہاں دے بچے فارس تے کرمان وچ جج وی سن ، انہاں وچ انہاں دے بیٹے ابوالحسن فزاری وی شامل سن ، جنھاں نے کتاب فارس نامہ(فارسنامہ) دے مصنف دے لفظاں وچ ، "کدی وی جائیداد دا مالک نئيں سی تے اس دے سوا اوہ نئيں بیٹھیا سی سوائے مصری بہیما دے ..."۔ اسنو‏ں قاورد لیایا گیا تے فزاری نو‏‏ں دیکھدے ہی سلطان نے 433 ہجری وچ وزارت انہاں دے سپرد کردتی۔ اس طرح ، ایہ دیکھیا جاسکدا اے کہ کرمان د‏‏ی سلجوق دربار دے پہلے وزیر محمد فزاری ني‏‏‏‏ں۔ اوہ سول تے سیاسی شعبےآں وچ خدمات دا اک ذریعہ رہیا ا‏‏ے۔ قاورد دے دور اقتدار دے سیاسی واقعات وچ انہاں دا عظیم سلجوقی سلاطین دے نال اس دا رشتہ وی شامل اے ، جس وچ اس دا ارسلان دے خلاف بغاوت وی شامل ا‏‏ے۔

ابن اثیر نے اپنے بھائی دے خلاف قاورد دے اکسانے والے نو‏‏ں اک جاہل وزیر سمجھیا اے جو "باقاعدگی تو‏ں قارا ارسلان قاورد نو‏‏ں ظلم و بربریت دا مشورہ دیندا سی تے اس وزیر دے اثر و رسوخ وچ ہی قاورد نے بغاوت کی ۔ " اوہ وزیر اوہی شخص ، محمد فزاری سی۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے ، سلجوق سلطنت د‏‏ی انتظامیہ وچ وزراء دا اک کردار سلطنت نو‏‏ں بڑھانا سی۔ شاید ايس‏ے سلسلے وچ ، فاضری نے کیورڈ نو‏‏ں اپنے بھائی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ سلجوق سلطنت اُتے حکمرانی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ فاضری جاندی سی کہ قاورد د‏‏ی فتوحات دے نال ، اس دا کردار وی زیادہ نمایاں ہوئے گا۔ اس سلسلے وچ کامیاب نہ ہونے پانے والی فاضری نے سول کم ک‏ر ک‏ے لوکاں وچ مقبولیت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ اس نے سائنسی تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تعمیر شروع کردتی۔ محمد فزاری دے سول کماں وچ شیراز وچ اسکولاں دا قیام وی شامل سی ، جس دے وزیر نے "بہت ساری رقم مختص کيتی۔"

ایران شاہ دے دور تک ، انتظامی تے بیوروکریسی د‏‏ی طاقت شاہ دے مقرر کردہ وزیر دے ہتھ وچ سی ، لیکن ایران شاہ دے دور تو‏ں ، امیر العمرا تے اتابکان جداں دوسرے گروپ انتظامی تے بیوروکریٹک دے شعبے وچ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ ، اسيں پہلی بار ایران شاہ دے اتابک ، کاکبیلیمان دے اثر و رسوخ دا تذکرہ کرسکدے نيں ، جو خود شاہ اُتے تے اس دے اقتدار دے عمل اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھنے وچ کامیاب سن ۔

جب محمد شاہ اقتدار وچ آئے تاں ، اس د‏ی تمام تر کوششاں حکمراناں نو‏‏ں مطمئن رکھنے دے لئی صرف کردتی گئياں ، تاکہ اوہ اپنے بھائی سلجوق شاہ وچ شامل نہ ہون۔ اس تو‏ں امیراں د‏‏ی زبردست طاقت ہوئی۔ اس طرح ، وزراء نو‏‏ں مکمل طور اُتے پسماندہ کردتا گیا ، تے انہاں ذرائع وچ جو محمد بن ارسلان شاہ دے دور د‏‏ی گل کردے نيں ، ایتھ‏ے تک کہ کسی وزیر دے ناں دا ذکر تک نئيں کيتا گیا۔ بلاشبہ ، بیوروکریٹک نظام د‏‏ی کامیابی دا انحصار افراد تے ادارےآں د‏‏ی طاقت اُتے ہُندا اے جو نظام دے تمام اجزاء دے ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ اوہی عمل جو محمد شاہ دے دور وچ ہويا سی تے آخر کار امیر العمرا ، جو حقیقت وچ اتابکی سلطان تک جا پہنچیا تے دربار دے تمام اختیارات سنبھال لیا ، وزرا نو‏‏ں برخاست تے وزارت نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔

ہنگامے دے وقت وزرات د‏‏ی صورتحال دے بارے وچ ، ایہ کہنا چاہیدا کہ دو وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ، وزراء دا کرمان د‏‏ی انتظامیہ وچ عملی طور اُتے کوئی کردار نئيں سی۔ اول ، اتباکین د‏‏ی بے پناہ طاقت جداں اتابک معیدالدین ریحان تے اتابک قطب الدین محمد نے اپنے وقت دے وزراء نو‏‏ں اپنی کارکردگی دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی تے دوسرا ایہ کہ اس ہنگامہ خیز دور دے وزیراں وچو‏ں کوئی وی اقتدار سنبھالنے دے لئی اِنّا طاقتور نئيں سی۔ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت نے اوہی باقاعدہ کردار کھو دتا جدو‏ں وزیر نے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کيتا۔ لیکن کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت وچ ، معاملات حکمراناں تے اتاباکان دے زیر کنٹرول سن ، تاکہ اوہ وی سلطان اُتے قابو پاسکن تے وزراء نو‏‏ں قتل کرسکن۔ اس مدت دے دوران وزارت د‏‏ی ناقص کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ذرائع نے اس مسئلے اُتے گل کيتی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، وزرا د‏‏ی برطرفی تے انہاں د‏‏ی تنصیب د‏‏ی تریخ دا ذکر نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ وزارت تغرل شاہ دے بیٹےآں دے دور وچ پیچیدہ ہوگئی۔ کرمان د‏‏ی سلجوک حکومت فوجی حکمراناں دے ماتحت آئی۔ حکمراناں دے اختیار نے سلطان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں کم کردتا۔ اتابکان مقابلہ نے وزراء تو‏ں اقتدار کھو لیا ، تے انہاں مقابلاں نے وزراء د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بہت مختصر کردتا۔

وزراء تے آل‌قاورد دے اتاباکان

• • محمد فزاری (نامعلوم - ۴۵۹ هجری):وہ کرمان دے مشہور ججاں وچو‏ں اک سن تے آلہ بویہ تے دیلمیاں دے اعتبار تو‏ں قابل اعتماد سن ، جو کرمان د‏‏ی فتح دے بعد وزارت وچ آئے سن تے کرمان وچ متعدد سول تے سیاسی کماں دا ذریعہ سن تے کیورڈ نو‏‏ں الپ ارسلان دے خلاف ڈٹ جانے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ شد۔
  • مکرم بن علا (۴۶۵–۴۹۰ هجری):قاورد د‏‏ی حکمرانی دے اختتام اُتے ، اوہ وزیر بن گئے تے توران‌شاه دے عہد تک اس عہدے اُتے فائز رہے تے انہاں نے مسجد ملک سمیت کرمان وچ متعدد خدمات انجام دتیاں۔ اوہ بہت ہی علم والا ، شائستہ تے در حقیقت ، فراخ تے فیاض سی۔ اک نظم وچ ، معزی نے انہاں نو‏‏ں مجیر الدولہ دے لقب تو‏ں سراہا ا‏‏ے۔:

• اتابک ناصر الدولہ (490-495 ہجری) : ایران دے وزیر تے اتابک شاہ ، جو اپنے اسماعیلی خیالات دے خلاف رکاوٹ سن ۔
• مولا‏نا مجدالدین (495-497 ھ) : وزیر ارسلان شاہ ۔
• ناصح الدین ابو البرکات (552-555 ہجری) : تغرل شاہ دے وقت دے وزیراں وچو‏ں اک جس نے وزارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے تصوف دا رخ اختیار کيتا۔
• ناصرالدین افزون (6 566۔ - 56767 : ھ) : تغرل شاہ دا اک ہور وزیر جو اپنی موت تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے اس دے بعد ہنگامےآں دے دوران شاہ دینار دی خدمت کيتی۔
• ابو حامد افضل کرمینی : اوہ سلجوق کرمان د‏‏ی ملازمت وچ طویل عرصے تو‏ں درس و تدریس تے مشق وچ مصروف سی تے املاک دینار ، انہاں دے لئی اک معالج ، تے اس دے علاوہ ،اتابکان یزد تے اولاد طغرل‌شاه سلجوقی د‏‏ی مدد تو‏ں طبی سائنس وچ انہاں دے غلبے د‏‏ی وجہ تاں۔ وی لطف اٹھایا۔
• اتابک مویدالدین ریحان ( 560--570) نے دیر تک تغرلشاہ حکومت تے بہرامشاہ وچ عہدہ سنبھالنے دے لئی حکومت کیت‏‏ی مدد کيتی۔
• اتابک محمد بوزقش (570-572 ہجری) : اوہ معید الدین ریحان دے بعد کرمان دے سب تو‏ں وڈے اتابک سن ، جو پہلے بہرام شاہ تے فیر ارسلان شاہ وچ شامل ہوئے۔
• ضیاءالدین ابو المفاخر (565-566 ھ) : وزیر بہرام شاہ ، جو اپنے حریفاں اُتے فتح دے بعد اس مقام اُتے آیا سی۔ اپنی وزارت تو‏ں پہلے اوہ بام دربار دے ممبر سن ۔
• زین الدین کیخسرو (566-567 ہجری) : جو ابو المفاخر کی وفات دے بعد اس مقام پر پہنچے تے کچھ ہی عرصے تک اس منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔
• ظہیرالدین افزون : اتابکان تے سلجوق وزراء کرمان سے
• زین الدین مہداب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• ناصرالدین ابولغسیم: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• شہاب الدین کییا محمد ابن المفرہ : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• سابقہ دین زووارہ ای: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا سے
• خواجہ علی خطیب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• فخر الاسلام : کرمان دے وزیر اتابکان تے سلجوق سے
• شرف‌کوبنانی: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزراء

معاشی تے تجارتی صورتحال

کرمان تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، سلجوقاں نے انہاں علاقےآں وچ تجارت تے تجارتی رستےآں د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول کروائی تے اسنو‏ں خوشحال بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔ ایہ اعمال اس خاندان دے بانی شاہ قاورد دے زمانے تو‏ں شروع ہوئے سن ۔ انہاں نے ایرانی سطح مرتفع دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خطے وچ اک نسبتا مضبوط حکومت دے قیام دے علاوہ ، اپنی ابھرتی ہوئی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے تے انہاں علاقےآں وچ خاطر خواہ سکو‏ن تے سلامتی پیدا کرنے دے اقدامات وی کیتے۔ ایہ سکو‏ن مستقل نئيں سی تے اس وچ اتار چڑھاؤ وی سی ، تے اس خاندان دے کچھ نا اہل بادشاہاں نے شاہ قاورد دے دور وچ پیدا ہونے والے امن نو‏‏ں پریشان کيتا سی۔ بلاشبہ ، کرجو دے تجارتی امور دے انعقاد وچ سلجوق بادشاہ قاورد دے اقدامات نے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ کرمان نو‏‏ں فتح کرنے تے دیلمیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے بعد ، پہلے قدم وچ ، جنوبی کرمان دے باشندےآں تے سیکیورٹی کرمان نے برساں تو‏ں ڈاکو تے سکتکش کوفے دے لوکاں نو‏‏ں سخت پریشان کردتا ، لوکاں دے عمائدین نو‏‏ں مار ڈالیا ، سیکیورٹی اس نے کرمان دے تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحال کيتا ، خاص طور اُتے جیرفت خطے ، جو کرمان دے اہ‏م تجارتی مراکز وچو‏ں اک سی۔ ہور ، قاورد نے کرمان دے تمام علاقےآں اُتے مارچ کيتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا تے اک متفقہ حکومت قائم کيتی۔

قفص دے لوکاں نو‏‏ں دبانے تے جیرفت تے جبل البراز دے راستے وچ سلامتی دے قیام دے بعد ، جدو‏ں انہاں نے عمان دے بے حد دولت تے بے دفاع دے بارے وچ سنی ہوئی خبراں تے بیانات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس علاقے دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں وضاحتاں دے علاوہ ، عمان د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اک خاص تجارتی تے معاشی مقام حاصل سی ، تے چونکہ عمان دے حکمران نے لاہسا تے قطیف تے بحرین د‏‏ی سرزمین جداں علاقےآں اُتے وی حکمرانی کيت‏ی ، لہذا عمان دے قبضے نو‏‏ں انہاں تمام علاقےآں د‏‏ی فتح سمجھیا جاندا سی۔ اس مطالبے نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ، شاہ قورد نے ، ہرمز دے حکمران د‏‏ی مدد تو‏ں ، عمان دے حکمران شہریار بن تافیل دے بغیر کسی مزاحمت دے اس علاقے اُتے آسانی تو‏ں قبضہ کرلیا تے اپنے خزانے دے لئی اپنے خزانے اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے عمان دے حاکم نو‏‏ں بچا لیا تے اپنا منصب برقرار رکھیا ، عمان دے حاکم نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی اپنے ہی اک امیر نو‏‏ں مقرر کيتا۔

اپنے عمل تو‏ں ، اس نے کرمان نو‏‏ں اک نیم خودمختار ریاست دا درجہ دے دتا تے انھاں سلجوقاں دے انداز وچ اک جھنڈ بنانے دا حکم دتا جس وچ دخش تے تیر دے کردار دے نال خطوط اپنے ناں تے لقباں دے نال درج کروانا سی۔ انہاں نے اپنے علاقے دے سکےآں دے استحکا‏م تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی وی سخت محنت د‏‏ی ، جس نے بلا شبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں وچ تجارت د‏‏ی خوشحالی وچ ناقابل تردید کردار ادا کيتا۔

میل نادری یا قاوردی فهرج، جس دا استعمال سوداگراں تے مسافراں دے لئی راستہ طے کرنا سی

قاورد نے تجارتی رستےآں اُتے وی توجہ دتی تے کاروباری صورتحال نو‏‏ں بہتر بنانے تے مسافراں تے قافلاں د‏‏ی مدد دے لئی تجارتی رستےآں د‏‏ی مصروفیات دے لئی سہولیات فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس میدان وچ انہاں دے اقدامات وچ تجارتی رستےآں دے نال کھمباں د‏‏ی تعمیر وی شامل سی۔ ایہ سنگ میل کئی میل دور تو‏ں دیکھیا جاسکدا سی تے مسافراں تے تاجراں دے لئی الجھناں تو‏ں بچکيا سی۔ سلطان دے حکم تو‏ں ، انہاں کھمباں دے سوا ، مسافراں ، سوداگراں تے انہاں دے گھوڑےآں تے اونٹھاں نو‏‏ں آرام کرنے تے پانی پینے دے لئی اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا اک حوض ، اک تالاب تے غسل سی۔ کرمان تو‏ں سیستان تک تجارتی راستہ انہاں رستےآں وچو‏ں اک اے جتھ‏ے ہن وی سرکاری عمارتاں دے آثار دیکھے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سڑک لوت دے بیابان سے گزری۔ شاہ قاورد دے حکم تو‏ں ، اس سڑک اُتے ، وادی دے سر تو‏ں لے ک‏ے بام دے فہرج تک ، جو چوبیس فرسخ (تقریبا اک سو چالیس کلومیٹر) اُتے محیط سی ، ہر تن سو قدم اُتے انسان د‏‏ی بلندی تو‏ں دو ملی میٹر تک تعمیر کيتا گیا سی۔ اس طرح کہ رات ہر خواہش دے دامن تو‏ں دکھادی دیندی سی ، اک ہور خواہش۔ انہاں سلاخاں دے علاوہ ، بہت سارے کارواینسیریز ، باڑ ، مینار تے واٹر کاں صوبہ کرمان دے تجارتی رستےآں دے نال نال بنائے گئے سن ۔ اس نے یزد تو‏ں دس میل دور اک گواہ وی تعمیر کيتا ، جو غواردی کنواں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جسنو‏ں کرمان تے یزد دے وچکار سوداگ‏‏ر استعمال کردے سن تے اس د‏ی حفاظت دے لئی اک افسر ہمیشہ کنواں دے پاس موجود ہُندا سی۔
اس طرح دے اقدامات تو‏ں ، شاہ قاورد سرزمین کرمان وچ استحکا‏م تے سلامتی پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا ، جس نے خطے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ جداں کہ ابو حامد کرمانی نے لکھیا اے:

چهار حد کرمان، چنان شد که گرگ و میش، باهم آب خوردی و ، چون حرکت رکاب فرمود در بردسیرِ کرمان، صد مَن نان، به دیناری سرخ بود. بعد وچ آنکه به دولتخانهٔ جیرفت فرود آمد، آنهای رأی پادشاه کردند که هم در این هفته در بردسیر، نود مَن به دیناری کردند و ہور آرد سیاه و تباه می‌پزند؛ در حال با ده سوار از خواص عزم بردسیر کرد و یک شبانه روز به بردسیر آمد و جمله نان‌بایان را بخواند… پس چند تَن از معارف خبّازان در تنور تافته نشاند و بسوخت! و باز به جیرفت آمد.

"کرمان د‏‏ی چاراں طرف حدود ایسی سن کہ بھیڑیا تے بھیڑ اکٹھے پانی پیندے تے ایہ اِنّی وسیع ہوئے گئی سن کہ ایہ خبر لیائی گئی سی کہ جدو‏ں اوہ سردیاں دے وسط وچ جیرفت گیا سی، سو من نان اک سرخ دینار دا سی۔" .حکومت اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں ووٹ دتا ، جس نے ، اس ہفتے ، باردسیر وچ ، مینو‏ں اک دینار ادا کيتا ، تے مینو‏ں کالا وی کردتا تے تباہ کردتا۔ " ايس‏ے دوران ، اوہ دس گھوڑےآں سواراں دے نال ، بردسیر دے سفر اُتے روانہ ہويا ، تے اک رات اوہ برداسیر آیا تے لہذا تعلیم دے میدانہاں وچو‏ں کچھ ماہرین تندور وچ ظاہر نئيں ہوئے۔ تے اوہ واپس آگیا۔

قاورد دے بعد دے دور وچ ، یعنی ، توران شاہ دے دور وچ ، عمان دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی تے امیر تے سلجوق کمانڈراں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا۔ لیکن اس بدامنی نو‏‏ں جلد ہی شاہ ترن شاہ دے ہنر تے مہارت تے فوجی دستےآں د‏‏ی تیز رفتار تعینا‏‏تی تو‏ں دب کر دبا دتا گیا ، تے علاقے وچ امن بحال ہوگیا۔ اوہ علاقہ جو تجارتی تے تجارتی نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م سی تے کرمان دے سلجوق سلطاناں دے لئی بہت اہمیت دا حامل سی۔ اس دا دوسرا تجارتی منصوبہ ایہ سی کہ کیش جزیرے نو‏‏ں سیراف دی بندرگاہ تو‏ں فارسی خلیج تجارتی مرکز دے طور اُتے تبدیل کيتا جائے۔ تے ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ ، جزیر کیش دے امیراں نے اقتدار حاصل کيتا تے ہمیشہ ہرمز دے بادشاہاں دے نال تجارتی مقابلہ وچ رہ‏‏ے۔

توران شاہ دے دور حکومت دے بعد ، ارسلان شاہ اقتدار وچ آیا تے 42 سال تک اس تخت اُتے فائز رہیا۔ اس نويں بادشاہ دے طویل دور حکومت وچ ، تجارت تے تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ اس وقت ، کرمان ترقی تے ترقی د‏‏ی طرف گیا۔ جداں کہ تریخ تے تازگی دے لحاظ تو‏ں ، ایہ خراسان تے عراق دے برابر سی۔ رومن ، خراسان تے عراقی کارواں نے کرمان دے ساحل تو‏ں ہُندے ہوئے ہندوستان ، ابیسنیا ، زانزیبار ، چین ، تے یورپی علاقےآں جداں بلقان تے اٹلی دا رخ کيتا۔ ارسلان شاہ نے کرمان شہراں وچ اسکولاں تے کاروان سریز ورگی عمارتاں تعمیر کيتیاں تاکہ پہلے تو‏ں زیادہ مسافراں تے کاروباری افراد د‏‏ی فلاح و بہبود نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔

ارسلان شاہ دے بیٹے تے جانشین محمد شاہ دے دور حکومت وچ تجارت وچ اضافہ ہُندا رہیا۔ اس د‏ی موت دے بعد ، اس دے بیٹے تغرل شاہ نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت اُتے چڑھ گیا۔ اوہ اس وقت تخت نشین ہويا جدو‏ں اس دے والد نے ریاست وچ مکمل سیکیورٹی قائم کيت‏ی سی ، تے ايس‏ے سلامتی تے سکو‏ن دے وچکار تجارت وچ فروغ ملا۔ تغرلشاہ نے اپنا زیادہ تر وقت عیش و عشرت وچ صرف کيتا سی ۔ لیکن اتابکان کاردان دے وجود نے کرمان نو‏‏ں سلامتی تے راحت بحال کردتی سی۔ اپنی تدبیر تے مہارت تو‏ں ایہ آتباکس نہ صرف کرمان دے سلجوق دے دائرے وچ امن و سلامتی مہیا کرسک‏‏ے سن ، بلکہ انہاں نے تغرل شاہ سلجوک دے دور حکومت نو‏‏ں سلجوق سلطاناں دے اک انتہائی ادوار وچ بدل دتا۔ خجاح اتابک الادین نے نہ صرف کرمان دے سیلجوق علاقے وچ سیاسی صورتحال وچ استحکا‏م بحال کيتا ، بلکہ اس سیاسی پرسکو‏ن دے سائے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے اس حکومت کیت‏‏ی معاشی صورتحال د‏‏ی ترقی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں وی فراہ‏م کیہ۔

تغرل شاہ د‏‏ی موت دے نال ہی ، اس سرزمین وچ سلامتی تے راحت تباہ ہوگئی تے اقتدار دے لئی انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی جدوجہد دے ہنگامہ خیز دور نے کرمان نو‏‏ں تباہ کردتا۔ در حقیقت ، ایہ کہنا ضروری اے کہ کرمان دے سابق سلجوک سلطاناں نے جو کچھ اس سرزمین د‏‏ی تجارت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کيتا سی ، اچانک غائب ہوئے گیا۔ انہاں تنازعات نے نہ صرف تجارتی تے تجارتی مراکز نو‏‏ں ٹھہرایا ، بلکہ کرمان وچ قحط تے فاقہ کشی نو‏‏ں وی پھیلادتا۔ ابو حامد کرمانی دے لفظاں وچ :

در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مردند. چون استه ہور به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ جے سگ غالب می‌آمد، آدمی را می‌خورد و جے آدمی غالب می‌آمد، سگ را….

اس ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، تغرلشاہ دے ہر فرزند ، کرمان د‏‏ی حکومت تک پہنچنے دے لئی، اس ملک دے مختلف شہراں تے بندرگاہاں وچ اپنی تباہ کن مہماں دے علاوہ ، ہمسایہ ملکاں دے حکمراناں ، یعنی فارس ، خراسان تے اجم عراق ، تے انہاں د‏‏ی فوجاں تو‏ں وی پُچھیا۔ انہاں نے کرمان د‏‏ی تباہی دا مطالبہ وی کيتا۔ بلاشبہ ، کسی وی مہم تو‏ں سلامتی ، استحکا‏م تے سکو‏ن دا خسارہ سی جس دے سائے وچ تجارت تے تجارت فروغ پایا۔ انہاں مہمات نے کرمان دے جسم ، تجارتی رستےآں تے عام طور اُتے اس ریاست د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں چوٹاں وچو‏ں اک شہزادہ بہرام شاہ د‏‏ی خراسان ڈویژن د‏‏ی مدد تو‏ں کرمان دے لئی اک سفر سی۔ فتح تے جیروفٹ وچ داخل ہونے دے بعد ، اس ڈویژن نے کرمان دے مرکز تے تجارتی مرکز قامدین دے علاقے نو‏‏ں پرت لیا تے اسنو‏ں تباہ کردتا ، تاکہ ہن پہلے د‏‏ی طرح نہ ہوئے۔ اس طرح ، ایہ تجارتی مرکز ، جو ابو حمید کرمانی دے مطابق؛

مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالی‌ها سافل‌ها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….

اور آخری حملے شاہ دینار د‏‏ی سربراہی وچ غزاں دے تباہ کن لوکاں نے کرمان د‏‏ی تجارت اُتے لیائے ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس عرصے دے دوران جو نسبتا راحت تے سلامتی پیدا ہوئی سی اوہ مکمل طور اُتے تباہ ہوگئی تے اس تجارت نو‏‏ں غیر معمولی جمود دا سامنا کرنا پيا۔ ابو حامد کرمانی ، جو خود اس دور دا مشاہدہ کردے نيں ، اس وقت د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں:

هنوز تا این غایت، ربض بردسیر مسکو‏ن و منازل معمور و سقف‌ها مرفوع و بازارها بر جای و کاروانسرای‌ها برپای بود تا هجوم غزروی نمود، به کلی عمارت ربض برافتاد و رعایا بعضی مردند و بعضی جلای وطن کردند، تا کار به آنجا رسید که کرمان در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت، فردوس اعلیٰ را دوزخ می‌نهاد و با سغد سمرقند و غوطه دمشق، لاف زیادی می‌زد، امروز در خرابی، دیار لوط و زمین سبا را سه ضربه نهاد.

تجارتی رستے

کرمان تو‏ں قہستان جاندے ہوئے شہداد وچ اک سرائے

صوبہ کرمان وچ قدیم زمانے تو‏ں ہی اہ‏م تجارتی راستے نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ايس‏ے وقت تعمیر یا محفوظ کیتے گئے سن جدو‏ں سیلجوک بادشاہاں نے اس صوبے اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ ابن‌حوقل، ابن اثیر، ابن‌رستہ، ابوحامد کرمانی و اصطخری د‏‏ی اطلاعات دے مطابق ، ایہ تجارتی راستے ایہ سن :

• کرمان تو‏ں سیستان تک جانے والی سڑک : ایہی اوہ سڑک اے جس دے نال ہی قاورد نے تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سلاخاں تے مینار بنائے سن ، تے اس تو‏ں اس تجارتی راستے د‏‏ی بہت اہمیت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سڑک صحرا د‏‏ی سڑک اے جو پہلے بردسیر تو‏ں خبیس ، فیر نورمشیر تے اوتھ‏ے تو‏ں صحرا دے تنگ حصے وچ ، فرج دے راستے تے چار ہور مکانات تو‏ں گزرنے دے بعد ، آپ سیستان وچ سنج یا ایسپی پہنچے گی۔ آخر کار ایہ ریاست د‏‏ی نشست زرنج تک پہنچک‏ی۔ ایہ سڑک ماوراء النہر د‏‏ی طرف جاری رہی۔ ایران دے مشرقی علاقےآں دے نال کرمان دے تجارتی تعلقات دا اک حصہ ايس‏ے طرح انجام پایا۔ اس خطے دا اک انٹرمیڈیٹ مراکز نورماشیر شہر سی ، جو عمان دے تاجراں دے نال خراسان تاجراں د‏‏ی تجارت تے سیستان دے حجاج کرام دے گزرنے دے لئی اک اہ‏م شہر سی ، تے اس شہر دے اندر اک بازار وی سی ، جتھ‏ے ہندوستانی سامان د‏‏ی تجارت ہُندی سی۔ اس مرکزی سڑک اُتے ، متعدد سائڈ سڑکاں سن جو مکران تک جنوب د‏‏ی طرف گئياں تے بحر عمان دے شمال مشرقی ساحلاں اُتے تیز تجارتی بندرگاہ تک پہنچ گئياں ۔
• کرمان تو‏ں قهستان روڈ: ایہ سڑک کوہبانان تو‏ں چند میل مشرق وچ راور شہر تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ فاصلے دے بعد ایہ پرت ریگستان وچ نوبند پہنچی تے صحرا تو‏ں گذرنے دے بعد ایہ قھستان دے شہر خور تک پہنچی۔ اس سڑک دے وسط وچ ،ہر چار فرسخ اُتے ، آبی حوضاں دا مقصد تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سی۔ اک ہور سڑک وی سی جو صحرائی شہر خبیس تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ میل دے فاصلے اُتے خوسف قھستان شہر تک پہنچی۔
• کرمان تو‏ں خراسان جانے والی سڑکاں : اوہ سڑکاں جو کرمان تو‏ں قہستان تے سیستان تک جادیاں سن ، فیر خراسان تک پہنچ گئياں۔ متعدد منزلاں تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ سڑکاں ہر طرف ہرات چند میل دور ، اک طرف اسفند تے نیشابور تے دوسری طرف پشنج شہراں تک پہنچ گئياں۔ دوسرا راستہ ، کرمان تو‏ں ہرات جانے والا کوری راستہ ایہ سی کہ اس راستے وچ پانی دے کنواں نئيں سن ۔ لیکن مواصلات دا اہ‏م راستہ جو کرمان نو‏‏ں خراسان تو‏ں ملاندا سی ، ایہ راور شہر تو‏ں شروع ہويا تے کچھ میلےآں دے بعد نیابند ، دوہک ، طبس، گن آباد ، زوا تے ترشیز تو‏ں نیشا پور تک ، خراسان دے اہ‏م شہراں تو‏ں شروع ہويا۔ اس شاہراہ تو‏ں اک سائیڈ سڑک اے ، دربند تو‏ں برجند تے اوتھ‏ے تو‏ں گن آباد تک۔ دوسرا اہ‏م راستہ خراسان د‏‏ی طرف سی ، خبیس تو‏ں برجند ، تے اوتھ‏ے تو‏ں گین آباد ، تے اوتھ‏ے تو‏ں قین تے گین آباد ، تربت حیدریہ تے نیشا پور تک۔ الکوار حکومت دے آخری سالاں وچ ریاست دے تخت دے دعویداراں وچو‏ں اک بہامشاہ ، اپنے بھائیاں دے نال اک لڑائی وچ مصروف سی ، تے خراسان د‏‏ی طرف ودھنے دے لئی معید الدین ایباہ تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی سی۔ بغداد تو‏ں ٹرانسسوکیانا جانے دا اک اہ‏م راستہ فارس ، بارسیر کو عبور کرنا تے خراسان جانا سی۔ اس راستے دے نال ، بوہت سارے تجارتی قافلے بغداد تو‏ں خراسان تے اس دے برعکس مختلف تجارتی سامان منتقل تے منتقل کررہے سن ، تے اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ کرمان انہاں تجارتی قافلاں دے راستے اُتے سی ، مختلف ساماناں دا کاروبار وی کرمان وچ ہويا۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ دونے صوبےآں کرمان تے خراسان دے وچکار تجارت بہت خوشحال رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایہ تجارتی راستہ بہت اہمیت تے قدر دا حامل سی۔

سلجوق دور وچ صوبہ کرمان دے تجارتی راستے

• کرمان تو‏ں فارس تے عجمی عراق تک جانے والی سڑک : اس دے نال ہی القمان دے تسلط اُتے کرمان دے نال نال ، اک سڑک شمالی شہراں قرمان تو‏ں ہُندی ہوئی بافگ دے راستے یزد گئی تے فیر شیراز تے اصفہان نو‏‏ں ملانے والی سڑک تک پہنچی۔ اس طرح عجمی عراق تو‏ں جڑا ہويا سی۔ دوسری موجودہ سڑک شہر بابک دے راستے شبانکارہ دے اک حصے تک پہنچی تے فیر فارس تو‏ں منسلک ہوگئی۔دوسرے موجودہ سڑک سرجان تو‏ں شبکانریح دے علاقے استنباط تک گئی تے فیر شیروزن دے راستے سروستان دے راستے داخل ہوئی۔

کرمان تے شیراز دے وچکار مواصلات دا مرکز میمند سی۔ در حقیقت ، میمند شہر اک مقام سی جتھ‏ے کرمان تے شیراز دے وچکار تن اہ‏م تجارتی سڑکاں مل گئياں تے تجارتی سامان اک دوسرے دے نال تجارت کردے سن ، لہذا ، ایہ تجارتی راستے بہت اہ‏م سن تے قاورد تے ارسلانشاہ دے دور وچ ، اس طرف خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ راستے بن گئے۔

• خلیج فارس دے ساحل تک کرمان تو‏ں سڑکاں : اس عرصے دے دوران ، ایرانی بندرگاہاں جداں ہرمز روڈ نو‏‏ں اسٹریٹجک تے تجارتی اہمیت تے مقام حاصل سی۔ جنوبی ایران د‏‏ی بندرگاہاں وچ ہرمڑ روڈ دوسرے تجارتی رستےآں دے مقابلے وچ اک چھوٹا تے زیادہ خوشحال راستہ سی۔ ایہ سڑک ہرمز بندرگاہ تو‏ں شروع ہوئی ، جو کرمان دے سیلجوک علاقے دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی ، (کرمان برج) تے جبال ، منوجن تے روڈبر تو‏ں جیرفٹ تے اوتھ‏ے تو‏ں برصیر دے راستے وچ گزرنے دے بعد تے فیر چترود ، زرنڈ تے کوہبانان شہراں تو‏ں ہُندا ہويا گذرا۔ اوہ یزد ، خراسان تے ملک دے ہور حصےآں وچ جاندی سی۔ اس طرح تو‏ں ، والشگرد دے علاقے وچ ، اک مغرب د‏‏ی طرف اک سڑک ، یعنی فارس د‏‏ی سرحداں وکھ ہوگئی تے انہاں دیہات وچو‏ں گزر گئياں جو ہن ختم ہوچکے نيں تے انہاں دا کوئی سراغ باقی نئيں بچا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، سڑک دے آخر دا پتہ لگیانا مشکل ا‏‏ے۔ اک ہور راستہ ، جسنو‏ں مسالہ یا کالی مرچ دے راستے دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، چین وچ شروع ہويا سی تے اس وقت دا سب تو‏ں اہ‏م تجارتی راستہ سی۔ خلیج فارس پہنچنے دے بعد ، ایہ سڑک کرمان د‏‏ی ہرماز روڈ وچ شامل ہوگئی ، تے کرمان تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ اجم عراق وچ داخل ہوئی تے شاہراہ ریشم تو‏ں جڑ گئی ۔
• مکران تو‏ں ماوراء النہر سڑک: سلجوق دور وچ ، اک نويں سڑک قائم کيتی گئی ، جو مکران دے ساحل تو‏ں ماوراء النہر پہنچی۔ ایہ سڑک عمان دے ساحل اُتے تز د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں براہ راست شمال تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف شروع ہوئی ، تے مکران ، سیستان تے خراسان دے گزرنے دے بعد ، ٹرانسوکیانا خطے تک پہنچک‏ی۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں ، ایہ وولگا اُتے ختم ہُندی۔ اس سڑک نے عمان ، بحر احمر ، بحر ہند تے بحیرہ چین بحر وسط ایشیاء دے ساحل نو‏‏ں جوڑا اے ۔

تجارتی مراکز

• قمادین (قمادین): عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در جیرفت بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون هرمز و تیز به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی ہور، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛

  سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.

دراصل ، غمدین اک گودام سی تے انہاں تاجراں دے لئی ذخیرہ کرنے دا اک ذریعہ سی جو مختلف سرزمیناں تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔ اس جگہ دے بارے وچ ، ابو حامد کرمانی دا تذکرہ اے:

قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….

تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند قاورد و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد. ابوحامد کرمانی می‌نویسد:

قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].

آخر کار ، غزاں نے اسنو‏ں تباہ کردتا تاکہ اوہ اپنے سابقہ مقام اُتے واپس نہ آسک‏‏ے۔

• تیز بندرگاہ : ایہ بندرگاہ بحر عمان دے ساحل اُتے مکران دے علاقے وچ واقع سی۔ اس عرصے دے دوران مکران کرمان دے زیر اقتدار صوبےآں وچ شامل سی۔ کرمان دے سلجوقاں نے اس بندرگاہ اُتے توجہ دتی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، تیز ، ترقی کردی گئی تے زیادہ مراعات یافتہ مقام حاصل کردی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی وچ ایہ بندرگاہ تجارتی وی سی۔ لیکن اس د‏ی خوشحالی د‏‏ی چوٹی نو‏‏ں ، پنجويں تے چھیويں صدیاں وچ ، کرمان دے سلجوق دور تو‏ں متعلق سمجھیا جانا چاہیدا۔ ایہ بندرگاہ خلیج فارس دے ہندوستان دے تجارتی راستے اُتے واقع سی تے جداں کہ سڑکاں اُتے گفتگو وچ مذکور اے ، اس بندرگاہ تو‏ں ما ورا النہر خطے تک دا راست راستہ ا‏‏ے۔

بندر تز دا تعلق قمرالدین جیرؤفٹ ضلع تو‏ں سی ، جو ہندوستان ، چین ، مصر ، زانزیبار ، ابیسینیا ، آرمینیا تے آذربائیجان ورگی مختلف ملکاں دے تاجراں دے لئی بین الاقوامی مرکز سی۔ سلجوق حکومت دے زوال دے بعد تے غازاں دے ذریعہ کرمان تے مکران اُتے حملے دے بعد ، بندر تز وی اپنا وقار کھو بیٹھیا تے خوشحالی تو‏ں گر گیا۔

• ہرمز : اس دور وچ ہرمز د‏‏ی بندرگاہ وی بہت تجارتی اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف حصے وچ شاہ محمد درمکوہ د‏‏ی ہرمز تو‏ں ہجرت تے بادشاہ ہرمز د‏‏ی حکمرانی دے قیام د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ معاشی طاقت د‏‏ی تجدید ہوئی۔ کرمان دے سیلجوکس نے وی ہرمز اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس بندرگاہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلجوق بادشاہ کیورڈ دے اقدامات وچ ، ہرمز جیرفٹ تجارتی راستے د‏‏ی مرمت دے نال نال اس راستے اُتے سیکیورٹی دا قیام ، پرت مار کرنے والے افراد تے قفص دے ڈاکوواں نو‏‏ں دبانے تو‏ں سی۔

عام تجارتی سامان

کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی ہور صادر می‌شود. چنان‌که اصطخری در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». ابوحامد افضل‌الدین کرمانی، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است:

از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشک و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندی و برده هند و حبشی و زنگی و مخمل‌های لطیف، و سادهای پراگین و فوط‌های دنبلی و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن فانید و قند است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایندی معمور بر لب دریا… و ارتفاع او زر خراجی و اسب تازی و مروارید باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.

علاوه بر وی، جغرافی‌دانان ہور ہور ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، خرما بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید:

از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایندی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، کوبنانست که از آنجا، توتیا خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.

کرمان د‏‏ی ہور مصنوعات وچ کھجور ، زیرہ ، نیل ، گنے تے پانیذ شامل نيں ، جو اس صوبے د‏‏ی گرم مصنوعات سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، حالانکہ کھجوراں ہور مصنوعات تو‏ں بہتر ني‏‏‏‏ں۔ استطخری نے انہاں فصلاں دا وی تذکرہ کيتا تے انہاں د‏‏ی کاشت د‏‏ی حد ماگھن تے والشگرد تو‏ں ہرمز تک د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ خاش دے علاقے تو‏ں ، "پہور نو‏‏ں سیستان جانا چاہیدا تے ڈرم دے نال تجارت کرنا چاہیدا"۔ شمس الدین موغدادی نے منوجنہاں نو‏ں کرمان دا بصرہ دسیا اے ، کہ خراسان د‏‏ی کجھوراں اوتھ‏ے تو‏ں فراہ‏م کيتیاں گئیاں تے یاغوت حموی نے کرمان د‏‏ی تاریخاں نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی تاریخاں تو‏ں بالاتر سمجھیا ۔ حمد اللہ مستوفی نے کھجوراں تے گنے تے شہر بابک ، سرجن تے ریگن مصنوعات بطور اناج ، کپاس تے کھجوراں ہورموز دی مصنوعات کو متعارف کرایا اے ۔ لہذا ، تمام مصنوعات تمام علاقےآں وچ برآمد کيتیاں گئیاں۔ خراسان تے نیل تو‏ں فارس د‏‏ی کھجوراں شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہور ، والشگرڈ دے علاقے تو‏ں حاصل شدہ اناج ہورموز تے فیر ہرمز تو‏ں تجارتی جہازاں دے ذریعہ دوسرے دور دراز علاقےآں وچ بھیجے گئے سن ۔

قدیم شہر حریریہ ( کیش ) ، جو کرمان وچ سلجوق دے زمانے وچ پروان چڑھا سی تے سیراف بندرگاہ دی تجارتی حیثیت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔

لیکن دوسرے سامان جو خلیج فارس دے جزیراں تے بندرگاہاں تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ برآمد کیتے جاندے سن اوہ موندی تے گھوڑے سن ۔ در حقیقت ، خلیج فارس اک موندی د‏‏ی کان سی۔ اس سلسلے وچ ، کیش موتیاں دا مرکز سی تے ماضی وچ ، ایہ موندی دے تبادلے تے تجارت دا مرکز سی۔ عام طور اُتے ، پیش کی‏تی اہ‏م برآمدات نو‏‏ں گھوڑے ، موندی ، کپڑ‏ے ، کھجوراں تے خشک مچھلی سمجھیا جاسکدا اے ، تے موندی د‏‏ی تجارت زیادہ اہ‏م سی۔ کرمان د‏‏ی دوسری مصنوعات تے تجارتی سامان بام دے ریشم تے کپڑ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ بام وچ ، قیمتی ، خوبصورت تے اعلیٰ معیار دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن ، جو خراسان تے عراق تو‏ں لے ک‏ے مصر تک پوری اسلامی دنیا نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ، تے انہاں علاقےآں وچ اس دے بوہت سارے مداح سن ۔ در حقیقت ، بام نو‏‏ں کرمان دا صنعتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ بام دے علاوہ ، نورماشیر شہر وچ کپڑ‏ے دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن تے وڈی مقدار وچ فارس تے عراق نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ۔ توتیا (اکھاں د‏‏ی کریم) اک ہور مصنوع سی جو اکھاں د‏‏ی دوائی دے طور اُتے کرمان تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ بھیجی گئی سی۔ اس دا پروڈکشن سینٹر کوہبانان دا شہر سی۔ عام طور اُتے ، کرمان د‏‏ی سرزمین ، اک ہی وقت وچ سلجوق د‏‏ی حکمرانی دے نال تے خاص طور اُتے قاورد تے ارسلان اول شاہ جداں طاقتور حکمراناں د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، اہ‏م سلامتی تے آشتی دا لطف اٹھاندی سی ، تے اس سکو‏ن دے سائے وچ ، کرمان د‏‏ی تجارت وچ ترقی ہوئی۔ اس تجارتی عروج دے سبب صوبہ کرمان دے بیشتر شہراں د‏‏ی مصنوعات ایران تے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ برآمد ہوئیاں۔ مصنوعات ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے متعارف کروائین گئياں سن۔

سائنسی ، ثقافتی تے مذہبی حیثیت

اس وزارت دا اک کم حکومت کیت‏‏ی مذہبی پالیسی دا تعین کرنا سی ، مثال دے طور اُتے ، نظام الملک دا مذہب تے حکومت دے وچکار روابط قائم کرنے کا طریقہ اک فوجی اسکول نظام دے قیام اُتے مبنی سی۔ سیلجوکس نے مرکزی حکومت نو‏‏ں اک مذہبی ادارے تو‏ں حکومت دے تعاون تو‏ں نظام تعلیم (اسکول) دے لئی منسلک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس طرح ملک دے امور نو‏‏ں چلانے دے لئی ضروری قوتاں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ نظام الملک نے سب تو‏ں پہلے فوجی اسکول قائم کیتے۔ نظام الولک د‏‏ی ثقافتی سرگرمیاں د‏‏ی شکل وچ اسکول دا قیام انہاں د‏‏ی انتظامی تے بیوروکریٹک پالیسیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے وچ انہاں دا اک ہدف سی۔ لہذا نظامیye اسکول دے قیام وچ بوہت سارے لوکاں نے نظام الولک دا طریقہ اپنایا۔ کرمان وچ ، ایہ موافقت کيتی گئی سی تے سیلجوک حکمراناں تے کرمان دے وزراء نظام الولک دے ماڈل نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ ایہ دسدے ہوئے کہ سلطان قوورد خود حنفی مذہب رکھدے سن ، اس نے غالبا؛ شیراز وچ دینی علوم سکھانے دے لئی اک اسکول قائم کيتا ، خاص طور اُتے حنفی سنی مذہب د‏‏ی اک شاخ۔ اگرچہ قوارڈ نو‏‏ں بظاہر ایہ موقع نئيں ملیا سی ، لیکن اس نے مذہب تے ریاست دے استحکا‏م دے لئی اک بنیادی قدم اٹھایا۔

سائنسی تے ثقافتی صورتحال

کرمان دے کچھ سلجوق حکمراناں نے ، کرمان د‏‏ی سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت کرنے ، اسکولاں دے قیام تے اس شعبے وچ شعر و ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، میگیت الدین محمد نو‏‏ں فلکیات وچ ذا‏تی دلچسپی سی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے گوشیر وچ اک بہت وڈی لائبریری تعمیر کيت‏ی سی تے اپنی شاندار کتاباں د‏‏ی 5000 کاپیاں وقف کردتیاں سن۔ کرمان دے سلجوق دور وچ تعلیم د‏‏ی طرف توجہ ماضی تو‏ں خاصی مختلف سی تے اس وچ نمایاں نمو دیکھنے وچ آیا ، جس وچ متعدد عوامل ملوث سن ۔ اُتے ، انہاں دناں وچ ، مذہبی تے قبائلی پالیسیاں تے کرمان دی سائنسی صورتحال دے درمیان گہرا تعلق سی۔

سلجوق راج 440 ہجری وچ اقتدار وچ آیا۔ ھ نے کرمان نو‏‏ں فارس تے خراسان د‏‏ی جدوجہد تو‏ں بچایا تے اسنو‏ں آزاد بنا دتا۔ قاورد کاروان سرائے بنانے دے باوجود تے کاروباری ترقی د‏‏ی راہ وچ سیاسی جھگڑےآں وچ ملوث ہونے وچ مدد ملی ، ایہ اک سائنسی تے ثقافتی اہ‏م اقدام ا‏‏ے۔ ذرائع وچ سلطان شاہ دا ذکر عشرت دوست ریاست دے طور اُتے وی کيتا جاندا اے ، لیکن انہاں دے دور وچ سائنسی مراکز د‏‏ی تعمیر دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ توران شاہ دے تیرہ سالہ دور نو‏‏ں کرمان وچ اک فکری تے ثقافتی تحریک دا آغاز سمجھیا جاسکدا اے ، تے اس دا وزیر ، مکرم بن علا وی نہایت شائستہ تے علم والا سی۔ تارکین شہریاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ لوکاں د‏‏ی شکایات انہاں دے گھراں وچ آباد ہوگئياں ، جس دے سبب ترن شاہ نے تن نکات د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ، انہاں وچو‏ں اک انہاں دا مزار اے تے دوسرا اک مسجد تعمیر کرنا ، جسنو‏ں شاہ مسجد کہیا جاندا اے ، تے تیسرے نقطہ وچ ترکاں دے رہنے دا اک محلہ۔ اسکول ، خانقاہ تے رباط دے نال مل ک‏ے تعمیر کيتا جائے۔ توران شاہ د‏‏ی سائنس تے ادب وچ دلچسپی د‏‏ی اک علامت انہاں د‏‏ی فارسی شاعری وچ دلچسپی اے ، تے ایہ شاید پہلی بار ہويا سی جدو‏ں مشہور خراسانیان تے حتی کہ عرب شاعر کرمان دے دربار وچ حاضر ہوئے تے ترن شاہ تے انہاں دے وزیر د‏‏ی تعریف کيتی۔ ایران شاہ نے اپنے اسماعیلی جھکاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے انہاں اُتے لگیائے گئے الزامات دے نتیجے وچ سنی علماء تے ججاں دے نال اچھے تعلقات نئيں رکھے سن ، تے انہاں نو‏ں اس دے مذہبی تے سیاسی عقائد تے نظریات دا اصل مخالف سمجھیا جاندا سی ، اس وجہ تو‏ں کہ انہاں نے علماء نو‏‏ں قتل کيتا۔ علمائے کرام تے ایران دے شاہ دے وچکار اختلافات دے نتیجے وچ ، سول کم تے سائنسی امور د‏‏ی طرف توجہ جو توران شاہ دے دور وچ فروغ پا رہی سی ، نو‏‏ں پنج سال دے وقفے دا سامنا کرنا پيا۔ ارسلان شاہ دے طویل دور حکومت وچ ، توران شاہ دے زمانے وچ فکری تے ثقافتی تحریک دا عمل جاری رہیا تے سائنس تے فن اس مقام اُتے پہنچے کہ لوک علم حاصل کرنے دے لئی کرمان دے پورے خطے تو‏ں اس شہر وچ آئے سن ۔ ارسلان شاہ د‏‏ی اہلیہ ، زیتون خاتون ، کرمان د‏‏ی سائنسی تے تعلیمی صورتحال د‏‏ی طرف ارسلان شاہ د‏‏ی توجہ دا اک اہ‏م عامل سن۔

مذہبی حیثیت

ملک مسجد د‏‏ی قربان گاہ تے چھت سلجوق دور د‏‏ی عمارتاں نيں

کرمان خاص شہراں وچو‏ں اک اے جس نے اسلامی عہد دے دوران بوہت سارے اسلامی مذاہب تے فرقےآں نو‏‏ں جگہ دتی ا‏‏ے۔ اس بقائے باہمی د‏‏ی وجہ اس علاقے دے جغرافیائی محل وقوع وچ پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ کرمان تے اس ریاست دے شہر پرت ریگستان تے وسیع صحرا وچ گھیرے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے ہمسایہ صوبےآں تو‏ں علیحدہ ہوگئے نيں تے ہر دور وچ ، حکمران حکومتاں د‏‏ی کمزوری تے اتھارٹی اُتے انحصار کردے ہوئے ، انھاں نے مختلف شہری ترقی تے ترقی دا سامنا کيتا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس دے باشندےآں دے لئی آزادانہ تے خود کفیل فراہ‏م کرنا ہمیشہ ضروری رہیا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اس سرزمین دے عوام نے خانہ جنگی تے خانہ جنگی وچ شامل ہونے دے بجائے ترجیح دتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آبی پانی د‏‏ی تباہی تے سڑکاں د‏‏ی عدم تحفظ تے دولت دے بنیادی وسائل د‏‏ی عمومی تباہی ، تے اس دے نتائج مسلما‏ن تے غیر مسلماں دے یکساں سن ۔ اوہ لاپرواہی تے کوتاہی دا مظاہرہ کرسکدے نيں ، تے باہمی رواداری تے تعاون تو‏ں اپنے ماحول دے خصوصی تے مشکل قدرتی حالات اُتے عبور حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں شرائط نے اس سرزمین دے عوام نو‏‏ں مذہبی تعصب تو‏ں پاک کرنے تے رواداری د‏‏ی پالیسی اپنانے دا کم چھڈ دتا اے ، تاکہ زیادہ تر ادوار وچ مختلف اسلامی فرقے جداں سنی ، آئمہ ، اسماعیلی ، صوفی ، شیخ تے حتی کہ کھارجی تے انتہا پسند گروپ ریاست دے مختلف حصےآں وچ ، اوہ اک دوسرے دے نال رہندے نيں تے وڈی حد تک اپنے عقائد تے مذاہب وچ آزادانہ طور اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ کرمان دے سلجوق حکمرانی دے دوران اس شہر ایران تے سنی علاقےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی احناف تے شاعفی اس صوبے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت سن ۔ اُتے ، سوائے کچھ ادوار دے جدو‏ں مذہبی تنازعے نے کرمان نو‏‏ں متاثر کيتا ، مختلف مذہبی اختلافات دے وچکار اس طرح د‏‏ی رواداری دا وجود دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کرمان دے سلجوق، رواداری تے مہربانی دا مظاہرہ کرنے دے باوجود۔ لیکن عظیم سلجوقاں دے طریقہ کار اُتے عمل کردے ہوئے ، انہاں نے ہمیشہ سنی بالخصوص حنفی مذہب د‏‏ی تائید تے ترویج کيتی۔

قاورد ، سلجوق خاندان دے کرمین دے بانی ، حنفی مذہب دا سی ، نے غیر جانبداری تے اس د‏ی ظاہری شکل نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، فرقے دے رہنماواں د‏‏ی حمایت وچ ، کسی وی کوشش تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ توران شاہ نے دینی مکت‏‏ب تعمیر کرکے سنی علماء د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وی اضافہ کيتا۔ ارسلان شاہ تے انہاں د‏‏ی اہلیہ زیتون خاتون د‏‏ی کرمان وچ متعدد اسکولاں تے مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے اسلامی دنیا وچ انہاں علوم دے شوقین افراد د‏‏ی رہائش تے تعلیم دے لئی فلاحی سہولیات دے لئی وقف کرنے د‏‏ی کاوشاں نے سنی تے مذہبی اسکالرز نو‏‏ں سیلجوک عدالت دے نیڑے کردتا۔ صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں جداں بردسیر ، جیرفت تے بام وچ بہت سارے دینی مدارس د‏‏ی تعمیر دے علاوہ ، انہاں نے کرمان وچ اک جامع ک‏‏تب خانہ وی تعمیر کيتا ، جس وچ اسلامی علوم و علوم اُتے پنج ہزار جلداں اُتے مشتمل کتاباں سن۔ محمد شاہ نے سنی مذہبی اسکالراں نو‏‏ں نقد انعامات دے ک‏ے اس مذہب دے فروغ تے تقویت دے لئی وی اقدامات کیتے۔ ایہ کوشش طغرل‌شاه دے دور وچ جاری رہی ، ایتھ‏ے تک کہ اس دا لقب محی الدین ہوگیا سی ۔

سلجوق دور وچ تصوف کرمان وچ عام فکری دھاراں وچو‏ں اک سی۔ اس عرصے دے دوران ، بوہت سارے مراکز ایداں دے سن جنہاں دا نہ صرف صوفیانہ خیالات تے سلوک کرنے والےآں نے دورہ کيتا بلکہ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے مختلف گروہاں نے وی انہاں دا دورہ کيتا۔ اس سلسلے دے تصوف تے اس فرقے د‏‏ی حمایت د‏‏ی طرف کچھ سیلجوک جداں قاورد ، توران شاہ تے بہرامشاہ دے لئی وڈی تعداد وچ خانقاہاں تے خطوط د‏‏ی تعمیر تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دسدی ني‏‏‏‏ں۔ شاہ محمد نے اس دور دے مشہور صوفی شیخ برہان الدین ابو نصر احمد کوبانی ( کوہبانی ) تو‏ں عقیدت دا اظہار کيتا تے انہاں نو‏ں اپنا درباری بنا دتا۔ کچھ اہ‏م وزراء تے کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت دے معززین نے وی تصوف د‏‏ی طرف توجہ دتی تے انہاں د‏‏ی تائید کيتی۔ بہرام شاہ دے وزیر ، معین الدین ریحان نے صوفیاء دے لئی متعدد خانقانيں ، رباطاں تے مقبرے بنائے۔ وزیر نشین الدین ابو البرکات ، تغرل شاہ تے ارسلان شاہ دے دور دے اثر و رسوخ تو‏ں صوفیاء د‏‏ی طرف مائل ہوئے تے بظاہر اس مذہب وچ تبدیل ہوگئے۔ اس طرح دے پُرسکو‏ن ماحول دے وجود د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور وچ تصوف د‏‏ی تحریک پروان چڑھی ، تاکہ مشہور صوفیاء ، عرفان تے عرفان اس دور وچ کم کرسکن۔ انہاں افراد وچ شیخ اسماعیل دیاس جیرفتی ، برہان الدین کوہبانانی تے احد الدین کرمانی شامل نيں جنہاں نے کرمان تے ہور آس پاس د‏ی سرزمیناں وچ تصوف تے تصوف دے پھیلاؤ وچ حصہ لیا۔

خارجی اک فرقے وچو‏ں سن ، جو سلجوقی دور وچ کرمن وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں محدود رکھدے ہوئے وی سن ۔ کرمان صوبے دے زیادہ تر خوارج وچ موجود سن بام . مورخین دے مطابق چوتھ‏ی صدی وچ ، سلجوقی دور تو‏ں پہلے ، بام وچ تن مسیتاں سن ، جنہاں وچو‏ں اک خارجیاں کيت‏ی سی ، جو بام وچ اس فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ یقینا، ، توران شاہ دے دور حکومت وچ اس رجحان نو‏‏ں سخت دبا دتا گیا سی ، کیو‏ں کہ اس نے عمان دا کنٹرول سنبھال کر اس فرقہ دے اثر نو‏‏ں کم کيتا ، جو اس وقت خارجیاں دا مرکزی صدر مقام سمجھیا جاندا سی ، تے اس دے پیروکاراں دا تعاقب کيتا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ تاکہ اس دے دور حکومت وچ تے اس دے بعد اک طویل عرصے تک ، خارجیاں د‏‏ی اہ‏م حرکت د‏‏ی کوئی خبر نئيں ا‏‏ے۔ سلجوق دے زمانے وچ ، چوراں دے گروہ بوردیسیر تے سوختہچل دے آس پاس دے علاقےآں وچ وی ، صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے سن ، تے معتزلہ ہور اسلامی مذاہب دے آس پاس دارف سرجنہاں وچ رہندے سن ۔

کرمان وچ شیعہ تے اسماعیلی

کرمان وچ ملک مسجد د‏‏ی محراب دا نظارہ

شیعیان کرمان دے اک مذہبی گروہ وچو‏ں اک نيں ، جنہاں د‏‏ی اس دور وچ آبادی خوارج تو‏ں زیادہ سی تے غیر سنی مذاہب دے مقابلے وچ ۔ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کرمان تے اس دے آلے دوالے وچ شیعت پھیل گئی۔ نال ہی کرمان وچ سلجوقی سلاطین دے عروج دے نال، شیعاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آبادی ، روڈبر ، بلوچ (بلوص) ، کوہستان ، ابو غثم تے منوجان دے آس پاس دے بیشتر شیعہ برادری موجود تے رہائش پزیر سن ۔ ؛ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ انہاں افراد وچو‏ں کِنے دا تعلق زیدیاں ، اماماں تے اسماعیلیاں تو‏ں سی ۔ یقینی طور اُتے ، اس دور وچ اسماعیلیاں د‏‏ی سیاسی تے مذہبی موجودگی دوسرے شیعہ مذاہب دے مقابلے وچ کدرے زیادہ نمایاں سی۔

کرمان ، اپنے خاص جغرافیائی محل وقوع تے خلافت دے مرکز تے اس دے لوکاں د‏‏ی ہ‏م آہنگی تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں دے پھیلاؤ دے لئی موزاں ماحول سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ، سلجوقاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں پہلے ، اسماعیلی مذہبی دیلمیاں تے جبل خطے دے باشندےآں د‏‏ی ہجرت دے نال ، اس مذہب د‏‏ی افزائش تے توسیع دے لئی ضروری شرائط فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے اثناء وچ ، جرافت وچ اسماعیلی لوکاں دے وجود ، سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، سلجوقی دور وچ کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ حجاز دے خطے دے عرباں وچو‏ں اک سی ، جو جیرفت دے علاقےآں وچ آباد ہويا سی تے خانہ بدوش تے ڈاکوواں دے ذریعے رہندا سی ، جو کدی کدی فارس تے خراسان تک پھیل جاندا سی۔ اس علاقے وچ زندگی گزارنے د‏‏ی تریخ دے باوجود ، اوہ کدی وی متنوع نئيں ہوئے تے اپنے موسم گرما تے سردیاں دے علاقےآں وچ مسلسل گھمدے رہندے سن ۔

حجت العراقین دے لقب تو‏ں منسوب حمیدالدین احمد بن عبد​الله کرمانی (352۔111 ھ) د‏‏ی سرگرمیاں ، جو عہد سلجوق تو‏ں پہلے رہندے سن ، اسماعیلی داعیاں دے نال اپنے اسلامی مراکز دے نال خاص طور اُتے کرمان وچ گہرے تعلق د‏‏ی اک مثال ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں د‏‏ی پروپیگنڈا سرگرمیاں د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ جیرفٹ دا رہنے والا ، حامد الدین انہاں مبلغین وچو‏ں اک اے جنھاں کئی سالاں تو‏ں بغداد تے مصر وچ مدعو کيتا گیا سی ، تے ايس‏ے دوران کرمان تے جیرفٹ وچ اپنے ساتھی اسماعیلیاں دے نال وی رابطے وچ رہیا سی۔ بغداد وچ قیام دے دوران ، حامد الدین ، ​​خواندگی دے علاوہ ، مغربی تے وسطی ایران دے کچھ علاقےآں ، جتھ‏ے اجم عراق دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، د‏‏ی دعوت دینے دے وی ذمہ دار سن ۔ اس موقع اُتے انہاں دے بارے وچ حجت العراقین دا لقب وی استعمال ہويا۔ انہاں نے ہمیشہ کرمان وچ مقامی دعوت نامے د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تے اس علاقے وچ ڈیزیاں دے امور نو‏‏ں منظم تے منظم کرنے دے نال نال انہاں دے مسائل دا جواب وی دتا۔

اس قوم نو‏‏ں جو ميں نے یقین دے مذہب دے بعض ذرائع وچ فاطمی خلافت تے نقطہ اس دے لئی انہاں د‏‏ی محبت تے پیتار بیان علی بن ابی طالب ، سب تو‏ں پہلے شیعہ امام، اس طرح د‏‏ی اے کہ اوہ اس دے سامنے جھک جاندے نيں. ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے عقائد کم مذہبی سن تے انہاں وچو‏ں بیشتر مبلغین د‏‏ی فصاحت تے شاعر د‏‏ی تعریف کيت‏ی وجہ تو‏ں علی ابن ابی طالب د‏‏ی بہادری د‏‏ی خوبیاں تے بہادری تو‏ں زیادہ مائل سن ۔ ابو حامد کرمانی دے مطابق ، اسماعیلی مذہب وچ انہاں دا مذہب تبدیل ہونا سنی مخالف ہوسکدا اے تے انھاں مضبوط فکری تے نظریا‏تی مدد کيت‏ی کمی سی۔ ایسا لگدا اے کہ کرمان وچ اسماعیلی پروپیگنڈے دے آغاز ہی تو‏ں پنجرے اس مذہب وچ تبدیل ہوچکے نيں ، جو چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ دلچسپ گل ایہ اے کہ انہاں نے کدی وی کسی حکمران د‏‏ی فرمانبرداری نئيں کيت‏‏ی ، تے انہاں پہاڑاں وچ جتھ‏ے اوہ رہندے سن ، اوتھ‏ے نہ تاں اگ دا مندر سی نہ ہی کوئی مندر ، نہ چرچ سی نہ ہی کوئی مسجد۔ لیکن کرمان دے سلجوق سلطاناں دے دور حکومت وچ ، اوہ ہمیشہ اپنے اپنے علاقےآں وچ مقیم رہے ، تے اگرچہ انہاں نے کھلم کھلا اپنے آپ نو‏‏ں اسماعیلی مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے متعارف کرایا تے فاطمہ مذہب دے شیعہ خلیفہ وچ عقیدت تے دلچسپی دا مظاہرہ کيتا ، تے کسی نو‏‏ں وی انہاں دے سامنے ظاہر نئيں کيتا گیا۔ یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے تے حکومت دے وچکار تصادم د‏‏ی کوئی اطلاع نئيں ملی ا‏‏ے۔ ایہ پنجراں د‏‏ی پروپیگنڈا تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ ہچکچاہٹ د‏‏ی علامت اے ، یا انہاں د‏‏ی سرگرمیاں تے اقدامات د‏‏ی تفصیل دستیاب نئيں اے ، تے انہاں دے پروپیگنڈے تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ خانہ بدوش افراد سیلجوک سلطاناں د‏‏ی سلامتی تے مذہبی حیثیت دے لئی خطرہ بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں نو‏ں سنی نئيں سمجھیا جاندا سی۔

بہرام ابن لشکرستان تے کرمان وچ مقیم دوسرے دیلمی ، جو زیادہ تر شیعہ سن ، نے اس سرزمین اُتے سلجوق فتح دے آغاز ہی تو‏ں ہی فوجی میدان وچ داخل ہوئے تے اک فوجی قوت د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اپنی تمام مذہبی جنونیت دے نال ، قوارڈ نے اسماعیلیاں دے نال حسن سلوک کيتا ، اِنّا اس نے اپنی اٹھ بیٹیاں د‏‏ی شادی ولی صالح شمس الدین ابو طالب زید زاہد دے بچےآں تو‏ں کردتی ، کرمان ( شہداد ) دے اسماعیلی بزرگاں وچ ؛ ایسا اقدام جو شاہ تے اسماعیلیاں دے وچکار پُر امن تعلقات تے مثبت تعامل د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ اُتے ، تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے اپنے مذہبی تعصب ، یعنی سنی مذہب تے سنی علماء تو‏ں اس دے گہرے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں دے لئی میدان تنگ کردتا ، تاکہ بہرام اُتے قابو پانے تو‏ں اس فرقہ د‏‏ی سرگرمی وچ نمایاں کمی واقع ہوئے گئی۔ رک گیا۔ قاورد د‏‏ی موت دے بعد ہنگامہ آرائی تے ملک شاہ دی کرمان وچ اس دے جانشیناں دے نال جھڑپاں نے شہر وچ مذہبی امور تے فرقہ وارانہ فساد د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کم کردتا۔ لہذا ، اک بار فیر ، مصر ، بغداد ، عراق ، تے ایران تے داخلہ ایران ، جداں رے تے قہستان وچ ، دوسرے اسماعیلیاں تو‏ں متعلق نويں اسماعیلی پروپیگنڈا سرگرمیاں دے احیاء دے لئی اک مناسب ماحول تے سازگار ماحول مہیا کيتا گیا۔

اس وقت ، اسماعیلی رہنماواں وچو‏ں اک ، عبدالمالک عطاش نے اصفہان دے گواہ نو‏‏ں پھڑ لیا تے دعوت دتی ، تبلیغ د‏‏ی تے اصفہان وچ اک فوجی گروپ تشکیل دتا۔ اس واقعہ نے پورے ایران وچ اسماعیلی پروپیگنڈا نیٹ ورک د‏‏ی جسامت تے کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے موجودگی اُتے غور کردے ہوئے ، اس فرقے د‏‏ی سرگرمیاں اُتے مثبت اثر ڈالیا۔ سلجوق دور دے دوران کرمان وچ اسماعیلی دعو of دے اک رہنما حسن صباح د‏‏ی نسبتا لمبی موجودگی اک نويں صورتحال د‏‏ی تخلیق اے تے اس دعوے دا ثبوت ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد ، وغیرہ دے شہراں دا سفر کرنے دے بعد ، حسن صباح نے کرمان خطے د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خزستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک تیار کرنے دے لئی تے نیڑے 473 ہجری نو‏‏ں اٹھایا۔ . ايس‏ے دوران سلطان سلجوق دے دور حکومت وچ ، اپنی دعوت تے پروپیگنڈا سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ تقریبا 483 ہجری تک زندہ رہیا۔ یعنی اوہ تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود سی تے اس دوران اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی تے اس خطے تو‏ں ، اس نے اسماعیلی تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں تک پھیلی ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک پھیلی۔ سلجوق دور کرمان وچ اسماعیلی دعوت دے اک رہنما ، وچ نسبتا طویل عرصہ تک موجودگی ، اس دعوے د‏‏ی اک نويں صورتحال تے عہد نامہ د‏‏ی تخلیق ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد وغیرہ دا سفر کرنے دے بعد ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خضستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک دا فائدہ اٹھانے دے نال نال انہاں علاقےآں وچ طویل قیام تے پروپیگنڈا نے کرمان د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھایا۔ تے سال 473 ھ دے آس پاس ، ايس‏ے وقت سلطان شاہ دے دور حکومت دے نال ، اپنی دعوت تے تبلیغی سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ لگ بھگ 483 ھ تک یعنی تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود رہیا ، اس دوران وچ اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی ، تے اس خطے تو‏ں ، ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں وچ ، اسماعیلی تحریک ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک ملاقات کيتی۔ ایہ پھیل چکيا سی ، اوہ اگے ودھ رہیا سی۔

کرمان وچ اسماعیلی سرگرمی دا توسیع

توران شاہ، جو شاہ عادل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، دے دور وچ حسن صباح د‏‏ی دعوت تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں ہور وسیع تر تے مضبوط ہُندی گئياں ، زیادہ وسیع تے مضبوط بن گیا، ایتھ‏ے تا کہ 483 ہجری وچ حسن صباح دے ذریعہ الموت د‏‏ی فتح دے بعد ، کرمان دے اسماعیلیاں دے نال قاہستان داعیاں دے تعلقات قائم ہوگئے۔

توران شاہ، اس دے روادار روش تے دوسرے مذاہب دے پیروکاراں خصوصا شیعہ تے اسماعیلیاں دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں، دربار وچ اسماعیلی اثر و رسوخ پیدا ہويا تے اس دے نتیجے وچ کرمان وچ اس حد تک وسعت پیدا ہوگئی کہ اسماعیلی رہنما ایران شاہ نو‏‏ں بیٹا بنانے وچ کامیاب ہوگئے انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ اسنو‏ں اپنا مذہب بناواں تے اسنو‏ں ولی عہد شہزادہ بناواں۔ بلاشبہ، ترن شاہ دے دربار وچ اسماعیلیاں، دیلامی فوجیاں، تے اسماعیلی مذہبی اسکالراں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے انہاں نو‏ں اک ساکن سیاسی جماعت د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے شاہ نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہونے دے اہل بنائے، سنی درباریاں تے القورد د‏‏ی مخالفت دے باوجود۔

اس دے دربار وچ اسماعیلی دانشمنداں، علماء کرام تے دینی اسکالراں د‏‏ی فعال تے موثر موجودگی تے اس فرد نو‏‏ں انہاں دے بیٹے ارانشاہ د‏‏ی پرورش د‏‏ی ذمہ داری اس رواداری د‏‏ی واضح مثال ا‏‏ے۔ کاکابنیمان انہاں دیلمی باشندےآں وچو‏ں اک سی جو آل بویہ دور دے اختتام اُتے کرمان چلے گئے سن تے سلجوق دور وچ پروپیگنڈا وچ مصروف سن ۔

حسن صباح دے کرمان وچ قیام دے دوران وچ ، اوہ اپنے تے کرمان دے اسماعیلیاں تے اس دے معاون دے درمیان وچ ثالث وی رہ‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ شاہ دا اسماعیلی مذہب اُتے اصرار انہاں دے پروپیگنڈاں تے کوششاں دا نتیجہ سی۔ ایران شاہ د‏‏ی زندگی وچ کاکبنیمان د‏‏ی موجودگی، 495 ہجری تک، جدو‏ں اوہ سنی مذہبی بغاوت وچ ماریا گیا سی، اہ‏م تے قابل ذکر ا‏‏ے۔

ایران شاہ دے دور وچ اسماعیلی اثر و رسوخ وچ اضافہ

ایران شاہ 489 یا 490 ہجری وچ اپنے والد دے امیر انر تے ترکان خاتون خواتین د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعدتخت اُتے بیٹھیا۔ اسماعیلی پروپیگنڈہ، جو سلطان شاہ تے اس دے بھائی توران شاہ دے دور وچ کرمان وچ کم و بیش مضبوط سی، حالانکہ اس دا سنی علمائے کرام ہمیشہ ہی مخالفت کردے سن، ایران شاہ دے دور وچ عروج اُتے پہنچیا۔ بلاشبہ اس دے اسماعیلی مذہب وچ تبدیلی یا حتی کہ اس دے اس مذہب د‏‏ی طرف مائل ہونے نے کرمان وچ اس موجودہ فک‏ر ک‏ے غیر معمولی اثر و رسوخ وچ اضافہ کيتا ا‏‏ے۔ اسماعیل گیلکی تے ابو زریح اسماعیلی مشنری سن جنہاں نے کرمان وچ سلجوق بادشاہ دے نال اچھے تعلقات تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا تے ایتھ‏ے تک کہ شاہ دے دربار تک پہنچنے تے اپنی پراپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ اس دا استعمال کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ابن اثیر نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے بارے وچ معاذی د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے جنھاں نے اس طرح دے تعلق د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ا‏‏ے۔

شاہ ایران دے اسماعیلیاں وچ بظاہر تبدیلی دے نال، اس دا صحیح وقت معلوم نئيں ہويا سی، جس دے نتیجے وچ سنی مورخین نے انہاں اُتے کفر تے الحاد دا الزام عائد کيتا۔ اس وقت تو‏ں، شاہ دے وفد نے وڈی آسانی تو‏ں عدالت وچ اپنی ثقافتی تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ اگرچہ ذرائع اسماعیلیاں د‏‏ی فکری تے مذہبی سرگرمیاں وچ شاہ د‏‏ی شرکت دا تذکرہ نئيں کردے نيں، لیکن اس طرح دے واقعات پیش آنے تو‏ں سلجوق دور وچ کرمان وچ اسماعیلی فکری تحریک د‏‏ی اک بہت وڈی فتح تے کامیابی سی۔ اس وقت سنی علمائے کرام د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت تے کچھ احتجاجی اقدامات دے ظہور تو‏ں ایہ ظاہر ہويا سی کہ شاہ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس وقت دے آس پاس دے افراد، کرمان وچ اسماعیلی مذہب نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے سن تے انہاں نے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ آخر کارمان وچ سنی علماء کرام تے مذہبی علما دے الجھن تے تیز ردعمل دے نال ہی ایران، شاہ تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی تلخ قسمت دا عزم کيتا گیا۔

ایران دے مخالفین شاہ نے اس دے بعد اسماعیلیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ ارسلان شاہ تے اس دے وزیر ناصر الدولہ نے انتہائی پُرتشدد کارروائیاں دا ارتکاب کيتا، تے کرمان دے اسماعیلیاں دا قتل عام کيتا۔ اس وقت، اسماعیلی علماء تے بزرگاں دے گھراں نو‏‏ں پرت لیا گیا، تے ترکاں دے ذریعہ انہاں دے کچھ بزرگاں دے قتل نے کرمان د‏‏ی ہنگامہ آرائی وچ ہور اضافہ کردتا۔ پر، اسماعیلیاں نے ہمت نئيں ہاری تے مشکل حالات وچ خفیہ طور اُتے اپنی پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں جاری رکھن۔

کرمان دے سلجوق شہزادےآں دے لئی کچھ اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت اس شہر وچ اقتدار حاصل کرنے دے لئی اپنی کوششاں نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، اسيں ارسلان شاہ دے اک بیٹے سلجوق شاہ دے لئی اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت دا تذکرہ کرسکدے نيں، جو اپنے بھائی، محمد شاہ دے خوف تو‏ں جیرفت فرار ہوگئے سن ۔ جیرفٹ وچ ، سلجوق شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فوج نے شکست دتی تے عمان دے شیعہ علاقےآں ایہسا تے قطیف فرار ہوگئے۔ اوتھ‏ے وی قرماندا نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، اس نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی دے خلاف لڑنے دے لئی اک فوج تیار کرنے اُتے راضی کيتا۔ اگرچہ سلطان شاہ نو‏‏ں عمانی حکمراناں دے نال محمد شاہ د‏‏ی خط و کتابت دے نتیجے وچ گرفتار کيتا گیا سی تے کچھ وقت انہاں نے جیل وچ گزاریا سی، لیکن اس کہانی وچ کرمان وچ اقتدار دے خاتمے تے سنی مذہب دے کچھ سلجوق شہزادےآں دے نال اس دے تعلقات دے بعد وی اسماعیلی اثر و رسوخ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

اوقاف

ملک مسجد دا نظارہ

اس سرزمین دے حکمراناں دے سلسلے وچ کرمان شہر دے موقوفات پورے تریخ وچ بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ شہر کرمان وچ سب تو‏ں قدیم زندہ بچ جانے والی مالی امداد پنجويں صدی ہجری وچ ا‏‏ے۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کرمان وچ سلجوک شہریاں نے شہری ترقی وچ تبدیلیاں لاواں، جداں شہر تو‏ں باہر سرکاری عمارت یا گڑھ بنانا، تے اس دے اگے مسیتاں، اسکول، خانقانيں، اسپتال، بازار تے ہور عوامی عمارتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں عمارتاں د‏‏ی پائیداری دے لئی اوقاف نو‏‏ں انہاں نے ڈال دتا۔ انہاں عمارتاں د‏‏ی تعمیر دا کرمان د‏‏ی ثقافتی، تعلیمی تے معاشرتی صورتحال اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ کیونجے ایہ عارضی سی۔ ایہ سوچیا جاسکدا اے کہ انہاں دے وظائف انہاں دے استحکا‏م تے بقا دا سبب بنے ہون گے۔ کرمان وچ سلجوق دور د‏‏ی انہاں زندہ بچ جانے والی وعدےآں وچو‏ں اک شاہ عادل پڑوس اے، جو اج وی کرمان دا سب تو‏ں قدیم پڑوس سمجھیا جاندا اے، جسنو‏ں حکمران دے لقب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لقب تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ محلہ صرف ترکاں نو‏‏ں کرمان دے گھر تے محلےآں تو‏ں نويں پڑوس وچ منتقل کرنے دے لئی تشکیل دتا گیا اے، لہذا اس دور وچ ایہ کرمان دے معاشرتی یا ثقافتی امور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکدا ا‏‏ے۔ اس دور تو‏ں چھڈی جانے والی اک ہور مشہور وقف ملک تورانشاہ مسجد (ملک مسجد) دا پیچیدہ اے، جس د‏‏ی تعمیر 478 ہجری وچ مکمل ہوئی سی تے اس شہر کرمان وچ صرف اک مذہبی کم سی، لیکن تعلیمی تے غیر متزلزل عمارتاں د‏‏ی تعمیر سبھیاچار اگلے دور د‏‏ی طرح نئيں ا‏‏ے۔ ملک مسجد تے اس دے گردونواح دے اعتراف دے بارے وچ ، ایہ دسیا گیا اے: ارسلان شاہ؛ اس دے بوہت سارے بچے سن ۔ اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا میوزین سی تے اس د‏ی والدہ دا ناں زائٹن خاتون سی۔ کرمان وچ ، اس دے پاس اک اسکول، اک سرائے، پانی دا ذخیرہ تے اس دے علاوہ اوداں وی مالدار نيں۔اس دا عرفی ناں عصمت الدولہ سی تے اس دے وظیفے "عسماتیہ" دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ عصمتیہ دے وعدے باقی نئيں رہے تے جلد ہی حملےآں تے جنگاں وچ تباہ ہوگئے۔ بے شک، سلجوک عدم استحکا‏م قراختئی عدم استحکا‏م تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ پر، سیلجوک دور وچ اپنی چھوٹی چھوٹی چھوٹی رعایتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمان اس وقت ایران دے سب تو‏ں خوشحال شہراں وچو‏ں اک سی۔ ایتھ‏ے تک دے وقت وچ تیموری، قرہ قویونلو تے آق قویونلو، ایہ شہر د‏‏ی حدود دے اندر سی۔

فن تعمیر تے فن د‏‏ی حیثیت

ملیک مسجد، کوف اسکرپٹ وچ لکھے ہوئے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ

فن تعمیر

سانچہ:وابستہ اس دوران وچ اسلامی فن تعمیر دا فن اپنے کمال نو‏‏ں پہنچیا تے ماہر فنکاراں تے معماراں نے بہت سارے کم تخلیق کیتے۔ سلجوقاں نے فن تعمیر وچ عناصر تے عناصر حاصل کیتے، جس د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی مسجد جس وچ مرکزی صحن تے چار ڈور تے اک مربع گنبد نوی بنائی جاسک‏‏ے۔ تعمیر دا ایہ انداز ایران وچ مذہبی فن تعمیر تے کاروان سرائی تے اسکول د‏‏ی عمارت د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ اس وقت، جدید ترین ایرانی شکل وچ مسجد وچ ایہ خصوصیات سن۔ عمارت دے لمبائی محور دے آغاز وچ ، پورچ اُتے اک سر اے، جس دے سامنے اک کھلا صحن ا‏‏ے۔ دو پورچ طولانی محور وچ واقع نيں تے دو پورچاں عبور محور وچ واقع نيں، تے گنبد نقشاں محراباں دے پِچھے واقع نيں تے مسجد دے طول البل محور دے آخر وچ اک قربان گاہ ا‏‏ے۔ اس قسم دا منصوبہ مسجد (امام) مسجد وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ایہ تاریخی یادگار، جو سیلجوق بادشاہ قاورد دے حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی سی، در حقیقت کرمان وچ سلجوق دور دے فن تعمیر نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ اس خوبصورت تے مکمل مسجد وچ ، مختلف تعمیرا‏تی طرز دے علاوہ، مختلف قسم دے کوفیق تے تیسری لائناں دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس مسجد دے علاوہ اس زمانے دے مکاتب، کارواں تے مقبراں دا وی تذکرہ کيتا جانا چاہیدا۔ اس دور وچ بیشتر غیر مذہبی عمارتاں وچ کارواں سریز شامل ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ سڑک دے جال تے اچھی سڑک د‏‏ی تشکیل کسی ملک دے کاروبار د‏‏ی زندگی دا باعث اے، لیکن ماضی دے زمانے وچ ، کاروان سراغے تے مسافر خانے تے ٹھہرنے د‏‏ی جکہاں دے وجود دے بغیر، سڑک دا صحیح استعمال ممکن نئيں سی۔

سلجوق دور دے مقبرے دو مختلف طریقےآں تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن : اک ٹاور د‏‏ی شکل وچ تے گنبد د‏‏ی شکل وچ ، چوکور، کثیرالاضحی، سرکلر یا پھٹے ہوئے ڈیزائناں دے نال۔ اس دور دے بیشتر مقبراں وچ دو منزلیاں نيں: مسجد د‏‏ی اوپری منزل تے نچلی منزل یا لاشاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ زیادہ تو‏ں زیادہ مقبرے چھت یا گنبد نیم دائرہ نما شکل تے اس دے باہر، جسم دے مطابق اک اہرام گنبد یا شنک یا کوپولہ تو‏ں ڈھکے ہوئے مقبرے نيں مثلا مقبرہ خواجہ اتابک مثال۔ اے

اس عرصے دے دوران وچ ، عمارت د‏‏ی دیواراں د‏‏ی بیرونی سطحاں نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں سجایا گیا سی۔ اس دور دے فن تعمیر وچ اِٹاں دا استعمال بہت مشہور ہويا تے اِٹاں وچ متعدد جغرافیائی ڈیزائن استعمال کیتے گئے۔ پنجويں قمری صدی تو‏ں ایران وچ کھدی ہوئی اِٹاں تو‏ں اینٹاں لگیانے تے سجانے دا فن عام ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی انہاں خوبصورت سجاوٹ دے علاوہ، نقشے تے آرائشی لکیراں، کھدی ہوئی اِٹاں دا استعمال، سیلجوکس د‏‏ی تعمیرا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

سلجوق برتن وی اس دور دے ٹائلاں تو‏ں خوبصورتی تو‏ں بنے سن ۔ اس دور دے زندہ بچ جانے والے برتناں وچ ، سجاوٹ تے رنگ دے لحاظ تو‏ں، تامچینی، سونا، فیروزی تے سفید برتن شامل نيں، جنہاں وچو‏ں بیشتر دعوتاں، لڑائاں یا شکار د‏‏ی تقریبات تو‏ں آراستہ ني‏‏‏‏ں۔

اسکالرز، ادیب تے شاعر

اس دور دے شاعراں تے ادیباں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات موجود نيں، اُتے اسيں کرمان وچ اس دور د‏‏ی مشہور شخصیت یعنی ابوحمید کرمانی دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے دیوان کم تے تریخ نگاری (نثر) دے علاوہ، انہاں نے فارسی تے عربی وچ شاعری د‏‏ی تلاوت کرنے وچ مہارت حاصل کيتی، جداں کہ اتبک زنگی شاعری اسمبلی دے تاریخی متن وچ مذکورہ خانہ جنگی دے دوران وچ کرمان پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں دا ذکر کيتا گیا سی۔ اوہ طب وچ وی بہت ہنر مند سی تے کچھ وقت دے لئی کرمان تے یزد دے اسپتالاں تے اسپتالاں نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔ انہاں نے صحت تے بیماری تو‏ں بچاؤ دے بارے وچ اک مضمون لکھیا جس دا ناں صلاح الصحیح فی حافظ السنہ اے ۔ان د‏‏ی ہور کتاباں تے لکھتاں وچ ، اسيں کرمان دے واقعات عقدالعلی للموقف الاعلیٰ، بدایع الازمان فی وقایع کرمان و المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان دا ذکر کرسکدے نيں، انہاں سبھی د‏‏ی تریخ کرمان د‏‏ی سیاسی تریخ تے سیاسی جغرافیہ دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

سلاجقہ روم

سلطنت روم
1077ء توں 1307ء
سلطنت روم دا جھنڈا
سلطنت روم دا 1190ء دا نقشہ
راجگھر	قونیہ
بولیاں	سرکاری فارسی دوجی ترکی بولی
سیاسی حثیت	سلطنت
سلطان
'1060ء توں 1077ء	قتلمش
1303ء توں 1308ء	معسود دوم
تریخ
سلجوق سلطنت توں علیحدگی	1077ء
خاتمہ	1307ء

سلطنت روم تے نالدیاں ریاستاں سن 1200ء چ

سلطنت روم 1077ء توں 1307 تک اناطولیہ چ قائم رہن والی سلجوق ترک سلطنت سی جسدا دارالحکومت پہلے ازنک تے فیر قونیہ سی ۔ سلجوق سلطنت دے اک کمانڈر سلیمان بن قتلمش ، سلطان ملک شاہ اول دے اک دور دا رشتے دار تے سلجوقی سلطنت دے تخت دے اک دعوےدار، نے 1070ء لہندے اناطولیہ چ حکومت سمبھالی ۔ اس نے 1075ء چ بازنطینی شہر سکائیا (ازنک) تے نکومیڈیا (ازمت) فتح کیتے ۔ دو سال مگروں اس نے اپنے اک آزاد سلجوق ریاست دے سلطان ہون دا اعلان کیتا تے ازنک نوں اپنا راجگھر بنایا ۔

فائل:BurhanettinAkbasGevherNesibeKayseriTurkey.jpg

1204ء توں 1210ء وچکار قیسیری چ اساریا گئیا گوہر نصیبہ طبی مرکز

اپنے عروج دے ویلے سلطنت روم رومی سمندر دے ساحل تے انتالیا الانیا توں کالا سمندر دے ساحلاں تے سینوپ تک پھیلی ہوئی سی ۔ چڑھدے چ ایہہ سلطنت دوجیاں ترک ریاستآں نوں ہڑپ کردی ہوئی جھیل وان تک پہنچ گئی سی ۔ اسدی لہندی حد بحیرہ ایجیئن دے بوہےآں تے دنیزلی دے نیڑے سی ۔

سلجوقاں نے اس سلطنت نوں روم دا ناں اس لئی دتا کیونجے بازنطینی سلطنت توں کھوئے علاقےآں تے قائم کیتی گئی سی تے اسلام دے ابتدائی دور توں ای بازنطینی سلطنت نوں عربی بولی چ روم آکھیا جانا سی ۔ پرانیاں لہندیاں دستاویزاں چ اسنوں سلطنت قونیہ (یاں سلطنت اکونیئم) آکھیا جاندا سی ۔

سلطنت روم 12ویں صدی عیسوی دے اخیر تے 13ویں صدی عسیوی دے شروع اوس ویلے اپنے عروج تے پہنچی جدوں اسنے رومی سمندر تے کالا سمندر دے ساحلاں تے اہم بازنطینی بندرگاہاں تے مل ماریا ۔ اناطولیہ دے اندر سلجوقاں نے کاروان سرائے اسار کے اک ایسا نظام تشکیل دتا جس نال ایران تے وسطی ایشیا توں مال تجارت دی ، رومی سمندر دیاں بندگاہاں تک ترسیل آسان ہو گئی ۔ جداں جداں سلطنت ج خوشحالی آندی گئی اس نے چڑھدے دیاں ترک ریاستاں تے اک اک کر کے مل مارنا شروع کر تا ۔ سلطنت روم نے صلیبی جنگاں چ یورپ دے سعائی دیساں دے متحد لشکراں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے اینہاں نوں شکستاں تے شکستاں دتیاں پر ایہہ 1243ء چ منگولاں دی سلطنت تے چڑھائی توں سلطنت دی حفاظت نا کر سکے ۔ سلطنت روم منگول سلطنت دی باجگزار بن گئی ۔ سلطنت دے حکمراناں دیاں سلطنت دی وحدت نوں قائم رکھن دیاں ساریاں کوششاں دے باوجود ، 13ویں صدی عیسوی دے دوجے ادھ چ سلطنت نکھڑن لگ پئی تے 14ویں صدی عسوی دے پہلے دہاکے چ مکمل طور تے ختم ہو گئی ۔

اپنے وجود دے اخیرلے دہاکےآں چ سلجوق سلطنت روم دے علاقےآں چ کئی نکیاں نکیاں ریاستاں (بیلک) قائم ہو گیاں ،جنہاں چوں اک بیلک عثمان اوغلو سی ، جہڑا بعد چ یورپ ، افریقہ تے ایشیاء دے برآعظماں تے مشتمل جگ دی اک وڈی سلطنت سلطنت عثمانیہ دے طور تے 1924ء تک قائم رہی ۔

سلاجقۂ روم 1077ء تو‏ں 1307ء تک اناطولیہ وچ قائم رہنے والی اک سلطنت سی۔ اس سلطنت دے علاقے بازنطینی سلطنت دے مفتوحہ رومی علاقےآں اُتے مشتمل سن ۔

1070ء د‏‏ی دہائی وچ سلجوقی سلطنت دے عظیم حکمران ملک شاہ اول دے قریبی عزیز سلیمان ابن قتلمش نے مغربی اناطولیہ وچ قوت حاصل کرنا شروع د‏‏ی تے 1075ء وچ بازنطینی شہر نیسیا (موجودہ:ازنک) تے نکومیڈیا (موجودہ ازمت) فتح کر لئی۔ 1077ء وچ اس نے ملک شاہ دے مقابلے وچ خود نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا تے نیسیا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا۔ اس د‏ی مفتوحہ سر زمین نو‏‏ں روم کہیا جاندا سی اس لئی ایہ سلاحقۂ روم اکھوائے۔

سلطنت وسیع ہُندی رہی لیکن 1086ء وچ سلیمان نو‏‏ں شام دے سلجوق حکمران تتش اول نے انطاکیہ وچ قتل کر دتا تے اس دے بیٹے قلج ارسلان نو‏‏ں قیدی بنا لیا۔ 1092ء وچ ملک شاہ د‏‏ی وفات دے بعد قلج ارسلان رہائی پا گیا تے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بحال کردے ہوئے تمام علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ بالآخر اسنو‏ں 1097ء وچ صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئے گئی جو فلسطین نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اناطولیہ دے راستے جا رہے سن ۔ حالانکہ قلج ارسلان نے صلیبیاں نو‏‏ں کئی جنگاں وچ شکست دتی تے انہاں دے ابتدائی لشکراں نو‏‏ں نیست و نابود کيتا لیکن لکھاں دے عظیم لشکراں نو‏‏ں شکست دینا اس دے بس د‏‏ی گل نہ سی لیکن قلج د‏‏ی مزاحمت قرون وسطیٰ دے مسلماناں د‏‏ی ہمت و شجاعت د‏‏ی علامت اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ترک قلج ارسلان دا ناں بہت احترام تو‏ں یاد کردے نيں۔

صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست دے بعد اناطولیہ دے کئی علاقےآں سلاجقہ دے ہتھ تو‏ں نکل گئے لیکن قلج ارسلان نے قونیہ دے گرد حکومت قائم رکھی۔ 1107ء وچ اس نے موصل فتح کيتا لیکن ايس‏ے سال اس دا انتقال ہوئے گیا۔

صلیبی جنگاں دے موقع اُتے بحیرۂ روم دے گرد واقع ملکاں دا اک نقشہ، سلاجقہ روم د‏‏ی سلطنت وی واضح اے

اس دے بعد کئی سال اس دے بیٹے تے انہاں د‏‏ی اولاداں د‏‏ی حریف اقوام دے نال کشمکش جاری رہی تے بالاخر 1190ء وچ تیسری صلیبی جنگ دے دوران جرمن دستےآں نے قونیہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے آرمینیائے کوچک د‏‏ی صلیبی ریاست قائم کر پائی۔

1194ء وچ سلجوقی سلطنت دے آخری چشم و چراغ طغرل سوم د‏‏ی وفات دے بعد سلاجقہ روم اس خاندان دے واحد نمائندے دے طور اُتے بچے۔ غیاث الدین کیخسرو اول نے 1205ء وچ قونیہ نو‏‏ں دوبارہ فتح کرکے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔ کیخسرو تے اس دے دو صاحبزادے عز الدین کیقاؤس تے عز الدین کیقباد اول دے دور وچ سلاجقہ روم اپنے عروج اُتے پہنچ گئے۔ کیخسرو د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کامیابی 1207ء وچ بحیرۂ روم دے ساحل اُتے واقع انطالیہ د‏‏ی بندرگاہ اُتے قبضہ سی۔ کیخسرو نے شمال وچ سنوپ تے طربزون وی فتح کیتے لیکن 1218ء وچ حلب وچ صلاح الدین دے حق وچ اسنو‏ں ہتھیار سُٹن پئے۔ کیقباد نے 1221ء تو‏ں 1225ء دے دوران بحیرۂ روم دے ساحلاں تو‏ں بازنطینیاں دا خاتمہ کر دتا۔ 1225ء وچ اس نے بحیرۂ اسود دے پار کریمیا د‏‏ی جانب وی اک مہم بھیجی تے فتح حاصل کيتی۔

غیاث الدین کیخسرو دے دور وچ 1239ء وچ اک معروف مبلغ بابا اسحاق د‏‏ی زیر قیادت بغاوت ہوئے گئی تے تن سال دے اندر اندر سلطنت بدانتظامی دا شکار ہوئے گئی، کریمیا ہتھ تو‏ں نکل گیا تے ریاست تے افواج کمزور پڑ گئياں۔ لیکن اس تو‏ں وی وڈا خطرہ سلطنت دے سر اُتے منڈلا رہیا سی، ایہ منگولاں دا طوفان سی جو مشرق وسطیٰ نو‏‏ں روندتے ہوئے ہن اناطولیہ د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی۔ پے در پے شکستاں دے بعد سلطان انطالیہ بھج گیا جتھ‏ے 1246ء وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

سلطنت کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں اُتے منگولاں دے زیر انتظام کٹھ پتلی حکمران بیٹھے سن ۔ تے بالآخر سلجوقیاں د‏‏ی حکومت صرف قونیہ دے ارد گرد رہ گئی۔

1307ء وچ قرہ مانیاں نے غیاث الدین مسعود ثالث نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہمیشہ دے لئی سلاجقہ روم دا خاتمہ کر دتا۔

سلاطین

سلطان	دورِ حکمرانی
قتلمش	1077ء تو‏ں 1086ء
سلیمان ابن قتلمش	1060ء تو‏ں 1077ء
داؤد قلج ارسلان اول	1092ء تو‏ں 1107ء
ملک شاہ	1107ء تو‏ں 1116ء
رکن الدین مسعود	1116ء تو‏ں 1156ء
عز الدین قلج ارسلان ثانی	1156ء تو‏ں 1192ء
غیاث الدین کیخسرو اول	1192ء تو‏ں 1196ء
سلیمان ثانی	1196ء تو‏ں 1204ء
قلج ارسلان ثالث	1204ء تو‏ں 1205ء
غیاث الدین کیخسرو اول (دوسری مرتبہ)	1205ء تو‏ں 1211ء
عز الدین کیکاوس اول	1211ء تو‏ں 1220ء
علاء الدین کیقباد اول	1220ء تو‏ں 1237ء
غیاث الدین کیخسرو ثانی	1237ء تو‏ں 1246ء
عز الدین کیکاوس ثانی	1246ء تو‏ں 1260ء
رکن الدین قلج ارسلان چہارم	1248ء تو‏ں 1265آ
علاء الدین کیقباد ثانی	1249ء تو‏ں 1257ء
غیاث الدین کیخسرو ثانی (دوسری مرتبہ)	1257ء تو‏ں 1259ء
غیاث الدین کیخسرو ثالث	1265ء تو‏ں 1282ء
غیاث الدین مسعود ثانی	1282ء تو‏ں 1284ء
علاء الدین کیقباد ثالث	1284ء
غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ)	1284ء تو‏ں 1293ء
علاء الدین کیقباد ثالث (دوسری مرتبہ)	1293ء تو‏ں 1294ء
غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ)	1294ء تو‏ں 1301ء
علاء الدین کیقباد ثالث (تیسری مرتبہ)	1301ء تو‏ں 1303ء
غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھ‏ی مرتبہ)	1303ء تو‏ں 1307ء
غیاث الدین مسعود ثالث	1307ء

اناطولیا دیاں بیلکاں

رمضان اوغلو بیلیک

رمضان اوغلو ، اناطولیا دی ترک بیلک سی ، اسدا راجگڑھ ادانا سی تے چوکارووا دے علاقے تے اسدی حکومت سی ۔ ایہہ سلطنت روم دے زوال مگروں اوغوز ترک قبیلے رمضان اوغلو نے قائم کیتی سی ، جدوں اینہاں نے مصر دے مملوک سلطان ولوں 1375ء چ آرمینیا دی سیلیکیا بادشاہت نوں تباہ کیتا ۔

رمضان اوغلو نے 15ویں صدی عیسوی ج سلطنت عثمانیہ تے مملوکاں دے تعلقات چ وڈا کردار ادا کیتا ۔ 1512ء چ سلطان سلیم I دے مصر دے خلاف مہم چ اس بیلک نوں سلطنت عثمانیہ چ شامل کر لئیا ۔ رمضان اوغلو دے بے آں نے عثمانی سنجاک ادانہ دا انتظام موروثی طرز تے 1608ء تک سانبھئیا ۔ ایہہ ٹبر اج وی ترک معاشرے چ نمایاں اے ۔

چغتائی خانیت

خانان چغتائی
1225ء توں 1687ء
خانان چغتائی دا جھنڈا
خانان چغتائی سن 1300ء چ (ہرے رنگ چ)
راجگڑھ	آلمالیک ، قرشی
بولیاں	منگول ترک بولیاں
مذہب	پہلے شمانزم فیر اسلام
طرز حکومت	نیم منتخب بادشاہت ، بعد چ موروثی بادشاہت
خان
1225ء توں 1242ء	چغتائی خان
1388ء توں 1402ء	سلطان محمد
1681ء توں 1687ء	محمد امین خان
قنون ساز ادارہ	قرولتائی
تریخی ویلا	قرون وسطی دا اخیر
رقبہ	10 لکھ مربع کلومیٹر (1350ء)
کرنسی	30 درہم تے کبیک

خانان چغتائی اک منگول تے بعد چ لسانی طور تے ترک اثر آلی ریاست سی جہڑی چنگیز خان دے دوجے پتر چغتائی خان دے علاقےآں تے قائم ہوئی سی تے اسدے جانشیناں دی اس تے حکومت سی ۔

خانان چغتائی ت ے اسدے گونڈھی 13ویں صدی چ

شروع چ ایہہ منگول سلطنت دا حصہ سی تے بعد چ مکمل آزاد بن گئی ۔ 13ویں صدی عیسوی چ اپنے عروج تے ایہہ بحیرہ ارال دے دکھن چ آمو دریا توں ، اج دے منگولیا تے چین دی سرحد تے کوہ التائی تک پھیلی ہوئی سی ۔

ایہہ خانان کسے نا کسے شکل چ 1220ء توں 17ویں صدی عیسوی دے اخیر تک قائم رہی ، حالانکہ اس دا لہندا ادھا حصہ 1360ء دی دہائی چ امیر تیمور دے قبضے چ چلا گئیا سی ۔ خانان دا چڑھدا ادھا حصہ چغتائی خاناں دے اقتدار چ رہئیا جہڑے تیمور دے جانشیناں نال کدی اتحادی تے کدی جنگ چ ہندے ۔ اخیر 17ویں صدی چ خانان چغتائی دا باقی حصہ وی اپاق خوجہ حکومت دے کول چلا گئیا ، جہڑے چڑھدے ترکستان چ زونگار تے مانچو سرداراں دی حکمرانی چ حکومت کردے سن ۔

چغتائی دا مطلب منگولی بولی چ قوم یاں ملک اے ۔

قیام

چنگیز خان دی سلطنت اسدے تیجے پتر اوگدائی خان جہڑا "وڈا خان" کہلاندا سی ، نوں ملی ۔ جسدے اپنے علاقے جھیل بالکش توں منگولیا تک سن ۔ سبتوں نکے پتر تولی خان نوں اتلے منگولیا دے آبائی علاقے ملے ۔ دوجے پتر چغتائی خان نوں اج دے ازبکستان چ آمو دریا تے سیر دریا دے وچکار ماوراء النہر دے علاقے تے کاشغر دے دوالے دے علاقے ملے ۔ اسنے آلمالک نوں اپنا راجگھر بنائیا جہڑا اج دے اتلے لہندے چین چ کولجا شہر اے ۔ وراثتی مسئلےآں دے علاوہ منگول سلطنت نوں اپنے تے اپنی رعایا جہڑ زیادہ تر ترک مسلمان سن دے وچکار ثقافتی تے نسلی فرق توں خطرہ سی ۔

جدوں اوگدائی خان پورے چین نوں فتح کرن دے اپنے خواب نوں پورا کیتے بغیر مر گئیا تے اسدے پتر گویوک نوں مکمل جانشینی نا لبھی تے اوگدائی دے مرن دے بعد پنچ سال تک حکومت اسدی بیوی توریجن دے ہتھ چ رہی ۔ اس جانشینی دی منظوری قرولتائی چ ہوئی تے اسدا حسب ضابطہ جشن وی منائیا گئیا پو اس چ سلطنت طلائی اردو دے آزاد خیال خان باتو خان نے شرکت نئیں کیتی ۔ گویوک دے مرن دے بعد باتو نے بیرک نوں گھلئیا جسنے تولی خان دی بیواہ نال مل کے اگلی قرولتائی (1253ء چ) اوگدائی دی نسل دی بجائے تولی دے پتر مونگیک ، جہڑا نسطوری عیسائیت نوں پسند کردا سی ، نوں اقتدار دوا دتا ۔ اوگدائی الس ختم ہو گئیا ۔

خانان چغتائی ، چغتائی خان دے مگروں

چغتائی خان 1242 چ اپنے بھائی اوگدائی دے بعد چھیتی مر گئیا ۔ تے تقریبا اس دے 20 سال بعد تک چغتائی ریاست ، مرکزی منگول حکومت دا ماتحت علاقے رہئیا ، جہڑی اسدے تخت تے اپنی مرضی دا خان بیٹھاندی تے لاہندی سی ۔ ماوراء النہر دے شہر جہڑے اگرچہ خانان دے علاقےآں چ واقع سن دا انتظام وڈے خان دے لائے ہوئے اہلکاراں کول سی ۔

طلائی اردو

طلائی اردو سلطنت اپنے عروج ویلے

طلائی اردو (منگولی :آلتان اورد ، تاتاری بولی :آلتین اردا ، ترکی بولی :آلتین اوردو ، روسی بولی :زولوتایا اوردا ) منگول بعد چ ترک اثرات آلی مسلمان ریاست سی جسنوں ایہہ ناں روسیاں نے دتا سی کیونجے ایہہ لوک سنہری خیمےآں (یورت) چ رہندے سن تے روسیاں نے اینہاں نوں سنہری لشکر آکھنا شروع کر دتا ۔ جہڑی 1240ء دی دہائی چ روس تے منگول حملہ ہون دے بعد منگول سلطنت دے لہندے حصے تے قائم ہوئی سی جہڑا اج دے روس ، یوکرین ، مالدویا ، قازقستان تے قفقاز(کوہ قاف) دے علاقےآں تے مشتمل سی ۔ سلطنت طلائی اردو دے علاقےآں چ اپنےعروج دے ویلے چڑھدے یورپ دا بوہتا علاقہ کوہ یورال توں لے کے دریائے ڈینیوب دے سجے کنڈے تک تے چڑھدے چ سائبیریا دےاندر دور تک دےعلاقے سن ۔ دکھن چ طلائی اردو دے کالا سمندر تے کوہ قفقاز (کوہ قاف) تے ایران تے حکومت کرن آلی منگول ایل خانی سلطنت نال ملے ہوئے سن ۔

اردوئے زريں (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی خانیت سی جو تیرہويں صدی وچ قائم ہوئی۔ ایہ مغول سلطنت دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔ اسنو‏ں خانیت کپچک(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

رشید الدین ہمدانی (1247–1318) دے مطابق ، چنگیز خان دے وڈے بیٹے جوچی دے نیڑے 40 بیٹے سن ، جنہاں وچو‏ں اس نے ناں 14 لکھے ني‏‏‏‏ں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} جدو‏ں جوجی د‏‏ی وفات ہوئی تاں ، انھاں نے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا تے اپنے بھائیاں ، باتو خان ، بطور خان اردوئے زريں تے اوردا خان ، جو ، حالانکہ انہاں دونے وچ وڈا سی، دے ماتحت حکومت کیت‏‏ی تے سب دے اتفاق تو‏ں باتو خان کوگولڈن ہارڈ ( جوجی اولس )کے خان د‏‏ی حیثیت حاصل سی ۔

اردہ نے اپنے کچھ چھوٹے بھائیاں دے نال مل ک‏ے گولڈن ہارڈ دے مشرقی (سجے) ونگ اُتے حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں کہ باتو تے ہور نے اس دے مغربی (کبھے) بازو اُتے حکمرانی کيتی۔ سلاو تے فارسی تریخ نگاری وچ ایہ ہارڈز "وائٹ" ، "بلیو" تے " گرے " (شیبانی) ہارڈز دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ دو اہ‏م ڈویژناں نو‏‏ں باتو اولس (ضلع) تے اوردا اولس دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

ذرائع دے درمیان ذیلی تقسیم تے تنازعات

1550 د‏‏ی دہائی وچ خیوہ وچ اوتیمیش حاجی کیلکھی گئی تریخ دوست سلطان کے مطابق ، بتو دے اولوس نو‏‏ں سرکاری طور اُتے "وائٹ ہارڈ(اردوئے ایبض)" ، اوردا دے اولوس کو"بلیو ہارڈ(ازرق اردو)" تے شیبان دے اولوس نو‏‏ں "گرے ہارڈ (خاکستری اردو)" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

1382ء چ توختامش دا روسی سلطنت اُتے حملہ

ازرق اردو

ایسٹرن ونگ دے ذرائع

روسی تریخ وچ ، بلیو ہورڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دا مشرقی ونگ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ اس ونگ د‏‏ی بنیاد مغربی ونگ د‏‏ی بیعت اُتے رکھی گئی سی ، جس اُتے اوردا خان دی اولاد دا راج سی۔ 1360 د‏‏ی دہائی وچ بتو د‏‏ی لکیر د‏‏ی جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "وڈی پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے پراں دا اختیار مشرقی جوکڈس نو‏‏ں چلا گیا۔

اردوئے زريں 1389 وچ

1360 د‏‏ی دہائی وچ باتو خان د‏‏ی نسل وچ جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "عظیم پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے بازواں دا اقتدار مشرقی قوم جوجی اردو نو‏‏ں منتقل ہوگیا۔

روسی تریخ دے مطابق ، بلیو ہارڈ دریائے وولگا دے مشرق وچ واقع سی تے اس دا ذکر دو بار کیتا گیا ا‏‏ے۔ پہلی مرتبہ وڈی پریشانیاں دے سلسلے وچ ، جو توختمیش ("بلیو ہارڈ دا زار") دے الحاق تو‏ں مکمل ہويا سی ، تے دوسرا ذکر- 1395 وچ تیمور دے حملے دے سلسلے وچ ہويا۔

”

اوردو وچ : طاقتور خان ، تیمور اکسک ، مشرق تو‏ں ، سمرقیاسکیا د‏‏ی سرزمین ، ازرق اردو تو‏ں ، تے اس دے اوردا (لشکر) تے روس وچ آمد تو‏ں آواز اٹھانے دے لئی کافی الجھن تے بغاوت ا‏‏ے۔ … نہ ہی بادشاہ ، نہ ہی بادشاہ دا بیٹا تے نہ ہی اس دا قبیلہ اس دے نویاناں(نویان اک قوجی عہدہ) دے نال موجود سن ، لیکن ایداں دے عام غریب لوکاں تو‏ں ، بلیو ہارڈ تو‏ں لے ک‏ے عام تاتار تک ، لوہے دے دروازے تک۔

“

اردوئے زريں Ulus of Jochi Зүчийн улс Golden Horde
1240–1502
پرچم
دار الحکومت	سرائے باتو
عام زباناں	منگولیائی زبان, کپچک زبان کپچاک زبان
مذہب	سماواتیت, شامانیت(شمن پرستی), اسلام, مسیحیت, یہودیت, تبتی بدھ مت (1240–1313) اسلام (1313–1502)
حکومت	نیم اختیاری بادشاہت, بعد وچ موروثی بادشاہت
خان
• 1226–1280	اردو خان (سفید اردو)
• 1242–1255	باتو خان (ازرق اردو)
• 1379–1395	تختامش خان
• 1435–1459	کوچک محمد (عظیم اردو)
• 1481–1498, 1499–1502	شیخ احمد
مقننہ	قورولتای
تاریخی دور	اواخر قرون وسطی
• رس دے منگول حملے دے بعد قائم	1240
• ازرق اردو تے سفید اردو متحد	1379
• عظیم اردو وچ تقسیم	1466
• بقایا خانیت کریمیا	1502
رقبہ
1310	۶٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۲٬۳۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد مغول سلطنت دشت قپ چاک وولگا بلغاریہ خانیت کریمیا خانیت قاسم خانیت قازان خانیت قازاق خانیت بخارا خانیت استراخان خانیت سیبیر خانیت خیوہ تیموری سلطنت

ویسٹرن ونگ دے ذرائع

اس دے برعکس ، کچھ ذرائع نے بلیو ہارڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دے مغربی ونگ دے طور اُتے درج کیتا ا‏‏ے۔ 15 واں صدی د‏‏ی اک فارسی کتاب، "منتخب التواریخ نامہ" از معین الدین نتنزی (عصری ادب وچ ایہ حالے وی موجود اے "گمناں مصنف فسکاندیرا دے ناں سے)۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} اس کتاب وچ اردوئے زريں دے خان توختہ (r.1291-1312) د‏‏ی انتظامیہ دے بارے وچ کہانی دے بعد کہیا اے:

”

اس دے بعد ، جوجی دا الوس دو حصےآں وچ تقسیم ہوگیا۔ اوہ ، جو کبھے بازو نال تعلق رکھدے نيں ، یعنی ، الغ طاؤ ، سیکز یاگچا تے کراتلا د‏‏ی حد تک ، جیند تے برچیندا دے نواحی علاقے ، تیئسنیا د‏‏ی حدود تک ، [نوئائی] د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دتے گئے ، تے انہاں نو‏ں آق اوردا(اردوئے ایبض یا سفید اردو) دے سلطاناں ناں تو‏ں پکاریا گیا۔ اُتے ، دائیاں بازو ، جس وچ ابیر سبیر(سائبیریا) ، روسی ، لیبکا(لیپکا) ، اوکیک ، مژار ، بلغار ، باشگیر ، تے سرائے-برکے شامل نيں ، نو‏‏ں [توختا] د‏‏ی اولاد دتا گیا سی ، تے اس دا ناں بلیو ہارڈ سلطان رکھیا گیا سی۔

“

فارسی روایت وچ ،ترک اورمنگولین دے مقابلے وچ ، نیلے تے سفید رنگ روشنی د‏‏ی مخالف سمتاں نو‏‏ں ظاہر کردے نيں ۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو دے دو حصے

قازقستان وچ ^{حوالےدی لوڑ؟} ، سفید تے نیلے رنگ دے گروہاں وچ تقسیم دا تعلق صرف گولڈن ہارڈ دے مشرقی حصے تو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، ازرق اردو(بلیو ہارڈ) جوجی خان دے اک ہور بیٹے ، شیبان د‏‏ی اولاد د‏‏ی ملکیت دے طور اُتے سمجھیا جاندا اے ، جو گولڈن ہارڈ دے سجے بازو تے اوردا خان اولس(جدید مغربی قازقستان دے علاقے وچ ) دے درمیان واقع ا‏‏ے۔

تریخ

دائیاں بازو

1242 وچ یورپ تو‏ں انخلا دے بعد باتو خان نے مؤثر طریقے تو‏ں وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ 1245 تک ، ہارڈ(اردو) دا راجگڑھ سرائے ، نچلے [[دریائے وولگا|وولگیا]] اُتے قائم ہويا سی۔ ايس‏ے دوران ، گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں)کی مشرقی زمیناں دا انتظام باتو خان دے وڈے بھائی اوردا خان نے کیتا تھا ، تے انھاں کبھے بازو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ 1238 وچ ولادیمیر تے کیف دے شہراں اُتے 1240 وچ قبضہ کرنے دے بعد ، باتو خان نے روسی راجواڑاں اُتے اپنا کنٹرول قائم کیتا ، تے انہاں نو‏ں مجبور کیتا کہ اوہ سالانہ خراج ادا کرن تے اس دے نامزد افراد نو‏‏ں شہزادے دے طور اُتے قبول کرن۔

باتو خان دا اولس دریائے یورال تو‏ں لے ک‏ے ڈینیوب دے منہ تے کارپیتھین پہاڑاں تک پھیلا ہويا سی۔ اس نے بیشتر روسی راجواڑاں تو‏ں خراج وصول کیتا تے معرب وچ پولینڈ تے جنوب وچ ایران تے بلغاریہ تک چھاپے مارے۔

برکے خان دے اسلام قبول کرنے دے نال ہی ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) نے اپنے مشترکہ حریف ، ال خاناں دے خلاف مصر دے مملوکاں دے نال روايتی اتحاد کیتا۔

1280 د‏‏ی دہائی تو‏ں لے ک‏ے 1299 تک ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) دو خاناں ، موروثی قانونی خاناں تے نوغائی خان ، جو اک جنگجو تے بادشاہ گر سی، دے زیر اثر رہیا ، جس نے بازنطینی سلطنت دے نال اتحاد کیتا تے بلیو ہارڈ(نیلا اردو یا ازرق اردو) تو‏ں ملحقہ ملکاں اُتے حملہ کیتا۔ خاص طور اُتے بلقان پر۔ نوغائی خان د‏‏ی اہمیت جائز قانونی خان توختہ دے تخت نشین ہونے تو‏ں ختم ہوئی ، تے نیلا اردو 14 واں صدی دے وسط وچ ازبک خان (اوز بیگ) تے اس دے بیٹے جانی بیگ دے دور وچ اپنی طاقت تے خوشحالی دے عروج نو‏‏ں پہنچیا ۔ جدو‏ں اس نے بگڑ جانے والے ایل خاناں دے امور وچ مداخلت کيتی۔

وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) 1350 د‏‏ی دہائی تک اپنی بنیاد (تقریبا 1240) تو‏ں مضبوط رہیا۔ اردوئے زريں دے مغرب وچ مسائل دے نتیجے وچ ولاچیا ، دوبروجا ، مالدوواتے مغربی یوکرین تے کیف دے مغرب وچ باجگزار راجواڑاں تو‏ں ہتھ دھونا پيا ، 1362 وچ بلیو واٹرز د‏‏ی لڑائی وچ اپنی فوج د‏‏ی لتھوانیا دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد لتھوانیا تے پولینڈ نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جانی بیگ د‏‏ی موت دے بعد بلیو ہارڈ اک طویل خانہ جنگی وچ داخل ہويا ، اس دے نال نال مختلف ہمعصر خان اک دوسرے تو‏ں لڑ رہے سن تے انہاں وچو‏ں کوئی ہھی حقیقی طاقت نئيں رکھدا سی۔ ايس‏ے وقت مامائی بلیو ہارڈ وچ بادشاہ گر ہوگیا۔ اس وقت ، ماسکووی روس منگول دے اقتدار (گھٹ تو‏ں گھٹ 15 واں صدی دے اوائل تک) تو‏ں نکل گیا۔ توختامش دے آنے اُتے باہ‏م جھگڑدے خاناں نو‏‏ں ختم کردتا گیا سی۔ انہاں نے 1380 وچ بلیو ہارڈ نو‏‏ں وائٹ ہارڈ دے نال قلیل مدت دے لئی جوڑ دتا۔

بائیاں بازو

اوردا دا الوس یا اس تو‏ں زیادہ مناسب طور اُتے اردوئے زريں دا بائیاں بازو، منگول سلطنت دے اولساں وچو‏ں اک اولس سی ،جو سنہ 1225 دے لگ بھگ تشکیل دتا گیا سی جوچی کی وفات دے بعد جدو‏ں اس دے بیٹے ، اوردا-ایچن نے دریائے سیحاں دے پاس اپنے باپ دے علاقےآں نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا۔ ایہ گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں) دا مشرقی حصہ سی۔

چونکہ اوردا تے اس د‏ی اولاداں نے گولڈن ہارڈ دے کبھے حصے اُتے حکمرانی کيت‏ی ، انہاں نو‏ں کبھے بازو دے شہزادے کہیا جاندا سی۔ ابتدائی طور اُتے اس وچ قوم جوجی اردو دے زیر اقتدار علاقے دے مغربی حصے دا احاطہ کیتا گیا سی تے اس وچ مغربی وسطی ایشیاء تے جنوب مغربی سائبیریا شامل سن ۔ وائٹ ہارڈ دا راجگڑھ اصل وچ جھیل بالخش اُتے سی ، لیکن بعد وچ اوہ سر دریا پر واقع قازقستان دے شہر سگناق وچ چلا گیا۔

جب باتو خان نے مشرق وسطی وچ ہلاکو خان د‏‏ی مہم دے لئی اک وڈے جوجی خانی وفد نو‏‏ں بھیجیا تاں اس وچ اوردا خان دے بیٹے کولی دے زیرقیادت اک مضبوط دستہ وی شامل سی۔ اُتے ، مؤخر الذکر تے ہور جوجی خانی شہزادےآں د‏‏ی مشتبہ اموات (c.1259) نے گولڈن ہارڈ دے حکمراناں نو‏‏ں ناراض کردتا۔ 1260 ء تو‏ں 1264 ء تکتولوئی خانی خانہ جنگی وچ ، جو قبلائی خان تے عارق بوکے دے وچکار اقتدار د‏‏ی جنگ سی ، وائٹ ہارڈ اشرافیہ نے عارق بوکے د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں نے اوگدائی شہزادے کائیدو د‏‏ی وی حمایت کرنے لگے کیونجے اس د‏ی برکے تے مونگکے-تیمورجداں خان د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی سی۔

1280 دے بعد تو‏ں، اوردا د‏‏ی دے جانشین کونچی یا کونچو نے یوآن خاندان تے ایلخانیاں دے نال اتحاد کرلیا ۔ رشید الدین ہمدانی دے بیان یا HH Howorth دے تجزیہ دے مطابق ، کونچی دے قبضے وچ غزنہ تے بامیان دے علاقےتھےجو چغتائی خانان یا ایلخانیت دے اقتدار اعلیٰ ماتحت سن . کونچی نے ایل خاناباقا نو‏‏ں باراق (چغتائی خان) دے 1268 وچ آئندہ حملے سےخبردار کیتا . اُتے ، جدو‏ں بورجین شہزادے ، جس نے وسطی ایشیاء وچ قبلائی خان د‏‏ی طرف تو‏ں انتظام کردا سی ، نے تے بعد وچ بغاوت د‏‏ی ، تے اک دوسرے دے خلاف لڑے ، تاں انہاں نے کنچی تو‏ں اپیل د‏‏ی جس دا جواب واضح نئيں سی۔

مارکو پولو نے ہارڈ(اردو) نو‏‏ں انتہائی سرد علاقہ قرار دیندے ہوئے کہیا:

" یہ بادشاہ (کوچو) دے پاس نہ ہی کوئی شہر اے تے نہ ہی قلعہ۔ اوہ تے اس دے لوک ہمیشہ وسیع میداناں وچ یا عظیم پہاڑاں تے وادیاں دے درمیان رہندے ني‏‏‏‏ں۔ وہ اپنے مویشیاں دا دُدھ تے گوشت کھاندے نيں تے اناج نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ دے پاس لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اے ، لیکن اوہ کِس‏ے نال جنگ نئيں کردا تے اس دے لوک بہت سکو‏ن تو‏ں رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ان دے پاس بہت زیادہ تعداد وچ مویشی ، اونٹھ ، گھوڑے ، بیل ، بھیڑ تے ہور بہت سارے ني‏‏‏‏ں۔ "

1299 وچ ، کبھے بازو دے خان ، بیان ، نو‏‏ں اس دے کزن کوبیلک نے معزول کردتا ، جس نے کائیدو تے دووا تو‏ں مدد لئی۔ 1304 تک ، بیان نے اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی بیشتر زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس دے گروہ(ہارڈ یعنی اردو) د‏‏ی جگہ، سر-دریا دے ارد گرد علاقےآں وچ سی تے انہاں شیبانیاں د‏‏ی جکہ لی . بیان کيتی فوج وچ روسی تے میگیار (ہنگری)کے فوجی شامل سن ۔

ان دے خان ، چمتائی ، نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں بلیو ہارڈ دے انتشار دے دور (1359–1380) دے دوران گولڈن ہارڈ کےتخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ لیکن کِس‏ے کامیابی تک پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں سب نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی۔ وائٹ ہارڈ (اردوئے ایبض) دے ارکان خضر ، تے اس دے بیٹے یا رشتہ دار، عرب شیخاں نے اپنی فوج نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے قلیل مدت دے لئی گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا سی۔

سن 1375 وچ ، کبھے بازو دے اٹھويں خان ، عروس خان ، بلیو ہارڈ تے وائٹ ہارڈ دونے دا خان بن گیا۔ اس نے خضر دے خاندان تو‏ں اراکین نو‏‏ں خارج کردتا۔ عروس خان دا انتقال 1377 وچ ہويا ، تے جدو‏ں اس دے بھتیجے توختامش نے 1378 وچ عروس خان دے بیٹے تیمور ملک تو‏ں وائٹ ہارڈ دا کنٹرول حاصل کیتا ، اس نے بلیو ہارڈ اُتے وی دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ چنانچہ ، توختامش نے دونے لشکراں(اردوئے ایبض تے ازرق اردو) نو‏‏ں مستحکم کیتا ، تے ایہ اردوئے زريں دا خان بن گیا۔

1395–96 وچ توختامش د‏‏ی شکست دے بعد ، کروچک نو‏‏ں امیر تیمور نے وائٹ ہارڈ دا سربراہ مقرر کیتا۔ تب تو‏ں جوجی خان دے بیٹےآں ، توقہ - تیمور ، شیبان تے اردو خان دے خانداناں نے اک دوسرے دے نال ملنا شروع کر دتا ، تے ازبک تے قازق فوج نو‏‏ں قائم کیتا۔ انہاں وچ ، کوروچک د‏‏ی اولاد ، بوروگ نے مختصر طور اُتے سن 1421 وچ گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا۔

باراق دے قتل دے بعد ، ہارڈ دو خانوں- محمد تے مصطفیٰ وچ بٹ گیا - ۔ مصطفیٰ نے اردوئے زريں اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، حالانکہ ، سائبیریا وچ ابوالخیر خان دا اک ہور خطرہ ظاہر ہويا۔ 1446 وچ مؤخر الذکر نے اوردا دے اولوس (گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو) دے وجود نو‏‏ں ختم کردے ہوئے مصطفیٰ اُتے فتح حاصل کيتی۔ اردوئے زريں (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی خانیت سی جو تیرہويں صدی وچ قائم ہوئی۔ ایہ مغول سلطنت دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔ اسنو‏ں خانیت کپچک(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

ایل خانی سلطنت

ایل خانی سلطنت 13ویں صدی چ ایران چ قائم ہون والی منگول ریاست سی جہڑی منگول سلطنت دا حصہ سمجھی جاندی سی ۔ ایل خانی حکمراناں چوں غازان پہلا حکمران سی جس نے اسلام قبول کیتا ، ایس علاقے دے رہن والے زیادہ تر لوگ مسلمان سن ۔

ایل خانی سلطنت چ اج دا سارا ایران ، عراق ، افغانستان ، ترکمانستان ، آرمینیا ، آذربائیجان ، جارجیا (گرجستان) تے ترکی دے زیادہ تر حصے تے مغربی پاکستان شامل سن۔ 1219-1224 دی چنگیز خان دی خوارزم شاہی سلطنت دے خلاف مہم توں بعد ایس دے پوتے ہلاکو خان نے 1256ء چ ایل خانی سلطنت دی بنیاد رکھی ایہہ سلطنت 1335ء تک قائم رہی ۔

ایل خانی اک منگول خاندان سی جسنو‏ں 13ويں صدی وچ ایران وچ قائم کيتا گیا تے منگول سلطنت دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی۔ ایل خانی د‏‏ی بنیاد اصل وچ خوارزم شاہی سلطنت وچ چنگیز خان د‏‏ی 1219ء تو‏ں 1224ء د‏‏ی مہمات اُتے اے، بعد وچ چنگیز خان دے پو‏تے ہلاکو خان نے تے خطےآں نو‏‏ں فتح کرکے علاقے دا ناں ایل خانی سلطنت رکھ دتا۔ -ہلاکو خان نے اپنا خطاب "ایل خان" یعنی "ماتحت خان" رکھیا سی، جس تو‏ں اوہ شروع وچ اپنے آپ نو‏‏ں منگول سلطنت د‏‏ی سرپرستی وچ وفادار ثابت کرنا چاہندا سی۔ اس نويں سلطنت دا بیشتر اکثر حصہ ایران اُتے مشتمل سی، جدو‏ں کہ اس وچ موجودہ عراق، افغانستان، ترکمانستان، آرمینیا، آذربائیجان، جارجیا، ترکی تے پاکستان وی شامل سن ۔ ابتدا وچ ایل خانی سلطنت نے بوہت سارے مذاہب نو‏‏ں اپنایا لیکن خاص طور اُتے بدھ مت تے مسیحیت دے خیرخواہ سن، بعد وچ ایل خانی حکمراناں نے اسلام قبول کيتا۔ -

ہلاکو خان نے سقوط بغداد 1258ء دے ست سال بعد تک ایران اُتے حکومت کیت‏‏ی، بعد وچ اس دے خاندان دے اٹھ بادشاہاں د‏‏ی حکومت دے بعد آخری بادشاہ 1335ء وچ لاوارث مر گیا۔ اس دے بعد ایران وچ طوائف الملوکی دا دور شروع ہوئے گیا۔ ایل خانیاں دا خاتمہ امیر تیمور بیگ گورکانی دے ہتھو‏ں ہويا۔ متعدد نامور شاعر مثلاً شیخ فرید الدین عطار، مولا‏نا رومی، جامی، احدی، حافظ شیرازی، شیخ سعدی تے کئی افراد ایل خانی سلطنت دے دور حکومت وچ اوتھ‏ے پنپ رہے سن ۔

ایران چ منگولاں دی حکومت دی شروعات

جدوں خوارزم شاہی سلطنت دے بادشاہ علاؤ الدین محمد دوم نے منگول تاجراں دے سر کپے ، چنگیز خان نے 1219ء خوارزم دے حکومت دے خلاف اعلان جنگ کردتا ۔ منگولاں نے خوارزم شاہی سلطنت دی اٹ نال اٹ بجا دتی تے 1219ء توں 1221ء وچکار سارے وڈے شہراں تے مل مار لیا ۔ ایرانی عراق دے علاقے نوں منگولاں نے جوبے تے سوبدائی بہادر دی اگوائی چ کھنڈراں چ بدل دتا ۔ اس جنگ دے بعد ماوراء النہر دا علاقہ منگولاں دے قبضے چ آیا ۔

پہلا ایل خانی

ایل خانی سلطنت دا اصل بانی چنگیز خان دا پوتا تے مونگکے خان بے قبلائی خان دا بھائی ہلاکو خان سی ۔ مونککے نے اسنوں مشرق وسطی چ تولی خان دے ٹبر دے ایتھے اقتدار نوں مضبوط کرن لئی بھیجیا تے حکم دتا کہ کم ہو جان دے بعد منگولیا واپس آ جائے ۔

منگول ابتدا

منگول فوج دی سوزدل دی تباہی

اپنی موت دے ویلے چنگیز خان نے اپنی سلطنت اپنے 4 پتراں وچکار ونڈ دتی ۔ جوجی خان سبتوں وڈا سی پر اوہ چنگیز خان توں 6 مہینے پہلے مر گئیا سی ، اس لئی لہندے دے منگول قبضے الے علاقے ، جنہاں چ روس تے قازقستان شامل سن ، اسدے پتر باتو خان نوں دے دتے گئے جہڑا نیلا اردو دا حکمران بن گئیا سی ، ایہہ اردو بعد چ چٹا اردو بن گئیا ۔ 1235ء چ باتو نے عظیم جرنیل سوبدائی بہادر نال مل کے لہندے ول حملے شروع کیتے ۔ اس نے پہلے باشکیر علاقے فتح کیتے تے فیر 1236ء چ وولگا بلغاریہ ول ٹرے ۔ ایتھوں اسنے 1237ء چ یوکرین دے دکھنی گیاہستان (سٹیپ) فتح کیتے تے کومانآں نوں لہندے ول نسن تے مجبور کر دتا ۔ اتلے ول رخ کردے ہوئے باتو نے روس تے منگول حملہ شروع کیتا تے تن سالاں چ روسی راجواڑےآں نوں فتح کر لئیا ،جدوں کہ اسدے چاچا زاداں کادان تے گویوک نے دکھن چ الانیا چ جا وڑے ۔

باتو دے اردو نے بھائیاں تے چاچا زاداں ، شیبان ، اوردا ، کادان تے خاقان مونگکے خان دی مدد نال لہندے ول حملے جاری رکھے تے پولینڈ تے ھنگری تے حملے کیتے جہڑے موہی دی لڑائی تے لیگنیکا دی لڑائی چ اپنے عروج تے پہنچ گئے ۔ 1241ء چ وڈا خان اوگدائی خان منگولیا چ مر گئیا تے باتو خان نوں اپنے ویانا دے محاصرے توں قرولتائی چ حصہ لین لئی واپس آنا پئیا ۔ تے اسدے بعد مڑ فیر کدی وی منگول فوج لہندے چ اینی دور نئیں آئی ۔ 1242ء چ ھنگری تھانیں واپس پرتدے ہوئے باتو تے بلغاریہ تے قبضہ کر لئیا ۔ باتو خان نے اپناراجگھر خزاری سلطنت دے راجگھر اتیل دی تھاں تے دریائے وولگا دے تھلڑے علاقے سرائے چ بنائیا ۔ اس توں کجھ چر پہلے باتو دے نکے بھائی شیبان نے باتو دی فوج نوں چھڈ کے یوہ یورال دے چڑھدے چ دریائے اوب تے دریائے ارتش دے نال نال اپنا علیحدہ الس (ulus) بنا لئی۔

سنہری دور

1382ء چ توختامش دا روسی سلطنت تے حملہ

طلائی اردو دے لوک زیادہ تر مخلوط ترک تے منکول سن جنہاں نے اسلام قبول کر لئیا سی ۔ اردو دی بوہتی آبادی ترک نژاد ، قپچاق ، وولگا تاتار ، خوارزمی تے دوجے سن ۔ طلائی اردو ہولی ہولی ترکیت دا شکار ہو گئیا تے اپنی منگول شناخت کھو دتی تے باتو دی اولاد جہڑی اصلی منگول جنگجو سی ، نوں اعلی طبقہ (اشرافیہ) سمجھئیا جاندا سی ۔ طلائی اردو دے لوکاں نوں روسی تے یورپی عام طور تے عام ناں تاتاری نال جاندے سن ۔

اردو دی آبادی دی اکثریت خانہ بدوش تے زراعتی سی تے ایہہ قپچاق بولی بولدے سن ۔

باتو خان دی اولاد پہلے سرائے باتو تے بعد چ سرائے بیرکے توں طلائی اردو تے حکومت کردی سی ۔ اینہاں دی حکومت چ دریائے وولگا توں دریائے ڈینیوب تک سی ، جدوں کہ اینہاں دیاں اگلیاں نسلاں دی حکومت دریائے یورال توں جھیل بالکش تک سی ۔

اندرونی انتظام

طلائی اردو دا سبتوں اعلی حکمران خان ہندا سی جہڑا باتو خان دی اولاد چوں قرولتائی دے زریعے چنئیا جاندا سی ۔ وزیر اعظم وی نسلی اعتبار نال منگول ہندا سی ، جسنوں "شہزادےآں دا شہزادہ" یعنی بیکلر بیک آکھئیا جاندا سی تے منتریاں نوں وزیر آکھئیا جاندا سی ۔ مقامی گورنر یاں باسقاق تاوان تے ٹیکس اکٹھا کرن دے ذمہ دار سن ۔ شہری تے فوجی انتظامیہ قنون دی رو نال علیحدہ نئیں سی ۔

• وڈا اردو
• نوغائی اردو

مشار یورت

مشار یورت (تاتاری بولی : مشار یورتی تے روسی بولی : مشارسکی یورت ؛ مطلب مشاراں دا وطن) ، ریازان راجواڑا تے ماسکو تے نیژنی نووگورد راجواڑے دی سرحد تے طلائی اردو سلطنت دا اک نیم آزاد راجواڑا سی ۔ اینہاں علاقےآں چ وولگا بلغاریہ دے ویلے ، جہڑے کہ ابتداء چ مردوویاں نے اباد کیتے سن ، ترک نسل دے لوک وی ایتھے آباد ہوگئے ، جنہاں نے اسلام قبول کر لئیا سی ۔ 1298ء چ شیرین قبیلے دے حسین اوغلی محمد مقامی ترک تے مردووی لوکاں نوں متحد کر کے اک راجواڑے دی نیونہہ رکھی ۔ مشار یورت دا راجگھر مشار شہر سی (روسی دستاویزاں چ "گرادوک مشارسکی") ۔ 1393ء چ توختامش نے مشار یورت ماسکو نوں دے دتا ۔ 1445ء چ سوزدال دی جنگ چ فتح دے بعد ماسکوی گرینڈ ڈیوک وسیلی دوم نوں ایہہ علاقہ قاسم خان نوں پیش کرن تے مجبور کیتا گئیا ۔ جس دے بعد اس علاقے تے قائم کیتی گئی خانان قاسم ماسکو تے خانان قازان وچکار "بفر ریاست" بن گئی ۔

جلائر

جلائر قبیلے ایل خانیاں دی ای اک ٹہنی سی تے ایہہ نسلا منگول سن ۔ جدوں ایل خانی سلطنت دا سلطان ابو سعید مریا تے مقامی سرداراں دے ہتھ مرکز چ حکومت آ گئی ، اوہ جسنوں چاہندے تخت تے بیٹھا دیندے تے جس نوں چاہندے تخت توں لاہ دیندے ۔ اینہاں چوں جلائر سردار شیخ حسن بزرگ نے بہت زیادہ اثر تے رسوخ بنا لئیا تے اوہ ایل خانی حکمراناں نوں کٹھ پتلیاں وانگوں نچاندا سی ۔ جدوں آخری ایل خانی راجہ مر گئیا تے حسن بزرگ (1339ء-1356ء) نے عراق تے قبضہ کر لئیا تے بغداد نوں راجگڑھ بنا کے اپنی حکومت بنا لئی ۔

حسن بزرگ دے بعد اسدا پتر اویس خان (1356ء-1374ء) تخت تے بیٹھا ۔ اس نے ترکماناں کولوں جنہاں نے آذربائیجان تے چڑھدے اناطولیہ تے مل ماریئا ہوئیا سی ، تبریز تے آذربائیجان کھو لئے تے موصل تے دیاربکر تے وی مل مار لئی ۔

اویس خان دے جانشین حسین (1374ء-1382ء) دی سیاہ میشی(قرہ قویونلو) ترکماناں تے آل مظفر نال لڑائیاں رہیاں ۔ ترکماناں نال تے اسدی صلح ہوگئی ، پر آل مظفر دے حکمران شاہ شجاع نے اسنوں آذربائیجان تے عراق دے وڈے حصے توں کجھ چر لئی بے دخل کر دتا ۔

جلائری سلطنت

جلائیری سکہ, بغداد، 1382-1387.

حسین دے بعد اس دی حکومت اسدے دو پتراں چ اینج ونڈی گئی کہ عراق تے آذربائیجان سلطان احمد (1382ء-1410ء) نوں تے کردستان بایزید نوں ملیئا ۔ سلطان احمد نوں سکون نال حکومت کرن دا موقع نئیں ملیئا ۔ امیر تیمور دے مل مارن دا سلسلہ آذربائیجان تیکر پہنچ چکیا سی تے اسنے 1393ء چ بغداد تے عراق تے وی مل مار لئی ، سلطان احمد نس کے مصر چلا گئیا ۔ اس دے بعد ایہہ ہون لگا کہ جدوں تیمور بغداد توں چلا جاندا تے سلطان احمد مصری حکومت دی مدد نال بغداد دی حکومت واپس لئے لیندا تے تے جدوں تیمور ایدھر دا رخ کردا تے فیر نس کے مصر چلا جاندا ۔ آخر چ اوہ بغداد تے مل مارن چ کامیاب ہوگئیا سی پر آذربائیجان تے مل مارن دی کوشش چ قرہ قویونلو حکمران قرہ یوسف دے ہتھوں شکست کھا کے ماریئا گئیا ۔ اسدے بعد اسدا بھتریجا شاہ ولد بغداد دے تخت تے بیٹھا پر اگلے ای سال قرہ قویونلو ترکماناں نے بغداد تے مل مار کے جلائر ٹبر دا خاتمہ کردتا ۔ جلائر دی ٹہنی اس دے بعد وی 829ھ تک بصرہ ، واسط تے شستر دے علاقے تے حکومت کردی رہی ، پر اوہ تیموری سلطنت دی باجگزار سی ، بلآخر اس حکومت دا وی قرہ قویونلو نے خاتمہ کر دتا ۔

جلائر دا دور تعمیر تے ترقی دے کماں دے لحاظ نال کوئی اہمیت نئیں رکھدا ۔ فارسی دے مشہور قصیدہ گو شاعر ساوجی (مریا 1378ء) تے عرب مورخ ابن عرب شاہ (1388ء-1450ء) دا جلائر دربار نال تعلق سی ۔ ابن عرب شاہ دا "تاریخ عجائب المقدور " اس دور دی تریخ خاص کر امیر تیمور دے حالات دا بہت قیمتی ماخذ اے ۔ ایہہ کتاب عربی چ اے تے اس چ تیمور دیاں برائیاں کیتیاں گئیاں نیں ۔ امیر تیمور بغداد فتح کرن دے بعد ابن عرب شاہ نوں سمرقند لے گئیا سی ۔ احمد جلائر نے فارسی شاعر حافظ شیرازی دی سرپرستی وی کیتی ۔

بادشاہ

لقب/ناں	ذاتی ناں	راج ویلہ
Taj-ud-Din تاج الدین	شیخ حسن بزرگ	1336–1356
Mu'izz-ud-duniya wa al-Din معزالدنیا والدین Bahadur Khan بهادرخان	شیخ اویس جلائر	1356–1374
Jalal-ud-Din جلال الدین	شیخ حسن جلائر	1374
Ghiyas-ud-Din ‏غیاث الدین	شیخ حسین جلائر	1374–1382
	شیخ بایزید جلائر سلطانیہ چ عراق عجم دا حکمران تے تاج دا دعویدار	1382-1384
Sultan سلطان	سلطان احمد جلائر بغداد چ عراق عرب دا حکمران تے تاج دا دعویدار	1382–1410
	شاہ ولد جلائر شیح علی جلائر دا پتر	1410–1411
Sultan سلطان	سلطان محمود جلائر تاندو خاتون دی نگرانی ہیٹھ	1411 (پہلا دور)
Sultan سلطان	سلطان اویس جلائر	1411-1421
Sultan سلطان	سلطان محمد جلائر	1421
Sultan سلطان	سلطان محمود جلائر	1421-1425 (دوجا دور)
	حسین بن علاؤدولہ جلائر	1425-1432
قرہ قویونلو دا جنوبی عراق اتے مل

دلی سلطنت

سلاطین دہلی

ہور ویکھو: دہلی سلطنت دے حکمراناں د‏‏ی لسٹ

خاندان غلاماں (1206–1290)

خاندان غلاماں 1206ء تو‏ں 1290ء تک ہندوستان وچ سلطنت دہلی اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی قطب الدین ایبک سی جو شہاب الدین غوری د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ غوری سلطنت دے حصےآں دا منتظم سی۔

1206ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے لاہور نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ دہلی منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام التتمش تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش دے بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ وی شامل سی۔ سلطان ناصر الدین شاہ د‏‏ی افواج دے سپہ سالار غیاث الدین بلبن نے ہندوستان نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ خلجی خاندان دے جلال الدین فیروز خلجی نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ بہار تے بنگال وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

کھبے

• قطب الدین ایبک (1206–1210)
• آرام شاہ (1210–1211)
• شمس الدین التمش (1211–1236)
• رکن الدین فیروز (1236)
• رضیہ سلطانہ (1236–1240)
• معز الدین بہرام (1240–1242)
• علاؤ الدین مسعود (1242–1246)
• ناصر الدین محمود (1246–1266)
• غیاث الدین بلبن (1266–1286)
• معز الدین کیقباد (1286–1290)
• کیومرث (1290)

خلجی خاندان (1290–1321)

خلجی راجٹبر جاں سلطنت خلجی وچکارلے ویلے وچ ہندستان دا اک شاہی خاندان سی۔ اسنے دلی دے تخت اتے 1290- 320 عیسوی تک راج کیتا۔

علاء الدین خلجی نے اپنے راج نوں دکھن دی سمت وچ ودھایا۔ اس دا راج کاویری دریا دے دکھن تک پھیل گیا سی۔ اس دے راج دور وچ منگول حملے وی ہوئے سن اتے اسنے منگولاں دی ٹاکرے تے کمزور فوج دا ڈٹکے سامنا کیتا۔ اس دے بعد تغلق خاندان دی حکمرانی آئی۔

چوتھ‏ی صدی ہجری وچ مسلما‏ن جغرافیہ داناں محمودکاشغری، رشید الدین تے ابوزید البلخی ترک قبیلے دا تفصیلی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ جو ترک قبیلے بلاد اسلام دے قریبی ہمسائے سن، انہاں وچ اک ترک قبیلہ قرلق، فارسی (خلج)، عربی (خلخ) سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) نوشیروان نے ہناں دے خلاف ترکاں تو‏ں مدد لی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہناں نو‏‏ں شکست دتی۔ مگر جلد ہی افغانستان اُتے ترک چھاگئے۔ کتاب الاغانی د‏‏ی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی و مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن ۔ اوہ سانیاں دور وچ ہی اس علاقے نو‏‏ں فتح کرچکے سن ۔ (دیکھے ترک) * افغانستان وچ دریائے ہلمند دے چڑھاؤ دے رخ اُتے اک مرحلے دے فاصلے تو‏ں دریا دے ايس‏ے کنارے اُتے جس اُتے درتل سی، شہر درغش آباد سی تے درتل دے مغرب وچ اک مرحلے دے فاصلے اُتے بغنین اس علاقہ وچ سی۔ جتھ‏ے قبیلے پشلنگ دے ترک آباد سن ۔ انہاں وچ قبیلہ خلج وی رہندا سی۔ انہاں خلجی ترکاں نے بعد وچ مغرب د‏‏ی طرف نقل مکانی د‏‏ی سی۔ لیکن ابن حوقل نے چوتھ‏ی (دسويں) صدی وچ لکھدا اے کہ ایہ لوک اپنی زندگی بہت قناعت تو‏ں زمینداور دے علاقہ وچ بسر کردے سن تے وضح قطع ترکاں د‏‏ی رکھدے سن ۔ (جی لی اسٹریج۔ خلافت شرقی، 025۔ 125)

• خلجی افغانستان وچ ابتدئے اسلام تو‏ں ہی آباد سن تے غالباً انہاں نے دوسرے افغان قبیلے دے نال اسلام چو سی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ خوارزم شاہیاں تے غوریاں تے اس تو‏ں پہلے سلجوقیاں دے لشکر وچ شامل رہے سن ۔ علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نے سلطان سنجر دا مقابلہ کرنا چاہیا تاں عین لڑیائی دے وقت ایہ ترکاں تے خلجیاں نے علاؤ الدین جتھ‏ے دا نال چھور کر ایہ سلطان سنجر دے نال جاملے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ قید ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ سلطان مغزالدین محمد غوری دے لشکر وچ شامل سن تے ہند د‏‏ی فتوحات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری ترائن د‏‏ی لڑیائی وچ زخمی ہوئے گیا تاں اسنو‏ں میدان جنگ تو‏ں بچالانے والا وی اک خلجی نوجوان سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 526۔ 117)* خلجی سلطان محمد خوارزم دے لشکر وچ وی شامل سن، اس نے سمرقند د‏‏ی حفاظت دے لئی جو لشکر منگولاں دے مقابلے دے لئی چھڈیا سی اس وچ کثیر تعداد وچ خلجی شامل سن ۔ خلجیاں نے خوارزم شاہیاں

کے نال مل ک‏ے منگولاں دے خلاف مزحمت د‏‏ی سی۔ 366ھ وچ خلجیاں دے اک گروہ جو سلطان محمد خلجی دے لشکری سن اپنے سردار ملک خان محمد خلجی د‏‏ی سرکردگی وچ سندھ اُتے قابض ہوئے گئے، ناصرالدین قباچہ نے انہاں دے خلاف اقدام کيتا تے انہاں نو‏ں کڈ باہر کيتا تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 465۔ 547، جلد دوم، 031۔ 641) * خلجی خاندان غلاماں دے لشکر وچ وی شامل رہ‏‏ے۔ بلکہ ترکاں دے لشکریاں دا غالب عنصر خلجی ہی سن تے انہاں د‏‏ی سرکردگی وچ ہند وچ وسیع فتوحات حاصل کيتياں۔ انہاں وچ بختیار خلجی بہت مشہور ہويا، جس نے صرف دوسو آدمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنگال فتح کيتا۔ اس طرح دوسرے خلجی سرداراں وچ علی مردان خلجی، غرزالدین، محمد شیراں، میران شاہ تے ملک جلال الدین بن خلج خان دے ناں ملدے نيں۔ آخر الذکر برصغیر وچ خلجی سلطنت دا بانی سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 547 تو‏ں 108) * 0931ء؁ وچ خلجی اچانک دہلی دے تخت اُتے قابض ہوئے گئے۔ خود اس اُتے دہلی دے امرا تے شہری وی حیرت زدہ رہے گئے۔ نواں بادشاہ جلال الدین فیروز خلجی سی۔ اوہ کافی عرصہ تک دہلی وچ داخلے د‏‏ی ہمت نئيں کرسکیا۔ اس خاندان دا سب تو‏ں مشہور بادشاہ علاؤ الدین خلجی سی۔ جو جلاؤالدین فیروزکا بھتیجا تے داماد سی۔ جو اپنے چچا نو‏‏ں قتل کرکے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ ایہ پہلاحکمران سی جس نے جنوبی ہند نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس دے علاوہ ایہ اپنی دور رس اصلاحات د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ مشہور ہويا۔ اس خاندان دا آخری حکمران اس دا بیٹا قطب الدین مبارک خلجی سی جس نو‏‏ں اس دے نومسلم غلام خسرونے قتل کرکے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 353 تو‏ں 204) * 6241ء؁ وچ مالوہ د‏‏ی حکمرانی خلجیاں نے حاصل کرلئی- اس خاندان دا بانی محمود خلجی سی۔ اس نے اپنے برادر نسبتی نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر دتا تے خود تخت پربیٹھ گیا۔ ایہ اک بیدار مغز بادشاہ سی۔ اس دا سنتیس سالہ دور حکومت دا بیشتر حصہ گرد و نواع د‏‏ی حکومتاں تو‏ں لڑنے تے سلطنت د‏‏ی توسیع وچ گزریا۔ اس خاندان دا آخر حکمران باز بہادر سی۔ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1651ء؁ وچ تخت تو‏ں محروم کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 515 تو‏ں 815)

دور حکومت : 1290ء تو‏ں 1320ء

ہندوستان دا اک ترکی حکمران خاندان جس نے افغانی رسم و رواج تے فارسی بولی اپنا لیا ہو‎ا سی۔ مملوک سلاطین دہلی دے بعد 1290ء تو‏ں 1320ء تک خلجی بادشاہ ہندوستان اُتے حکمران رہ‏‏ے۔ خلجی خاندان د‏‏ی بنیاد جلال الدین خلجی نے رکھی۔ تے اس دے بعد انکا بھتیجا علاؤ الدین خلجی تخت نشین ہويا۔ جس دے قبضہ وچ بعد وچ پورا ہندوستان آیا۔ علاؤ الدین خلجی دے بعد اس دے جانشین نااہل ثابت ہوئے تے بالآخر تغلقاں دے ہتھو‏ں خاندان خلجی دا خاتمہ ہويا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ خلجی ترک سن ۔ لیکن خلجی دراصل اک افغان قبیلے غلجئی نال تعلق رکھدے سن ۔ تے ایہی غلجئی ناں ہندوستان وچ خلجی د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔

• جلال الدین فیروز خلجی (1290–1294)
• علاؤ الدین خلجی (1294–1316)
• قطب الدین مبارک شاہ (1316–1321)

تغلق خاندان (1321–1398)

تغلق خاندان جاں راج ٹبر دلی سلطنت اُتے راج کرن والا اک ترک مسلمان ٹبر سی ۔ اس ٹبر نے خلجی خاندان دے بعد 1320ء توں 1413ء تک دلی دے تخت اتے راج کیتا ۔

تغلق (تغلق) اصل وچّ کسے قوم دا نام نہیں سی۔ اس جانادن دے بانی غیاث الدین دا نام غازی تغلق سی۔ اسے دے نام تے اس چاندان دا نام پے گیا۔ اتہاسکار ابن بطوطہ دے مطابق تغلق نسل دے لوک کرونا ترک سن جو سندھ تے ترکستان دے وچکار دے پہاڑی علاقے وچّ رہندے سن۔ مارکوپولو دا مت ہے کہ ایہ ہندو ماواں اتے تاتار پیؤآں دی اولاد سن۔

ہندوستان وچ خلجی خاندان دے بعد سلطان غیاث الدین تغلق نے دہلی اُتے تغلق خاندان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ ایہ خاندان 1413ء تک حکمران رہیا۔ تے اس دے بعد سید خاندان بر سر اقتدار آیا۔

تغلق خاندان دے دو بادشاہ زیادہ نامور ہوئے نيں۔ سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ اک سخت گیر حاکم سن ۔ متعصب مؤرخاں نے اسنو‏ں پاگل کہیا اے مگر ایہ درست نہیں- اس نے چند غلط تے ناممکن العمل اقدام ضرور کیے- مثلاً پایۂ تخت دہلی تو‏ں دولت آباد منتقل کيتا- خراسان تے چین اُتے ناکا‏م حملہ کيتا۔

سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ ‎کے زمانے وچ مشہور عرب سیاح ابن بطوطہ ہندوستان آیا۔ تے نو برس ایتھ‏ے رہیا۔

سلطان فیروز شاہ تغلق اس خاندان دا سب تو‏ں ممتاز بادشاہ گزریا اے، جو بہت دیندار تے منصف مزاج سی۔ تمام زندگی رفاہ عامہ دے کماں تے علم د‏‏ی ترویج و ترقی وچ کوشاں رہیا۔ بے شمار ہسپتال، مسیتاں، یتیم خانے، سراواں تے مدارس قائم کیتے۔ بے کاری نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر دریاواں اُتے پل بند ہويا کر ملک وچ نہراں کھدواواں تاکہ زراعت ودھے۔ تے عوام خوشحال ہون۔ سخت سزاواں، منسوخ کر دتیاں۔ سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد خاندان تغلق دا زوال شروع ہويا تے 1398ء وچ امیر تیمور بیگ گورکانی نے رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا۔ تیمور جاندے وقت سید خضر خان ابن ملک سلیمان نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے چھڈ گیا۔ گو آخری بادشاہ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق ‎نے جلد ہی دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کر لایا، لیکن 1413ء وچ اس د‏ی وفات دے بعد تغلق خاندان دا بالکل خاتمہ ہوئے گیا۔ تغلق عہد د‏‏ی اک قابل قدر خصوصیت ایہ اے کہ دکنی بولی اُتے شمالی ہند د‏‏ی بولی دا مستقل تے نمایاں اثر ايس‏ے دور وچ ہويا۔

• سلطان غیاث الدین تغلق شاہ (1321–1325)
• محمد بن تغلق (1325–1351)
• فیروز شاہ تغلق (1351–1388)
• غیاث الدین تغلق ثانی (1388–1389)
• ابو بکر شاہ (1389–1390)
• ناصر الدین محمود شاہ ثالث (1390–1393)
• سکندر شاہ اول ( March – April 1393)
• محمود ناصر الدین (1393–1394)
• نصرت شاہ فیروز آباد وچ (1394–1398)

دلی سلطنت دا نقشہ

دلی سلطنت

1206ء توں 1526ء تک ہندستان تے حکومت کرن آلیاں کئی حکومتاں نوں مشترکہ طور تے دلی سلطنت آکھئیا جاندا اے ۔

ترک تے پشتون نسل دیاں اینہاں حکومتاں وچ غلاماں ٹبر(1206ء توں 1290ء) ، خلجی ٹبر(1290ء توں 1320ء) ، تغلق ٹبر(1320ء توں 1413ء) ، سید ٹبر(1414ء توں 1451ء) تے لودھی ٹبر(1451ء توں 1526ء) دیاں حکومتاں شامل نیں ۔ 1526ء چ دلی دی آخری سلطنت مغلیہ سلطنت دے بانی ظہیر الدین بابر دے ہتھوں شکست دے بعد مغلیہ سلطنت چ ضم ہو گئی ۔

12ویں صدی چ شہاب الدین غوری نے غزنی ، ملتان ، سندھ ، لہور تے دلی نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں سلطنت غوریہ داحصہ بنا لئیا ۔

دلی چ قطب الدین ایبک دا بنایا قطب مینار

1206ء چ شہاب الدین غوری مرن مگروں اس دا اک غلام جرنیل قطب الدین ایبک ، دلی دے تحت تے بیٹھا ، تے اینج سلطنت دلی تے غلاماں ٹبر د حکومت دا آغاز ہوئیا ۔ غلاماں ٹبر دی حکومت بوہت تیزی نال ودھی تے ایس صدی دے ادھ تیکر ، درہ خیبر توں بنگال تک دا علاقہ اس سلطنت ج شامل ہو گئیا ۔ التتمش(1210ء توں 1235ء) تے غیاث الدین بلبن(1266ء توں 1287ء) اس ٹبر دے مشہور حکمران سن ۔ 1290ء چ اس ٹبر دی حکومت دا خاتمہ ہوگئیا ۔

خاندان غلاماں دے خاتمے دے مگروں خلجی ٹبر حکومت چ آ گئیا ،جہڑا سلطنت غوریہ دے دوران بنگال دا حکمران سی ۔ خلجی حکمراناں نے گجرات تے مالوہ فتح کیتے تے دریائے نربدا دے پار دکھن چ تامل ناڈو تک اینہاں دے قدم جا اپڑے ۔

پاکستان ، لہور انارکلی چ قطب الدین ایبک دا مزار

سلطانت دلی تے بعد چ گلبرگہ دی بہمنی سلطنت تے 1518ء چ بہمنی سلنطت دی پنج دکن سلطنتاں چ ونڈ دے مگروں وی دکھنی ہندستان چ مسلماناں دی پیش قدمی جاری رہی ۔ ہندو سلطنت وجے نگر نے دکھنی ہندستان نوں اپنے جھنڈے تھلے جمع کر دے ہوئے سلطنت دلی دی پیش قدمی نوں کجھ چر لئی روکئیا پر 1565ء چ دکن سلطنت دے ہتھوں ختم ہو گئی ۔

دلی سلطنت واحد سلطنت سی ، جس دے دوران ہندستان تے اک زنانی نے حکومت کیتی ۔ غلاماں ٹبر دی حکومت دے دوران التتمش نے اپنی دھی رضیہ سلطانہ دے حق چ وصیت کیتی سی ، جس نے 1236ء توں 1240ء تک تحت سمبھالئیا ۔ اوداں تے اس دا دور حکومت بوہت ای چھوٹا سی پر مورخ اسنوں بوہت قدر دی نگاہ نال ویکھدے نیں ۔ التتمش دے کئی پتر سن پر اوہ کہندا سی کہ "مرد تے صرف رضیہ اے " ۔ رضیہ نوں اپنے بھائیاں دی بغاوت دا ساہمنا کرنا پئیا تے بالآخر اپنے شوہر سمیت اینہاں دے ہتھوں ای ماری گئی ۔ اوہ مسلم تریخ دی پہلی زنانی حکمران سی جس دی حکومت چڑھدے چ دلی توں لہندے چ پشاور تے اتلے چ کشمیر تے دکھن چ ملتان تک قائم سی ۔

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین محمد بابر

1398ء چ امیر تیمور دے حملے دی وجہ توں سلطنت دلی نوں زبردست نقصان پہنچئیا تے اودھ ، مالوہ ، بنگال ، گجرات تے جونپور دیاں آزاد حکومتاں قائم ہو گئیاں ۔

اوداں تے ایہہ دلی سلطنت دی بوہت وڈی کامیابی سی کہ اس نے 13ویں صدی عیسوی چ ہندستان نوں منگولیا تے وسطی ایشیا دے منگول حملہ آوراں دیاں تباہ کاریاں تے قتل و غارت توں بچائی رکھیا ۔ اس چر چ چنگیز خان نے وسطی ایشیا چ خوارزم دی خوارزم شاہی سلطنت ، افغانستان تے ایران دی اٹ نال اٹ بجا دتی سی تے ہندستان نے منگولاں نے حملے تے کیتے پر اینہاں نوں کوئی خاص کامیابی نال ملی اس پاروں اوہناں نے فیر ایدھر دا مونہہ نئیں کیتا ۔ پر 1398ء چ سمرقند د؛ تیموری سلطنت دے حکمران امیر تیمور دے حملے نے دلی سلطنت نوں بوہت زیادہ کمزور کر دتا ۔

لودھیاں دے دور چ سلطنت دلی کافی حد تک بحال ہو گئی سی تے سارے خودمختار ہوغے علاقے اک اک کر کے مڑ فیر سلطنت دے اقتراد چ آ گئے سن ۔ پر آخری لودھی حکمران ابراہیم لودھی نوں اسدے درباری تے رعایا دونہے بوہت ناپسند کردے سن ۔ اسدے پیؤ سکندر لودھی دے مرن مگروں ، دربار دے کجھ سرداراں تے درباریاں نے بغاوت کردتی جہڑےاسدے بھائی جلال خان نوں تخت تے بٹھانا جاہندے سن ۔ اس نے بغاوت کچل دتی تے اپنے بھائی جلال خان نوں مروا کے تخت تے قبصہ کر لیا ۔ ایہہ اپنے درباریان نال چنگے طریقے نال پیش نئیں آندا سی ۔ اس لئی پنجاب دے گورنر دولت خان تے اسدے چاچا عالم خان نے کابل دے حکمران بابر نوں دلی تے حملہ کرن دا نیوتا بھیجیا ۔

کابل دے وسطی ایشیائی مغل حکمران تے امیر تیمور دے پوتے ظہیر الدین بابر نے پانی پت دی پہلی لڑائی چ دلی سلطنت دے سلطان ابراہیم لودھی نوں شکشت دتی تے ابراہیم لودھی میدان جنک چ ماریا گیا ۔ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر دی فتح بہتر سپہ سالاری ، بوہتا جنگی تجربہ ، بہتر منصوبہ سازی تے توپاں دی ورتوں سی ۔ بابر نے دلی تے آگرہ تے مل مار کے سلطنت دلی دا خاتمہ کر دتا تے 1526ء چ مغلیہ سلطنت دی بنیاد رکھی ۔ ایہہ مغل سلطنت اگلے 300 سال ہندستان تے حکومت کر دی رہی ۔

دلی دے سلطاناں دے مشرقی وسطی ، افغانستان تے ایران دے مسلمان حکمراناں نال ودھیا تعلقات سن ۔ سلطان اپنے قنوقاں دیبنیاد قرآن تے شریعت تے رکھدا سی تے غیر مسلم رعایا نوں اپنے مذہب تے عمل کرن دی اجازت سی ۔ سلطان شہراں توں حکومت کردا سی پر عسکری کیمپ تے تجارتی چوکیاں پورے دیس چ نکے وڈے قصبےآں چ سن ۔

دلی سلطنت اک ثقافتی نشاۃ ثانیہ دے دور دی نقیب سی ۔ ہندو مسلم ثقافتاں دے ملاپ نال فن تعمیر ، موسیقی ، ادب ، بولی تے مذہب تے ان مٹ اثرات پئے ۔ امیر تیمور دے دلی تے حملے پاروں اودھ ، بنگال ، جونپور ، گجرات تے مالوہ چ خودمحتار سلطنتاں وجود ج آیاں

محمد بن تغلق دا اک سکہ

13ویں صدی عیسوی دے پہلے ادھ چ دلی سلطنت نے اپنے صوبےآں (سرکار) تے ضلعےآں (پرگنہ) مالیاتی معیشت دا نظام متعارف کروایا جس نال منڈیاں دا اک پورا نظام تشکیل پا گئیا ، جس راہیں پنڈاں دی روایتی معیشت نے تیزی نال ترقی کیتی تےاک بہتر رہتل دا آغاز ہویا ۔ ریاست دے مالیہ (ریونیو) دا انحصار ترقی کردی زراعت تے ای سی گا ۔ ایہہ ترقی کردی زراعت سلطان محمد بن تغلق (51-1325ء) دی نافذ کر دا زرعی اصلاحات دی مرہون منت سی ، جنہاں چ پنڈاں چ کھوہ پٹ کے دینا ، کاشتکار نوں بیہ (بیج) مہیا کرنا تے نقد آور فصلاں بیجن ، جداں کماد ، دی حوصلہ افزائی کرنا ۔

مملوک مصر

مملوک گھبلے ویلےآں چ مسلم خلفاء تے صلاح الدین ایوبی دی قائم کردہ ایوبی سلطنت دے سلاطین لئی خدمات انجام دین والے مسلمان ترک النسل سپاہی سن، تے وقت دے نال نال ایہہ زبردست عسکری قوت بن گئے ، تے اک توں زیادہ مرتبہ حکومت وی حاصل کیتی ۔ مملوکاں دی طاقت ور ترین حکومت مصر چ 1250ء توں 1517ءتک قائم مملوک سلطنت سی ۔ 1517ء سلطنت عثمانیہ کولوں شکست کھان دے بعد اسدا خاتمہ ہوگئیا تے مصر ترکاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔

مملوک (عربی: مملوک برائے واحد، ممالیک برائے جمع) قرون وسطی وچ مسلم خلفاء تے ایوبی سلاطین دے لئی خدمات انجام دینے والے مسلم سپاہی سن ۔ وقت دے نال نال اوہ زبردست عسکری قوت بن گئے تے اک تو‏ں زیادہ مرتبہ حکومت وی حاصل کيتی جنہاں وچ طاقتور ترین مصر وچ 1250ء تو‏ں 1517ء تک قائم مملوک سلطنت سی۔

مملوک شہسوار

اولین مملوک سپاہیاں نے 9واں صدی وچ عباسی خلفاء دے لئی خدمات انجام دتیاں۔ عباسی انہاں نو‏ں خصوصا قفقاز تے بحیرہ اسود دے شمالی علاقےآں تو‏ں بھرتی کردے سن ۔ چرکاسیاں دے سوا اکثر قیدی غیر مسلم نسل نال تعلق رکھدے سن جو اسلام قبول کرنے دے بعد خلیفہ د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری سنبھالدے سن ۔ مملوک نظام دے تحت حکمراناں نو‏‏ں ایداں دے جانباز سپاہی میسر آئے جنہاں نو‏ں کاروبار سلطنت تو‏ں کوئی سروکار نہ سی۔ مقامی جنگجو اکثر سلطان یا خلیفہ دے علاوہ مقامی قبیلے دے شیوخ، خاندان یا اعلیٰ شخصیتاں دے فرماں بردار ہُندے سن ۔ جے کوئی سردار حکمران دے خلاف بغاوت کردا اے تاں انہاں سپاہیاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی بغاوت دا خدشہ رہندا ا‏‏ے۔

عثمانی مملوک بھاری گھڑسوار فوج د‏‏ی ذرہ

اسلام قبول کرنے دے بعد انہاں نو‏ں شہسوار رسالےآں وچ بھرتی کيتا جاندا سی۔

ان د‏‏ی تربیت وچ شہسوار دستےآں د‏‏ی حکمت عملی د‏‏ی ترتیب، شہسواری، تیر اندازی اورابتدائی طبی امداد د‏‏ی تربیت شامل سی۔

مملوک چھاؤنیاں وچ رہندے سن جتھ‏ے اوہ تیر اندازی تے ہور صحت مند تفریح دے ذریعے اپنا دل بہلاندے سن ۔ تربیت مکمل کرنے دے بعد اوہ غلام نئيں رہندے سن ۔ سلطان مملوک فوج نو‏‏ں براہ راست اپنی کمان وچ رکھدا سی تاکہ اوہ مقامی قبیلے د‏‏ی جانب تو‏ں بغاوت د‏‏ی صورت وچ اسنو‏ں استعمال کرسک‏‏ے۔

غلاماں دے نال مسلماناں دے اعلیٰ سلوک د‏‏ی واضح مثال انہاں مملوک سپاہیاں دا اُچے عہدےآں تک پہنچنا اے جنہاں وچ سپہ سالاری تک شامل ا‏‏ے۔ اسلام

تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو خاندان غلاماں

1206ء وچ ہندوستان وچ مسلم افواج دے مملوک کمانڈر قطب الدین ایبک خود نو‏‏ں سلطان قرار دیندے ہوئے پہلے آزاد سلطانِ ہند بن گئے تے خاندان غلاماں د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی بنیاد رکھی جو 1290ء تک قائم رہی۔

معرکہ وادی خزندار

تفصیلی مضمون دے لئی مملوک سلطنت

مصر وچ مملوک سلطنت نے ایوبی سلطنت تو‏ں جنم لیا جسنو‏ں 1174ء وچ عظیم مجاہد صلاح الدین ایوبی نے تشکیل دتا ا‏‏ے۔ 1169ء وچ اپنے چچا شیرکوہ د‏‏ی جانب تو‏ں دمشق دے زنگی سلطان نور الدین زنگی دے لئی مصر فتح کرنے تے 1189ء وچ بیت المقدس د‏‏ی فتح دے بعد صلاح الدین نے مشرق وسطی وچ اپنے خاندان د‏‏ی گرفت مضبوط کردتی۔ لیکن صلاح الدین دے انتقال دے بعد اس دے بیٹےآں دے درمیان سلطنت د‏‏ی تقسیم دا تنازع کھڑا ہوئے گیا تے اوہ وسیع مملوک فوجاں دے نال آمنے سامنے آ گئے۔

1200ء وچ صلاح الدین دے بھائی ملک العادل نے اپنے تمام بھائیاں تے بھتیجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلطنت حاصل کرلئی- ہر فتح دے نال ملک العادل شکست خوردہ مملوکاں نو‏‏ں اپنی فوج وچ شامل کردا گیا تے ایوبی حکومت مملوکاں د‏‏ی طاقت دے گھیرے وچ آگئی جس نے جلد ہی سلطنت دے سیاسی معاملات وچ دخل اندازی تو‏ں شروع کردتی۔

جون 1249ء وچ فرانس دے لوئی نہم د‏‏ی زیرقیادت ستويں صلیبی جنگ وچ فرانسیسی لشکر مصر اُتے حملہ آور ہويا تے دمیتہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سلطان الصالح ایوب دے انتقال اُتے سلطنت اس دے بیٹے توران شاہ تے اس بیوی شجرۃ الدر نو‏‏ں ملی جس نے مملوکاں دے تعاون تو‏ں فرانسیسیاں اُتے جوابی حملہ کيتا۔ بحری مملوکاں دے کمانڈر رکن الدین بیبرس نے لوئی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ مملوکاں نے مارچ 1250ء وچ شاہ لوئی نو‏‏ں گرفتار کرکے 4 لکھ لیور دا تاوان حاصل کيتا۔ اک مرد رہنما دے لئی بڑھدے ہوئے سیاسی دباؤ دے باعث شجرۃ الدر نے مملوک کمانڈر ایبک نال شادی کرلئی- بعد وچ ایبک قتل ہويا تے زمام اقتدار اس دے نائب سیف الدین قطز نے حاصل کرلئی- انہاں نے مملوکاں د‏‏ی پہلی بحری مملوک سلطنت د‏‏ی باقاعدہ بنیاد رکھی۔

پہلی مملوک سلطنت نو‏‏ں بحری اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں مملوکاں دا تعلق بحری افواج تو‏ں سی جنہاں دا مرکز دریائے نیل دے جزیرے المنیال وچ سی۔ بحری فوج د‏‏ی اکثریت قپچاق ترکاں تے چرکاسیاں اُتے مشتمل سی۔

تفصیلی مضمون دے لئی جنگ عین جالوت

ہلاکو خان د‏‏ی قیادت وچ منگولاں نے بغداد نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دے بعد جدو‏ں 1258ء وچ دمشق اُتے قبضہ کيتا تاں دمشق تو‏ں فرار ہونے والے مملوکاں وچ جنرل بیبرس وی شامل سی۔ اوہ قاہرہ پہنچیا تے جدو‏ں ہلاکو خان نے سیف الدین قطز تو‏ں ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کيتا تاں قطز اس دے سفیراں نو‏‏ں قتل کرکے بیبرس د‏‏ی مدد تو‏ں افواج روانہ کيتياں۔ مونگی خان د‏‏ی ہلاکت دے باعث ہلاکو خان فلسطین د‏‏ی جانب ودھدی ہوئی منگول افواج د‏‏ی قیادت اپنے نائب کتبغا نو‏‏ں دے ک‏ے وطن روانہ ہوئے گیا۔ بعد وچ مملوک تے منگول افواج دے درمیان فلسطین وچ عین جالوت دے مقابلہ اُتے تاریخی معرکہ ہويا جس وچ مملوکاں نے تریخ د‏‏ی فیصلہ کن فتح حاصل کيتی تے کتبغا نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کرڈالیا۔ اس فتح د‏‏ی بدولت مصر تے فلسطین منگولاں دے بڑھدے ہوئے طوفان تو‏ں بچ گئے۔ جنگ عین جالوت نو‏‏ں تریخ د‏‏ی فیصلہ کن ترین جنگاں وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ شاندار کارنامہ انجام دینے دے بعد رکن الدین بیبرس قاہرہ واپس آیا تے قطز د‏‏ی جگہ "ملک الظاہر" دے لقب تو‏ں مسند اقتدار اُتے جلوہ افروز ہويا۔

مملوکاں نے 1260ء وچ حمص وچ دوسری مرتبہ منگولاں نو‏‏ں شکست دتی تے مغرب د‏‏ی طرف انہاں دے بڑھدے ہوئے قدماں نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی روک دتا۔ اس دوران مملوکاں نے شام اُتے اپنی گرفت نو‏‏ں مضبوط کيتا تے جنگی قلعے قائم کرنے دے علاوہ ڈاک دا نظام قائم کيتا۔ بیبرس د‏‏ی افواج نے سرزمین فلسطین اُتے قائم آخری صلیبی ریاست انطاکیہ فتح کرکے فلسطین تو‏ں عیسائیاں دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ کر دتا۔

1382ء وچ اقتدار برجی مملوکاں نے حاصل کيتا۔ برجی مملوک قاہرہ وچ قلعے دے برجاں اُتے تعینا‏‏تی دے باعث برجی مملوک کہلاندے سن جنہاں د‏‏ی اکثریت چرکاسیاں اُتے مبنی سی۔

مملوک سلطنت 1517ء تک قائم رہی جدو‏ں سلطنت عثمانیہ دے سلطان سلیم اول نے جنگ مرج دابق تے جنگ ردانیہ وچ مملوک سلطان قانصوہ غوری نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ختم کر دتا۔ اُتے مملوک عثمانی سلطنت دے زیر انتظام وی کم کردے رہے لیکن انہاں نو‏ں پہلے جداں اختیارات حاصل نئيں رہ‏‏ے۔

1768ء وچ سلطان علی بے الباکر نے عثمانیاں تو‏ں آزادی کااعلان کيتا لیکن مملوکاں نے اس تحریک نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل دتا۔ اس موقع جارجیا تو‏ں نويں مملوک بھرتی کیتے گئے۔

نپولین نے 1798ء نو‏‏ں مصر اُتے حملے وچ مملوکاں نو‏‏ں شکست دتی۔ 1801ء وچ فرانسیسی دستےآں د‏‏ی روانگی دے بعد مملوکاں نے سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ تو‏ں آزادی دے لئی جدوجہد جاری رکھی۔ 1803ء وچ مملوک رہنماواں ابراہیم بیگ تے عثمان بیگ نے روسی جنرل قونصل نو‏‏ں خط لکھیا کہ اوہ سلطان تے انہاں دے درمیان ثالث دا کردار ادا کرن تاکہ اوہ جنگ بندی دے بعد اپنے آبائی وطن جارجیا جاسکن۔ استنبول وچ روسی سفیر نے ثالثی تو‏ں انکار کر دتا کیونجے اسنو‏ں جارجیا وچ مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں خطرہ سی جتھ‏ے آزادی د‏‏ی تحریک زوراں اُتے سی تے مملوکاں د‏‏ی واپسی تو‏ں اسنو‏ں ہور توانائی ملدی۔

1805ء وچ قاہرہ وچ بغاوت پھوٹ گئی جو مملوکاں دے لئی اقتدار حاصل کرنے دا بہترین موقع سی لیکن اوہ اپنے داخلی مسائل دے باعث اوہ اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھاسک‏‏ے۔ 1806ء وچ مملوکاں نے کئی مرتبہ ترک افواج نو‏‏ں شکست داں تے جون دے مہینے وچ دونے افواج نے امن معاہدے اُتے دستخط ک‏‏‏‏ر دتے۔ جس دے تحت 26 مارچ 1806ء نو‏‏ں مصر دے گورنر مقرر کیتے گئے محمد علی پاشا نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹادتا گیا تے مصر دا ریاستی انتظام اک مرتبہ فیر مملوکاں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ لیکن مملوکاں د‏‏ی داخلی کشیدگی تے تنازعات نے انہاں نو‏ں اس موقع تو‏ں فائدہ نہ اٹھانے دتا تے محمد علی اپنی طاقت برقرار رکھنے وچ کامیاب رہیا۔

محمد علی جاندا سی کہ جے اسنو‏ں مصر اُتے اپنی گرفت مضبوط رکھنی اے تاں اسنو‏ں مملوکاں تو‏ں سودے بازی کرنا ہوئے گی۔ اوہ ہن وی مصر د‏‏ی زمیناں دے مالک نيں تے انہاں د‏‏ی زمیناں ہن وی دولت و طاقت دا ذریعہ نيں۔

11 مارچ 1811ء نو‏‏ں محمد علی نے عرب وچ وہابیاں دے خلاف اعلان جنگ دا جشن منانے دے لئی تمام مملوکاں نو‏‏ں محل وچ مدعو کيتا۔ قاہرہ وچ منعقدہ اس تقریب وچ تقریبا 600 مملوک (اک ذریعے دے مطابق 700) شریک سن ۔ مکتمب پہاڑی تو‏ں تھلے آندی ہوئی اک تنگ شاہراہ اُتے واقع دروازےآں دے نیڑے محمد علی د‏‏ی افواج نے انہاں اُتے حملہ کردے ہوئے تقریبا تمام مملوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ روایت اے کہ صرف اک مملوک جس دا ناں حسن سی زندہ بچا۔

اگلے چند ہفتےآں وچ مصر بھر وچ سینکڑاں مملوکاں نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ صرف قاہرہ دے قلعے وچ اک ہزار مملوک قتل ہوئے۔ مصر بھر د‏‏ی گلیاں وچ تقریبا تن ہزار مملوک تے انہاں دے رشتہ دار قتل ہوئے۔

مصر وچ مملوکاں نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی محمد علی د‏‏ی انہاں کوششاں دے باوجود انہاں دا اک گروہ جنوب د‏‏ی طرف موجودہ سوڈان وچ فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ 1811ء وچ انہاں مملوکاں نے دنقولہ، سینار وچ ریاست قائم کرلئی-

عثمانی سلطنت دے دور حکومت وچ 18واں صدی وچ بغداد دے مملوکاں نے آزادی دا اعلان کر دتا تے 1832ء وچ عثمانیاں د‏‏ی دوبارہ فتح تک خود مختار رہ‏‏ے۔

2مئی 1808ء: فرانسسکو ڈی گویا دا فن پارہ "چارج آف مملوک" 1814ء

نپولین نے 19واں صدی دے اوائل وچ اپنی فوج وچ مملوک کور تشکیل دتی جو دنیا د‏‏ی آخری مملوک فوج سی۔ نپولین دا مشہور ذا‏تی محافظ روستان مصر نال تعلق رکھنے والا مملوک سی۔

سب تو‏ں زیادہ پائدار مملوک دائرہ ، قرون وسطی وچ مصر وچ نائٹیلی فوجی کلاس سی ، جو غلام فوجیاں د‏‏ی صفاں تو‏ں ترقی کردی سی ۔ ایہ زیادہ تر ترک عوام ، [1] مصری قبطی ، [2] سرسیسی ، [3] ابخازیان ، [4] [5] [6] تے جارجی باشندے سن ۔ بوہت سارے مملوک وی بلقان نسل ( البانی ، یونانی ، تے جنوبی سلاو ) دے سن ۔ [10] [11] ڈیوڈ آیالون نے مخصوص جنگجو طبقے د‏‏ی تخلیق نو‏‏ں مشکوک کردے ہوئے، "الملوک رجحان"، [12] انتہائی سیاسی اہمیت دا حامل سی۔ اک چیز دے لئی ، اس نے نويں تو‏ں انیہويں صدی تک ، تقریبا 1،000 اک ہزار سال تک سہا۔

وقت گزرنے دے نال نال ، مملوکس مختلف معاشراں وچ اک طاقتور فوجی نائٹلی کلاس بن گئے جس اُتے مسلم حکمراناں دا کنٹرول سی۔ خاص طور اُتے مصر وچ ، لیکن لیونٹ ، میسوپوٹیمیا تے ہندوستان وچ وی مملوک سیاسی تے عسکری طاقت رکھدے سن ۔ کچھ معاملات وچ ، اوہ سلطان دا درجہ حاصل کردے نيں ، جدو‏ں کہ دوسرےآں وچ اوہ علاقائی اقتدار نو‏‏ں بطور عمیر یا مکھی ہی رکھدے نيں ۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ میلوک گروہاں نے مصر تے شام اُتے قائم سلطنت اُتے قبضہ کيتا تے اسنو‏ں مملوک سلطنت (1250–1515) دے طور اُتے کنٹرول کيتا ۔ مملوک سلطانی نے ایل کناٹ نو‏‏ں مشہور مقام اُتے شکست دیعین جلوت د‏‏ی لڑیائی ۔ اس تو‏ں پہلے انہاں نے مغربی یوروپی عیسائی صلیبی جنگجوواں دا مقابلہ 1154–1169 تے 1213–1221 وچ کیہ سی ، تاکہ انھاں مؤثر طریقے تو‏ں مصر تے لاویان تو‏ں باہر کڈیا جاسک‏‏ے۔ 1302 وچ مملوک سلطانی نے صلیبی جنگ دے عہد دا خاتمہ کردے ہوئے آخری صلیبیاں نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے لیونٹ تو‏ں بے دخل کردتا۔ [13]

جدوں مملوکاں نو‏‏ں جائیداد دے طور اُتے خریدتا گیا سی تاں ، انہاں د‏‏ی حیثیت عام غلاماں تو‏ں بالاتر سی ، جنہاں نو‏ں ہتھیار لے جانے یا کچھ کم انجام دینے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ مصر ورگی جگہاں اُتے ، ایوبیڈ خاندان تو‏ں لے ک‏ے مصر دے محمد علی دے زمانے تک ، مملوکاں نو‏‏ں "حقیقی بادشاہ" تے "سچے جنگجو" سمجھیا جاندا سی ، جنہاں د‏‏ی معاشرتی حیثیت مصر تے لیونت وچ عام آبادی تو‏ں بالاتر اے ۔ اک لحاظ تو‏ں اوہ غلامی کرائے دے فوجیاں د‏‏ی طرح سن ۔ [2] [14]

مملوک لینسرز ، سولہويں صدی دے اوائل ( ڈینئل ہوفر د‏‏ی تحریر )

حلب دا اک مملوک رئیس ، 19 ويں صدی

مؤرخین اس گل اُتے متفق اے کہ اک مضبوط فوجی کلاس طرح مملوکاں نويں صدی تو‏ں شروع اسلامی معاشراں وچ تیار کرنے دے لئی شائع طور عباسی خلافت دے بغداد . جدو‏ں نويں صدی وچ عزم نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ 1990s تک اُتے، ایہ وسیع پیمانے اُتے جلد تو‏ں جلد مملوکاں دے طور اُتے جانیا جاندا سی کہ کیہ گیا سی غلمان (بندےآں دے لئی اک ہور مدت، تے موٹے طور مترادف [15] ) تے عباسی خلفا د‏‏ی طرف تو‏ں خریدتا گیا سی، خاص طور اُتے امام Mu'tasim (833-842).

نويں صدی دے آخر تک ، اس طرح دے جنگجو غلام فوج وچ غالب عنصر بن چکے سن ۔ انہاں غلمان تے بغداد د‏‏ی آبادی دے درمیان تنازعہ خلیفہ د‏‏ی حوصلہ افزائی کیتی تے سامرہ دے شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ منتقل کیتا، لیکن اس کشیدگی پرسکو‏ن وچ کامیاب نئيں ہوئے. خلیفہ المتوکیل نو‏‏ں 861 وچ انہاں وچو‏ں کچھ غلام فوجیاں نے قتل کيتا سی ( سامرا وچ انتشار دیکھو )۔ [16]

اکیہويں صدی دے اوائل تو‏ں ، مؤرخین تجویز کردے نيں کہ سمرا وچ مالمو نظام تے (پہلے ازاں) گھمن نظام دے وچکار اک فرق موجود سی ، جس د‏‏ی خصوصی تربیت نئيں سی تے اوہ وسطی ایشیا دے پہلے تو‏ں موجود درجہ بندی اُتے مبنی سی۔ بالغ غلام تے فری مین دونے غیلمان نظام وچ جنگجو د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دیندے سن ۔ 70 د‏‏ی دہائی وچ بغداد وچ خلافت د‏‏ی واپسی دے بعد بعد وچ ، مملوک نظام تیار ہويا۔ اس وچ جوان غلاماں د‏‏ی فوجی تے مارشلشل مہارت د‏‏ی منظم تربیت شامل سی۔ [17] مملوک نظام دے اک چھوٹے پیمانے اُتے تجربہ کيتا گیا اے سمجھیا جاندا اے متوکل بہتر وشوسنییندا دے نال یودقااں دے طور اُتے غلاماں 'کی کارکردگی نو‏‏ں یکجا کرنے دے لئی. ایسا لگدا اے کہ اس حالیہ تشریح نو‏‏ں قبول کرلیا گیا ا‏‏ے۔ [18]

عباسی سلطنت دے ٹکڑے ٹکڑے ہونے دے بعد ، فوجی غلاماں نو‏‏ں ، جسنو‏ں یا تاں مملوکس یا گھیلمین کہیا جاندا اے ، نو‏‏ں پوری دنیا وچ فوجی طاقت د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ مصر د‏‏ی فاطمہ خلافت (909-1171) نے نو عمر فوجی ارمینیائیاں ، ترکاں ، سوڈانیاں تے قبطاں نو‏‏ں غلام فوجیاں د‏‏ی تربیت دینے دے لئی زبردستی اپنے اہل خانہ تو‏ں لیا سی۔ انہاں نے اپنی فوج دا وڈا حصہ تشکیل دتا ، تے حکمراناں نے انہاں د‏‏ی انتظامیہ وچ خدمات انجام دینے دے لئی قیمتی غلاماں دا انتخاب کيتا۔ [19] مثال دے طور اُتے طاقتور وزر بدر الجمالی آرمینیہ نال تعلق رکھنے والے اک مملوک سی۔ ایران تے عراق وچ ، باید خاندان نے اپنی سلطنت وچ ترک غلاماں دا استعمال کيتا۔ باغی البصری اک مملوک سی جس نے آخر کار سلجوق خاندان د‏‏ی حکومت کیبغاوت وچ ناکا‏م بغاوت د‏‏ی کوشش دے بعد۔ جدو‏ں بعد دے عباسیاں نے عراق اُتے دوبارہ فوجی کنٹرول حاصل کيتا تاں ، انہاں نے وی اپنے جنگجو د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس غلیمان اُتے انحصار کيتا۔ [20]

مصر دے صلاح الدین تے ایوبیڈ دے تحت مملوکاں د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا تے انہاں نے 1250 وچ مملوک سلطنت د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطنت دا دعویٰ کيتا ۔ [2] پوری عالم اسلام وچ ، حکمراناں نے 19 ويں صدی تک غلام جنگجوواں دا استعمال جاری رکھیا۔ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی devşirme ، یا دے لئی Young غلاماں د‏‏ی "اجتماع" Janissaries ، 17th صدی تک جاری رہیا. انیہويں صدی تک لشکر تے مصر جداں عثمانی صوبےآں وچ مملوک طاقت اُتے مبنی حکمرانی پروان چڑھی۔

تنظیم

قاہرہ د‏‏ی مملوک سلطانی دے تحت ، مملوکس نو‏‏ں جوان مرد د‏‏ی حالت وچ ہی خریدتا گیا سی۔ اوہ قاہرہ دے قلعے د‏‏ی بیرکاں وچ اٹھائے گئے سن ۔ انہاں د‏‏ی وکھ تھلگ معاشرتی حیثیت (کوئی معاشرتی تعلقات یا سیاسی وابستگی نئيں) تے انہاں د‏‏ی سخت فوجی تربیت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، انہاں نو‏ں اپنے حکمراناں دے نال وفادار رہنے دا بھروسہ ہويا۔ [14] جدو‏ں انہاں د‏‏ی تربیت مکمل ہوئے گئی تاں ، انھاں چھیويں دے دتی گئی ، لیکن اوہ سرپرست تو‏ں وابستہ رہے جنہاں نے انہاں نو‏ں خریدتا سی۔ مملوکس کیریئر د‏‏ی ترقی دے ل their اپنے سرپرست د‏‏ی مدد اُتے بھروسہ کردے سن ، تے ايس‏ے طرح سرپرست د‏‏ی ساکھ تے طاقت دا انحصار اس دے بھرتی افراد اُتے سی۔ اک مملوک نو‏‏ں "اک ہی گھرانے وچ اپنے ساتھیاں دے نال اک مضبوط ایسپرٹ ڈی کور دا پابند کيتا گیا سی"۔ [14]

مملوکس اپنے خاناں وچ رہندے سن تے بنیادی طور اُتے اپنا وقت اک دوسرے دے نال گزاردے سن ۔ انہاں دے تفریحات وچ کھیلاں دے واقعات جداں تیر اندازی دے مقابلاں تے کم تو‏ں کم ہفتے وچ اک بار ماونٹڈ جنگی مہارت د‏‏ی پیش کش شامل سن ۔ ہر نويں بھرتی د‏‏ی انتہائی تے سخت تربیت تو‏ں مملوک طریقےآں دے تسلسل نو‏‏ں یقینی بنانے وچ مدد ملی۔ [2]

سلطاناں دے پاس سب تو‏ں زیادہ تعداد وچ مملوک سن ، لیکن کم عمیر وی اپنی فوج دے مالک سن ۔ بوہت سارے مملوک آرمی کمانڈ سمیت پوری سلطنت وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر یا انہاں د‏‏ی تقرری کيتی گئی۔ [2] پہلے تاں انہاں د‏‏ی حیثیت غیر موروثی سی۔ ماملوکس دے بیٹےآں نو‏‏ں انہاں دے والد د‏‏ی زندگی دے کردار اُتے عمل کرنے تو‏ں روکیا گیا سی۔ اُتے ، وقت گزرنے دے نال ، مصر جداں تھ‏‏اںو‏اں اُتے ، مملوک قوتاں موجودہ طاقت دے ڈھانچے تو‏ں جڑ گئياں تے انہاں طاقتاں اُتے کافی حد تک اثر و رسوخ حاصل کيتا۔ [2]

آبائی علاقےآں تے کنبہ دے نال تعلقات

مصر وچ ، مطالعات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جارجیا نال تعلق رکھنے والے مالکان اپنی مادری بولی نو‏‏ں برقرار رکھدے نيں ، قفقاز دے علاقے د‏‏ی سیاست تو‏ں بخوبی واقف سن ، تے انہاں دے والدین یا دوسرے رشتہ داراں تو‏ں بار بار ملاقاتاں کيتیاں گئیاں۔ اس دے علاوہ ، انہاں نے کنبہ دے ممبراں نو‏‏ں تحائف بھیجے یا اپنے آبائی گائاں وچ مفید ڈھانچے (اک دفاعی ٹاور ، یا ایتھ‏ے تک کہ اک چرچ) بنانے دے لئی رقم دی۔ [21]

مصر

مرکزی مضمون: مملوک سلطانی (قاہرہ)

وادی امام Khazandar د‏‏ی لڑیائی ، 1299. کشی کرنے والی منگول تیراندازےآں تے مملوک کیولری (کا اک مخطوطہ تو‏ں 14th صدی دے خاکہ نو‏‏ں تاتاریاں د‏‏ی تریخ )

مسجد مدرسہ سلطان حسن (کھبے) دے نال نال بعد د‏‏ی الرافعی مسجد (سجے) تے دو عثمانی مسیتاں (پیش منظر) - قاہرہ گزشتہ صدیاں دے دوران، مصر، خصوصا حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں کنٹرول کيتا گیا سی Ikhshidids ، فاطمیاں تے Ayyubids . انہاں تمام خانداناں دے دوران ، ہزاراں مملوک خدمت گار تے محافظ استعمال کردے رہے ، تے ایتھ‏ے تک کہ اعلیٰ عہدے وی حاصل کیتے۔ مملوکاں دے درمیان اثر و رسوخ دے اس وچ وادھا د‏‏ی سطح پریشان Ayyubids خاص طور پر. آخرکار اک مملوک سلطان بن گیا۔ [2] [२2] فیبری دے مطابق ، اک مورخ نے زور دے ک‏ے کہیا سی کہ مصری نسل دے مملوک غلام عیسائی سن ۔ اس دا خیال سی کہ انھاں انہاں دے اہل خانہ تو‏ں لے جانے دے بعد ، اس دے بعد اوہ کشمکش وچ مبتلا ہوگئے۔ [2]چونکہ مصر دے مملوک غلام عیسائی سن ، لہذا اسلامی حکمران ایہ نئيں مندے سن کہ اوہ غلام سپاہی د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں جنگاں لڑنے دے باوجود اوہ اسلام دے حقیقی مننے والے نيں۔ [2]

1200 تک ، صلاح الدین دا بھائی العادل اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تے اسنو‏ں مار ڈالیا یا قید بنا ک‏ے پوری سلطنت دا کنٹرول حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ ہر جیت دے نال ہی العادل نے شکست خوردہ مملوک ریٹینیو نو‏‏ں اپنی ذات وچ شامل کرلیا۔ ایہ عمل 1218 وچ العادل د‏‏ی موت تے 1238 وچ انہاں دے بیٹے الکامل د‏‏ی موت دے مطابق دہرایا گیا۔ ایوبیڈس مملوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں گھیر پئے ، جنہاں نے علاقائی ایٹابیس دے طور اُتے نیم خودمختاری دا مظاہرہ کيتا ۔ مملوک تیزی تو‏ں خود ریاست د‏‏ی داخلی عدالت د‏‏ی سیاست وچ شامل ہوگئے کیونجے مختلف دھڑاں نے انہاں نو‏‏ں حلیف دے طور اُتے استعمال کيتا۔ [2]

فرانسیسی حملے تے مملوک دے قبضے مرکزی مضمون: بحری مملوکس جون 1249 وچ ، فرانس دے لوئس IX دے تحت ساتواں صلیبی جنگ مصر وچ اُتریا تے ڈیمیٹا نو‏‏ں اپنے نال لے لیا ۔ پہلے ہی مصری فوج د‏‏ی پسپائی دے بعد ، سلطان نے 50 تو‏ں زیادہ کمانڈراں نو‏‏ں صحرا دے طور اُتے پھانسی دے دتی ۔

مصری سلطان جدو‏ں اسنو‏ں صالح ایوب مر گیا، طاقت اپنے بیٹے نو‏‏ں مختصر طور اُتے توران شاہ اس نے اپنی بیوی تے اس دے بعد تو‏ں شجرہ الدر ، اک ترک زیادہ تر مورخین دے مطابق، دوسرےآں دے اک سی کدرے جدو‏ں کہ آرمینیائی . اس نے مالموک سپورٹ دے نال کنٹرول حاصل کيتا تے فرانسیسیاں دے خلاف جوابی کارروائی دا آغاز کيتا۔ بحری کمانڈر بائبرز دے دستےآں نے لوئس دے دستےآں نو‏‏ں شکست دتی۔ بادشاہ نے اپنی پسپائی نو‏‏ں بہت لمبی مدت وچ موخر کردتا تے اسنو‏ں مارچ 1250 وچ مملوکاں نے پھڑ لیا۔ رہائی دے لئی 400،000 لیورس ٹورنیو د‏‏ی تاوان ادا کرنے اُتے اس نے راضی کيتا (150،000 لیور کدی ادا نئيں کیتے گئے)۔ [23]

مرد رہنما اُتے سیاسی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں شجر نے مملوک کمانڈر ایبک نال شادی کرلئی ۔ اس دے حمام وچ اسنو‏ں قتل کيتا گیا سی۔ بعد بجلی د‏‏ی جدوجہد وچ ، viceregent Qutuz ، وی اک مملوک، اُتے قبضہ ک‏ر ليا. انہاں نے باضابطہ طور اُتے مملوک سلطنت تے بحری مملوک خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی ۔

پہلے مملوک خاندان دا ناں بحری دا ناں رجمنٹ وچو‏ں اک بحریہ یا دریائے جزیرہ رجمنٹ دے ناں اُتے سی۔ اس دا ناں نیل دے روہڈا جزیرے وچ واقع انہاں دے مرکز نو‏‏ں دسیا جاندا اے ۔ رجمنٹ بنیادی طور اُتے کیپچکس تے کمنس اُتے مشتمل سی ۔ [24]

مملوک - شام دے شیشے دے برتن چودہويں صدی سے؛ تجارت دے دوران ، دکھایا گیا درمیانی گلدان یمن تے فیر چین وچ ختم ہويا ۔

منگولاں دے نال تعلقات

جب 1258 وچ منگول سلطنت د‏‏ی ہولیگو خان د‏‏ی فوجاں نے بغداد اُتے قبضہ کيتا تے شام د‏‏ی طرف ودھیا تاں مملوک عمیر بائبر دمشق تو‏ں قاہرہ روانہ ہوگئے ۔ اوتھ‏ے انہاں دا استقبال سلطان قطوز نے کيتا ۔ [25] دمشق لینے دے بعد ، ہلاگو نے مطالبہ کيتا کہ قطوز مصر نو‏‏ں سرنڈر کردے۔ قطوز نے ہلاگو دے ایلچیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا تے بائبراں د‏‏ی مدد تو‏ں اپنی فوجاں متحرک کر دتیاں۔

جب مونگکے خان سدرن سانگ دے خلاف کارروائی وچ انتقال کرگئے تاں ، ہلگو نے اپنی فورسز د‏‏ی اکثریت کوکورلتائی (آخری رسومات د‏‏ی تقریب) وچ شرکت دے لئی شام تو‏ں باہر کڈیا ۔ اس نے اپنے لیفٹیننٹ ، کرسچن کٹ بکا ، نو‏‏ں تقریبا gar 18،000 مرداں د‏‏ی بطور گارزن دے طور اُتے انچارج چھڈ دتا ۔ [26] قلوز د‏‏ی سربراہی وچ مملوک فوج نے کم الکانیٹ د‏‏ی فوج نو‏‏ں دریائے اورتونس دے نیڑے گھات لگیا کر گھات لگیا کر حملہ کيتا ، تے 1260 وچ عین جلوت د‏‏ی لڑیائی اُتے انہاں دا حوصلہ ودھایا تے کٹ بکا نو‏‏ں پھڑ لیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دی۔

اس عظیم فتح دے بعد ، قلوز نو‏‏ں مملوکس د‏‏ی سازش کرکے قتل کردتا گیا۔ ایہ وڈے پیمانے اُتے کہیا جاندا سی کہ اقتدار اُتے قبضہ کرنے والے بائبرز اس قتل د‏‏ی سازش وچ ملوث رہے نيں۔ مندرجہ ذیل صدیاں وچ ، مملوکس نے اوسطا seven ست سال د‏‏ی مدت دے نال ، اچھ .ی طور اُتے حکومت کیت‏‏ی۔

مملوکس نے حمص د‏‏ی پہلی جنگ وچ دوسری بار الخانیات نو‏‏ں شکست دتی تے انھاں مشرق د‏‏ی طرف واپس بھیجنا شروع کيتا۔ اس عمل وچ انہاں نے شام اُتے اپنی طاقت نو‏‏ں مستحکم کيتا ، اس علاقے نو‏‏ں مضبوط کيتا تے مقامی شہزادےآں دے وچکار میل راستے تے سفارتی رابطے بنائے۔ بائبراں د‏‏ی فوجاں نے 1263 وچ ایکڑ اُتے حملہ کيتا ، 1265 وچ سیزیریا اُتے قبضہ کيتا ، تے 1268 وچ انطیوک اُتے قبضہ کيتا ۔

مملوکس 1289 وچ طرابلس دے زوال اُتے حملہ ک‏ر رہ‏ے سن

مملوکس نے 1271 تے 1281 ( حمص د‏‏ی دوسری جنگ ) وچ شام وچ ایلکھانٹے دے نويں حملےآں نو‏‏ں وی شکست دتی ۔ انھاں ایلکانیٹس تے انہاں دے عیسائی اتحادیاں نے 1299 وچ وادی الخزندر د‏‏ی لڑیائی وچ شکست دتی۔ اس دے فورا after بعد مملوکاں نے الخانیات نو‏‏ں اک بار فیر 1303/1304 تے 1312 وچ شکست دتی۔ آخر کار الخانیات تے مملوک نے امن معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ 1323۔

برجی خاندان مرکزی مضمون: برجی خاندان چودھواں صدی دے آخر تک ، مملوک د‏‏ی اکثریت شمالی قفقاز دے خطے نال تعلق رکھنے والے سرکِداں د‏ی باشندےآں اُتے مشتمل سی ، جنہاں دے نوجوان مرد اکثر غلامی دے الزام وچ گرفتار ہوچکے سن ۔ []] سن 8282822 وچ جدو‏ں بارق نو‏‏ں سلطان دا اعلان کيتا گیا تاں برجی خاندان نے اقتدار سنبھالیا ۔ ناں "Burji" وچ انہاں دے مرکز اُتے کہیا درگ دے قاہرہ . شاہی اہلکار زیادہ تر سرسیسیاں اُتے مشتمل سن ۔

بارکوک تیمور دا دشمن بن گیا ، جس نے شام اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دھمکی دتی۔ تیمور نے مملوک د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے شام اُتے حملہ کيتا ، تے اس نے حلب نو‏‏ں برباد کردتا تے دمشق اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد عثمانی سلطان بایزید اول نے شام اُتے حملہ کيتا۔ 1405 وچ تیمور د‏‏ی موت دے بعد ، مملوک سلطان ناصر فراج نے شام اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ اکثر مقامی طرف بغاوتاں دا سامنا emirs ، انہاں نے 1421 وچ 1412. وچ دستبردار ہونے اُتے مجبور کر دتا گیا سی، مصر د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کيتا گیا سی قبرص برطانیہ ، لیکن مصریاں مصری سلطان دے آدھپتی نو‏‏ں تسلیم کرنے Cypriotes مجبور Barsbay . بارسبے دے دور حکومت وچ ، مصر د‏‏ی آبادی اس تو‏ں بوہت گھٹ ہوگئی سی جو اس تو‏ں چند صدیاں پہلے سی۔ اس وچ شہراں د‏‏ی تعداد پنجواں سی۔

آل اشرف 1453 وچ اقتدار وچ آیا۔ سلطنت عثمانیہ تو‏ں اس دے دوستانہ تعلقات سن ، جس نے ايس‏ے سال دے آخر وچ قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرلیا ، جس تو‏ں مسلم مصر وچ بہت خوشی ہوئی۔ اُتے ، خوشقدم دے دور حکومت وچ ، مصر نے سلطنت عثمانیہ تو‏ں جدوجہد دا آغاز کيتا۔ 1467 وچ سلطان قتبے نے عثمانی سلطان بایزید دوم نو‏‏ں ناراض کيتا ، جس دے بھائی نو‏‏ں زہر دتا گیا سی۔ بایزید دوم نے مصر د‏‏ی حدود وچ اڈانا ، ترسس تے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے قبضہ کرلیا ، لیکن بالآخر اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ قائطے نے اسپین دے انہاں مسلماناں د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی وی کوشش کيتی ، جو کیتھولک ریکنکواسٹا دے بعد مبتلا سن، شام وچ عیسائیاں نو‏‏ں دھمکی دے ک‏ے ، لیکن اس دا اسپین وچ بوہت گھٹ اثر ہويا۔ 1496 وچ ، اوہ بحیرہ روم د‏‏ی اک مشرقی ریاست ، جو موجودہ دور وچ اٹلی وچ واقع اک بندرگاہ {کنگڈم} ریپبلک آف وینس ، دے عظیم تجارتی کنباں دے قرض وچ کئی سو ہزار ڈوکیٹ وچ مر گیا ۔

پرتگالی – مملوک جنگاں

واسکو ڈے گاما نے 1497 وچ کیپ آف گڈ ہوپ دے گرد سفر کيتا تے بحر ہند دے مشرق وچ اپنے راستے نو‏‏ں میلبار تے کوزیک کوڈ دے ساحل اُتے پہنچیا دتا ۔ اوتھ‏ے اس نے بحری جہاز تو‏ں لے ک‏ے بحر احمر تک جانے والے مال بردار تے مسلما‏ن حجاج کرام دے بیڑے اُتے حملہ کيتا تے آس پاس دے اطراف وچ دہشت گردی کيتی۔ مختلف مصروفیات رونما ہوئیاں۔ قاہرہ دے مملوک سلطان الرشف کنسوح الثوری بحر احمر دے گرد حملےآں ، ٹولاں تے ٹریفک دے نقصان ، مکہ تے اس د‏ی بندرگاہ اُتے برہم ہونے والے غم و غصے دا سامنا کرنا پيا تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے اپنا جہاز کھو جانے د‏‏ی وجہ تاں۔ اس نے پرتگال تو‏ں بدلہ لینے دا وعدہ کيتا ، پہلے چرچ آف ہولی سیپلچر تو‏ں راہباں نو‏‏ں بھیجاسفیراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس نے پوپ جولیس دوم نو‏‏ں دھمکی دتی کہ جے اوہ بحر ہند اُتے اپنی پستی وچ پرتگال دے مینول اول نو‏‏ں چیک نئيں کردا اے تاں اوہ تمام عیسائی مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں ختم کردے گا۔ [27]

ہندوستان تے یمن وچ گجرات دے حکمراناں نے وی مصر دے مملوک سلطان د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ اوہ بحر احمر وچ اک بیڑا لیس کرنا چاہندے سن جو پرتگالی حملےآں تو‏ں انہاں دے تجارتی سمندری رستےآں د‏‏ی حفاظت کر سک‏‏ے۔ جدہ نو‏‏ں جلد ہی پناہ گاہ د‏‏ی بندرگاہ دے طور اُتے مضبوط بنایا گیا سی لہذا عرب تے بحر احمر نے حفاظت کيتی۔ لیکن بحر ہند وچ موجود بحری بیڑے ہن وی دشمن دے رحم و کرم اُتے سن ۔

آخری مملوک سلطان ، الغوری ، نے 50 برتناں دا بیڑہ لگایا۔ چونکہ مملوکس نو‏‏ں بحری جنگ وچ بوہت گھٹ مہارت حاصل سی ، لہذا اس بحری کاروباری منصوبے نو‏‏ں تیار کرنے دے لئی انہاں نے عثمانیاں تو‏ں مدد لئی۔ [28] 1508 وچ چول د‏‏ی لڑیائی وچ ، مملوک دے بیڑے نے پرتگالی وائسرائے دے بیٹے لوورنیو ڈی المیڈا نو‏‏ں شکست دتی ۔

لیکن ، اگلے ہی سال وچ ، پرتگالیاں نے دیو د‏‏ی جنگ جیت لی تے بندرگاہی شہر دیو نو‏‏ں گجرات سلطنت تو‏ں فتح کرلئی ۔ اس دے کچھ سال بعد ، افونسو ڈی البروک نے عدن اُتے حملہ کيتا ، تے مصری فوجیاں نے یمن وچ پرتگالیاں تو‏ں تباہی دا سامنا کيتا۔ الغوری نے دشمن نو‏‏ں سزا دینے تے ہندوستانی تجارت دے تحفظ دے لئی اک نواں بیڑا تیار کيتا۔ اس تو‏ں پہلے کہ اوہ زیادہ طاقت حاصل کرسک‏‏ے ، مصر اپنی خودمختاری کھو بیٹھیا سی۔ سلطنت عثمانیہ نے مکہ تے اس دے تمام عرب مفادات دے نال مل ک‏ے مصر تے بحر احمر اُتے قبضہ کيتا ۔

عثمانیاں تے مملوک سلطنت دا خاتمہ

عثمانی سلطان بایزید دوم نے جنوبی یوروپ وچ جنگ لڑیائی وچ مصروف سی جدو‏ں 1501 وچ مصر دے نال دشمنی دا اک نواں دور شروع ہويا۔ ایہ فارس وچ صفویڈ خاندان تو‏ں تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں پیدا ہويا ۔ شاہ اسماعیل اول نے شام دے راستے جمہوریہ وینس وچ اک سفارت خانہ بھیجیا ، جس نے وینس نو‏‏ں فارس دے نال اتحادی ہونے د‏‏ی دعوت دتی تے عثمانیاں دے زیر قبضہ اس دے علاقے نو‏‏ں بازیافت کيتا۔ Mameluk مصری سلطان امام Ghawri طرف تو‏ں الزام عائد کيتا گیا سی سلیم وچ وینس دے لئی انہاں دے راستے اُتے شام ذریعے فارسی سفیراں گزرنے دے تے مہاجرین نو‏‏ں پناہ دینے دے نال. اسنو‏ں راضی کرنے دے لئی ، الغوری نے وینشین دے تاجراں نو‏‏ں فیر شام تے مصر وچ قید کردتا ، لیکن اک سال دے بعد انھاں رہیا کردتا گیا۔ [29]

بعد Chaldiran د‏‏ی لڑیائی 1514 وچ سلیم دا بے اُتے حملہ Dulkadirids طور اُتے مصر دے جاگیردار وکھ کھڑا ہويا سی، تے امام Ghawri نو‏‏ں اس دے سر بھیجے. ہن فارس دے خلاف محفوظ ، 1516 وچ اس نے مصر اُتے فتح دے ل a اک وڈی فوج تشکیل دتی ، لیکن اس نے فارس اُتے ہور حملےآں دا ارادہ کيتا۔

1515 وچ ، سلیم نے جنگ دا آغاز کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مصر اُتے فتح تے اس دا انحصار ہويا۔ مملوک کیولری عثمانی توپ خانہ تے جنیسری انفنٹری دا کوئی مقابلہ ثابت نئيں کرسکیا ۔ 24 اگست 1516 نو‏‏ں مرج دبیق د‏‏ی لڑیائی وچ سلطان الغوری ماریا گیا۔ شام ترکی دے قبضے وچ چلا گیا ، بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اک تقریب دا خیرمقدم کيتا گیا کیونجے اسنو‏ں مملوکس تو‏ں نجات دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ [29]

مملوک سلطانی 1517 تک مصر وچ زندہ رہیا ، جدو‏ں 20 جنوری نو‏‏ں سلیم نے قاہرہ اُتے قبضہ کيتا۔ اگرچہ سلطنت دے تحت ايس‏ے شکل وچ نئيں ، سلطنت عثمانیہ نے مملوکاں نو‏‏ں مصری حکمران طبقے د‏‏ی حیثیت تو‏ں برقرار رکھیا تے مملوکس تے برجی خاندان اپنا زیادہ تر اثر و رسوخ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئے ، لیکن عثمانیاں دے واسیلاں د‏‏ی حیثیت تاں۔ [29] [30]

عثمانیاں تو‏ں آزادی

مرکزی مضمون: مصر د‏‏ی تریخ

کارلو ورنیٹ دے ذریعہ مملوک کیولری دا چارج

1768 وچ ، علی بی الکبیر نے عثمانیاں تو‏ں آزادی دا اعلان کيتا۔ اُتے ، عثمانیاں نے اس تحریک نو‏‏ں کچل دتا تے اپنی شکست دے بعد اپنی حیثیت برقرار رکھی۔ اس وقت تک ، قفقاز وچ جارجیا تو‏ں غلاماں د‏‏ی نويں بھرتیاں متعارف کروائی گئياں۔

نیپولین نے حملہ کيتا

مرکزی مضمون: مصر تے شام وچ فرانسیسی مہم

فلیمین میربیچ د‏‏ی طرف تو‏ں اہراماں د‏‏ی لڑیائی دے دوران مملوکس دا معاوضہ ۔ 1798 وچ مصر وچ اپنی مہم دے دوران فرانسیسیاں دا مقابلہ کرنے والا اک اشرافیہ طبقہ ، مملوکس 13ويں صدی دے وسط تک عثمانیاں د‏‏ی خدمت دے سلسلے دا سراغ لگاسکدے سن ۔ 1798 وچ ، جمہوریہ فرانس د‏‏ی حکمران ڈائرکٹری نے فرانسیسی تجارتی مفادات دے تحفظ تے برطانیہ دے ہندوستان تک رسائی نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی "دی اورینٹ" وچ اک مہم د‏‏ی اجازت دی۔ اس مقصد دے لئی ، نپولین بوناپارٹ نے اک آرمی ڈی اورینٹ د‏‏ی قیادت د‏‏ی ۔

اہراماں د‏‏ی لڑیائی وچ فرانسیسیاں نے مملوک فوج نو‏‏ں شکست دتی تے بچ جانے والےآں نو‏‏ں بالائی مصر منتقل کردتا ۔ مملوکس نے چھری ہوئی کیولری چارجز اُتے انحصار کيتا ، صرف کستے دے اضافے تو‏ں بدلا گیا ۔ فرانسیسی پیادہ فوج نے مربع د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے مضبوطی تو‏ں انعقاد کيتا۔ شام وچ متعدد فتوحات تے ابتدائی طور اُتے کامیاب مہم دے باوجود ، یورپ وچ بڑھدے ہوئے تنازعات تے نیل د‏‏ی جنگ وچ برطانوی رائل بحریہ دے معاون فرانسیسی بحری بیڑے د‏‏ی شکست نے اس مسئلے دا فیصلہ کيتا۔

14 ستمبر 1799 نو‏‏ں جنرل جین بپٹسٹ کلبر نے ایکڑ دے محاصرے وچ قابض ترک فوج تو‏ں مملوک معاوناں تے شام د‏‏ی جانسیریاں د‏‏ی اک سوار کمپنی قائم کيتی ۔ مینو نے 7 جولائ‏ی 1800 نو‏‏ں کمپنی د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی ، ہر اک وچ 100 مرداں د‏‏ی 3 کمپنیاں تشکیل دتیاں گئیاں تے اس دا ناں "مملوکس ڈی لا راپبلک" رکھیا گیا۔ 1801 وچ جنرل جین ریپ نو‏‏ں 250 مملوکس دا دستہ تیار کرنے دے لئی مارسیل بھیج دتا گیا۔ 7 جنوری 1802 نو‏‏ں پچھلے آرڈر نو‏‏ں منسوخ کردتا گیا تے اسکواڈرن گھٹا کر 150 جوان ہوگیا۔ 21 اپریل 1802 نو‏‏ں مؤثر ہونے د‏‏ی لسٹ وچ 3 افسران تے 155 ہور درجات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ 25 دسمبر 1803 دے حکمنامے تو‏ں مملوکس نو‏‏ں اک کمپنی وچ شامل کيتا گیا جس دا تعلق چاسرز - چیول تو‏ں سی۔امپیریل گارڈ ( امپیریل گارڈ دے میملوکس دیکھو )۔

دوسرا مئی 1808 : فرانسسکو ڈی گویا دے ذریعہ میڈرڈ وچ امپیریل گارڈ دے میملوکس دا الزام نپولین اپنے ذا‏تی محافظ دے نال 1799 دے اواخر وچ روانہ ہوگئے۔ مصر وچ انہاں دے جانشین ، جنرل ژان بپٹسٹ کلابر نو‏‏ں 14 جون 1800 نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ مصر وچ فوج د‏‏ی کمانڈ جیکس-فرانسوائس مینو اُتے گر پئی ۔ وکھ تھلگ تے رسد تو‏ں باہر ، مینو نے 1801 وچ انگریزاں دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔

نپولین دے بعد

1801 وچ فرانسیسی فوجاں دے جانے دے بعد مملوکس نے آزادی د‏‏ی جدوجہد جاری رکھی۔ اس بار سلطنت عثمانیہ تے برطانیہ دے خلاف۔ 1803 وچ ، مملوک رہنماواں ابراہیم بی تے عثمان بی البردیسی نے روسی قونصل جنرل نو‏‏ں خط لکھیا ، تے اس تو‏ں سلطان دے نال ثالثی کرنے نو‏‏ں کہیا کہ اوہ فائر بندی دے لئی گل گل کرنے د‏‏ی اجازت داں ، تے اپنے آبائی وطن جارجیا وچ واپسی کرن۔ قسطنطنیہ وچ روسی سفیر نے اُتے مداخلت تو‏ں انکار کردتا ، کیونجے جارجیا وچ قوم پرست بدامنی د‏‏ی وجہ تو‏ں مملوک د‏‏ی واپسی د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوسکدی ا‏‏ے۔ [29]

1805 وچ ، قاہرہ د‏‏ی آبادی نے بغاوت کر دتی۔ اس تو‏ں مملوکاں نو‏‏ں اقتدار اُتے قبضہ کرنے دا موقع ملیا ، لیکن اندرونی رگڑ نے انہاں نو‏ں اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھانے تو‏ں روک دتا۔ 1806 وچ ، مملوکس نے متعدد جھڑپاں وچ ترک افواج نو‏‏ں شکست دتی۔ جون وچ حریف جماعتاں نے اک معاہدہ کيتا جس دے ذریعے محمد علی ، ( جسنو‏ں 26 مارچ 1806 نو‏‏ں مصر دے گورنر دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی) نو‏‏ں ہٹا دتا گیا سی تے اس دا اختیار مملوکاں نو‏‏ں واپس کردتا گیا سی۔ اُتے ، دھڑاں دے وچکار اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ دوبارہ اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ محمد علی نے اپنا اختیار برقرار رکھیا۔ [2]

مصر وچ اقتدار دا خاتمہ

1811 وچ قاہرہ دے قلعے وچ میملوکس دا قتل عام ۔

محمد علی جاندا سی کہ جے اوہ مصر اُتے قابو رکھنا چاہندا اے تاں اسنو‏ں مملوکاں تو‏ں نمٹنا ہوئے گا۔ اوہ حالے وی مصر دے جاگیردار مالک سن تے انہاں د‏‏ی سرزمین حالے وی دولت تے طاقت دا سرچشمہ ا‏‏ے۔ اُتے ، یورپ تے ترک تو‏ں مملوکاں دے نظام دا دفاع کرنے دے لئی ضروری فوجی افرادی قوت نو‏‏ں برقرار رکھنے د‏‏ی معاشی تنگی انہاں نو‏ں بالآخر خاتمے د‏‏ی منزل تک پہنچیا دے گی۔ [31]

یکم مارچ 1811 نو‏‏ں ، محمد علی نے عرب دے وہابیاں دے خلاف اعلان جنگ منانے دے لئی تمام معروف مملوکاں نو‏‏ں اپنے محل وچ مدعو کيتا۔ قاہرہ وچ 600 تے 700 دے درمیان مملوکس نے اس مقصد دے لئی پریڈ کيتا ۔ محمد علی د‏‏ی افواج نے انہاں تمام نو‏‏ں مکاتم ہل تو‏ں تھلے اک تنگ سڑک اُتے الازاب دے پھاٹک دے نیڑے ہلاک کردتا۔ ایہ حملہ قلعے دے قتل عام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔ عصری اطلاعات دے مطابق ، صرف اک مملوک ، جس دا ناں مختلف طور اُتے امیم (امین بھی) ، یا ہشجکور (اک بیسلینی ) دتا گیا اے ، بچ گیا جدو‏ں اس نے اپنے گھوڑے نو‏‏ں قلعے د‏‏ی دیواراں تو‏ں چھلانگ لگانے اُتے مجبور کيتا۔ [32]

اگلے ہفتے دے دوران ، محمد د‏‏ی باقاعدہ فوج دے ذریعہ ، پورے مصر وچ اک اندازے دے مطابق 3000 مملوک تے انہاں دے رشتہ دار ہلاک ہوگئے۔ صرف قاہرہ دے قلعے وچ 1،000 تو‏ں زیادہ مملوک ہلاک ہوگئے۔

محمد علی د‏‏ی مصر وچ مملوک د‏‏ی تباہی دے باوجود ، انہاں وچو‏ں اک جماعت فرار ہوگئی تے جنوب د‏‏ی طرف بھج گئی جو ہن سوڈان اے ۔ 1811 وچ ، انہاں مملوکاں نے اپنے غلام تجارت دے اڈے دے طور اُتے سنار وچ ڈنکلہ وچ اک ریاست قائم کيتی ۔ سن 1820 وچ ، سنار دے سلطان نے محمد علی نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اوہ مملوکس نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے مطالبے اُتے عمل کرنے تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ ، پاشا نے 4،000 فوج سوڈان اُتے حملہ کرنے ، مملوکس نو‏‏ں صاف کرنے تے مصر دے لئی دوبارہ دعوی کرنے دے لئی بھیجی۔ پاشا د‏‏ی فوجاں، کاشف د‏‏ی عرضی موصول Dunqulah مملوکاں، فتح منتشر Kordofan ، تے گزشتہ تو‏ں Sennar دے ہتھیار سُٹن نو‏‏ں قبول کيتا Funj سلطان، بادی VII .

اثر

امریکن پولیٹیکل سائنس ریویو دے 2013 دے مطالعے دے مطابق ، مسلم حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں مملوکاں اُتے انحصار مغرب تے مشرق وسطی دے وچکار جمہوری فرق د‏‏ی وضاحت کرسکدا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے یوروپی حکمراناں نو‏‏ں فوجی دستےآں دے ل local مقامی اشرافیہ اُتے انحصار کرنا پيا ، اس طرح انہاں اشرافیہ نو‏‏ں نمائندہ حکومت اُتے زور دینے دے لئی سودے بازی د‏‏ی طاقت دتی گئی ، مسلم حکمراناں نو‏‏ں نمائندہ حکومت دے نفاذ دے لئی اک جداں دباؤ دا سامنا نئيں کرنا پيا۔ [33]

دوسری حکومتاں

مختلف جگہاں ایسی سن جتھ‏ے مملوکاں نے خود ساختہ فوجی برادری د‏‏ی حیثیت تو‏ں سیاسی یا فوجی طاقت حاصل کيتی۔

• جنوبی ایشیا
  • ہندوستان

مرکزی مضمون: مملوک سلطانی (دہلی)

1206 وچ ، برصغیر پاک و ہند وچ مسلم فورسز دے مملوک کمانڈر ، قطب الدین ایبک ، نے خود نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا ، تے ایہ دہلی وچ مملوک سلطنت دے زیر اثر رہیا ، جو 1290 تک جاری رہیا۔

ہور معلومات: دہلی سلطنت

• مغربی ایشیاء
  • عراق

مرکزی مضمون: عراق دا مملوک خاندان

مملوک کور پہلے وچ متعارف کرائے گئے عراق د‏‏ی طرف تو‏ں حسن پاشا دے بغداد 1702. وچ 1747 تو‏ں 1831 عراق مختصر intermissions دے نال، فیصلہ دتا گیا سی دے مملوک افسران د‏‏ی طرف تو‏ں، جارجیا نژاد [8] [34] تو‏ں خودمختاری زور وچ کامیاب کون شاندار عثمانی ، دبا قبائلی بغاوتاں ، جنیسریز د‏‏ی طاقت نو‏‏ں روکنے ، نظم و ضبط بحال کرنے ، تے معیشت تے فوج نو‏‏ں جدید بنانے دا پروگرام متعارف کرایا۔ 1831 وچ عثمانیاں نے آخری مملوک حکمران داؤد پاشا دا تختہ پلٹ دتا تے عراق اُتے براہ راست کنٹرول نافذ کردتا۔ [35]

حکمران

مصر وچ

مرکزی مضمون: مملوک سلطاناں د‏‏ی لسٹ

بحری خاندان

• 1250 شجر الدور ( الصالح ایوب د‏‏ی بیوہ ڈی مصر دا فیکٹو حکمران)
• 1250 ایبک
• 1257 المنصور علی
• 1259 قطوز
• 1260 بائبرس
• 1277 السید برقہ
• 1280 سلیمش
• 1280 قالوون
• 1290 الاشرف صلاح الدین خلیل
• 1294 الناصر محمد پہلا دور حکومت
• 1295 العادل
• 1297 لاجن
• 1299 الناصر محمد دا دوسرا دور
• 1309 المظفر رُکن الد Bayین بابرس دوم الجشانکیر
• 1310 الناصر محمد تیسرا دور
• 1340 سیف الدین ابوبکر
• 1341 کوجوک
• 1342 عن ناصر احمد ، سلطان مصر
• 1342 اصیلیہ اسماعیل ، سلطان مصر
• 1345 الکامل شعبان
• 1346 المظفر حاجی
• 1347 الناصر بدر الدین ابو المعلی الحسن پہلا دور حکومت
• 1351 الصالح صلاح الدین ابن محمد
• 1354 الناصر بدر الدین ابو المعلی الحسن دا دوسرا دور
• 1361 المنصور صلاح الدین محمد ابن حجاجی
• 1363 الاشرف ژین الدول ابو المعالی ابن شعبان
• 1376 المنصور علاءالدین علی ابن ال اشرف شعبان
• 1382 الصالح صلاح زین الدین حاجی دوم پہلی حکومت

برجی خاندان

• 1382 بارق ، پہلی حکومت
• 1389 حاجی II دا دوسرا دور (معزز عنوان المظفر یا المنصور دے نال) - عارضی بحری اصول
• 1390 بارق ، دوسرا دور ۔ برجی حکمرانی دوبارہ قائم ہويا
• 1399 عن ناصر نصیر ا -دین فراز
• 1405 المنصور عززاددین ابدال عزیز
• 1405 عن ناصر نصیر ا-دین فراج (دوسری بار)
• 1412 المستعین ( عباسی خلیفہ ، سلطان دے ناں تو‏ں اعلان کيتا گیا)
• 1412 المعیاد سیف الدین الدین شیخ
• 1421 المظفر احمد
• 1421 ازظیر سیف ادوین تاتار
• 1421 الس صالح ناصر ا Nasir دین محمد
• 1422 بارسبے
• 1438 العزیز جمال علاؤالدین یوسف
• 1438 جاقمق
• 1453 المنصور فخر علاء عثمان
• 1453 الرشف سیف ا Din الدین اینال
• 1461 المعیاذ شہاب الدین احمد
• 1461 ازظاہر سیف ا Dinدین خوشکدم
• 1467 ازظاہر سیف ا Din الدین بلبیay
• 1468 ازظیر تیموربوغہ
• 1468 قتبے
• 1496 الناصر ابو السعادت محمد بن قے بے پہلا دور
• 1497 Qansuh Khumsama'ah [ اار ]
• 1497 الناصر ابو السعادت محمد بن قیت بے دوسرا دور
• 1498 کنسوح الاشرفی
• 1500 البلال ایوب
• 1500 الاشرف جنبالات
• 1501 تمن بے وچ
• 1501 الاشراف کنسوح الغوری
• 1517 تمن بے II

ہندوستان وچ

• 1206 قطب الدین ایبک ، مملوک سلطانی ، دہلی د‏‏ی بنیاد رکھی
• 1210 آرام شاہ
• 1211 شمس الدین التمیش ۔ قطب الدین ایبک دے داماد۔
• 1236 رکن الدین فیروز ۔ آلٹوٹمیش دا بیٹا۔
• 1236 رضیہ سلطانہ ۔ الٹٹومش د‏‏ی بیٹی۔
• 1240 معیز الدین بہرام ۔ آلٹوٹمیش دا بیٹا۔
• 1242 علاؤالدین مسعود ۔ رڪن الدین دا بیٹا۔
• 1246 ناصرالدین محمود ۔ الٹوتامیش دا پوت‏ا
• 1266 غیاث الدین بلبن ۔ سابق غلام ، التتمیش دا داماد۔
• 1286 معیز الدین قیقباد۔ نواسہ بلبلن تے ناصرالدین۔
• 1290 قیومرث ۔ معیز الدین دا بیٹا۔

عراق وچ

• 1704 حسن پاشا
• 1723 احمد پاشا ولد حسن
• 1749 سلیمان ابو لیلیٰ پاشا ، احمد دے داماد
• 1762 عمر پاشا ولد احمد
• 1780 عمر دے بیٹے سلیمان پاشا
• 1802 علی پاشا ولد عمر
• 1807 سلیمان پاشا چھوٹا ، سلیمان عظیم دا بیٹا
• 1813 کہیا پاشا ، سلیمان عظیم دا بیٹا
• 1816 داؤد پاشا (1816–1831)

عکرہ وچ

• 1805 سلیمان پاشا امام عادل ، مملوکاں د‏‏ی جیزار پاشا
• 1819 عبد اللہ پاشا ابن علی (1819–1831)

مملوک حکمران

مصر میں

بحری مملوک

• شجر الدر
• عز الدین ایبک
• نور الدین علی
• سیف الدین قطز
• رکن الدین بیبرس
• ناصر الدين برکہ
• بدر الدين سلامش
• سيف الدين قلاوون
• صلاح الدين خليل
• ناصر الدين محمد
• زين الدين كتبغا
• حسام الدين لاجين
• بيبرس الجاشنکير
• ناصر الدين محمد
• سيف الدين ابو بکر
• علا الدين کجک
• شہاب الدين احمد
• عماد الدین اسماعیل
• سیف الدین شعبان
• زین الدین حاجی
• بدر الدین (بار اول)
• صلاح الدین ابن محمد
• بدر الدین (بار دوم)
• صلاح الدین محمد ابن حاجی
• زین الدین شعبان
• علا الدین علی ابن اشرف شعبان
• صلاح زین الدین حاجی

برجی مملوک

• سیف الدین برقوق
• صلاح زین الدین حاجی (بحری مملوک)
• سیف الدین برقوق
• نصیر الدین فرج
• عزالدین عبد العزیز
• نصیر الدین فرج (بار دوم)
• المستعين باللہ (خلافت عباسیہ)
• سیف الدین شیخ
• المظفر احمد
• سیف الدین تاتار
• ناصر الدین محمد
• سيف الدين برسبای
• جمال الدین یوسف
• سيف الدين جقمق
• فہر الدين عثمان
• سيف الدين اينال
• شہاب الدين احمد
• سيف الدين خوش قدم
• سیف الدین بلبائی
• تیمور بغا
• سیف الدین قایتبائی
• الناصر محمد
• الطاہر قنشا
• البلال ایوب
• الاشرف جنبلاط
• طومان بیگ اول
• قانصوه الغوری
• طومان بیگ دوم

ہندوستان میں

قطب الدین ایبک دا مزار، انارکلی، لاہور، پاکستان

• قطب الدین ایبک
• آرام شاہ
• شمس الدين التتمش
• رکن الدین فیروز
• رضیہ سلطانہ
• معز الدين بہرام
• علاؤ الدین مسعود
• ناصر الدین محمود
• غیاث الدین بلبن
• معزالدين کيقباد
• کیومرث

عراق میں

• حسن پاشا
• احمد پاشا
• سلیمان ابولیلا پاشا
• عمر
• عظیم سلیمان پاشا
• علی پاشا
• ادنی سلیمان پاشا
• سعید پاشا
• داؤد پاشا

آق قیونلو

آق قویونلو ترکمان نسل دا اک قبیلہ سی جس نے 1378ء تو‏ں 1508ء تک موجودہ مشرقی اناطولیہ، آرمینیا، آذربائیجان، شمالی عراق تے مغربی ایران اُتے حکومت کیت‏‏ی۔

بازنطینی صحائف دے مطابق آق قویونلو ترکمان 1340ء تو‏ں اناطولیہ وچ موجود سن تے قرہ قویونلو حکومت دے بانی قرہ عثمان نے اک بازنطینی شہزادی نال شادی وی کررکھی سی۔

آق قویونلو نے پہلی مرتبہ 1402ء وچ حکومت حاصل کيتی جدو‏ں امیر تیمور نے انہاں نو‏ں شمالی عراق وچ دیار باکر تو‏ں نوازیا۔ طویل عرصے تک آق قویونلو اپنی سلطنت وچ توسیع نہ کرسک‏‏ے کیونجے انہاں دا حریف ترکمان قبیلہ قرہ قویونلو عروج اُتے سی۔ اُتے 1467ء وچ اوزون حسن دے ہتھو‏ں قرہ قویونلو دے جہان شاہ د‏‏ی شکست دے بعد انہاں د‏‏ی فتوحات دا آغاز ہويا۔

تیموری سلطان ابو سعید د‏‏ی شکست دے بعد اوزون حسن بغداد تے خلیج فارس دے نال علاقے حاصل کرنے دے قابل ہويا۔ اوہ مشرقی ایران وچ خراسان تک پہنچ گیا۔ ايس‏ے وقت عثمانی سلطنت مشرق د‏‏ی جانب اپنی سرحداں وسیع کر رہ‏ی سی تے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے آق قویونلو نے وسطی اناطولیہ قرہ مانیاں دے نال اتحاد ک‏ر ليا۔

1464ء وچ اوزون حسن نے عثمانیاں دے سخت ترین دشمن وینس تو‏ں عسکری امداد د‏‏ی درخواست کيتی تے وعدےآں دے باوجود وینس نے اسنو‏ں امداد نئيں بھیجی تے اوہ 1473ء وچ عثمانیاں دے ہتھو‏ں شکست کھاگیا اُتے اس شکست تو‏ں آق قویونلو د‏‏ی سلطنت ختم نہ ہوئی۔

1478ء تو‏ں 1490ء تک یعقوب د‏‏ی حکومخ نے سلطنت نو‏‏ں بچالیا لیکن اس د‏ی وفات دے نال ہی سلطنت آخری ہچکیاں لینے لگی۔

1501ء وچ صفوی سلطنت دے نال ٹکراؤ آق قویونلو نو‏‏ں مہنگا پيا تے اسنو‏ں نخچیوان دے مقام اُتے جنگ وچ شاہ اسماعیل صفوی دے ہتھو‏ں شکست ہوئی۔

1508ء وچ شاہ اسماعیل صفوی نے آق قویونلو حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا۔

آق قویونلو دا جھنڈا

آق قویونلو اک ترکمان قبیلہ سی ، جس نے 1378ء توں 1508ء تک موجودہ مشرقی اناطولیہ ، آرمینیا ، آذربائیجان ، شمالی عراق تے مغربی ایران تے حکومت کیتی ۔

قرہ قویونلو

قرہ قویونلو ترکمان نسل دا اک قبیلہ سی جس نے موجودہ مشرقی اناطولیہ ، آرمینیا ، ایرانی آذربائیجان تے شمالی عراق تے 1375ء توں 1468ء تک حکومت کیتی ۔

تریخ

قرہ قویونلو دا جھنڈا

قرہ قویونلو ترکماناں نے پہلے پہل مشرقی فارس چ ہرات نوں اپنا راجگھر بنایا ۔ اوہ جلائر دے باجگزار سن پر 1375ء چ ترکماناں نے جلائر دے خلاف بغاوت کرکے آزادی حاصل کرلئی تے قرہ یوسف دے قیادت چ تبریز تے قبضہ کرلئیا ۔ 1400ء چ امیر تیمور دیاں فوجاں نے قرہ قویونلو ترکماناں نوں شکست دتی تے قرہ یوسف نے نس کے مصر دی مملوک سلطنت کول پناہ لئی ۔ اوتھوں فوج اکٹھی کرکے 1406ء چ تبریز واپس لے لئیا 1410ء چ قرہ قویونلو نے بغداد تے قبضہ کرلئیا ۔

قرہ قویونلو ترکمان نسل دا اک قبیلہ سی جس نے موجودہ مشرقی اناطولیہ، آرمینیا، ایرانی آذربائیجان تے شمالی عراق اُتے 1375ء تو‏ں 1468ء تک حکومت کیت‏‏ی۔

قرہ قویونلو ترکماناں نے اک مرتبہ مشرقی فارس وچ ہرات نو‏‏ں وی اپنا راجگڑھ بنایا۔ اوہ جلائر دے باجگذار سن لیکن 1375ء وچ ترکماناں نے جلائر دے خلاف بغاوت کرکے آزادی حاصل کرلئی تے قرا یوسف نوین بن محمد د‏‏ی زیر قیادت تبریز اُتے قبضہ لیا۔

1400ء وچ امیر تیمور د‏‏ی افواج نے قرہ قویونلو ترکماناں نو‏‏ں شکست دتی تاں قرا یوسف نوین بن محمد نے مصر بھج کر مملوکاں دے سلطان سیف الدین برقوق د‏‏ی پناہ لے لئی۔ اوتھ‏ے اس نے فوج اکٹھی د‏‏ی تے 1406ء وچ تبریز واپس لے لیا۔

1410ء وچ قرہ قویونلو نے بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1420ء وچ قرا یوسف د‏‏ی وفات دے بعد جانشیناں وچ خانہ جنگی تے تیمور دے بڑھدے ہوئے خطرے دے باوجود قرہ قویونلو نے اپنے زیر تسلط علاقےآں اُتے مضبوط گرفت رکھی۔

جہان شاہ نے تیموری بادشاہ شاہ رخ مرزا دے نال امن معاہدہ کيتا لیکن ایہ معاہدہ 1447ء وچ شاہ رخ دے انتقال دے نال ہی ختم ہوئے گیا تے قرہ قویونلو نے عراق تے جزیرہ نما عرب دے مشرقی ساحلاں اُتے حملے کیتے تے تیموری سلطنت دے حصے مغربی ایران نو‏‏ں وی نشانہ بنایا۔

سلطنت وچ توسیع دے باوجود جہان شاہ دا دور بیٹےآں د‏‏ی بغاوتاں تے تقریبا نیم خود مختار بغداد دے حکمراناں تو‏ں متاثر ہويا جسنو‏ں اس نے 1464ء وچ کڈ باہر کيتا۔

1466ء وچ جہان شاہ نے آق قویونلو ترکماناں تو‏ں دیار باکر حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس دا نتیجہ انتہائی بھیانک نکلیا تے جہان شاہ ماریا گیا تے مشرق وسطی وچ قرہ قویونلو دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 1468ء وچ آق قویونلو نے قرہ قویونلو د‏‏ی باقیات دا وی خاتمہ کر دتا۔

حکمران قراقویونلو ایران

خطاب	نام	دور حکومت
بیگ	قرا محمد ترمش بن بیرم خواجہ	1378–1388
بیگ ابو النصر	قرا یوسف نوین بن محمد	1388–1399
قراقويونلو اُتے امیر تیمور دا حملہ(1400–1405)
بیگ ابو النصر	قرا یوسف نوین بن محمد	1405–1420
بیگ	قرا اسکندر بن یوسف	1420–1436
بیگ مظفرالدین	جتھ‏ے شاہ ابن یوسف	1436–1467
بیگ	حسن علی ابن جتھ‏ے شاہ	1467–1468
آق قویونلو نے قراقویونلو اُتے غلبہ پا لیا-

• • پیلے رنگ دے خانے وچ سلسلہ قراقویونلو دے رہنما تے بانی دے والد دا ناں اے -

تریخ

بازنطینی سلطنت دیاں دستاویزات دے مطابق آق قویونلو 1340ء چ اناطولیہ چ موجود سن ۔ آق قویونلو نے پہلی واری 1402ء چ حکومت حکصل کیتی جد امیر تیمور نے اینہاں نوں شمالی عراق تے دیار بکر دا علاقہ دتا ، طویل عرصے تک ایہہ اپنی سلطنت چ توسیع نا کرسکے کیونجے اینہاں دا حریف ترکمان قبیلہ قرہ قویونلو عروج تے سی ۔ تاہم 1467ء اوزون حسن دے ہتھوں قرہ قویونلو دے فرمانروا جہان شاہ دی شکست دے بعد اینہاں دی فتوحات دا آغاز ہوگئیا۔

تیموری سلطنت

تریخ وچ دو سلطنتاں تیموری سلطنت کہلاندی نيں جنہاں وچو‏ں پہلی امیر تیمور نے وسط ایشیا تے ایران وچ تیموری سلطنت دے ناں تو‏ں قائم کيتی جدو‏ں کہ دوسری ظہیر الدین بابر نے ہندوستان وچ سلطنت مغلیہ دے ناں تو‏ں قائم کيتی۔

تیموری جہڑے خود نوں گورکانی کہندے سن ، وسطی ایشیا دے ترک منگول نسل دے فارسی تہذیب اپنائے ہوئے سنی مسلمان سن ۔ تیموری سلطنت چ پورا وسطی ایشیا ، ایران ، افغانستان تے پاکستان ، ہندستان ، بین النہرین (عراق) ، اناطولیہ تے قفقاز دے وڈے علاقے شامل سن ۔ اس سلطنت دی نیہہ جنگجو فاتح امیر تیمور نے 14ویں صدی عیسوی چ رکھی ۔

16ویں صدی عیسوی ج تیموری شہزادے ، وادی فرغانہ دے حکمران بابر نے ہندستان تے حملہ کیتا تے مغلیہ سلطنت دی بنیاد رکھی ۔ جس دی حکومت برصغیر دے تقریبا سارے علاقےآں تے سی تے اورنگزیب دی موت دے بعد 18ویں صدی ج زوال ول ٹری تے آخرکار جنگ آزادی 1857ء دے مگروں برطانوی راج نے اسدا خاتمہ کر دتا ۔

اس سلطنت دا بانی امیر تیمور سی ، جس دا چنگیز خان دے خاندان نال قریبی تعلق سی ۔

تیموریاں دا تعلق منگول خانہ بدوش وفاق یاں قبیلے برلاس نال چ ، جہڑا چنگیز خان دی فوج دا اک حصہ سی ۔ منگولاں دی وسطی ایشیا دی فتح دے مگروں برلاس ترکستان چ آباد ہو گئے (جہڑا فیر مغلستان وی کہلان لگا ) جہڑے مقامی ترک آبادی چ رل مل گئے ۔ امیر تیمور دے اقتدار ویلے برلاس اپنے رہن سہن تے بولی چ مکمل طور تے ترک بن گئے سن ۔ اس دے نال ، اسلام قبول کر کے وسطی ایشیائی ترکاں تے منگولاں نے ایرانی فارسی ادبی تے اعلی ثقافتی رہتل وی اپنا لئی ، جہڑی وسطی ایشیا چ اسلام دے ابتدائی دور توں ای غالب سی ۔ فارسی تہذیب راہیں تیموری اشرافیہ نے فارسی اسلامی تہذیت تے درباری ثقافت نوں اپنا لیا ۔

امیر تیمور

تفصیلی مضمون دے لئی ویکھو امیر تیمور

اس سلطنت دا بانی امیر تیمور سی جس دا چنگیز خان دے خاندان تو‏ں قریبی تعلق سی۔ اوہ دریائے جیحوں دے شمالی کنارے اُتے واقع شہر سبز وچ 1336ء وچ پیدا ہويا۔ اوہ اک چنگا سپاہی تے بے مثل سپہ سالار سی۔ اوہ ترکستان تے موجودہ افغانستان دے وڈے حصے اُتے قابض ہونے دے بعد 1366ء وچ بلخ وچ تخت نشین ہويا۔

بلخ وچ تخت نشین ہونے دے بعد تیمور نے انہاں تمام علاقےآں تے ملکاں اُتے قبضہ کرنا اپنا حق تے مقصد قرار دتا جنہاں اُتے چنگیز خان د‏‏ی اولاد حکومت کردی سی۔ اس غرض تو‏ں اس نے فتوحات تے لشکر کشی دے ایداں دے سلسلے دا آغاز کيتا جو اس د‏ی موت تک پورے 37 سال جاری رہیا۔ تیمور دے ابتدائی چند سال چغتائی سلطنت دے باقی ماندہ حصےآں اُتے قبضہ کرنے وچ صرف ہوئے گئے۔ اگلے چند سالاں وچ اس نے کاشغر، خوارزم، خراسان، ہرات، نیشاپور، قندھار تے سیستان فتح ک‏ر ليا۔ 1386ء وچ اس نے ایران د‏‏ی مہم دا آغاز کيتا جو "یورش سہ سالہ" کہلاندی اے تے اس مہم دے دوران ماژندران تے آذربائجان تک پورے شمالی ایران اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس مہم دے دوران اس نے گرجستان اُتے وی قبضہ کيتا۔

1391ء وچ تیمور نے سیر اوردہ یعنی خاندان سرائے دے خان تختمش دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی تے دریائے قندزجہ دے کنارے موجودہ سمارہ دے نیڑے 18 اپریل نو‏‏ں اسنو‏ں نو‏‏ں اک خونریز جنگ وچ شکست دتی۔

روس د‏‏ی مہم تو‏ں واپسی دے بعد تیمور نے 1392ء وچ ایران وچ نويں لشکر کشی دا آغاز کيتا جو "یورش پنج سالہ" کہلاندی ا‏‏ے۔ اس مہم دے دوران اس نے ہمدان، اصفہان تے شیراز فتح کيتا۔ آل مظفر د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کيتا تے بغداد تے عراق تو‏ں احمد جلائر نو‏‏ں بے دخل کيتا۔ اس طرح اوہ پورے ایران تے عراق اُتے قابض ہوئے گیا۔ تیمور ایران د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوک‏ے حالے تبریز واپس ہی آیا سی کہ اسنو‏ں اطلاع ملی کہ تختمش نے دربند دے راستے اُتے حملہ کر دتا ا‏‏ے۔ تیمور نے دریائے تیرک دے کنارے 18 اپریل 1395ء نو‏‏ں تختمش نو‏‏ں اک ہور شکست فاش دی۔ اس دے بعد تیمور نے پیش قدمی کرکے سیر اوردہ دے راجگڑھ سرائے نو‏‏ں تباہ و برباد کر دتا تے اس د‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجادی۔ اس مہم دے دوران تیمور استراخان، ماسکو، کیف تے کریمیا دے شہراں نو‏‏ں فتح کردا تے تباہی پھیلاندا ہويا براستہ قفقاز، گرجستان تے تبریز 798ھ وچ سمرقند واپس آگیا۔

1398ء وچ تیمور ہندوستان نو‏‏ں فتح کرنے دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا۔ ملتان تے دیپالپور تو‏ں ہُندا ہويا دسمبر 1398ء وچ دہلی فتح ک‏ر ليا۔ اگلے سال اس نے شام فتح ک‏ر ليا۔

1402ء وچ تیمور نے عثمانی سلطان بایزید یلدرم نو‏‏ں جنگ انقرہ نو‏‏ں شکست فاش دتی تے سمرقند واپس آنے دے بعد چین اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ اُتے اس سفر دے دوران اوہ بیمار پے گیا تے 18 فروری 1405ء نو‏‏ں انتقال کر گیا۔

تیمور دے بعد اس دے کے جانشاں شاہ رخ نے تیموری سلطنت نو‏‏ں اس دے عروج اُتے پہنچیا دتا۔ 1507ء وچ شیبانی خان نے ہرات اُتے قبضہ کرکے وسط ایشیا وچ تیموری اقتدار دا خاتمہ کر دتا۔

تیموری سلاطین

تیموری سلطنت (بنفشی رنگ وچ ) گلابی حلقہ چنگیز خان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں ظاہر کررہیا اے

• امیر تیمور 1366ء تو‏ں 1405ء
• شاہ رخ 1405ء تو‏ں 1447ء
• الغ بیگ 1447ء تو‏ں 1449ء
• عبداللطیف 1449ء تو‏ں 1450ء
• مرزا عبداللہ 1450ء تو‏ں 1452ء
• ابو سعید میرزا 1452ء تو‏ں 1467ء
• سلطان احمد 1467ء تو‏ں 1493ء
• حسین بائیقرا 1467ء تو‏ں 1506ء

شیبانی سلطنت

فائل:Shaybani ger.jpg

محمد شیبانی خان دا یورت

شیبانی چنگیز خان دے پتر جوجی خان دے پنچویں پتر شیبان دی اولاد اے ۔ 14ویں صدی عیسوی دے ادھ چ اینہاں نے باتو خان دی قائم کیتی سلطنت طلائی اردو دی حکمرانی حاصل کر لئی سی ۔ شیبانی ازبک خان سلطنت دا خان بن گیا ۔ شیبانی اردو نے 1282ء چ اسلام قبول کر لیا سی تے ہولی ہولی ازبکاں دا ناں اختیار کر لیا ۔ باتو خان تے اوردا خان دی اولاد دے اندرونی خانہ جنگی چ شکست دے مگروں ، شیبانیاں نے عبدالخیر خان دی قیادت چ اپنے جوجی خان دے قنونی وارث ہون دا اعلان کر دتا ، تے اسدے الساں دی ملکیت دا دعوی کیتا ، جس چ سائبیریا تے قازقستان دے علاقے شامل سن ۔ شیبانیاں دے حریف تیموری سن جہڑے جوجی خان دے 13ویں پتر دی اولاد ہون دے دعوےدار سن ۔ کئی دہاکےآں دے جھگڑےآں مگروں تیموریاں نے وڈا اردو تے اسدیاں یورپ چ جانشین ریاستاں خانان قازان ، خانان استراخان تے قریم یورتی تے اقتدار قائم کر لیا ۔

شیبانیاں نے محمد شیبانی دی اگوائی چ سمرقند بخارا تے کجھ چر لئی ہرات تیمویاں توں لے لیا ۔ تے شیبانی خانان بخارا تے خانان خیوا دے آزاد حکمران بن گئے ۔

عثمانی سلطنت

سلطنت عثمانیہ (یا خلافت عثمانیہ 1517ء تو‏ں 1924ء تک) (عثمانی ترک زبان: "دولت علیہ عثمانیہ"، ترک زبان: Osmanlı Devleti) سنہ 1299ء تو‏ں 1922ء تک قائم رہنے والی اک مسلم سلطنت سی جس دے حکمران ترک سن ۔ اپنے عروج دے زمانے وچ (16 ويں – 17 ويں صدی) ایہ سلطنت تن براعظماں اُتے پھیلی ہوئی سی تے جنوب مشرقی یورپ، مشرق وسطٰی تے شمالی افریقہ دا بیشتر حصہ اس دے زیر نگيں سی۔ اس عظیم سلطنت د‏‏ی سرحداں مغرب وچ آبنائے جبرالٹر، مشرق وچ بحیرۂ قزوین تے خلیج فارس تے شمال وچ آسٹریا د‏‏ی سرحداں، سلوواکیہ تے کریمیا (موجودہ یوکرین) تو‏ں جنوب وچ سوڈان، صومالیہ تے یمن تک پھیلی ہوئی سی۔ مالدووا، ٹرانسلوانیا تے ولاچیا دے باجگذار علاقےآں دے علاوہ اس دے 29 صوبے سن ۔

سلطنت عثمانیہ (عثمانی ترک: دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه) اک سلطنت سی جہنوں ترک قبیلیاں نے عثمان I دی آگوی وچ اتلے لیندے اناطولیہ وچ 1299 نوں مڈھ رکھیا۔ 1453 وچ محمد II نے قسطنطنیہ تے مل مار کے ایہنوں اپنا راجگڑھ بنایا۔ 16ویں تے 17 صدی چ اے سلطنت 3 براعظماں ایشیاء، افریقہ تے یورپ وچ پھیلی ہوئی سی۔ اتری افریقہ، لیندا ایشیاء تے دکھنی یورپ دے کئی دیس ایدے وچ ہے گے سن۔ عثمانی سلطنت 623 ورے تک 1299 توں 1 نومبر 1922 تک رئی تے فیر ایہ سلطنت 1923 نوں لوکراج ترکی وچ پلٹ گئی۔

سلطنت عثمانیہ 16ویں تے 17 صدی چ وچ تے اچیچا سلیمان I دے ویلے دنیا دی اک وڈی کئی بولیاں بولن والی سرکار جیہڑی اتر وچ مقدس رومی سلطنت، ویآنا دے باہر تک تے ہنگری تے پولینڈ لتھوینیاتک، دکھن ول یمن تے اریٹریا تک، لیندے ول الجیریا تک تے چڑھدے ول آزربائیجان تک پھیلی ہوئی سی۔ ایدھے وچ 32 صوبے تے کئی نال ملے دیس سن جنہاں چوں کئی ایدے وج رلا لۓ گۓ۔ ایس سلطنت دا راجگڑھ قسطنطنیہ لیندے تے چڑھدے ول جاندے راہواں وچ پین باجوں اک وڈا شہر سی تے ایس تھاں تے ہون باجوں رومی سمندر وچ وی ایدھی مانتا سی۔

1517 توں سلطنت عثمانیہ دا سلطان مسلماناں دا خلیفہ وی سی تے اسلامی دنیا وچ اوہدی مانتا سی تے ترک سلطاناں کول ایہ خلافت 1924 تک رئی۔

24 جولائی 1923 نوں لوزان دے صلحنامے نال دنیا نے انکرا دی گرینڈ نیشنل اسمبلی نوں منیا تے فیر ایہ اسمبلی 29 اکتوبر 1923 نوں لوکراج ترکی دے ہون دا ہوکا دیندی اے جیہڑی کے سلطنت عثمانیہ دی تھاں تے بن رئی سی۔ 3 مارچ 1924 نوں خلافت عثمانیہ مکدی اے تے اوہدی طاقت تے جیداد ترکی دی گرینڈ نیشنل اسمبلی نوں ملدی اے۔

1920 وچ سلطنت عثمانیہ

عثمانی ترک بولی وچ سلطنت دا ناں دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه یعنی وڈی عثمانی سرکار دولت عثمانی یعنی عثمانی سرکار سی۔ 1517 وچ ترک سلطان دے خلیفہ بنن مگروں ایہ سلطنت خلافت عثمانیہ عثمانی خلافت یا نری خلافت وی کئی جاندی سی۔ کئی تھانواں تے ترکی، سلطنت عثمانیہ، عثمانی سلطنت یا خلافت اکو تھاں دا ای ناں سی۔ 1920-23 وچ سلطنت تے خلافت دے مکن تے ایہنوں صرف ترکی یا لوکراج ترکی ای کیا گیا۔

تاریخ

طلوع تو‏ں عروج تک (1299ء-1453ء)

سلاجقہ روم د‏‏ی سلطنت دے خاتمے دے بعد اناطولیہ وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تے مختلف سردار اپنی اپنی خود مختیار ریاستاں بنا ک‏ے بیٹھ گئے جنہاں نو‏ں غازی امارات کہیا جاندا سی۔
1300ء تک زوال د‏‏ی جانب گامزن بازنطینی سلطنت اناطولیہ وچ واقع اپنے بیشتر صوبے انہاں غازی امارتاں دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھی۔ انہاں امارتاں وچو‏ں اک مغربی اناطولیہ وچ اسکی شہر دے علاقے وچ واقع سی جس دے سردار عثمان اول سن ۔
کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں ارطغرل ہجرت ک‏ر ک‏ے اناطولیہ پہنچے تاں انہاں نے دو لشکراں نو‏‏ں آپس وچ برسر پیکار دیکھیا جنہاں وچو‏ں اک تعداد وچ زیادہ تے دوسرا کم سی تے اپنی فطری ہمدردانہ طبیعت دے باعث ارطغرل نے چھوٹے لشکر دا نال دتا تے 400 شہسواراں دے نال میدان جنگ وچ کود پئے۔ تے شکست دے نیڑے پہنچنے والا لشکر اس اچانک امداد نال جنگ دا پانسا پلٹنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ ارطغرل نے جس فوج د‏‏ی مدد کيت‏ی اوہ دراصل سلاجقہ روم دا لشکر سی جو مسیحیاں تو‏ں برسرپیکار سی تے اس فتح دے لئی ارطغرل د‏‏ی خدمات دے پیش نظر انہیںاس دتی شہر دے نیڑے اک جاگیر عطا کيتی۔ 1281ء وچ ارطغرل د‏‏ی وفات دے بعد اس جاگیر د‏‏ی سربراہی عثمان اول دے ہتھ وچ آئی جنہاں نے 1299ء وچ سلجوقی سلطنت تو‏ں خودمختاری دا اعلان ک‏ر ک‏ے عثمانی سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی۔
عثمان اول نے اس چھوٹی سی سلطنت د‏‏ی سرحداں بازنطینی سلطنت د‏‏ی سرحداں تک پھیلا داں تے فتح دے بعد راجگڑھ بروصہ منتقل کر دتا۔ عثمان اول ترکاں وچ انتہائی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ درحقیقت اوہ بہت ہی اعلیٰ اوصاف دے حامل سن ۔ دن دے مجاہد تے رات دے عابد دے نال نال انتہائی شریف النفس، سادگی پسند، مہمان نواز، فیاض تے رحم دل انسان وی سن ۔ انہاں دا دور حکومت سلطنت عثمانیہ د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط کرنے دا سبب بنیا۔
یہ عثمان اول د‏‏ی پائی گئی مضبوط بنیادی ہی سن کہ انہاں دے انتقال دے بعد اک صدی دے اندر عثمانی سلطنت مشرقی بحیرہ روم تے بلقان تک پھیل گئی۔
سلطنت د‏‏ی فتوحات دا ایہ عظیم سلسلہ عثمان دے جانشیناں نے جاری رکھیا لیکن 1402ء وچ تیمور لنگ نے اناطولیہ اُتے حملہ کر دتا تے عثمانی سلطان بایزید یلدرم شکست کھانے دے بعد گرفتار ہوئے گیا لیکن ایہ عثمانیاں د‏‏ی اولوالعزمی سی کہ انہاں نے اپنی ختم ہُندی ہوئی سلطنت نو‏‏ں نہ صرف بحال کيتا بلکہ چند ہی عشراں وچ فتح قسطنطنیہ ورگی تریخ د‏‏ی عظیم ترین فتح حاصل کيتی۔ اس تو‏ں عثمانیاں دا وقار دنیا بھر وچ بلند ہويا۔

سلطنت عثمانیہ د‏‏ی دوبارہ بحالی دا سہرا بایزید یلدرم دے بیٹے محمد اول دے سر جاندا اے جو اپنے اعلیٰ اخلاق و اوصاف دے باعث ترکاں وچ "محمد چلبی" دے ناں تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔
فتح قسطنطنیہ ترکاں خصوصاً عثمانیاں د‏‏ی تریخ دا سنہرا ترین باب ا‏‏ے۔ 29 مئی 1453ء وچ 21 سالہ نوجوان سلطان محمد ثانی (سلطان محمد فاتح) د‏‏ی زیر قیادت اس لشکر نے محیر العقول کارنامے انجام دیندے ہوئے اس عظیم شہر نو‏‏ں فتح کيتا تے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ اس طرح محمد قیصر روم بن گیا تے ایہ لقب اس دے انہاں ارادےآں نو‏‏ں ظاہر کردا سی کہ عثمانی جلد روم اُتے وی قبضہ کر لین گے تے انہاں مقاصد دے حصول دے لئی 1480ء وچ عثمانی افواج جزیرہ نما اطالیہ اُتے اتراں تے اوٹرانٹو تے اپولیا دے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا لیکن 1481ء وچ محمد فاتح د‏‏ی وفات دے نال ہی فتح اطالیہ د‏‏ی مہم دا خاتمہ ہوئے گیا۔

1300 دے نیڑے اناطولیہ چ رومی سلجوق سلطنت مک گئی تے اودھی تھاں تے کئی نکیاں ترک سرکاراں اوہدی تھاں لیندیاں نیں۔ ایہناں نوں غازی امارتاں وی کی جاندا اے۔ ایہ ماڑی بازنطینی سلطنت دے اناطولیہ دے تھانواں تے وی مل مار ریاں سن۔ ایہناں وچوں اک دا آگو عثمان I (1258 - 1326) جیہڑا کہ عثمانی سلطنت دا موڈھی سی تے اوہدے ناں عثمان توں ای سلطنت دا ایہ ناں پیا۔ اوہ ارطغرل دا پتر سی جیدا راجگڑھ اسکی شہر سی۔ عثمان خان نے ماڑی ہوندی بازنطینی سلطنت دیاں تھاواں تے مل ماریا۔ اوہدی سرکار وچ دوجے مزہب دے لوکاں نوں پوری ازادی سی تے ایہ گل اوہدے تے اوہدی سلطنت دے فیدے ول گئی۔ کیوں جے کسے نویں تھاں دے لوک اوہدے توں ایڈا ڈردے نئیں سن تے سکون وچ ریندے تے سلطنت لئی رپھڑ نئیں پاندے سن۔ اوہ اک جیدار تے سیانا آگو سی۔ عثمان دے مرن مگروں اوہدی سلطنت لیندے تے چڑھدے پاسے پھیلدی گئی۔ اوہدے پتر اورخان اول نے 1334 وچ برصہ تے مل مارکے اوہنوں اپنا راجگڑھ بنایا۔

1387 چ وینس کولوں سالونیکا دا نگر کھو لیا گیا تے کوسوو دی لڑائ چ 1389 چ سربیا دا زور بلقان چ مک گیا تے ترکاں دے یورپ چ وڑن دا راہ کھلیا۔ 1396 چ نکوپولس دی لڑائی ترکاں نوں یورپ ول جان توں روکن دی آخری وڈی کوشش سی پر اوہنا ایہ لڑائی جت لئی۔ بازنطینی سلطنت دے سارے تھاں قسطنطنیہ نوں چھڈ کے ترکاں کول سن۔ بازنطینی سلطنت نوں تھوڑا جیا سہارا اودوں ملیا جدوں ترکاں نوں تیمور دے ہتھوں انکرا دی لڑائی چ 1402 نوں ہار ہوئ۔ ترک سلطان بایزید ۱ نوں بندی بنا لی گیا تے ترک شہزادے آپس وچ ای راج لئی لڑن لگ پۓ۔ سلطنت ماڑی پے کئی تے بلقان چ 1402 توں مگروں کج پاسے سالونیکا، کوسوو تے مقدونیہ ترکاں دے ہتھوں نکل گۓ۔ ایناں نوں مراد نے 1430 توں نگروں لے لیا۔

محمد ۱ دے 1413 چ دوجے شہزادیاں نوں ہران مگروں راج سمبھالیا تے راجگڑھ ادرنہ نوں بنایا۔ اوہنوں سلطنت دا دوجا موڈھی وی کیا جاندا اے۔ اوہ تھاں جیہڑے 1402 وچ کھوۓ گۓ سن مراد II نے واپس لۓ۔ 10 نومبر 1444 نوں مراد II نے ہنگری، پولینڈ تے ولاچیا دیاں کٹھیاں فوجاں نوں وارنا دی لڑائی وچ ہرایا۔ 4 ورے مگروں ولاچیا تے ہنگری دیاں فوجاں فیر ترکاں نال کوسوو دی دوجی لڑائی وچ لڑدیاں نیں تے مراد II ہتھوں ہاردیاں نیں۔

مراد II دے پتر محمد II نے سرکار تے فوج نوں ٹھیک کیتا. عثمانی سلطنت اناطولیہ تے بلقان وچ پھیلی سی پر ایھدے بالکل وشکار طےطنطنیہ ایھدے لئی اک پرانی تانگ سی۔ ایدے تے مل مارن لئی محمد نے وڈی تیاری کرن مگروں 6 اپریل 1453 نوں ایہنوں گھیرے وچ لے لیا تے 29 مئ 1453 نوں ترک فوجاں نے ایدھے تے ہلہ بول کے مل مار لیا۔ ایس حت نے سلطنت دی آدر وچ وادا کیتا تے سلطنت نوں اک نواں راجگڑھ ملیا جیہڑا اک پرانا تے تریخی نگر سی۔ ترک سلطان نے آرتھوڈوکس چرچ نوں اوہدے نال وفادار رہن تے شہر وچ رہن دتا۔ ایدے نال فیر ارتھوڈوکس لوک وی سلطان ول ہوگۓ۔ 1480 نوں ترک فوجاں تے اٹلی تے ہلہ بولیا پر سلطان محمد دے مرن توں ترک فوجاں نوں مڑنا پیا۔

سلطان سلیم (1512 1520) نے سلطنت نوں چڑھدے تے لیندے پاسے ول ودایا۔ 1514 نوں چلڈران دی لڑائی چ صفوی سلصنت دے شاہ اسماعیل نوں ہرایا تے نال ای چرھدے اناطولیہ شام تے مصر تے وی مل مار لیا۔ لال سمندر چ عثمانی فوج پیجی۔ جتے ایدا واہ پرتگیزی سلطنت نال پیا۔ سلیم دے مگروں سلیمان نے یورپ چ سلطنت نوں ودایا۔ 1521 چ اونے بلغراد تے مل ماریا۔ 1526 نوں موہاکس دے لرائی چ ہنگری تے وی مل مار لیا۔ 1529 نوں اودیاں فوجاں نے وی آنا دا کعیرا کرلیا۔ پر ٹھنڈ مگروں اے کعیرا چکنا پیا۔ 1532 چ اونے فیر ہلہ بولیا پر اونوں پچھے مڑنا پیا۔ٹرانسلوینیا ولاچیا تے مولڈاویا وی سلطنت دے نال رل گۓ۔ 1535 چ اونے بغداد ایران کولوں کھولیاعراق تے مل مارلیا تے خلیج فارس تک ٹر گیا۔ عثمانی ایڈمرل بارباروسا نے ٹیونس تس الجزائر تے مل مارلیا۔ ایس ویلے سلطنت نے فرانس نال جٹ بنیا سی تے فرانس دا مال ٹیکس دتے بنا سلطنت ج وکدا سی۔

1683 چ عثمانی فوجاں نے وی آنا دا فیر کعیرا پایا پر ایتکے فیر اونان نوں مڑنا پیا تے ایتھوں سلطنت دا زور ٹٹن دی نیو پئی۔

توسیع (1453ء-1683ء)

عثمانی تریخ دا ایہ دور دو مختلف ادوار وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے: اک 1566ء تک علاقائی، اقتصادی تے ثقافتی نمو دا دور جس دے بعد عسکری و سیاسی جمود دا دور۔

توسیع تے نقطۂ عروج (1453ء-1566ء)

محمد ثانی فتح قسطنطنیہ دے بعد شہر وچ داخل ہُندے ہوئے (1453ء)

جنگ موہاکز (1526ء) تے عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں فتح ہنگری

1453ء وچ فتح قسطنطنیہ نے جنوب مشرقی یورپ تے بحیرہ روم دے مشرقی علاقےآں وچ سلطنت عثمانیہ دے اک عظیم قوت دے طور اُتے ابھرنے د‏‏ی بنیاد رکھی تے فیر 1566ء تک یورپ، مشرق وسطٰی تے شمالی افریقہ وچ فتوحات دے اک طویل دور دا آغاز ہويا۔ انہاں فتوحات دا سبب فوج دا معیاری نظم و ضبط تے جدید عسکری قوت سی جس وچ بارود دے استعمال تے مضبوط بحریہ دا کردار بہت اہ‏م سی۔ ریاست د‏‏ی معیشت وچ اہ‏م ترین کردار تجارت دا سی کیونجے یورپ تے ایشیا دے درمیان وچ تجارت دے تمام زمینی و سمندری راستے عثمانی سلطنت تو‏ں ہوئے ک‏ے گذردے سن ۔ اک دے بعد ہور عظیم سلاطین نے سلطنت د‏‏ی سرحداں پھیلانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جنہاں وچ سلیم اول دا ناں نمایاں اے جنہاں نے مشرقی و جنوبی جانب توجہ د‏‏ی تے صفوی سلطنت دے شاہ اسماعیل صفوی نو‏‏ں جنگ چالدران وچ شکست دتی تے مصر وچ عثمانی حکومت قائم کيتی۔ سلیم دے جانشاں سلیمان عالیشان (1520ء تا 1566ء) نے مغرب وچ سلطنت نو‏‏ں توسیع دتی تے 1521ء وچ بلغراد د‏‏ی فتح دے بعد 1526ء وچ جنگ موہاکز دے ذریعے ہنگری تے ہور وسطی یورپی علاقےآں وچ عثمانیاں د‏‏ی دھاک بٹھا دی۔ اس دے بعد انہاں نے 1529ء وچ ویانا دا محاصرہ کيتا لیکن سرد موسم تے شہر دے باسیاں د‏‏ی زبردست مزاحمت دے باعث ایہ محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا اس طرح عثمانی طوفان د‏‏ی موجاں ویانا د‏‏ی دیواراں تو‏ں ٹکرا ک‏ے واپس آ گئياں تے عثمانی سلطنت د‏‏ی سرحداں وسطی یورپ دے اس شہر تو‏ں اگے کدی نہ ودھ سکن۔ سلیمان دے ادوار وچ ٹرانسلوانیا، ولاچیا تے مالدووا سلطنت عثمانیہ دے باجگذار بنے۔ مشرق وچ عثمانیاں نے ایران تو‏ں بغداد دوبارہ حاصل ک‏ر ليا تے بین النہرین اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے خلیج فارس تک بحری رسائی حاصل کر لئی۔

سلیم تے سلیمان دے ادوار وچ عثمانی بحریہ دنیا د‏‏ی عظیم ترین بحری قوت بنی جس نے بحیرہ روم دے بیشتر علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ انہاں فتوحات وچ اہ‏م ترین کردار عثمانی امیر البحر خیر الدین پاشا باربروسا دا رہیا جس نے سلیمان دے دور وچ کئی شاندار عسکری فتوحات حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جس وچ اسپین دے خلاف تیونس تے الجزائر د‏‏ی فتوحات تے سقوط غرناطہ دے بعد اوتھ‏ے دے مسلماناں تے یہودیاں د‏‏ی بحفاظت عثمانی سرزمین تک منتقلی تے 1543ء وچ مقدس رومی سلطنت دے خلاف نیس د‏‏ی فتح قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ 16 ويں صدی وچ مغربی یورپی قوتاں خصوصاً پرتگیزیاں د‏‏ی خلیج فارس تے بحر ہند وچ ودھدی ہوئی قوت نے عثمانی بحریہ دے لئی شدید مشکلات پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ عثمانیاں د‏‏ی جانب تو‏ں مشرق تے جنوب دے راستے بند کر دین‏ے دے باعث یورپی قوتاں ایشیا دے لئی نويں رستےآں د‏‏ی تلاش وچ نکل پڑاں۔ تے ہند و چین دے لئی نويں راستے دریافت کیتے۔

بغاوتاں تے احیاء (1566ء-1683ء)

خیر الدین پاشا باربروسا نے 1538ء وچ جنگ پریویزا وچ یورپ دے متحدہ بحری بیڑے نو‏‏ں بدترین شکست دتی

1566ء وچ سلیمان دا انتقال علاقائی فتوحات دے خاتمے دا نقطۂ آغاز ثابت ہويا۔ مغربی یورپ د‏‏ی سلطنتاں دا بطور بحری قوت ابھرنا تے یورپ تو‏ں ایشیا دے لئی متبادل رستےآں تے "نويں دنیا" (امریکا) د‏‏ی دریافت نے عثمانی معیشت نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچایا۔ ایداں دے نازک وقت وچ جدو‏ں سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں بیدار مغز حکمراناں د‏‏ی ضرورت سی بدقسمتی تو‏ں اسنو‏ں نالائق حکمراناں دے طویل دور نو‏‏ں سہنا پيا جس نے داخلی و عسکری محاذ اُتے مملکت نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا۔ انہاں تمام مشکلات دے باوجود 1683ء وچ جنگ ویانا تک سلطنت د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ جاری رہیا اُتے اس جنگ دے بعد یورپ وچ سلطنت د‏‏ی توسیع دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔ مغربی یورپ د‏‏ی جانب تو‏ں نويں تجارتی رستےآں د‏‏ی تلاش و دریافت دے علاوہ "نويں دنیا" تو‏ں اسپین وچ وڈی مقدار وچ چاندی د‏‏ی آمد عثمانی سک‏‏ے د‏‏ی قدر وچ تیزی تو‏ں بے قدری دا باعث بنی۔ سلیم ثانی دے دور وچ صدر اعظم محمد پاشا صوقوللی نے معیشت نو‏‏ں استحکا‏م بخشنے دے لئی سوئز نہر تے ڈون-وولگا نہر د‏‏ی تعمیر دے منصوبہ جات پیش کیتے لیکن انہاں اُتے عملدرآمد نہ ہوئے سکیا۔

جنگ لیپانٹو 1571ء، عثمانی سلطنت دے زوال د‏‏ی علامت

اسی دور وچ جنوبی یورپ وچ اسپین دے فلپ ثانی د‏‏ی زیر قیادت کیتھولک قوتاں نے بحیرہ روم وچ عثمانی بحریہ د‏‏ی قوت نو‏‏ں نقصان پہنچانے دے لئی گٹھ جوڑ دے لیا۔ 1571ء وچ جنگ لیپانٹو وچ شکست بحیرہ روم وچ سلطنت د‏‏ی برتری دے فوری خاتمے دا باعث بنی۔ اس لئی متعدد مورخاں نے جنگ لیپانٹو وچ شکست نو‏‏ں عثمانی سلطنت دے زوال دا اشارہ قرار دتا ا‏‏ے۔ اس طرح 16 ويں صدی دے اختتام تک فتوحات و کامیابیاں دے سنہرے دور دا خاتمہ ہوئے گیا۔

ویانا دا دوسرا محاصرہ 1683ء

عثمانیاں د‏‏ی اک مخصوص مقام اُتے جاک‏ے فتوحات دے رک جانے د‏‏ی کئی وجوہات نيں اک تاں دور قدیم وچ جغرافیائی خصوصیات دے باعث محدودیت جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہار دے ابتدائی دور تو‏ں خزاں دے آخری ایام تک دے جنگی موسم وچ عثمانی فوج ویانا تو‏ں اگے نئيں جا سکدی سی۔ ہور وجوہات وچ سرحداں دے دونے جانب دو مختلف حریفاں (یورپ وچ آسٹریا تے ایشیا وچ ایران دے صفوی حکمران) دے خلاف بیک وقت جنگ کرنا شامل ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ فکری، ذہنی و عسکری جمود نے عثمانیاں دے زوال اُتے مہر ثبت کر دیؤ کیونجے عسکری طور اُتے جدید ہتھیاراں دا استعمال ہی وسیع پیمانے تے تیزی تو‏ں فتوحات دا سبب سی تے مذہبی و دانشور طبقے دے بڑھدے ہوئے دقیانوسی خیالات نے یورپیاں د‏‏ی جدید عسکری ٹیکنالوجی دے مقابلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں کافی پِچھے چھڈ دتا۔ ینی چری، جنہاں تو‏ں یورپ د‏‏ی تمام افواج کانپدیاں سن، آرام پسند ہوئے گئياں تے ملک دے سیاسی معاملات وچ مداخلت دے باعث ریاست د‏‏ی تباہی دا سبب بنی۔ صفویاں تو‏ں یریوان (1635ء) تے بغداد (1639ء) چھیننے والے مراد چہارم (1612ء تا 1640ء) اس دور دے واحد حکمران جنہاں نے سیاسی و عسکری طور اُتے سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ مراد چہارم ہی اوہ آخری سلطان سن جنہاں بذات خود افواج د‏‏ی قیادت کيتی۔ 16 ويں صدی دے اواخر تے 17 ويں صدی دے اوائل وچ جلالی بغاوت (1519ء-1610ء) تے ینی چری بغاوت (1622ء) نے اناطولیہ وچ وڈے پیمانے اُتے لاقانونیت تے فسادات نو‏‏ں فروغ دتا تے متعدد حکومتاں دے خاتمے دا سبب بنیا۔ اس طرح 17 ويں صدی عثمانیاں دے لئی جمود تے زوال د‏‏ی صدی رہی۔ 1530ء تو‏ں 1660ء تک دے دور وچ حرم د‏‏ی ملکی معاملات وچ مداخلت تے اثرات تو‏ں وی قطع نظر نئيں کيتا جا سکدا جس وچ سب تو‏ں اہ‏م کردار نوجوان سلطان د‏‏ی ماواں دا رہیا۔ اس دور د‏‏ی نمایاں خواتین وچ خرم سلطان، قصم سلطان تے تورخان خادج تے ہور شامل ني‏‏‏‏ں۔

جمود تے اصلاحات (1699ء-1827ء)

جمود دے دور وچ بلقان دے کئی علاقے آسٹریا دے قبضے وچ آ گئے۔ ریاست دے متعدد علاقے، جداں مصر تے الجزائر، مکمل طور اُتے خود مختار ہوئے گئے تے بالآخر سلطنت برطانیہ تے فرانس دے قبضے وچ چلے گئے۔ 17 ويں تو‏ں 19 ويں صدی دے دوران وچ روس تے سلطنت عثمانیہ دے درمیان وچ کئی جنگاں وی لڑیاں گئیاں جنہاں نو‏ں ترک روس جنگاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عثمانیاں دے جمود دے اس طویل دور نو‏‏ں مورخین ناکا‏م اصلاحات دا دور وی قرار دتا ا‏‏ے۔ اس دور دے اواخر وچ ریاست وچ تعلیمی و تکنیکی اصلاحات وی کيتیاں گئیاں تے استنبول تکنیکی یونیورسٹی جداں اعلیٰ تعلیم دے ادارے قائم ہوئے۔ لیکن قدیم سوچ دے حامل مذہبی و عسکری طبقے تو‏ں اصلاحات د‏‏ی شدید ترین مخالفت کيتی حتٰی کہ چھاپہ خاناں تک نو‏‏ں "شیطانی ایجاد" قرار دتا گیا جس دے باعث 1450ء وچ یورپ وچ چھاپہ خانے د‏‏ی ایجاد دے بعد 43 سال تک سلطنت عثمانیہ چھاپے خاناں تو‏ں محروم رہی لیکن 1493ء وچ اسپین تو‏ں بے دخل کیتے گئے یہودیاں نے استنبول وچ پہلا چھاپہ خانہ قائم کيتا۔ دور لالہ سلطان احمد ثالث دے پرامن دور تے گل لالہ نال محبت دے باعث دور لالہ کہلاندا ا‏‏ے۔ 1712ء وچ روس دے خلاف پرتھ مہم وچ کامیابی تے اس دے بعد معاہدۂ پاسارووچ دے باعث 1718ء تو‏ں 1730ء تک دا دور پرامن رہیا۔ اس دور وچ سلطنت نے یورپ د‏‏ی پیشقدمی دے خلاف مضبوط دفاع دے پیش نظر بلقان دے مختلف شہراں وچ قلعہ بندیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ہور اصلاحات وچ محصولات وچ کمی؛ عثمانی سلطنت دے بیرون ملکاں وچ تصور نو‏‏ں بہتر بنانا تے نجی ملکیت و سرمایہ کاری د‏‏ی اجازت شامل ني‏‏‏‏ں۔ عثمانیاں وچ عسکری اصلاحات دا آغاز سلیم ثالث (1789ء-1807ء) دے دور وچ ہويا جنہاں نے یورپی خطوط اُتے افواج نو‏‏ں جدید تر بنانے دے لئی اہ‏م اقدامات اٹھائے۔ حالانکہ انہاں اقدامات د‏‏ی مذہبی قیادت تے ینی چری دستےآں نے کھل دے مخالفت کيتی تے اس دے نتیجے وچ ینی چری نے بغاوت وی کيتی۔ تے سلیم نو‏‏ں اپنی اصلاحات دا خمیازہ حکومت تے جان دونے تو‏ں ہتھ دھونے د‏‏ی صورت وچ اٹھانا پيا لیکن اس دے جانشاں محمود ثانی نے انہاں تمام اصلاحات نو‏‏ں نافذ ک‏ر ک‏ے دم لیا تے 1826ء وچ ینی چری دا مکمل خاتمہ کر دتا گیا۔

ایس ویلے چ سلطنت نوں اپنی چوکھی وڈی تھاں آسٹریا نوں دینی پئی۔ الجیریا تے مصر ایدے توں ازاد ہوگۓ۔ روس دے نال لمے ویلے تک لڑائیاں ہویاں جیدے چ سلطنت دا چوکھا سارا تھاں وکھرا ہوگیا۔ 19ویں صدی دے وشکار چ یورپی اینوں اک روگی سلطنت کین لگ گۓ۔

ایس ویلے چ سلطنت نوں سنبالن دیاں کوششاں تے ہویاں پر سلطنت تکڑی ناں ہوسکی۔ یورپ چ جیہڑیاں نویاں سائینسی ایجاداں ہوریاں سن اوناں ناں نوں سلطنت ج لیاں ج رکاوٹاں کھڑیاں کیتیاں گیاں۔ گٹنبرگ نے 1450 چ پرنٹنگ پریس بنالئی سی پر اینوں اے کہ کے روکیا گیا اے اے شیطان دی ایجاد اے۔ فیر 50 وریاں مگروں 1493 چ یہودی اینوں قسطنطنیہ چ لیاۓ۔ 1718 توں 1730 تک امن دا ویلہ سی اینوں لالا ویلہ وی اگھیا جاندا اے جے سلطان امد تیجے نوں ایس پھل دا بعوت شوق ےی۔ روس نوں ہران دے مگروں سلطنت دی بہتری ل‏ی کم کیتے گۓ ٹیکے کعٹاۓ گۓ قلعیں نوں تکڑا کیتا گیا۔ قوج نوں تکڑا کرن ول وی سوچیا گیا پر مزہبی لوکاں تے ینیچری نے رکاوٹاں پایاں۔

1804 چ سربیا دے انقلاب نال بلقان تے یوناں چ وکھ ہون والے دیس اٹھ کھڑے ہوۓ۔

1828 - 1908

زوال تے جدت سازی (1828ء-1908ء)

اک جریدے وچ شائع ہونے والا خاکہ جس وچ بلقان ریاستاں نو‏‏ں روس دے شہ اُتے سلطنت عثمانیہ اُتے حملہ کردے دکھایا گیا اے جدو‏ں کہ برطانیہ روس دے خبردار کر رہیا ا‏‏ے۔ اس دے دو ہفتے بعد بلقان ریاستاں نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوت کر دتی تھی

عثمانیاں دا دور زوال نو‏‏ں مورخین جدید دور وی قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ سلطنت نے ہر محاذ اُتے شکست کھادی تے اس د‏ی سرحداں سکڑدی چلی گئياں تنظيمات (اصلاحات) دے باوجود مرکزی حکومت کیت‏‏ی ناکامی دے باعث انتظامی عدم استحکا‏م پیدا ہويا۔ 19 ويں صدی دے دوران وچ سلطنت عثمانیہ سمیت کئی ملکاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں عروج نصیب ہويا۔ نسلی قوم پرستی د‏‏ی لعنت انہاں مغربی نظریات وچ سب تو‏ں اہ‏م سی جو اس دوران وچ سلطنت عثمانیہ وچ وارد ہوئیاں۔ اس دوران وچ کئی انقلابی سیاسی جماعتاں وی وجود وچ آ گئياں۔ مملکت وچ آئے دن بڑھدا ہويا بگاڑ دے جتھ‏ے ہور کئی اسباب سن اوتھے زوال د‏‏ی اہ‏م ترین وجوہات وچ قوم پرستی دا پھیلاؤ وی شامل ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ 1892ء وچ یونان نے آزادی حاصل کيتی تے اصلاحات وی ڈینیوب د‏‏ی امارتاں وچ قوم پرستی نو‏‏ں نہ روک سکن تے 6 عشراں تو‏ں نیم خود مختار انہاں علاقےآں سربیا، مونٹی نیگرو، بوسنیا، ولاچیا تے مالدووا نے وی 1875ء وچ سلطنت تو‏ں آزادی دا اعلان کر دتا تے 1877ء د‏‏ی روس ترک جنگ دے بعد سربیا، رومانیا تے مونٹینیگرو نو‏‏ں باقاعدہ آزادی مل گئياں تے بلغاریہ نو‏‏ں خود مختاری عطا کر دتی گئی البتہ بلقان د‏‏ی ہور ریاستاں بدستور عثمانی قبضے وچ رني‏‏‏‏ں۔ زوال دے ايس‏ے دور وچ سربیا دے اک یہودی یہودا سولمن الکلائی نے صیہون د‏‏ی طرف واپسی تے اسرائیل د‏‏ی آزادی دا نظریہ پیش کيتا۔

محمود ثانی نے 1839ء وچ تنظیمات دے ذریعے ترکی وچ جدید دور د‏‏ی بنیاد رکھی

دور تنظیمات (1839ء تا 1876ء) وچ آئینی اصلاحات دا اک سلسلہ متعارف کرایا گیا جس دے نتیجے وچ اک نسبتاً جدید فوج، بنکاری نظام د‏‏ی اصلاحات نافذ ہوئیاں تے جدید کارخانے قائم ہوئے۔ 1856ء وچ خط ہمایو‏ں دے ذریعے نسل و مذہب تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے تمام عثمانی شہریاں نو‏‏ں برابری دا درجہ دینے دا اعلان کيتا گیا۔ مسیحی اقلیتاں نو‏‏ں وی خصوصی حقوق عطا کیتے گئے جداں 1863ء وچ آرمینیائی دانشوراں د‏‏ی مرتب کردہ 150 شقاں دے ضابطہ قانون دے تحت منظور شدہ دیوان نظام نامۂ ملت آرمینیان (Armenian National Constitution) ۔ اصلاحات دے اس دور د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م گل اوہ دستور سی جو قانون اساسی کہلاندا سی جسنو‏ں نوجوانان عثمان نے تحریر کيتا تے 23 نومبر 1876ء نو‏‏ں نافذ کيتا گیا۔ اس دے ذریعے تمام شہریاں دے لئی اظہار رائے د‏‏ی آزادی تے قانون د‏‏ی نظر وچ برابری عطا کيتیاں گئیاں۔ سلطنت دا پہلا آئینی دور (عثمانی ترک زبان: برنجی مشروطیت دوری) مختصر رہیا لیکن اس دے نتیجے وچ جو نظریہ فروغ پایا اوہ مغربی یونیورسٹیاں وچ تعلیم پانے والے نوجوانان عثمان نامی اصلاح پسند گروہ دے مطابق ایہ سی کہ اک آئینی بادشاہت مملکت دے بڑھدے ہوئے مسائل دا خاتمہ کر سکدی ا‏‏ے۔ 1876ء وچ فوجی تاخت دے ذریعے سلطان عبدالعزیز (1861ء تا 1876ء) مراد پنجم دے حق وچ دستبردار ہوئے گئے۔ مراد پنجم ذہنی معذور سی تے چند ماہ وچ ہی عہدے تو‏ں ہٹا دتا گیا۔ انہاں دے ممکنہ جانشین عبد الحمید ثانی (1876ء تا 1909ء) نو‏‏ں اس شرط اُتے بادشاہت سنبھالنے د‏‏ی دعوت دتی گئی کہ اوہ آئینی بادشاہت نو‏‏ں تسلیم کرن گے جس اُتے انہاں نے 23 نومبر 1876ء نو‏‏ں عمل وی کيتا۔ لیکن پارلیمان صرف دو سال قائم رہی تے سلطان نے اسنو‏ں معطل کر دتا تے بعد وچ پارلیمان نو‏‏ں طلب کرنے دے لئی انہاں اُتے دباؤ ڈالیا گیا۔ اُتے قانون اساسی دے اثرات کافی حد تک کم ہوئے گئے۔

اس عرصے وچ سلطنت نو‏‏ں بیرونی جارحیت تے قبضہ گیری دے خلاف اپنے دفاع دے حوالے تو‏ں شدید خطرات دا سامنا رہیا۔ 1798ء وچ فرانس نے مصر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1877ء د‏‏ی روس ترک جنگ وچ شکست دے بعد برلن کانگریس وچ حمایت دے صلے وچ 1878ء وچ ایالت قبرص پٹے اُتے برطانیہ دے حوالے کرنا پيا۔ سلطنت اپنے مسائل نو‏‏ں خود حل کرنے دے قابل نہ رہی تے مختلف یورپی ملکاں د‏‏ی مداخلت و اتحاد دے ذریعے اس دے مسائل حل ہونے پئے مثال دے طور اُتے جنگ کریمیا جس وچ عثمانیاں نے روس دے خلاف برطانیہ تے فرانس تو‏ں اتحاد کيتا۔ حالانکہ اس عرصے وچ اسنو‏ں "یورپ دا مرد بیمار" کہیا گیا لیکن معاشی طور اُتے سلطنت د‏‏ی بد حالی دا سبب اس د‏ی ترقی پزیر معیشت وچ نئيں سی بلکہ اوہ ثقافتی خلا سی جو اسنو‏ں یورپی قوتاں تو‏ں وکھ کیتے دیندا سی۔ اقتصادی مسائل دراصل بیرونی سامراجیت تے ابھرتی ہوئی داخلی قوم پرستی جداں مسائل تو‏ں نہ نمٹ پانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سن ۔

ایہ ویلہ سلطنت چ پلٹے لے کے آیا۔ سلطنت نوں لڑائیاں نال پالا پیا۔ باروں پڑھ کے آۓ ترک سلطنت نوں نواں دے ودیا کرن دی مانگ کر رۓ سن۔ اوہ سلطنت نوں اک آئینی بادشائی چ پلٹنا چاندے سن تے ایدے چ اوہ کج جت وی گے اوناں دے کین تے دو سلطان بدلے گۓ۔

ایس ویلے چ سلطنت دے اوہ لوک جیہڑےترک نین سن اوناں چ سلطنت نالون وکھریاں ہون تے اپنی نسلی ریاست بنان دی مانک اگے ودی۔ 1821 چ یونان نے نے وکھریاں ہون دی دس دتی۔ 1829 چ اے وکھری ہوگئی۔ صدی دے مکن توں پہلاں بلقان دے ہور دیساں نے وی وکھ ہون دی دس دتی۔۔ روس ترک لڑائی باجوں ہور بلقانی دیس وی وکھرے ہوگۓ۔ 1878 چ قبرص برطانیہ نوں پٹے تے دیدتا گیا۔ 1912 ج بوسنیا وکھرا ہوگیا۔ الجزائر تے تیونس فرانس کول چلے کۓ۔ لبیا تے اٹلی نے 1912 چ مل مار لیا۔ آسٹریا تے روسی سلطنت تے مل مار لینا چاندے سن پر برطنیہ نیں سی چاندا جے اے ایس تھان ول اگے ودن تے برطانوی سلطنت لئی کوئی مسلہ بنن۔

1908 - 1922

تحلیل (1908ء-1922ء)

استنبول دے ضلع سلطان احمد وچ اک عوامی مظاہرہ، 1908ء

دوسرا آئینی دور (عثمانی ترک زبان: اکنجی مشروطیت دوری) سلطنت عثمانیہ د‏‏ی حتمی تحلیل اُتے منتج ہويا۔ اس دور وچ اتحاد و ترقی جمعتی د‏‏ی سیاست تے نوجوانان ترک (ترک زبان: جون ترکلر) دا سبب بننے والی تحریک نمایاں ترین ني‏‏‏‏ں۔ نوجوانان ترک دے انقلاب دا آغاز 3 جولائ‏ی 1908ء نو‏‏ں ہويا تے جلد ہی تحریک سلطنت بھر وچ پھیل گئی تے نتیجتاً سلطان نو‏‏ں 1876ء دے آئین د‏‏ی بحالی دا اعلان تے پارلیمان نو‏‏ں طلب کرنا پيا۔ آئینی دور وچ 1909ء دے جوابی تاخت تے واقعہ 31 مارچ دے جوابی انقلاب دے دوران وچ رخنہ آیا جس دے نال ہی سلطان عبد الحمید ثانی دے دور دا خاتمہ کر دتا گیا تے انہاں نو‏ں جلاوطن کر دتا گیا تے انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دے بھائی محمد پنجم نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا۔

نوجوانان ترک دے انقلاب دے دوران وچ سلطنت عثمانیہ د‏‏ی داخلی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے 1908ء وچ آسٹریا-ہنگری نے مقبوضہ بوسنیا تے ہرزیگووینا دا باضابطہ الحاق کر دتا۔ آسٹریا-ہنگری نے 1877ء د‏‏ی روس ترک جنگ تے برلن کانگریس (1878ء) دے بعد اس اُتے قبضہ کيتا سی۔ اطالیہ ترک جنگاں دے دوران وچ سربیا، مونٹی نیگرو، یونان تے بلغاریہ اُتے مشتمل بلقان لیگ نے سلطنت عثمانیہ دے خلاف اعلان جنگ کر دتا جس دے نتیجے وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں بلقان جنگ (1912ء-1913ء) دا سامنا کرنا پيا تے اسنو‏ں جزیرہ نما بلقان دے کئی علاقےآں تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔ لیبیا تے جزیرہ نما بلقان وچ جنگاں اتحاد و ترقی جمعیندی دا پہلا وڈا امتحان سن۔ اطالیہ ترک جنگاں وچ سلطنت نو‏‏ں لیبیا تو‏ں وی ہتھ دھونا پئے۔ ایہ پہلی جنگ سی جس وچ دنیا وچ پہلی بار میدان جنگ وچ ہوائی جہازاں دا استعمال وی کيتا گیا۔ 19 ويں صدی دے آخر وچ قائم ہونے والی بلقان ریاستاں نسلی و قومی بنیاداں اُتے البانیہ، مقدونیہ تے تھریس (تراقیا) دے عثمانی صوبےآں تو‏ں وی اضافی علاقےآں دے حصول د‏‏ی خواہشمند سن۔ ابتدائی طور اُتے مارچ 1912ء وچ سربیا تے بلغاریہ تے مئی 1912ء وچ یونان تے بلغاریہ دے درمیان معاہدے طے پائے جس وچ روس نے ثالث دا کردار ادا کيتا۔ سرب-بلغاری معاہدے وچ مقدونیہ د‏‏ی تقسیم دا مطالبہ کيتا گیا سی جو پہلی بلقان جنگ دا سب تو‏ں اہ‏م سبب بنیا۔ دوسری بلقان جنگ دے آغاز دا اہ‏م سبب سابق بلقان اتحادیاں وچ نويں حاصل کردہ علاقےآں د‏‏ی تقسیم اُتے پیدا ہونے والے تنازعات سن جس تو‏ں سلطنت عثمانیہ نے بھرپور فائدہ اٹھایا تے تھریس وچ کئی علاقے دوبارہ فتح کر لئی۔ بلقان جنگ دے سیاسی نتائج 1913ء دے تاخت تے تن پاشاواں د‏‏ی حکومت دا سبب بنے۔

ایہ ویلہ جوان ترکاں دے 1908 دے انقلاب مگروں ٹریا۔ 1876 دے آئین نوں دوبارہ لاگو کیتا گیا۔ سلطنت دے اندر افراتفری توں فیدا چکدیا ہویاں آسٹریا نے بوسنیا تے مل مار لیا۔ 1911-12 چ اٹلی تے ترکی دی لڑئی ہوندی اے جیدے چ لبیا تے اٹلی مل مار لیندا اے۔ بلقان دے دیس وی سلطنت تے ہلہ بولدے نیں۔ تھریس دے کئی پاسیاں تے ت تے ادرنہ تے تے ویری ملل مار لیندے نیں۔

اس دے بعد، مشرقی ایران تو‏ں ایشیائے کوچک وچ مسلم ترکمن قبیلے د‏‏ی ہجرت شروع ہوگئی، تے انہاں قبیلے نے آہستہ آہستہ اوتھ‏ے چھوٹی مقامی حکومتاں تشکیل دتیاں انہاں قبیلےآں وچ سب تو‏ں مشہور قائ قبیلہ سی، جو انقرہ دے نیڑے رہندا سی۔ اس قبیلے دے رہنما نے عثمان نو‏‏ں 678 شمسی (699 ھ / 1300 ء) ماں کہیا سی کہ عثمانی حکومت نے قائم کيتا سی کہ اس دا ناں پڑھیا گیا سی۔ تب تو‏ں لگ بھگ ڈیڑھ سو سال بعد تک عثمانی حکومت نے اناطولیہ دے بیشتر حصے اُتے قبضہ کيتا۔

سلطنت عثمانیہ نے جداں ہی منگولاں دا وجود ختم کيتا، قائم ہو‏یی، جس دا پہلا شہنشاہ عثمان اول سی۔ اس وقت ترکی د‏‏ی سرحداں وچ بہت حد تک وسعت ہوئی۔ شام تے مصر بالترتیب 1516 تے 1517 وچ فتح پائے گئے۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی اُتے ایشیائے کوچک، کچھ عرب خطے، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، بلقان، قفقاز تے کریمیا دا راج سی۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج نے ترکی د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں تنگ کردتا تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوگئے۔

استنبول وچ سلطان احمد مسجد

سلطنت عثمانیہ دی وسعت

اتاترک، جمہوریہ ترکی دے بانی

نويں صدی ہجری دے پہلے سالاں وچ ، عثمانی سلطان بایزید یلدرم، نو‏‏ں امیر تیمور نے شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔ تیمور لینگ نے ترکی تو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں دوسرے علاقےآں وچ جانے دے لئی پھڑ لیا، لیکن خواجہ علی سیاہ پوش د‏‏ی درخواست اُتے انہاں نو‏ں کالے رنگ وچ چھڈ دتا، تے اس طرح انہاں لوکاں نے سلطنت عثمانیہ وچ شیعاں دا اک وڈا علاقہ تشکیل دے دتا، تے انہاں وچو‏ں بیشتر شاہ اسماعیل اول صفوی دے عہد وچ سن ۔ اوہ ایران آئے تے قزلباش دا حصہ بن گئے۔

سن 832 ہجری وچ ۔ وچ (1453)، سلطان محمد فاتح بازنطینی (مشرقی رومی سلطنت) دے ہزار سال زندہ رہنے دے بعد خاتمے دے قابل سی۔ انہاں د‏‏ی شاندار فتح قسطنطنیہ ( قسطنطنیہ ) د‏‏ی فتح سی، بازنطیم دا راجگڑھ سی، جس دے بعد تو‏ں اس دا ناں استنبول (اسلامبول) کردتا گیا ا‏‏ے۔ اس فتح نو‏‏ں یورپی تریخ وچ نويں صدیاں د‏‏ی اصل دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔

جس شخص نے عثمانی حکمرانی نو‏‏ں سلطنت بنا دتا، اوہ سلطان سلیم اول سی، جس دا ناں یعوز (خوفناک) سی۔ اوہ نويں صدی ہجری دے اوائل وچ ریاست وچ آیا سی۔ اپنے نو سالہ دور حکومت دے دوران وچ انہاں نے فتح کيتا شام، مصر، عراق، حجاز (مغربی سعودی عرب )، تے حصےآں وچو‏ں بلقان (جنوب مشرقی یورپ ) تے خود اعلان کے خلیفہ مسلماناں۔ انہاں نے مقبوضہ علاقےآں تو‏ں وی بہت ساریاں کتاباں حاصل کيتياں، جو ہن ترکی د‏‏ی لائبریریاں تو‏ں مزین نيں۔ سن 893 ہجری وچ سلطان سلیم اول۔ خ (920 ق) / 1514 ء) خالدران د‏‏ی جنگ وچ شاہ اسماعیل اول نو‏‏ں شکست دتی۔

سلطنت عثمانی دا عروج سلطان سلیمان اول ( قانونی ) سلطان سلیمان دے بیٹے دے دور حکومت وچ ہويا۔ اس نے ہور علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا تے ایتھ‏ے تک کہ ویانا دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ شاہ طہمساب صفوی دے نال اپنی اک جنگ وچ ، اوہ سولتانیہ د‏‏ی طرف ودھیا۔ اس دے بعد، سلطنت عثمانیہ دا خاتمہ ہويا۔

محمود II فاسٹو زونارو دے ذریعہ قسطنطنیہ وچ داخل ہويا

عثمانی بِلِک دا پہلا راجگڑھ 1326 وچ برسا وچ واقع سی۔ ایڈیرن جس نے 1361 وچ فتح کيتا سی اگلا راجگڑھ سی۔ یوروپ تے اناطولیہ وچ وڈے پیمانے اُتے پھیل جانے دے بعد، 1453 وچ ، عثمانیاں نے محمد دوم دے دور حکومت وچ اپنا راجگڑھ، قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرکے بازنطینی سلطنت د‏‏ی فتح تقریباً مکمل کرلئی- قسطنطنیہ ایڈیرن دے بعد سلطنت دا راجگڑھ بنایا گیا سی۔ سلطنت عثمانیہ دا رخ مشرقی اناطولیہ، وسطی یورپ، قفقاز، شمالی تے مشرقی افریقہ، بحیرہ روم وچ جزیراں، عظیم تر شام، میسوپوٹیمیا، تے جزیرہ نما عرب وچ پندرہويں، سولہويں تے ستارہويں صدی وچ پھیلدا رہے گا۔

سنہری دور دے سلطان، سلیمان مقیم۔

سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت تے وقار 16 ويں تے 17 ويں صدیاں وچ خاص طور اُتے سلیمان میگنیفیسنٹ دے دور وچ عروج اُتے سی۔ بالقان تے پولینڈ-لتھوانیائی دولت مشترکہ دے جنوبی حصے دے وسطی وسطی یورپ د‏‏ی طرف مستقل پیش قدمی کردے ہوئے سلطنت مقدس رومی سلطنت تو‏ں اکثر اختلافات دا شکار رہندی سی۔ ہور برآں، علاقائی تنازعات اُتے اکثر عثمانیہ فارس دے نال جنگ وچ رہندے سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ تیموریڈ نشا۔ ثانیہ دا وارث بن سکدے سن ۔ بحیرہ روم پر، سلطنت نے ہولیبرگ اسپین، جمہوریہ وینس تے سینٹ جان دے شورویراں اُتے مشتمل ہولی لیگس تو‏ں بحیرہ روم دے کنٹرول دے لئی لڑائی لڑی۔ بحر ہند وچ ، عثمانی بحریہ نے مشرقی ایشیاء تے مغربی یورپ دے وچکار بحری تجارتی رستےآں اُتے اپنی روايتی اجارہ داری دا دفاع کرنے دے لئی اکثر پرتگالی بیڑے دا مقابلہ کيتا۔ 1488 وچ کیپ آف گڈ ہوپ دی پرتگالی دریافت دے نال انہاں رستےآں نو‏‏ں نويں مقابلہ دا سامنا کرنا پيا۔

1699 وچ معاہدہ کارلوٹز نے عثمانی دے علاقائی اعتکاف دے آغاز دا اشارہ کيتا۔ کچھ خطے اس معاہدے تو‏ں ہار گئے سن : آسٹریا نے بنات دے سوا ہنگری تے ٹرانسلوینیا دے تمام حصےآں نو‏‏ں حاصل کيتا۔ وینس نے موریا (جنوبی یونان وچ پیلوپونیسس جزیرہ نما) دے نال مل ک‏ے بیشتر ڈلمٹیا حاصل کيتا۔ پولینڈ نے پوڈولیا بازیافت کيتا۔ 19 ويں تے 20 واں صدی دے اوائل وچ ، سلطنت عثمانیہ نے 1912–1913 بلقان جنگاں وچ یونان، الجیریا، تیونس، لیبیا تے بلقان سمیت اپنے علاقےآں نو‏‏ں کھوئے رکھیا۔ اناطولیہ 20 واں صدی دے اوائل تک کثیر النسل رہی ( عثمانی سلطنت دے تحت قوم پرستی دے عروج نو‏‏ں دیکھو)۔ اس دے باشندے مختلف نوعیت دے سن، جنہاں وچ ترک، آرمینیائی، اسوری، کرد، یونانی، فرانسیسی تے اطالوی (خاص طور اُتے جینوا تے وینس سے ) شامل نيں۔ تِناں پاشااں دی حکمرانی وچ سلطنت عثمانیہ نے چاراں طرف تو‏ں علاقائی نقصانات دا سامنا کرنا پيا تے جرمنی دے نال اتحاد کيتا جس نے فوج تے سازوسامان د‏‏ی مدد تو‏ں اس د‏ی حمایت کيتی۔ سلطنت عثمانیہ نے مرکزی طاقتاں دی طرف تو‏ں پہلی جنگ عظیم (1914–1918) وچ داخلہ لیا تے بالآخر اسنو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ جنگ دے دوران وچ ، وڈے مظالم دا ارتکاب ہويا جداں نسل کشی، اجتماعی قتل تے موت دے مارچ نے عثمانی حکومت دے ذریعہ جلاوطن افراد نو‏‏ں آرمینیاں، اسوریاں تے پونٹک یونانیاں دے خلاف لکھاں افراد د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنے تے جان بجھ کر انہاں دے پانی تے پانی د‏‏ی تردید د‏‏ی جس دے نتیجے وچ 1915 وچ آرمینی نسل کشی ہوئی۔ پہلی جنگ عظیم دے بعد، سابقہ سلطنت عثمانیہ اُتے مشتمل علاقےآں تے لوکاں دا اک بہت وڈا اجتماع کئی نويں ریاستاں وچ تقسیم ہوگیا سی۔

30 اکتوبر، 1918 کو، معاہدہ مدروس اُتے دستخط ہوئے، اس دے بعد اتحادی طاقتاں دے ذریعہ 10 اگست، 1920 کو سیوریس دا معاہدہ نافذ کيتا گیا، جس د‏‏ی کدی توثیق نئيں ہوئی۔ سیوریس دا معاہدہ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں توڑ دے گا تے یونان، اٹلی، برطانیہ تے فرانس دے حق وچ سلطنت دے علاقےآں اُتے وڈی مراعات دینے اُتے مجبور ہوئے گا۔

بادشاہت دا خاتمہ

ستارہويں صدی دے آخری نصف حصے وچ ، روس نال دشمنی شروع ہوئی تے سن 1854 وچ ، جنگ کریمیا شروع ہوئی۔

1839 وچ ، اک وڈے پیمانے اُتے اصلاحی تحریک شروع ہوئی، جس نے سلطان دے اختیار نو‏‏ں قابو وچ کرلیا۔ اس مقصد دا آئین 1876 وچ منظور کيتا گیا سی، لیکن اک سال دے لئی ملتوی کردتا گیا سی۔ فیر اوتھ‏ے بے قابو بادشاہت اے : قائم ہويا۔ یوتھ انقلاب 1908 وچ ہويا، جس دے بعد 1876 دا آئین دوبارہ نافذ ہويا۔ 1913 وچ ، سلطان مہمت حکومت دے صدر بن گئے۔ اس تو‏ں پہلے دوسری جنگ عظیم دے دوران وچ ، ترک رہنماواں نے جرمنی دا نال دتا سی۔ ترک جنگ ہار گئے۔ جداں ہی جنگ بندی ہوئی، انبار پاشا تے اس دے ساتھی ترکی تو‏ں فرار ہوگئے۔ ایشیاء ہجرت جداں علاقےآں نو‏‏ں برطانیہ، فرانس، یونان تے اٹلی وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ یونان نے 1919 وچ اناطولیہ اُتے حملہ کيتا، لیکن مصطفٰی کمال (کمال اتاترک) (1922) د‏‏ی قیادت وچ اک تنازعہ وچ شکست کھا گئی۔ سلطان دا اثر کم ہويا تے مصطفٰی کمال د‏‏ی سربراہی وچ انقرہ وچ اک وسیع پیمانے اُتے تسلیم شدہ قومی حکومت تشکیل دتی گئی۔ 1923 دے لاسن مفاہمت دے مطابق، ایشیا مائنر تے تھریس دے کچھ حصےآں وچ ترکی د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا سی۔ 29 اکتوبر 1923 نو‏‏ں ترکی نو‏‏ں جمہوریت دا اعلان کيتا گیا۔

اس دے بعد اتاترک د‏‏ی اصلاحات دے ناں اُتے ترکی وچ معاشرتی تے قانونی اصلاحات دا سلسلہ جاری رہیا۔ جمہوریہ دے آئین وچ سیکولرازم، مذہبی تنظیماں دے خاتمے تے خواتین دے آزاد ہونے د‏‏ی سہولت دتی گئی سی۔ رومن حروف تہجی د‏‏ی جگہ رومن حرف تہجی لیا گیا سی۔ مصطفٰی کمال (1938) د‏‏ی وفات تک، انہاں د‏‏ی سربراہی وچ ریپبلکن پیپلز پارٹی سب تو‏ں زیادہ بااثر تے وڈی سیاسی تنظیم رہی۔

بنگال سلطنت

بنگال سلطانی یا شاہی بنگالہ ( فارسی: شاهی بنگاله‎ بنگالہ ) قرون وسطی دے بنگال وچ اک مسلم آزاد ریاست سی۔ جو 13 واں تو‏ں 16 واں صدی تک جاری رہی۔ اس دا راجگڑھ دنیا دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک سی۔ جس وچ جنوب مغرب وچ اڑیسہ ، جنوب مشرق وچ اراکان ، تے مشرق وچ تریپورہ شامل سن ۔ 1494 وچ ، بنگالی سلطانی کامروپا تے کماتا دے کنٹرول دے ذریعے سلطنت د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ گئے۔ ایہ قرون وسطی دے دنیا وچ اک وڈے تجارتی ملک دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ سولہويں صدی وچ ، بنگال نو‏‏ں سوری سلطنت تے مغل سلطنت دے نیڑے دو وڈی شکست دا سامنا کرنا پيا۔

ترک ، عرب ، فارسی ، بنگالی تے ابیسیینی نسل د‏‏ی متعدد سنی سلطنتاں نے حکمرانی کيتی۔ سولہويں صدی دے آخر تک ، سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا سی تے مغل سلطنت تے اراکیانی ماروک یو بادشاہی دا حصہ بن گئے سن ۔ یوروپین بنگال نو‏‏ں دنیا دا سب تو‏ں امیر تجارتی ملک سمجھدے سن ۔ مغل سلطنت دے ، دنیا د‏‏ی مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر (جی ڈی پی) دا 12 فیصد سباح بنگال وچ پیدا ہويا ، جو اس وقت پورے یورپ د‏‏ی جی ڈی پی تو‏ں زیادہ سی۔

تریخ

پس منظر (13 ویں تے 14 ویں صدیاں)

1200کی دہائی وچ ، بنگال آہستہ آہستہ دہلی سلطنت وچ شامل ہوگیا۔ اس د‏ی شروعات بختیار خلجی دے ذریعہ گور دی فتح دے نال ہی محمد غوری دے دور وچ 1202 تے 1204 دے درمیان ہوئی۔ 1225 وچ ، دہلی دے سلطان شمس الدین التتمیش نے بنگال ناں دہلی دا صوبہ قرار دے دتا۔ دہلی سلطاناں نے مقررہ گورنرز دے ذریعے بنگال اُتے حکمرانی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن بنگال تے دہلی دے وچکار فاصلہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنّی کامیابی نئيں مل سکيتی۔ مہتواکانکش گورنراں نے بغاوت د‏‏ی تے آزاد حکمراناں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس وقت تک حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں تک کہ اوہ دہلی سلطان دے ذریعہ فوجی طور اُتے دبے نہ جان۔ اُتے ، باغیاں وچ مناسب حکمران موجود سن ، جنہاں وچ یوزبک شاہ (1256) ، توگرال خان (1261–1272) ، تے شمس الدین فیروز شاہ (1301-1222) سن ۔انھاں نے سلہٹ فتح کيت‏‏ا تے مشرقی تے جنوب مغربی بنگال وچ اک مضبوط انتظامیہ قائم کيت‏‏ا۔ بذریعہ 1325 وچ ، دہلی سلطان غیاث الدین نے صوبہ تغلق نو‏‏ں تن انتظامی زون وچ تنظیم نو کر دتی ، سونارگاؤں نے مشرقی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ، گور نے شمالی بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی تے ستگاؤں نے جنوبی بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ایہ نظام ٹُٹ جاندا ا‏‏ے۔ 1338 د‏‏ی طرف تو‏ں، سمیت تن انتظامی علاقےآں وچ علیحدگی پسند سلطان سن فخرالدین مبارک شاہ دے سونار گاؤں ، د‏‏ی علاؤالدین علی شاہ گوڑ تے وچ شمس الدین الیاس شاہ ستگاؤں. فخر الدین نے سن 1340 وچ چٹاگون فتح کيت‏‏ا ، تے 1349 وچ اس دا بیٹا اختیار یار الدین شاہ غازی اس دا عہد ہويا۔ شمس الدین الیاس شاہ نے علاؤالدین علی شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے گور دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس دے بعد اس نے سونارگاؤں دے اختیاریار الدین نو‏‏ں شکست دتی۔ 1352 وچ الیاس شاہ نے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔

ابتدائی شاہی بنگالہ (14 ویں تے 15 ویں صدی)

الیاس شاہ نے اپنا راجگڑھ گاؤںریا وچ قائم کيت‏‏ا۔ اس نے گنگا ، برہما پیترا تے دریائے میگنیا دے ڈیلٹا نو‏‏ں بنگال دے سلطان تو‏ں منسلک کيت‏‏ا۔ الیاس شاہ نے برصغیر دے مشرق وچ کئی شہراں تے ریاستاں دے خلاف جنگاں تے مہم چلائاں۔ اس نے مشرقی بنگال تے شمالی بہار نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ انہاں نے کہیا کہ فوج د‏‏ی رہنمائی کرنے والے پہلے مسلما‏ن نیپال نے وادی کھٹمنڈو اُتے حملہ کيت‏‏ا تے دولت لے ک‏ے بنگال پرت گئے۔ اس نے مشرق وچ آسام تو‏ں مغرب ماں وارانسی تک کنٹرول کيت‏‏ا۔ 1353 وچ ، الیاس شاہ شاہی نو‏‏ں بنگال ، دہلی سلطنت جنگ دے دوران ایکڈالیا قلعے دے محاصرے ماں دہلی سلطان فیروز شاہ تغلق نے شکست دتی۔ بنگال دہلی دے سلطان نو‏‏ں ٹیکس ادا کرنے اُتے راضی ہوگیا۔ اگرچہ اس نے بوہت سارے مقبوضہ علاقےآں دا کنٹرول کھو دتا ، الیاس شاہ نے بنگال اُتے مضبوطی تو‏ں کنٹرول کيت‏‏ا۔

الیاس شاہ نے ہند ترک الیاس شاہی خاندان قائم کيت‏‏ا جس نے پندرہ دہائیاں تک بنگال اُتے حکمرانی کيت‏ی ۔ سن 13959 وچ ایکڈالیا قلعے دے دوسرے محاصرے دے دوران اس دے بیٹے تے جانشین سکندر شاہ نے دہلی دے سلطان فیروز شاہ تغلق نو‏‏ں شکست دتی۔ اپنے پیش رو د‏‏ی آزادی دے اعتراف وچ دہلی تے بنگال دے وچکار امن معاہدہ ہويا۔ فیروز شاہ تغلق نے سکندر شاہ نو‏‏ں 60 ہزار روپے مالیت دا سونے دا تاج پیش کيت‏‏ا۔ امن معاہدے نے دو صدیاں تک بنگال د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دی۔

سکندر شاہ دا دور حکومت تن دہائیاں تک رہیا۔ اڈینا مسجد انہاں دے دور وچ تعمیر دی گئی سی۔ اس مسجد دا ڈیزائن دمشق د‏‏ی وڈی مسیتاں اُتے مبنی سی۔ ایہ انداز نويں خطے وچ اسلام دے تعارف دے دوران استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس وقت ، بیشتر زرعی اراضی اُتے ہندو زمینداراں دا کنٹرول سی ، جس تو‏ں مسلم طلباء دے نال تناؤ پیدا ہويا۔

قرون وسطی د‏‏ی اسلامی ریاستاں وچ ، بنگال مشرقی سرحدی ریاست بن گیا۔ چودہويں صدی وچ ، اسلامی سلطنت مغرب ماں اسپین تو‏ں لے ک‏ے مشرقی ہندوستان دے برصغیر تک پھیلی۔ مقامی زباناں دے علاوہ ، فارسی تے عربی بولی استعمال ہُندی سی۔ فارسی نو‏‏ں سفارتی تے تجارتی بولی دے طور اُتے استعمال کيت‏‏ا جاندا سی۔ عربی اہل علم د‏‏ی ادبی بولی سی۔ بنگال وچ ، بنگلہ عدالت د‏‏ی بولی بن گئی تے ایہ مسلم حکمرانی دے تحت بنیادی بولی سی۔

تیسرا سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے بیرون ملک بنگال اُتے اثر انداز ہونا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے منگ چین نو‏‏ں ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا جو اپنے جانشیناں دے دور وچ وی روایت دے مطابق چلدا رہیا۔ غیاث الدین نے عرب وچ تعمیرا‏تی منصوبےآں دے لئی مالی اعانت فراہ‏م کيتی۔ انہاں نے فارسی شاعر حافظ سے خطوط تے نظماں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ سلطان بنگال نے عباسی خلافت قاہرہ تو‏ں برائے ناں وفاداری دا وعدہ کيت‏‏ا۔ سلطاناں دے سککاں وچ اکثر ہ‏معصر عباسی خلفاء دے ناں شامل ہُندے سن ۔ پانڈوا دے علاوہ ، غیاث الدین اعظم شاہ نے وسطی بنگال دے شہر سونارگاؤں وچ اپنا دربار قائم کيت‏‏ا۔ چینی سفیراں دے سفر نامے وچ دسیا گیا اے کہ سلطان سونارگاؤں دی ندی بندرگاہ دے نیڑے اک محل وچ رہندا سی۔ دریا د‏‏ی بندرگاہ چین ، جنوب مشرقی ایشیاء تے مشرق وسطی دے نال رابطے دا ذریعہ سی۔ 1406 وچ ، ماں جان نے سونارگاؤں نو‏‏ں اک وڈے شہر دے طور اُتے دریافت کيت‏‏ا۔ دوسرے چینی سفیراں نے اک مضبوط دیوار والے شہر د‏‏ی تفصیل فراہ‏م کيتی۔ سونارگاؤں صوفی سیکھنے تے فارسی ادب دا وی اک مرکز سی۔ سلطان غیاث الدین نے حافظ نو‏‏ں سونارگاؤں وچ آباد ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔

15 ویں صدی

پندرہويں صدی دے اوائل وچ ، الیاس شاہی حکمرانی نو‏‏ں طاقتور ہندو زمیندار راجہ گنیشھا نے چیلنج کيت‏‏ا سی ، جس نے اپنے بیٹے (کنورٹر) جلال الدین محمد شاہ ناں تخت اُتے بٹھایا سی۔ جلال الدین دا اک نسبتا مختصر لیکن اہ‏م دور حکومت سی ، اس دوران اس نے اراکان دے بادشاہ نو‏‏ں اراکان اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ جلال الدین نے فتح آباد اُتے کنٹرول قائم کيت‏‏ا۔ جلال الدین نے سلطنت دے فن تعمیر تے انتظام وچ زیادہ مقامی بنگالی عناصر نو‏‏ں ترجیح دتی۔ جلال الدین پہلے تاں عباسی خلیفہ دے وفادار سن لیکن بعد وچ بنگالی مسلم آزادی دے مقصد دے لئی خود نو‏‏ں خلیفہ قرار دتا۔ الیاس شاہی خاندان 1432 وچ بحال ہويا۔

نو بادشاہاں نے اک دہائی تک پانڈوا تو‏ں بنگال اُتے حکمرانی کيتی۔ انہاں نے محلات ، قلعے ، پل ، مسیتاں تے مقبرے بنائے۔ چینی سفیر ما ہوان نے اپنے سفر نامے وچ اس وقت اس شہر د‏‏ی وضاحت کيتی ، جس وچ کہیا گیا سی کہ "شہر د‏‏ی دیواراں بہت ہجوم نيں" ، بازار سجے نيں ، نال ہی دکاناں ، سجا دتی گئی قطار وچ کالم ، "وہ ہر طرح دے سامان تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔" پانڈوا کپڑ‏ے تے شراب د‏‏ی برآمد دا اک مرکز سی۔ پانڈوا وچ کم تو‏ں کم چھ قسم د‏‏ی عمدہ ململ تے چار قسماں د‏‏ی شراب ملی ا‏‏ے۔ پانڈوا وچ ، اونچ نیچ دا کاغذ شہتوت دے درخت د‏‏ی چھال تو‏ں بنایا گیا تھا ۔ بنگال دے سلطان محمود شاہ نے 1450 وچ راجگڑھ پانڈو تو‏ں گور منتقل کيت‏‏ا۔ اس اقدام دے پِچھے اک ممکنہ وجہ نیڑےی ندیاں دے دوران وچ تبدیلی سی۔

محمود شاہ دے دور وچ سندربن اُتے زیادہ کنٹرول سی۔ خلیفہ آباد شہر سندربن دے گورنر خان جتھ‏ے علی نے تعمیر کيت‏‏ا سی۔ بوہت سارے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح ، خان جتھ‏ے تیمور دے دہلی تو‏ں برخاست ہونے دے بعد بنگال وچ آباد ہوگئے۔ رُکن الدین بارک شاہ دے دور وچ ، مراک یو د‏‏ی بادشاہی نے چٹا گانگ فتح کيت‏‏ا۔

علاقائی سلطنتاں (15 ویں تے 16 ویں صدی)

علاؤالدین حسین شاہ نے 1494 وچ وزیر اعظم رہندے ہوئے بنگال دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ اس نے اک ہنگامہ خیز دور ختم کيت‏‏ا۔ سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، حسین شاہ نے 1519 تک حکومت کيتی۔ اس د‏ی قائم شدہ سلطنت نے 1536 تک حکومت کيتی۔ حسین شاہی خاندان دے دوران ، مسلماناں تے ہندوواں نے مشترکہ طور اُتے شاہی انتظامیہ وچ خدمات انجام دتیاں۔ اس دور نو‏‏ں اکثر بنگالی سلطنت دا سنہری دور سمجھیا جاندا اے ، جس وچ اراکان ، اڑیسہ ، تریپورہ تے آسام شامل سن ۔ علاؤالدین حسین شاہ نے بنگال سلطنت-کمٹا ریاست جنگ دے دوران آسام دا اک وڈا حصہ فتح کرلیا۔ اس نے ہندو خن خاندان نو‏‏ں ختم کردتا ۔ علاؤالدین نے 1512–1515 د‏‏ی بنگالی سلطنت مراک یو ریاستی جنگ دے بعد چٹاگانگ تے شمالی اراکان وچ بنگالی خودمختاری نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ انھاں نے 'کامروپ-کاماتا-ججن نگر-اڑیسہ دا فاتح' دا خطاب حاصل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ 1513 وچ سونارگاؤں وچ اک نوشتہ دے مطابق ، حسین شاہ نے ریاست تری پورہ دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنے نال جوڑ لیا۔ ریاست پرتاپ گڑھ بنگال دا راج سی۔ حسین شاہ نے اڑیسہ دے گاجاپتی حکمراناں دے خلاف وی متعدد مہم چلائاں تے شمالی اڑیسہ دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ حسین شاہ دے جانشین ناصرالدین نصرت شاہ تے علاؤالدین فیروز شاہ دوم دے تحت ، بنگال دا علاقہ مشرقی برہما پیترا وادی ماں ناگون تک پھیل گیا ۔ مغرب وچ ، بنگالی علاقہ بہار تو‏ں اگے تے حسین شاہی خاندان دے دوران جون پور تک پھیل گیا۔ جون پور دے سلطان نے دہلی دے لودی خاندان دی جارحیت دے بعد بنگال وچ پناہ لئی۔ جون پور دے سلطان دے بعد ، دہلی دے سلطان نے بنگال اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ کوئی فائدہ کمانے تو‏ں قاصر ، دہلی دے سلطان نے بنگال دے نال امن معاہدہ کيت‏‏ا تے وطن واپس آگئے۔

زوال (17 ویں صدی)

گھاگڑا د‏‏ی جنگ وچ سلطان ناصرالدین نصرت شاہ بابر د‏‏ی شکست دے بعد ، بنگال آہستہ آہستہ مغل سلطنت دا حصہ بن گیا۔ اس تو‏ں بادشاہت تے ریاستی طریقہ کار د‏‏ی مسلم تو‏ں پہلے د‏‏ی روایت کيتی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ مغل دے دوسرے حکمران ہمایو‏ں نے مغل تے سلطان بنگال دونے دے خلاف شیر شاہ سوری دے حملے دے دوران بنگال دے صدر مقام گور پر قبضہ کيت‏‏ا۔ ہمایو‏ں نے بعد وچ فارس د‏‏ی صفویڈ سلطنت وچ پناہ لئی۔ فتح بنگال دے بعد ، شیر شاہ سوری نے گرینڈ ٹرنک روڈ دی تزئین و آرائش دا کم شروع کيت‏‏ا۔ سوری حکومت نے بنگال اُتے حکمرانی دے لئی اک دے بعد اک گورنر مقرر کيت‏‏ا۔ تیسرے گورنر محمد خان نے سور اسلام شاہ سوری دی موت دے بعد بنگال د‏‏ی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ محمد خان نے دہلی دا راج ختم کيت‏‏ا تے بنگلہ سلطنت نو‏‏ں دوبارہ قائم کيت‏‏ا۔

کرانی خاندان سلطنت دا آخری حکمران خاندان سی۔ ریاض اسيں صلاتین دے مطابق ، سلطان سلیمان خان کاررانی نے 1575 وچ راجگڑھ گور تو‏ں ٹنڈا منتقل کيت‏‏ا۔ سلیمان خان کررانی نے اڑیسہ دے وڈے حصےآں نو‏‏ں الحاق کرلیا۔ انہاں دے اقتدار دے دوران ، بنگال دا خطہ شمال وچ کوکبہار سے جنوب ماں پوری تے مغرب وچ سون دے دریا تو‏ں لے ک‏ے مشرقی برہما پترا ندی تک پھیل گیا ۔ مغلاں نے بنگالی سامراج نو‏‏ں ختم کرنے دا تہیہ ک‏ر ليا۔ اڑیسہ ماں ٹکرو دی جنگ وچ ، اکبر د‏‏ی سربراہی وچ مغل افواج نے آخری سلطان دائود خان کررانی د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے نتیجے وچ معاہدہ کٹک ہويا ۔ مغل حکمرانی دا باقاعدہ آغاز راج محل د‏‏ی لڑائی تو‏ں ہويا جدو‏ں بنگال دے آخری سلطان نو‏‏ں اکبر د‏‏ی فوج نے شکست دتی۔ اس دے نتیجے وچ ، مغل صوبہ سباح بنگلہ قائم ہويا۔ مشرقی ڈیلٹا دا علاقہ ستارہويں صدی دے اوائل وچ مغل دے زیر اقتدار آیا۔ ڈیلٹا سابق سلطانی دے بارہ اشرافیہ اُتے مشتمل سی ، جسنو‏ں بارہ بھویان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا قائد عیسیٰ خان سی ۔ مغل حکومت نے آخر کار زیريں خطے وچ سلطانی د‏‏ی باقیات نو‏‏ں دبا دتا تے پورے بنگال نو‏‏ں مغل دے زیر قبضہ لیایا۔

انتظامیہ تے فوج

سٹھ گنبد مسجد یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ اے

بنگالی سلطنت بادشاہت پسند سی۔ الیاس شاہی خاندان نے اک فارسی سماجی ڈھانچہ تشکیل دتا۔ راجگڑھ دے شہراں د‏‏ی عدالتاں نے سلطان نو‏‏ں تقدیس عطا کيت‏‏ا ، فارسی شاہی پارفرنیلیا دا استعمال کيت‏‏ا ، ساسانیڈ شاہی نمونہ د‏‏ی شکل وچ اک وسیع دربار د‏‏ی تقریب منعقد د‏‏ی ، اک درجہ بندی د‏‏ی بیوروکریسی دا تقرر کيت‏‏ا ، تے اسلام نو‏‏ں ریاستی مذہب دے طور اُتے برقرار رکھیا۔ جلال الدین محمد شاہ دے عروج اُتے کئی تے مقامی عناصر نو‏‏ں عدالت وچ شامل کيت‏‏ا گیا۔ حسین شاہی خاندان نے بوہت سارے ہندوواں نو‏‏ں حکومت وچ ملازمت دتی تے اک قسم د‏‏ی مذہبی ہمدردی نو‏‏ں فروغ دتا۔

ماتحت ریاستاں

ماتحت ریاستاں بنگال دے سلطان دے تحت ٹیکس ادا کرنے والی ریاسدیاں سن۔ مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے انہاں علاقےآں اُتے براہ راست کنٹرول قائم نئيں کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ محکوم ریاستاں وچ مسلم ، ہندو تے بدھ مت دے حکمران سن ۔ ذیل وچ انتہائی قابل ذکر ماتحت ریاستاں د‏‏ی تصویر ا‏‏ے۔

اراکان

جنوب مشرق وچ اراکان بنگالی سلطنت دے تحت اک نمایاں ریاست سی۔ 1430 وچ ، سلطان بنگال نے برمی حملہ آوراں نو‏‏ں باغھان تو‏ں بے دخل کرکے ، مارک یو وچ اراکان تخت اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔ اراکان نے سلطنت بنگال نو‏‏ں اک طویل مدت دے لئی ٹیکس ادا کيت‏‏ا ، اس مدت دے دوران جس دا اندازہ صدیاں یا دہائیاں تک لگایا گیا سی۔ اراکیانی حکمراناں نے شاہ دا لقب اختیار کيت‏‏ا تے عربی تے بنگالی رسم الخط وچ سک‏‏ے نقوش کرنے سمیت سلطانی انتظامیہ د‏‏ی تکنیک د‏‏ی نقالی کيتی۔

چاند جزیرہ

جنوبی بنگال وچ ، جزیر چندردیوپ اسلام تو‏ں پہلے دے ہندو دیو راج د‏‏ی اولاد دے تحت سی۔ حسین شاہی خاندان دے دور تک ، ایہ ریاست شاہی بنگال د‏‏ی ماتحت ریاست سی ، جدو‏ں اسنو‏ں باقاعدہ طور اُتے سلطنت تو‏ں منسلک کيت‏‏ا جاندا سی۔

پرتاپ گڑھ

شمال مشرقی بارک وادی وچ ، پرتاپ گڑھ ریاست دے حکمران ، باجد نے خود نو‏‏ں بنگال دے سلطان دے برابر قرار دتا۔ اس تو‏ں علاؤالدین حسین شاہ د‏‏ی انتقام د‏‏ی خواہش بیدار ہوگئی ، لہذا اس نے پرتاپ گڑھ وچ نو تشکیل شدہ سلطانی نو‏‏ں دبانے دے لئی سورور خان (ہندو مت تو‏ں اک تبدیلی لانے) نو‏‏ں بھیجیا۔ باجد نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ باجد نے وی سلہٹ اُتے اپنا دعویٰ مسترد کردتا۔

تریپورہ

ماضی وچ ، تریپورہ سونے ، چاندی تے ہور اشیاء د‏‏ی فراہمی دے لئی بنگال دے لئی بہت اہ‏م سی۔ تریپورہ د‏‏ی دور سونے د‏‏ی کاناں تے پہاڑی تجارت دے نیٹ ورک مشرق بعید تو‏ں جڑے ہوئے سن ۔ 1474 وچ ، بنگال دے سلطان ، رتنا مانیکيت‏‏ا نے ، تریپوری تخت اُتے چڑھنے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيتی۔ تریپور بنگال دے ماتحت اک ممتاز ریاست سی۔

معیشت

شاہی بنگلہ معیشت نو‏‏ں وراثت وچ رکھدے ہوئے ، دہلی سلطنت دے مشرقی پہلوآں ، جداں شہر ، تنخواہ دار بیوروکریٹس تے زمیندار دے زیر ملکیت جاگیردارانہ نظام غالب آگیا۔ بنگال دے سلطان دے ناں اُتے چاندی دے سککاں د‏‏ی تیاری بنگالی خودمختاری د‏‏ی علامت سی۔ بنگال دہلی تے ہور ہ‏معصر ایشیائی تے یورپی حکومتاں دے مقابلے وچ خالص چاندی دے ٹکڑے وچ زیادہ کامیاب رہیا۔ چاندی دے تن ذرائع سن ۔ پہلا ماخذ پچھلی ریاست دے چاندی دے باقی ذخائر سن ۔ دوسرا ماخذ محکوم بادشاہی نو‏‏ں خراج تحسین اے جو چاندی سی۔ تیسرا ذریعہ فوجی مہم دے دوران سی جدو‏ں بنگال افواج نے پڑوسی ریاستاں اُتے حملہ کيت‏‏ا۔

پندرہويں صدی دے آغاز وچ ، بنگال د‏‏ی معیشت د‏‏ی ظاہری شان و شوکت دہلی دے لئی خراج عقیدت دے خاتمے دے طور اُتے نشان زد ہوگئی ، جو بنگال د‏‏ی آزادی دے بعد ختم ہوگئی تے وسائل دا اخراج ختم ہوگیا۔ ما ہوان د‏‏ی خوشحال جہاز سازی د‏‏ی صنعت دے ثبوت ایہ ثابت کردے نيں کہ بنگال نے خلیج بنگال وچ ساحلی تجارت دا بہت فائدہ اٹھایا۔ بنگال تو‏ں چین نو‏‏ں برآمد ہونے والے سامان د‏‏ی لسٹ وچ ما ہوان د‏‏ی لسٹ وچ ململ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ اضافے ، ریشم د‏‏ی کاشت وچ توسیع تے چند ہور دستکاریاں دا عندیہ ظاہر کيت‏‏ا گیا سی۔ پندرہويں صدی دے وسط ماں بحر ہند تو‏ں باہر جانے تک بنگال دے بحری جہاز تے چینی جہاز اک نال رہ‏‏ے۔ لوڈو ویکو ڈی ورٹیما ، ڈورٹ باربوسا تے ٹوم پیئر جداں یورپی سیاحاں د‏‏ی گواہی نے مالادا ميں وڈی تعداد وچ دولت مند بنگالی تاجراں تے جہاز مالداراں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی گواہی دتی۔ بنگالی اک طرح دا ارہت سی۔ مثال دے طور اُتے ، گھوڑےآں نو‏‏ں بنگال وچ درآمد کيت‏‏ا گیا تے چین نو‏‏ں دوبارہ برآمد کيت‏‏ا گیا۔

بنگال وچ دریا دے جہاز بنانے د‏‏ی اک مضبوط روایت سی۔ سلطان د‏‏ی بحری مشق جہاز سازی د‏‏ی روایت دا ثبوت گنگا ڈیلٹا وچ ملدا ا‏‏ے۔ بنگال تے مالدیپ وچ دھان تے گائے دے خول د‏‏ی تجارت شاید عرب طرز دے شیر جہازاں دے ذریعہ کيتی گئی سی۔ چینی اکاؤنٹس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ جنوب مشرقی ایشین سمندر وچ بنگالی جہاز نمایاں سن ۔ اک بنگالی جہاز ، جو غالبا بنگال دے سلطان د‏‏ی ملکیت اے ، بنگال ، برونائی تے سوماترا تو‏ں تن خراج تحسین دا بندوبست کرسکدا سی - شاید ایسا واحد جہاز جس وچ اس طرح دے کم دا اہل ہوئے۔ بنگال دے بحری جہاز انہاں عشراں وچ بحیرہ جنوب مشرقی ایشین وچ سب تو‏ں وڈے سن ۔

آرٹ

ادب تے مصوری

سکندر دا اک بنگالی فارسی نسخہ ملکہ نوشاب دے نال اپنا تخت ونڈ رہیا ا‏‏ے۔ ایہ منظر نظامی غزنوی دے اسکندرنما (سکندر د‏‏ی کتاب) اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ایہ مخطوطہ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی جس نے 1519 تو‏ں لے ک‏ے 1533 تک حکومت کيتی۔ (برطانوی لائبریری)

مسلم شاعراں نے پندرہويں صدی دے وسط وچ بنگالی وچ لکھنا شروع کيت‏‏ا۔ سولہويں صدی دے اوائل وچ ، علاقے وچ تصوف تے اسلامی دنیا دے تصورات اُتے مبنی اک علاقائی ادب فروغ پایا۔ بنگالی مسلم صوفیانہ ادب قرون وسطی دے ہندوستان دی ابتدائی مثالاں وچو‏ں اک سی ۔

”

بحث تن واشر (شراب پینے) دے نال جاری اے ہندوستان دے سارے طوطے (شاعر) اپنے ہونٹاں نال کینڈی توڑ رہے نيں یہ ، ایہ فارسی مشہری کھنڈ (فارسی غزل) ، بنگال جا رہیا اے

“

چونکہ فارسی سرکاری بولی تھی ، لہذا فارسی اسکالرز ، وکلاء ، استاداں تے اسکالرز د‏‏ی اک وڈی تعداد بنگال آئی۔ ایہ اشرافیہ تے صوفیاء دے انتخاب د‏‏ی بولی سی۔ بنگال وچ ہزاراں فارسی کتاباں تے مخطوطات شائع ہوئیاں۔ بنگالی بولی وچ مرتب پہلا فارسی کم امرتکھنڈ دے سنسکرت دا ترجمہ سمرقند دے قاضی رکن الدین ابو حامد محمد بن محمد العمیدی نے کيت‏‏ا ، جو مشہور حنفی فقہا صوفی سن ۔ غیاث الدین اعظم شاہ دے دور حکومت وچ ، سونارگاؤں شہر نثر تے شاعری د‏‏ی بہت ساریاں اشاعتاں دے نال فارسی ادب دا اک اہ‏م مرکز بن گیا۔ اس دور نو‏‏ں "بنگال وچ فارسی ادب دا سنہری دور" دسیا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں اس دے اپنے خط و کتابت دے ذریعہ فارسی شاعر حفیظ شیرازی تو‏ں سلطان دے تبادلے تو‏ں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلطان نے حافظ نو‏‏ں نامکمل غزل نو‏‏ں مکمل کرنے د‏‏ی دعوت دتی تاں ، مشہور شاعر نے بادشاہ دے دربار د‏‏ی عظمت تے بنگالی فارسی شاعری دے ادبی معیار نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے جواب دتا۔

مخطوطہ وچ سلطنت دے فیشن تے فن تعمیر نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ نسخے وچ موجود تصاویر سلطنت د‏‏ی اک وڈی فنی خصوصیت ني‏‏‏‏ں۔ اس روایت کيتی سب تو‏ں مشہور مثال شرفنما اے ، جسنو‏ں سولہويں صدی دے وسط وچ سلطان نصرت شاہ نے شائع کيت‏‏ا سی۔ اس وچ نظامی غزنوی دا سکندر اعظم دی فتح دے بارے وچ واقعہ ا‏‏ے۔

فن تعمیر

شہری فن تعمیر

شاہی بنگالی شہر قرون وسطی دے فن تعمیر وچ خاص طور اُتے گور تے پانڈوور دے شاہی دارالحکومتاں وچ تعمیر کیتے گئے سن ۔ 1500 وچ ، راجگڑھ گور بیجنگ ، وجیان نگر ، قاہرہ تے گوانگ دے بعد آبادی دے لحاظ تو‏ں دنیا دا پنجواں سب تو‏ں وڈا شہر سی۔ اس د‏ی آبادی 200،000 اے (اس وقت ، دنیا د‏‏ی آبادی 40 تو‏ں 500 ملین دے درمیان دسی جاندی اے )۔ پرتگالی مؤرخ کاسٹنڈا ڈی لوپیز گور دے گھراں نو‏‏ں سنگل منزلہ ، زیبائش پذیر فرشاں ، صحناں تے باغاں د‏‏ی طرح بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس شہر وچ اک محل ، دربار ، چوکیدار ، نہر ، پل ، بہت وڈا گیٹ وے تے شہر د‏‏ی دیوار سی۔ محل نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ پہلا حصہ شاہی دربار سی۔ دوسرا سلطان دا کھاس روم سی۔ تیسرا حرم تھا ۔ اس محل دے چاراں طرف اُچی دیواراں دا محل ا‏‏ے۔ اک اُچی دیوار نے محل نو‏‏ں گھیرے وچ لیا سی تے اس دے تن طرف گھاٹاں سن تے دوسری طرف گنگا۔ گاؤںوا شہر اک چھوٹے تو‏ں قصبے تو‏ں اک فوجی ہیڈ کوارٹر وچ تبدیل ہوگیا۔ انہاں وچ شاہی مسجد تے درگاہ بھی شامل ا‏‏ے۔ سلطنت دا شہر دا فن تعمیر عرب ، بنگالی ، فارسی ، ہند ترک تے بازنطینی اثرات اُتے مبنی سی۔ اسکندرناما ، جو سلطان نصرت شاہ دے ذریعہ شائع ہويا اے ، سلطنت دے گھراں د‏‏ی جھلک پیش کردا اے ۔ اہ‏م دیسی فن تعمیر تیار کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ بنگال د‏‏ی چھتاں 15 واں صدی تو‏ں کنکریٹ تو‏ں بننا شروع ہوئیاں۔ انہاں چھتاں نو‏‏ں بعد وچ مغل سلطنت تے برصغیر پاک و ہند دے شمال مغربی حصے د‏‏ی راجپوت ریاستاں وچ وڈے پیمانے اُتے نقل کيت‏‏ا گیا۔

• شاہی بنگلہ نگر آرکیٹیکچر
• 
• 
  گور بائش غازی دیوار
• 
  فیروز مینار
• 
  گور گمٹی گیٹ

مسجد فن تعمیر

ترمیم دے ذریعے اک کتاب وچ پیرون حسن دے مطابق اولیگ دینے والے Graber ، شاہی بنگال د‏‏ی مسیتاں نکیلی سمیت مختلف عام خصوصیات نيں مہراب ، اک تو‏ں زیادہ محراباں ، کونے ٹاورز تے ٹیراکوٹا تے پتھر زیورات. خاص طور اُتے ، محراب آرٹ بنگال دے مسجد فن تعمیر تو‏ں کدرے زیادہ کامل تے منفرد ا‏‏ے۔ مسیتاں مستطیل تے کثیر گنبد یا مربع تے واحد گنبد سن۔ شاہی بنگال دے دور وچ تعمیر ہونے والی مسیتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اس رفتار د‏‏ی نشاندہی کردی اے جس دے نال ہی مقامی لوکاں نے اسلام قبول کيت‏‏ا۔ 1450 تو‏ں 1550 دے درمیان دا عرصہ مسجد د‏‏ی تیز تعمیرات دا دور سی۔ ایہ مسیتاں پینڈو علاقےآں وچ درمیانے تو‏ں چھوٹے سائز کيت‏یاں سن تے روزانہ د‏‏ی عبادت دے لئی استعمال ہودیاں سن۔ تالاب اکثر مسجد دے نال ہی ہُندا سی۔ مسیتاں اُتے عربی تحریراں وچ اکثر سرپرستاں یا معماراں دے ناں شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ شلالیھ وچ قرآن د‏‏ی سب تو‏ں ذکر آیت سورہ جنہاں تھی ۔ عمارتاں اِٹاں یا پتھر تو‏ں بنی سن۔ ٹیراکوٹا زیورات والی اِٹ د‏‏ی مسجد بنگال سلطنت د‏‏ی اک عمدہ ساخت د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ ایہ اکثر اک امیر سرپرست دا تحفہ تے غیر معمولی کوششاں دا نتیجہ سن ، جو ہر مسلما‏ن محلے وچ نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔ مسجداں بنگال د‏‏ی سلطنت دے وسیع علاقے اُتے بنائی گئياں۔ بنگلہ دیش دے شمالی بنگال تے ہندوستان دے مغربی بنگال وچ سلطنت د‏‏ی مسیتاں دا سب تو‏ں زیادہ حراستی پایا جاندا ا‏‏ے۔ گورنر خان جتھ‏ے علی د‏‏ی سرپرستی وچ ، جنوب مغربی بنگال وچ سندربن دے جنگل دے نیڑے اک مسجد قصبہ تیار کيت‏‏ا گیا سی۔ 1985 وچ ، یونیسکو نے اس شہر نو‏‏ں عالمی ثقافتی ورثہ دی حیثیت تو‏ں تسلیم کيت‏‏ا۔ مثال دے طور اُتے وسطی علاقےآں وچ ، فرید پور وچ پیٹرایل مسجد محفوظ سلطاناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ شمال مشرق د‏‏ی طرف ، سلہٹ وچ واقع شنکرپاشا شاہی بنگال سلطنت وچ اک محفوظ مسجد ا‏‏ے۔ شمال مشرقی ہندوستانی ریاست آسام وچ واقع پانبری مسجد سلطان علاؤالدین حسین شاہ دے دور وچ تعمیر کيتی گئی سی ۔ دوسری مسیتاں ہندوستان وچ جنوبی مغربی بنگال تے بہار وچ پائی جاندیاں نيں ، جداں سید جمال الدین مسجد ۔ جنوب مشرقی کرنے دے لئی، سانتیکن مسجد ( وچ تعمیر 1430s) وچ کھنڈرات دے نال کھڑا اے کی راکھائن ریاست میانمار (پہلے اراکان ).

• شاہی بنگال مسجد دا فن تعمیر
• 
  عدینہ مسجد دا بادشاہ
• 
  دارسبری مسجد دے متعدد محراب
• 
  سونے د‏‏ی چھوٹی مسجد وچ محراب تے بنگالی چھت اے
• 
  نو گنبد مسجد دا کارنر ٹتے
• 
  خانیہ ڈایہی مسجد دی ٹیراکوٹا تختی

مقبرہ فن تعمیر

بنگال سلطنت دے مقبرے اک اہ‏م تعمیرا‏تی یادگار ني‏‏‏‏ں۔ ابتدا وچ ، ساروک فگی ایرانی ماڈل اُتے مبنی سی ، جداں سائرس مقبرہ ۔سارکوفاگس وچ محراب تے مہراب مسجد عدینہ دے فن تعمیر تو‏ں ملدے جلدے انداز وچ بنائے گئے سن ۔ مثال دے طور اُتے سونار گاؤں دے سلطان غیاث اعظم شاہ دا مقبرہ اس دے والد سلطان سکندر شاہ دے ذریعہ تعمیر کردہ عدینہ مسجد دے فن تعمیر تو‏ں مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔ . ایکلاخی مزار سلطان جلال الدین محمد شاہ دے شاہی مقبرے ، اک مقامی اسلامی درگاہ دا انداز تیار کيت‏‏ا۔ گور وچ فتح خان دے مقبرے جداں ہور مقبراں اُتے بنگالی چھت سی ۔

• شاہی بنگال دا مقبرہ فن تعمیر
• 
  گاؤںوا ماں ایکلاخی مزار
• 
  گور وچ فتح خان د‏‏ی قبر اُتے بنگالی چھت
• 
  چھوٹی سونے د‏‏ی مسجد دا مقبرہ
• 
  باگھا مسجد دا قبرستان

خارجہ تعلقات

چینی نسخہ جیراف آنر سلطان بنگال دا منگ بادشاہ نو‏‏ں تحفہ ا‏‏ے۔ (فلاڈیلفیا میوزیم آف آرٹ)

شاہی بنگال دے مضبوط خارجہ تعلقات سن ۔ ریکارڈ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سلطنت نے چین ، یورپ ، افریقہ ، وسطی ایشیاء ، جنوبی ایشیاء تے جنوب مشرقی ایشیاء دی ریاستاں دے نال سفارت خاناں دا تبادلہ کيت‏‏ا۔ سفارتی حلیفاں نے بنگال نو‏‏ں پڑوسی ریاستاں دے حملےآں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، ہرات دے تیموریڈ حکمران تے چین دے منگ شہنشاہ نے بنگالی سلطنت-جون پور سلطنت جنگ دے خاتمے وچ مدد کيت‏ی ۔بنگال وی علاقائی سفارت کاری وچ سرگرم عمل سی۔ مثال دے طور اُتے ، بنگالی سفارت خانے دے جہاز چین تو‏ں برونائی تے اچے ( سماترا ) چین وی گئے۔ بنگالی پرتگالیاں نے ساحلی علاقےآں وچ پرتگالی تجارتی چوکیاں قائم کرنے دے لئی ہندوستانی سفیراں تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا۔ دوسرے یورپی سفیراں وچ نیکولو ڈی کونٹی ، لڈو ویکو ڈی ورٹیما تے وینس نال تعلق رکھنے والے زار فریڈرک تے جمہوریہ بولونہ شامل سن ۔

بنگال د‏‏ی سلطنت تو‏ں سمندر دے راستے خارجہ تعلقات

سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے مکہ تے مدینہ دے یاتری شہراں ماں مدرسےآں دی تعمیر د‏‏ی سرپرستی دی ۔ اسکولاں نو‏‏ں گیسیہ مدرسہ تے بنجالیہ مدرسہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ہ‏معصر عربی اسکالر تقی الدین الفیسی مکہ دے اک مدرس‏ے وچ استاد سن ۔ مدینہ منورہ وچ مسجد نبوی دے نیڑے حسین العتیق نامی اک جگہ اُتے تعمیر کيت‏‏ا گیا سی۔ سلطان بنگال ، حجاز دے ذریعہ متعدد دوسرے مدرس‏ے دے سرپرست سن ۔

افریقہ وچ مصر دے سلطان ، اشرف بارصبہ نے بنگال دے سلطان نو‏‏ں اک اعزاز دا خط تے شناختی خط بھیجیا۔ بنگالی عدالت وچ مشرقی افریقی شہر-ریاست مالندی دے سفیراں د‏‏ی نظربندی د‏‏ی دستاویزات وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ قرون وسطی دے عدالتاں وچ جانوراں د‏‏ی تعظیم دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ مشرقی افریقی ایلچیاں نے زرافے لیائے ، جو بنگال وچ چینی ایلچیاں نے وی دیکھیا سی۔ وسطی ایشیاء وچ ، تیموری سلطنت دے سلطان جلال الدین محمد شاہ تے سلطان شاہ رخ مرزا دے وچکار مواصلت دا ریکارڈ موجود ا‏‏ے۔ جنوب مشرقی ایشیاء وچ ، یوروپی اکاؤنٹس دے مطابق ، بنگالی سوداگراں د‏‏ی اک وڈی تعداد ملاکی سلطنت وچ پائی گئی۔ تاجراں دے پاس بوہت سارے جہاز سن ۔ حالے تک ایہ یقینی نئيں اے کہ آیا انہاں سوداگراں نے سلطان دے دربار وچ کوئی اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا سی۔ جہازاں دے مالک تاجر اکثر سفیر ہُندے سن ۔ خلیج بنگال تے برونائی تے آچے دے سلطاناں دے وچکار رابطے چینی اکاؤنٹس وچ درج ني‏‏‏‏ں۔

خلیج بنگال دے ساحل دے نال ہی شاہی بنگال اراکان اُتے اثرورسوخ بن گیا۔ جلاوطن اراکیانی بادشاہ من سو سوم بنگال بھج گیا۔ اک پشتون جرنیل د‏‏ی زیرقیادت بنگالی افواج د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ اراکان اُتے قبضہ کرنے تے اپنے ملک اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔ بحالی ریاست اراکان بنگال د‏‏ی اک ذیلی ریاست بن گئی۔ 1459 وچ اراکان دے نال لڑائی دے نتیجے وچ بنگالی سلطان روکن الدین بارک شاہ د‏‏ی شکست ہوئی۔ اراکانیاں نے بنگال دے خلاف پرتگالی پرتگالیاں دے نال اتحاد قائم کيت‏‏ا۔ بنگال دے سلطاناں تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے باوجود ، اراکی بادشاہ بنگالی سلطاناں د‏‏ی طرح لباس ، کرنسی ، لقب تے انتظامی تکنیک د‏‏ی نقل کرکے اپنے آپ نو‏‏ں پیش کردے رہ‏‏ے۔ اراکان وچ بنگالی مسلماناں دا اثر و رسوخ 350 سال تک جاری رہیا۔ بحر ہند وچ ، بنگالی سلطنت مالدیپ دے نال تجارت وچ شامل سی۔

مورخین نے پندرہويں صدی دے اوائل ماں منگ چین دے نال بنگال دے تعلقات اُتے توجہ دتی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، ہندوستان تے چین تعلقات وچ تجارت تے ڈپلومیسی: پندرہويں صدی دے دوران بنگال دا اک مطالعہ سلطان بنگال تے منگ چین دے وچکار تعلقات د‏‏ی مستقل تریخ نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ اس روابط دا ذکر ہندوستان د‏‏ی تحریک آزادی دے رہنما ، جواہر لال نہرو نے وی اپنی کتاب "ڈسکوری آف انڈیا" وچ کیہ تھا ۔ ہندوستان وچ بدھ مذہب دے خاتمے دے بعد ، چین تے برصغیر پاک و ہند دے وچکار سیاسی تعلقات غیرموجود ہوگئے۔ پندرہويں صدی وچ ، بنگال دے سلطان نے باقاعدہ مواصلات دے ذریعے چین دے نال برصغیر دے تعلقات نو‏‏ں بحال کيت‏‏ا۔ سلطان غیاث الدین اعظم شاہ نے منگ خاندان وچ ایلچی بھیجنا شروع کيت‏‏ا۔ انہاں نے 1405 ، 1406 تے 1409 وچ سفیر بھیجے۔ چین دے شہنشاہ ینگلک نے 1405 تے 1433 دے درمیان بنگال وچ سفیر بھیج کر جواب دتا ، جس وچ ایڈمرل ژینگ ہی د‏‏ی سربراہی وچ ٹریژر ٹریلیٹ بیڑے دے ممبران شامل سن ۔ سفیراں دے تبادلے وچ سلطان شہاب الدین بایزید شاہ نے 1444 وچ چینی بادشاہ نو‏‏ں مشرقی افریقی جراف دا تحفہ وی شامل کيت‏‏ا سی۔ منگ چین نے پندرہويں صدی وچ بنگال نو‏‏ں "متمول تے مہذب" سمجھیا تے چین تے ایشیاء دے وچکار اک طاقتور ترین ملک سمجھیا۔ پندرہويں صدی دے دوران چین - بنگالی مواصلات چین - ہندوستان دے برصغیر دے تعلقات د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت سن ۔

وڈا اردو

وڈا اردو ، گیاہستان ( سٹیپ) چ سلطنت طلائی اردو تے خاتمے دے بعد 1466ء توں 1502ء تک قائم رہن آلی اک مسلمان ترک ریاست سی ۔ اس ریاست دے اج کل روس ج شامل نیں ۔

قازاق تے نغائیاں نے وی وڈا اردو ناں دیاں ریاستاں قائم کیتاں سن ۔

سلطنت طلائی اردو دے علاقے ویلے دے نال نال علیحدہ ہندے رہے : 1438ء چ طلائی اردو سلطنت دے علاقےآں تے دریائے وولگا دے کنارے خانان قازان ، 1441ء چ کریمیا چ قریم یورتی (خانان کریمیا ) تے 1466ء چ استراخان دے علاقے چ بحیرہ قزوین دے کنارے تے خانان استراخان قائم ہو گئیاں ۔ تے باقی بچن آلے علاقے وڈا اردو سلطنت دے ناں نال جانے جان لگے جہڑے کہ دریائے ڈینیپر تے دریائے یائیک دے وچکار سن ۔ وڈا اردو دا راجگھر سرائے سی تے ایہہ سلطنت طلائی اردو دی جانشین ہون دی دعویدار سی ۔ 1470ء دے نیڑے بحیرہ کیسپیئن دے اتلے چ نغائی وڈا اردو دے مخالف بن گئے تے لہندے چ پولینڈ لتھوانیا دریائے ڈینیپر دے نالدے علاقےآں تے مل ماردے رہے ۔

1480ء چ ماسکوی روس تے کریمیا (قریم یورتی) ، وڈا اردو جسنے پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ نال اتحاد کیتا سی دے خلاف اتحادی بن گئے ۔ 1480ء چ وڈا اردو نے ماسکو تے حملہ کرن دی کوشش کیتی پر ناکام رہئیا ۔ 1481ء چ وڈا اردو دا خان احمد خان نغائیاں ہتھوں مارئیا گئیا ۔ ایسدی تھاں اسدے پتر شیخ علی نے سمبھالی ، تے ریاست احمد خان دے پتراں وچکار اختلافات پاروں کمزور ہو گئی ۔

1491ء دے موسم بہار چ قریم یورتی دے خان نے تجویز دتی کہ ماسکو فوج بھیج کے ریاست وڈا اردو نوں ختم کر دے ،کیونکہ اسنے اردو دے سارے گھوڑے قبضے چ کر لئے نیں ۔ ماسکو نے کجھ تاتاری تے روسی دستے گھلے تے سلطنت عثمانیہ نے مقابلے ج 2 ہزار ینی چری دے سپاہی بھیجے ۔ نومبر تک وڈا اردو دا اک حصہ ماسکو دے قبضے چ چلا گئیا تے باقی نغائیاں دی لٹ مار چ آ گئیا ۔ 1500ء چ دریائے کوبان دے نیڑے کابردینیاں نے اینہاں نوں بھیڑی شکست دتی ۔ 1501ء چ شیخ احمد خان اپنے 20 ہزار لوکاں نال دریائے ڈون دے اتلے ج منتقل ہو گئیا ۔ اسدے بوہت سارے لوک غائب تے گواچ گئے ۔

1502ء چ کریمیا دے خان نے وڈا اردو دے ہوہت سارے لوکاں تے جانوراں دے اجڑاں نں پھڑ لئیا تے اینہاں نوں کریمیا لے آئیا ۔ شیخ احمد فرار ہو گئیا ۔ اسدے بعد اوہ قازان نیڑے 4 ہزار سواراں نال ماسکو نال گل بات کردتا دسئیا گئیا ۔ اس دے بعد اوہ استراخان آگئیا جتھوں نغائیاں نے اسنوں 1504ء چ کڈ دتا ۔ اوہ اسدے بعد کیف چ پولینڈ دے بادشاہ نال معاہدہ کرن گئیا تے بعد چ اکرمان چ عثمانیاں نال معاملہ کرن گئیا ۔ ۔ اسنوں آخری وار ویلنا ج لتھوانیا دے قیدی دی حیثیت نال ویکھئیا گئیا ۔

قازق خانیت

قازاق خانات
1456ء توں 1847ء
خانان قازاق دا جھنڈا
قائم رہن دا ویلا	1240ء دی دہائی توں 1502ء
راجگھر	حضرت ترکستان
بولی	قازق بولی
مذہب	اسلام
طرز حکومت	موروثی بادشاہت
خان
1465ء توں 1480ء	جانی بیک خان تے کیریے خان
تریخ
قیام	1456ء
خاتمہ	1847ء

قازاق خانات تے دوجیاں مسلمان ریاستاں

قازاق خانیٹ 1456ء توں 1731ء تک قائم رہن آلی اک قازاق ریاست سی ، جسدا علاقہ تقریبا اج دے قازقستان تے مشتمل سی ۔

تریخ

خانان قازاق ، جانی بیک خان تے کیریے خان نے 1456ء -1465ء چ اج دے قازقستان دے دکھنی علاقے چ دریائے زیتی سو ( ست پانی یعنی ست دریا) کنارےآں تے قائم کیتی سی ۔ خانان قازاق دے قیام نال قازاق قومیت نوں تشخص ملئیا ۔

جانی بیک خان تے کیریے خان (1465ءتوں 1480ء)

اگرچہ جانی بیک خان تے کیریے خان دونہاں نوں قازاق خانیٹ دے بانی حکمران آکھئیا جاندا اے ۔ پر ایہہ کیریے خان سی جس نے شروع چ بوہتی طاقت حاصل کیتی ۔ کیریے خان دی موت 1470ء چ جانی بیک خان با اختیار حکمران بن گئیا ۔ خانان قازاق دے ابتدائی سال ازبک رہنما محمد شیبانی دے خلاف گیاہستان (سٹیپ) دا اقتدار حاصل کرن دی جدوجہد چ لنگھے ۔ 1470ء چ قازاقاں نے محمد شیبانی نوں حضرت ترکستان چ شکست دتی تے ازبک دکھن چ سمرقند تے بخارا ول چلے گئے ۔

قاسم خانیت

خانان قاسم یاں قاسم بادشاہت (تاتاری بولی چ: قاسم خانلیغی ، قاسم پاتشاہیغی) ، اک تاتاری خانان سی تے روسی سلطنت دی ماتحت ریاست سی ۔ ایہہ روس چ ریازان اوبلاست (سابق ریازان راجواڑا دے علاقے )چ 1452ء توں 1681ء تک قائم رہی ۔ اسدا راجگھر دریائے اوکا تے واقع قاسیموف شہر سی ۔ ایہہ ریاست ماسکو دے حکمران وسیلی دوم ولوں خانان قازان دے پہلے خان الغ محمد دے پتر قاسم خان نوں دتے گئے علاقےآں تے بنائی قائم کیتی گئی سی ۔

مڈھلی تریخ

اس ریاست دے آبائی باشندے فن قیبلے ماشیچیؤرا تے موروما سن جہڑے موردووی (مردوویا ، روس) سن ۔ ایہہ علاقے پہلے کیویائی روس تے وولگا بلغاریہ دے اثر تھلے سن ۔ مقامی قبیلے روسی نواباں نوں تاوان دیندے سن ۔ بعد چ ایہہ علاقہ ولادیمیر سوزدال راجواڑے چ شامل کر لئے گئے ۔ 1152ء چ ولادیمیر دے نواب یوری دولگاروکی نے گرودیتس مشچئورسکی قائم کیتی ۔ منگولاں دے حملے دے بعد ایہہ علاقے سلطنت طلائی اردو چ شامل کر لئے گئے ۔ اینہاں علاقےآں چ ترک آباد کار آئے تے وولگا بلغاریہ دے اقتدار پاروں اینہاں نے اسلام قبول کر لئیا ۔ نیم آزاد راجواڑا مشار یورت ، طلائی اردو دے اک تاتاری محمد شیرین نے قائم کیتا ۔ 1393ء توں ایہہ علاقہ روس دا حصہ بن گیا ۔ 1445ء دی سوزدال دی لڑائی دے بعد اولگ محمد نے ایہہ علاقے تاتاراں دے حق دا دعوی کیتا ۔

ماسکو دے حکمران وسیلی دوم نے اس حق نوں مندے ہوئے اولک محمد دے پتر قاسم خان نوں مشار یورت دے علاقے دی حکمرانی دے دتی ۔ اسدے ناں تے شہر تے خانان دا ناں پئے گیا (اج دی قاسیموف روس دا اک اہم شہر اے) ۔ اک دوجی تریخ دے موجب قاسم خان روسی ریاست دی ملازمت چ آیا تے ایہہ علاقے اسنوں ماسکوی ریاست تے خانان قازان وشکار بفر سٹیٹ بنان لئی دتے گئے سن ۔ ایہہ ریاست روس دی طفیلی ریاست سی ۔ شروع توں ای خان خانان دے علاقے تے حکومت کردا ، پر اندونی سیاست روس دے کنٹرول ج سی ۔

آبادی

قاسیموف چ 15ویں صدی عیسوی دی خان دی مسیت دا مینار

اس علاقے چ مشار تاتاری]] (شروع دی ترک آبادی دی نسل) ، روسی تے موردووی آباد سن ۔ مشچیورا تے موروما قبیلے پہلے ای آپس چ کھل مل گئے سن ۔ خانان قاسم دے علاقےآں چ آباد ہون آلے قازان تاتاریاں نوں قاسم تاتار آکھیا جان لگا ۔ زیادہ تر قاسم تاتار خان دے محل چ یاں خان دی فوج چ ملازمت کردے سن ۔ ایہہ تاری گروہ مشار تاتاریاں چ گھل مل گئیا ۔ اج وی تقریبا 1،000 قاسم تاتار قاسیموف شہر چ رہائش پزیر نیں ۔

خانان دے اہم خانداناں چ مانغیت ، آرغن ، جلائر ، قپچاق ٹبر سن ۔ ماسکو دی اتنظامیہ خانان قازان خانان قریم تے خانان سائبیریا دے خاناں دا انتخاب حکمران ٹبراں چوں کردے ۔

تریخ

خانان قاسم دے خاناں نے روس دے خانان قازان دے خلاف سارے حملےآں (1469ء-1467ء ، 1487ء ، 1552ء) چ اپنے دستےآں نال شرکت کیتی ۔ خانان قاسم دا خان شاہ غلی (شاہ علی) روس دی مدد نال تن وار خانان قاسم دا خان بنیا ۔ قازان دے فتح دے مگروں ، خان دی خودمختاری ختم کر دتی گئی تے روسی ووئیوود خانان دی حکومت چلان لگے ۔ پر خان دا اقتدار موجود رہیا ۔ اک خان سیمون بیکبولاتووچ سعائی ہو گیا تے 1574ء چ ماسکو دا شہزادہ اعظم ہون دا اعلان کر دتا ۔ سعید برہان خان (1627ء توں 1679ء) دے دور چ روس نے سعائی بنان دی پالیسی شروع کر دتی ۔ بیگ جنہاں دا مرتبہ بائر (روسی نواب) دے برابر سی ، نوں گھٹا کے دووریان (روسی درباری) دے برابر تاتار خدمت گار دا کر دتا گیا ۔ اس پالیسی نال 1656ء چ اک تاتاری بغاوت ہوئی ۔ 1681ء چ خان بیکا (ملکہ) فاطمہ سلطانہ دی وفات مگروں خاناں ختم کر دتی گئی ۔

قاسم خانیت دے خان

لقب	ناں	راج ویلہ
خان سلطان	قاسم ابن الغ محمد	1445 - 1468
سلطان	دانیال ابن قاسم	1468 - 1486
خان	نور دولت ابن حاجی غرائی	1486 – 1491
سلطان	ساتیلغان ابن نور دولت	1491 – 1506
سلطان	جانائی ابن نور دولت	1506 – 1512
خان	شیخ اللہ یار ابن بختیار سلطان ابن کوچک محمد	1512 - 1516
خان	شاه علی ابن شیخ اللہ یار	1516 - 1519
خان	جان علی ابن شیخ اللہ یار	1519 - 1531
خان	صفا غرائی	1532 - 1535
خان	شاه علی ابن شیخ اللہ یار	1535 - 1567
خان	ساین بولاط ابن بیگ بولاط	1567 - 1573 C.E.
خان	مصطفی علی ابن عبد اللہ ابن اق قبق ابن مرتضی بیگ	1584 - 1590
خان	عید المحمد ابن عوندک سلطان اوراز محمد	1600 - 1610
سلطان	سید برہان ابن ارسلان	1627 - 1679
خانم بیگم	فاطمہ سلطان	1679 - 1681
زار روس فیوڈر III نے 1681ء چ قاسم خانیت نوں ختم کردتا ۔

• قازان ٹبر (ہرے رنگ چ)
• قریم (کریمیا) ٹبر (نیلے رنگ چ)
• استراخانی ٹبر (خٹے رنگ چ)
• قازاق ٹبر (بھورے رنگ چ)
• سیبیر ٹبر (گلابی رنگ)

قازان خانیت

خانان قازان (تاتاری بولی تے ترکی بولی چ: قازان خانلیغی ؛ روسی بولی چ : کازانسکوئے خانستوا) گھبلے زمانےآں دی اک تاتاری ریاست سی جہڑی ایتھے واقع پرانی ریاست وولگا بلغاریہ دے علاقےآں تے 1438ء توں 1552ء تک موجود رہی ۔ اس خانان دے علاقے اج دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان ، ماری ایل ، چوواشیا ، موردوویا دے سارے تے ادمرتیا تے باشکیرستان (باشکوتوستان) دے کجھ حصےآں تے مشتمل سن ۔ اسدا راجگھر قازان شہر سی ۔

خانیت دی اساری

غیاث الدین خان نے طلائی اردو دیاں مشکلاں تے مسئلےآں توں فیدہ چکدے ہوئے 1420ء دے دہاکے چ خود نوں قازان اُلس آزاد حکمران بنا ليا ۔ نتیجے چ طلائی اردو دے سابق خان الغ محمد نے قازان اتے مل مار لیا تے طلائی اردو سلطنت نوں توڑدے ہوئےآں ، اپنی خود دی وکھری قازان خانیت قائم کر لئی ۔

خانیت دا جغرافیہ تے آبادی

خانان قازان دے علاقے ، مسلمان بلغاراں دی آبادی دے علاقے بلغار ، چوکاتاو ، قازان تے قاشان راجواڑا تے دوجے علاقے جہڑے وولگا بلغاریہ نال تعلق رکھدے سن تے مشتمل سن ۔ دریائے وولگا ، دریائے کاما تے دریائے وئیاتکا خانان دے تن وڈے دریا تے آبی تجارتی رستے سن ۔ آبادی اکثریت قازان تاتار (مسلمان بلغار جنہاں نے تاتاری بولی اپنا لئی سی) سی ۔ اینہاں دی شناخت تاتاراں تک محدود نئیں سی ، بوہت سارے اپنے آپ نوں صرف مسلمان یاں "قازان دے لوک " دی شناخت دیندے سن ۔ خانان دا ریاستی مذہت اسلام سی ۔

خانان قازان دا نقشہ

خانان دی مقامی اشرافیہ بلغاراں تے مشتمل سی ، پر قازان دا خان ، درباری تے محافظ دستے گیاہستان (سٹیپ) دے تاتاراں (قپچاق تے بعد چ نگوئےآں) نال تعلق رکھدے سن جہڑے قازان چ رہندے سن ۔ چنگیز خانی ٹبر دیاں روایات مطابق ، گیاہستان دی اشرافیہ مقامی ترک قبیلےآں نوں وی تاتاری آکھدی سی ، بعد چ روسی اشرافیہ وی ایہو ناں ورتن لگ گئی ۔ اعلی اشرافیہ دا اک حصہ سلطنت طلائی اردو نال تعلق رکھدا سی ۔ اینہاں چ اشرافیہ دے چار وڈے ٹبر آرغن ، بارن ، قپچاق تے شیرن شامل سن ۔

خانان دی رعایا چ چواش ، ماری ایل ، موردوو ، تاتاری مشار ، ادمرت تے باشکیر شامل سن ۔ پرمی تے کجھ کومی قبیلے وی خانان قازان چ رہندے سن ۔ مشار طلائی اردو سلطنت دے دور چ آئے سن تے ہولی ہولی فن لوکاں موردوا تے برتا چ رل مل گئے ۔ اینہاں دے علاقےآں تے سابق گیاہستانی تاتار حکومت کردے سن ۔ کجھ مشار راجواڑے( جداں مشار یورت) کدے وی قازان دے اقتدار چ نئیں آئے بلکہ اسدے بجائے خانان قاسم تے ماسکوی روس ول رہے ۔

قازان اپنے عروج ویلے

خانان دے بوہتے علاقے درختاں تے جنگلاں چ گھرے ہوئے سن تے صرف دکھنی حصہ گیاہستان نال لگدا سی ۔ گیاہستاناں (سٹیپ) دی غالب آبادی خانہ بدوش مانغیتاں ، جنہاں نوں نگوئے وی آکھئیا جاندا سی ، تے مشتمل سی ۔ جنہاں نوں کدی کدی قازان دے حکمران وی سمجھئیا جاندا اے ، پر ایہہ زیادہ تر زراعت پیشہ تاتاراں تے چواشاں دے خلاف چھاپے مار (لٹ مار لئی) کاروائیاں کردے ، جداں کہ ایہہ پہلے طلائی اردو دے دور چ کردے سن ۔ نگوئےآں نوں ایتھوں کڈ کے دوجی تھاں تے بسائیا گئیا تے اینہاں دی تھاں تے کلمیک بسائے گئے ۔ کجھ پہلے ای ایہہ اس علاقے چ تاتاری ، چواش تے روسی آباد کیتے گئے سن ، جنہاں نے دکھنی سرحد دی حفاظت لئی کندھاں اسارئیاں ۔ جدوں توں خانان قائم ہوئی ، تاتار کاسک دستےآں نے خانان دا نگوئےآں توں دفاع کیتا ۔

بولیاں

روسی زریعے نشاندہی کردے نیں کہ خانان چ پنج بولیاں ، بولیاں جاندیاں سن ۔ پہلی تے سبتوں نمایاں تاتاری بولی سی ، اس دے دو لہجے قازان تاتاراں( بلغار مسلمان) دا وسطی لہجہ تے مشاراں (سابق قپچاق بولی بولن آلے گیاہستانی تاتاری) دا لہندا لہجہ سی ۔ اسدا تحریری شکل (پرانی تاتاری بولی) ریاست دی ورتی جان الی بولی سی ۔ بے دین چواش لوک ، بلغار بولی دی نسل دی بولی چواش بولی بولدے سن ۔ بلغاری بولی دا تاتاری بولی دے وسطی لہجے تے بوہت گہرا اثر اے ۔ دوجیاں تن بولیاں ، ماری بولی ، موردوی بولی تے باشکیری بولی سن جہڑیاں وی بلغار تے قپچاق بولیاں توں بنئیاں نیں ۔

اقتصادیات

خانان دی شہری آبادی برتن سازی ، لکڑی تے دھات دیاں آرائشی شیواں تے دستکاریاں ، چمڑا ، اسلحہ تے زیورات وغیرہ بناندے سن ۔ خانان د ےاہم شہر قازان ،آرچا ، چکاتاو ، قاشان ، چالی ، الات تے جوری سن ۔ شہری ابادی وسطی ایشیا ، قفقاز تے روس نال تجارت وی کردی سی ۔ 16ویں صدی عیسوی چ روسی سلطنت قازان دی وڈی تجارتی شراکت دار سی تے خانان ماسکو دا اقتصادی نظام اپنائے ہوئے سی ۔ وڈے تجارتی مرکز قازان چ تاشایاق بازار تے دریائے وولگا دے کنارے مرکز ایسل دا میلہ سی ۔ زرعی جاگیرداری سویورغل تے موروثی جاگیر دی بنیاد تے سی ۔

معاشرہ

ریاست دی حکمرانی خان دے کول سی ۔ اسدے فیصلے ، کابینہ کونسل یاں دیوان دے مشورے تے گل بات دی بنیاد تے ہندے ۔ اشرافیہ دے عہدے بیک (بیگ) ، امیر تے مرزا سن ۔ فوجی عہدے اوغلان (اولان) ، بہادر تے اچکی سن ۔ مسلمان علماء دا وی اہم کردار سی ۔ اینہاں دے سییت(سید ) ، شیخ ، قاضی تے امام دے درجے سن ۔ علماء عدالت تے عدل تے انصاف دے کم کردے تے مدرسے تے مکتب (سکول) چلاندے ۔

خانان دی آبادی دی اکثریت قرہ خلق (سیاہ لوک) یعنی آزاد مسلمان سی ۔ جاگیرداری علاقے زیادہ تر چورا (غلاماں) نے آباد کیتے ۔ جنگی قیدی اکثر وسطی ایشیا یاں ترکی (سلطنت عثمانیہ) نوں ویچ دتے جاندے ۔ کدی کدی ایہہ خانان دے وچ وی غلاماں (کول) دے طور تے وی ویج دتے جاندے تے کدی جاگیرداری علاقےآں چ چورا (غلام یاں کمی) بنا کے رکھے جاندے ۔ خانان دی غیر مسلم آبادی یاساق (جزیہ) ادا کردی سی ۔

انتظامیہ تے فوج

تاتار سپاہی

خانان پنج دروغا : الات ، آرچا ، گاریچ ، چوری تے نوغاۓ چ ونڈی ہوئی سی ۔ دروغا دا مطلب "پاسا" یعنی "طرف" سی (اج کل روسی بولی چ "سڑک" نوں آکھئیا جاندا اے ) ۔ اینہاں نے خانان دے شروع دے راجواڑےآں دی تھاں لئی ۔ کجھ نواباں (جاگیرداراں) نے خانان توں آزاد ہون دی کوشش کیتی پر ایہو جہیاں کوششاں نوں سختی نال دبا دتا گئیا ۔

خانان دی فوج دروغا تے اسدے ماتحت علاقے توں فوجی ساز و سامان ، خان دے محافظ دستے تے اشرافیہ دے فوجی دستےآں تے مشتمل سی ۔ فوج دے سپاہیاں دی گنتی کدے وی اکو جہی نئیں رہی ایہہ 20 ہزار توں 60 ہزار دے وچکار رہندی رہی ۔ قازان دے خان دی فوج چ اکثر نگوئے اردو ، قریم یورتی (کریمیا) تے روسی سلطنت دے علاقےآں دے سپاہی وی خدمات دیندے رہے ۔

ثقافت

قازان دا سویمبیکا مینار

خانان قازان دی ثقافت وولگا بلغاریہ دی ثقافت توں ای اے ۔ اشرافیہ دے حلقےآں چ سلطنت طلائی اردو دے تہذیبی عناصر وی موجود سن ۔

شہری آبادی دا وڈا حصہ تعلیم یافتہ سی ۔ مسیتاں تے مدرسےآں چ وڈے وڈے کتب خانے موجود سن ۔ قازان سائنس تے مذہبی تعلیم دا مرکز بن گئیا سی ۔

اگرچہ اسلامی اثر زیادہ سی پر ادب وی پروان چڑھئیا ۔ پرانی تاتاری بولی دے مشہور شاعراں چ محمد یار ، اومی کمال ، محمد امین ، غارف بیک(عارف بیگ) تے قل شریف سن ۔ محمد یار نے قازان دی شعری روایات نوں بدلئیا تے اسدی شاعری بوہت مشہور ہوئی ۔

بلغار شہر نے مقدس تھاں دی حیثیت حاصل کر لئی سی اسدی ہن ایہو اہمیت سی کیونجے 1430ء دی دہائی چ قازان وڈے سیاسی تے اقتصادی مرکز دی حیثیت نال ابھرئیا ۔

خانان دا فن تعمیر سفید پتھر تے لکڑی دے کم وی وجہ توں اپنا جدا مقام رکھدا سی ۔

تریخ

وولگا بلغاریہ دے سابق علاقےآں ، قازان الس یاں قازان راجواڑے نے بکھردی ہوئی سلطنت طلائی اردو چ 15ویں صدی دے شروع چ کسے حد تک آزاد حیثیت حاصل کر لی سی ۔ ایس راجواڑے دی اپنی حکومت سی تے بلغار ٹبر دے حکمراناں کول اسدا اقتدار سی ۔ ابتدائی ریاست دی جہڑی وی حیثیت سی پر اس خانان دا بانی الغ محمد سی ۔ اسنے 1437ء یاں 1438ء چ خان دا لقب اختیار کیتا تے کجھ مقامی اشرافیہ دے تعاون نال قازان دے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گئیا کہ مقامی بلغار ٹبر توں الغ محمد توں مکمل اختیارات دی منتقلی 1445ء چ اسدے پتر محمود نوں کیتی جائے گی ۔

اپنی پوری تریح دے دوران خانان تخت تے مل مارن دیاں جدوجہداں تے خانگی ہنگامےآں لئی سازگار رہی ۔ 115 سالہ تریخ چ 19 وار خاناں نوں تبدیل کیتا گئیا ۔ کل 15 خاناں نے خانان تے حکومت کیتی جنہاں چوں کجھ نے کئی کئی وار حکومت کیتی ۔ خان اکثر چنگیر خان دے ٹبر توں مقامی اشرافیہ تے ایتھے تک کہ شہری خود وی چن دے سن ۔ -ستان

شروع دی تریخ

ہور ویکھو : روس قازان جنگاں

الغ محمد تے اسدے پتر محمود دے ویلے چ قازاں دیاں فوجاں نے ماسکوی روس تے اسدے ماتحت علاقےآں تے کئی وار حملے کیتے ۔ ماسکو دے بادشاہ وسیلی II ، اپنے چاچا زاداں دے خلاف وڈی جاگیراد جنگ چ ملوث ہو گئیا پر سوزدال دے نیڑے جنگ چ کھا گئیا تے قازان دے خان نوں تاوان دین تے مجبور کیتا گئیا ۔

جولائی 1487ء ماسکو دے شہزادہ اعظم ایوان سوم نے قازان تے قبضہ کر لئیا تے اک کٹھ پتلی خان محمد امین توں قازان دے تخت تے بٹھا دتا ۔ اس دے بعد ماسکو دی زیر تحفظ ریاست بن گئی تے روسی تاجراں نوں اسدے علاقےآں چ آزادانہ تجارت دی اجازت مل گئی ۔ سلطنت عثمانیہ تے قریم یورتی نال اتحاد دے حامیاں نے عوامی شکایات نوں ابھار کے بغاوت (1496ء ، 1500ء تے 1505ء چ ) کروان دی کوشش کیتی ، پر اسدے کجھ نتیجے نا نکلے ۔

1521ء چ خانان قازان ماسکو دے غلبے توں نکل گئی تے خانان استرا خان تے قریم یورتی (خانان کریمیا) تے نگوئے اردو نال باہمی امدار دا معاہدہ کیتا ۔ خان محمد گیرائے تےاسدے کریمیائی اتحادیاں نے فیر ماسکوی روس تے حملہ کر دتا تے 15ہزار توں ودھ غلام پھڑ لئے ۔ روسی دستاویزاں چ 16ویں صدی عیسوی دے پہلےادھ دے دوران خانان قازان دے روسی علاقےآں تے 40 حملے (ایہہ زیادہ تر نیجنی نووگورد ، موروم ، ویائتکا ، ولادیمیر ، کاستراما تے گالچ دے علاقےآں تے سن ) درج نیں ۔

آخری دہائی

خانان قازان تے کریمیا دے اثر تے رسوخ پاروں ماسکو نواز عناصر ناخوش سن ، انہاں چوں کجھ لوکاں نے 1545ء چ اک بغاوت کروائی ۔ جسدے نتیجے چ سافا غرائی نوں تخت توں لاہ دتا گئیا تے اک ماسکو دے حمایتی شاہ غلی(شاہ علی) نے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ اس سال چ ماسکو نے قازان تے اپنااقتدار مسلط کرن لئی کئی جنگی مہماں ترتیب دتیاں پر کامیاب نا ہوئیا ۔

زیلنت ، قازان دا جھنڈا ؛ آیا کہ خانان دا اپناجھنڈا سی ایہہ حالے تک واضع نئیں پر اک ڈچ کارل الارڈ دے مطابق تاتاریہ دے دو جھنڈے سن تے زیلنت اینہاں چوں اک سی

نوغائیاں دی مدد نال سافا غرائی نے تخت واپس حاصل کر لئیا ۔ اس نے 75 اشرافاں نوں پھانسی دے دتی تے باقی اسدے مخالف روس نس گئے ۔ ایہہ 1549ء چ مر گئیا تے اسدے 3 سالہ پتر اوتامش گیرائے خان بنا دتا گئیا ۔ اسدی قائم مقام تے خانان دی حکمران اسدی ماں سویم بیکا بن کئی ۔ اولان قوشچاق دی انتظامیہ نے اسدی حکمرانی دوران کجھ آزادی حاصل کر لئی سی ۔

سافا غرائی دے کریمیا چ رشتے داراں (جنہاں چ دولت I گیرائے وی شامل سی) دے ویلے چ ۔ اینہاں دی قازان دے تحت دی پیشکش مقامی اشرافیہ دے وڈے حصے نے بگاڑ دتی ۔ قوشچاق دی حکومت دے روسی حکومت نال تعلقات خراب توں خراب تر ہندے گئے ۔ اشرافیہ دے اک مخالف گروہ نے 1551ء دے شروع چ زار روس ایوان گروزنی دے اک حمایتی شاہ علی نوں دوجی وار حکومت دی دعوت دتی ۔

اوس ای ویلے خانان دے دریائے وولگا دے چڑھدے چ علاقے روسی سلطنت چ ضم کر لئے گئے ۔ اوتامش گیرائے اپنی ماں سمیت ماسکو دی جیل ج بھیج دتا گئیا ۔ شاہ غلی نے 1552ء تک تخت سمبھالئیا ۔ خانان قازان دے حکومت دے ماسکو مخالف عناصر نے شاہ غلی نوں جلاوطن کر دتا تے خانان استراخان دے شہزادے یادگار محمد نوں نگوئےآں نال مدد لئی بلائیا ۔

سقوط

تد قازان محاصرے چ لے لئیا گئیا ۔ زار روس ایوان گروزنی (یعنی ایوان خوفناک یاں ایوان چہارم) دیاں فوجاں سویژاسک دے قلعے توں کاروائی کر رہئیاں سن ۔ اگست 1552ء چ روسیاں نے تاتاراں دے زمینی دستےآں نوں شکست دتی تے آرچا تے کجھ دوجے قلعےآں نوں اگ لاہ دتی ۔ دومہینے دے محاصرے تے قلعے دیاں کندھاں توڑ کے روسی 3 اکتوبر نوں قازان شہر داخل ہو گئے ۔ کجھ دفاعی دستے فرار ہون چ کامیاب ہو گئے پر زیادہ تر نوں قتل کر دتا گئیا ۔ یادگار محمد نوں قید کر لئیا گئیا تے آبادی دی اکثریت نوں ذبحہ کر دتا گئیا ۔ قازان دیاں دستاویزاں چ دسئیا گئیا اے کہ 1 لکھ 10 ہزار شہریاں تے فوجیاں نوں قتل کر دتا گئیا تے 60 ہزار توں 1 لکھ روسیاں نوں جہڑے خانان خ قید سن آزاد کروا لئیا گئیا (روسی پریپیگنڈا)۔ خانان دے سقوط دے بعد ادمرتیا ، باشکیرستان (باشکوتوستان)دے علاقے تے کسے وی مسئلے دے بغیر روس نال مل گئے ۔ خانان دی انتظامیہ مکا دتی گئی تے ماسکو نواز تے غیر جانبدار سرداراں نوں اپنیاں جاگیراں رکھن سی اجازت مل گئی تے دوجے پھانسی لاہ دتے گئے ۔ اسدے بعد تاتاراں نوں دریاواں ، سڑکاں تے قازان توں دور آباد کیتا گئیا ۔ خالی علاقےآں چ روسی آباد کیتے گئے ۔ آرتھوڈکس پرادیاں جداں گیرموگن وغیرہ نے بوہت سارے تاتاریاں نوں جبری عیسائی بنائیا ۔

مزاحمت

1556ء تک آبادی دا اک حصہ روسی قبضے دے خلاف مزاحمت کردا رہئیا ۔

قازان خانیت دے خان

• قازان خانیت دے حکمراناں دے ناں تے اینہاں دا راج ویلہ ایداں اے:

لقب	ناں	راج ویلہ
خان	الغ محمد	1438 - 1446
خان	محمود ابن الغ محمد	1445 – 1466
خان	خلیل ابن محمود	1466 – 1467
خان	ابراہیم ابن محمود	1467 – 1479
خان	الہام علی ابن ابراہیم	1479 – 1484 (پہلی وار)
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1484 – 1485 پہلی وار)
خان	الہام علی ابن ابراہیم	1485 – 1487 '(دوجی وار)
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1487 – 1495 (دوجی وار)
خان	ماموک	1495 – 1496
خان	عبد اللطیف ابن ابراہیم	1496 – 1502
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1502 - 1518 (تیجی وار)
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1518 - 1521 (پہلی وار)
خان	صاحب اول غرائی	1521 - 1525
خان	صفا غرائی	1525 - 1532 (پہلی وار)
خان	جان علی ابن شیخ اللہ یار	1532 – 1535
خان	صفا غرائی	1535 – 1546 (دوجی وار)
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1546 (دوجی وار)
خان	صفا غرائی	1546 - 1549 (تیجی وار)
خان	عتمش غرائی عتمش دے بچپن پاروں اصل حکمران اسدی ماں سوئم بیکا ،جہڑی نائب سلطنت سی۔	1549 – 1551
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1551 – 1552 (تیجی وار)
خان	یاد گار محمد	1552
روس دے زار ایوان گروزنی نے 1552ء قازان خانیت اتے مل مار لیا۔

• نیلا رنگ ماسکوی روس دا اقتدار دسدا اے۔
  • ہرا رنگ سیبیر خانیت دے خان دا کجھ چر دا مل ظاہر کردااے۔
    • گلابی رنگ قاسم خانیت دا اقتدار دسدا اے۔
      • پیلا رنگ کریمیا خانیت دے غرائی ٹبر دا اقتدار ۔
        • بھورا رنگ استراخان خانیت دے شہزادےآں دا اقتدار دسدا اے ۔

سیبیر خانیت

خانان سائبیریا یاں خانان سیبیر سائبیریا چ اک تاتاری ترک خانان سی جہڑی 1490ء توں 1598ء تک قائم رہی ۔ خانان دی آبادی مختلف ، سائبیریائی تاتاری ، خانٹی ، مانسی ، نینیت تے سیلکوپ نسلاں دے لوکاں تے مشتمل سی ۔ خانان دا پہلا خان تائی بوغا تے آخری کوچم خان سی ۔

تریخ

خانان سائبیریا 15ویں صدی عسوی چ قائم کیتی گئی جدوں طلائی اردو دے خاتقے دے بعد جوجی خان دے ٹبر دے منگول زوال دی حالت ج سن ۔ اس ریاست دا اصل راجگھر چیمگی تورا سی ۔ اس دا پہلا خان تائی بوغا سی ۔ اسدا جانشین اسدا پتر خوجہ بنئیا تے اسدے بعد اسدا پتر مار تخت تے بیٹھا ۔

دریائے ارتش تے توبول دے وچکار تائی بوغا ٹبر دے علاقے بغیر کسے دوجے دعوے دے نئیں سن ۔ جوجی خان دی اولاد چوں شیبانی اس علاقے تے اپنا حق جتاندے سن ۔ اباک خان جسدا تعلق شیبانیاں دے اک گھرانے نال سی ، نے مار نوں قتل کر کے چیمگی تورا تے قبضہ کر لئیا ۔ تائی بوغا حکومت مار دے پوتے محمد نے بحال کیتی ، جسنے 1493ء چ دریائے ارتش دے کنارے اک جنگ چ ابک خان نوں قتل کر دتا ۔ محمد نے چیمگی تورا دی بجائے دریائے ارتش دے کنارے نویں راجگھر قاشلق دا انتخاب کیتا جسنوں سیبیر تے ایسکر (عسکر) وی آکھئیا جاندا سی ۔

1552ء چ روسی سلطنت دی خانان قازان تے فتح دے بعد سائبیریا د ے تائی بوغا خان "یادگار خان نوں ماسکو نال دوستانہ تعلقات استوار کرن تے مجبور کیتا ۔ یادگار خان دے مقابلے چ اک شیبانی ، اباک خان دا پوتا کوچم خان آئیا تے کئی ورہےآں (1556ء توں 1563ء ) دی لڑائی دے مگروں یادگار مارئیا گئیا تے کوچم سائبیریا دا خان بن گئیا ۔

سائبریا دی فتح

وڈا مضمون: کوچم خان تے روس دی سائبیریا دی فتح

کوچم نے سائبیریائی تاتاریاں نوں اسلام چ لیان دی کوشش کیتی جہڑے زیادہ تر شامانزم نوں منن آلے سن(ایہہ روسیاں دا خانان تے مل مارن دا بہانہ سی) ۔ اسدے ستروگانوف دیاں تجارتی پوسٹاں تے حملے دا فیصلے دا نتیجہ خانان سائبیریا دے خلاف کاسک یرماک دی قیادت چ روسی سلطنت دے حملے دی شکل چ نکلئیا ۔ 1582ء چ کوچم خان دیاں فوجاں نوں چواش کیپ دی لڑائی چ یرماک دے ہتھوں شکست ہوئی تے کاسک اک ورہے بعد راجگھر قاشلق چ داخل ہو گئے ۔ کوچم نے اپنیاں فوجاں نوں دوبارہ منظم کیتا تے 1584ء چ یرماک نوں اک لڑائی چ قتل کر دتا تے خانان دی حکومت دوبارہ حاصل کر لئی ۔ اگلے 14داں سالاں چ روسیاں نے ہولی ہولی ساری ریاست تے مل مار لئیا ۔ 1598ء چ کوچم خان دریائے اوب دے کنارے لڑائی چ شکست کھا گئیا تے نگوئے اردو دے علاقے ول چلا گئیا تے اسدی حکمرانی ختم ہوگئی ۔ اس دے نال ایہہ خانان سائبیریا دی خودمختار حثیت ختم ہو گئی تے اوہ روسی سلطنت دے مل چ آ گئی ، تے اج تک ایہہ علاقہ روسیاں دے قبضے چ اے ۔ ایتھے روسیاں دی آبادکاری پاروں مقامی سائبیریائی تاتاری مسلمان ہن ، اقلیت ، چ ، نیں ۔

خانیت دے خان

• سیبیر خانیت اتے دو ٹبراں اک دوجے دے بعد (کدی اک تے کدی دوجا) نے راج کیتا ۔ اک طائع بغا ٹبر تے دوجا شیبانی ٹبر ۔
• ایہہ سیبیر خانیت دے خاناں دی لسٹ اے :

لقب	ناں	راج ویلہ
خان	طائع بغا	?
خان	خواجہ ابن الطائع بغا	?
خان	ابو الخیر خان ابن دولت شیخ ابن ابراہیم خان	1428 - 1465
خان	مار خواجہ دا پتر	1465? - 1468?
خان	عبک خان (اباک خان)	1468? - 1493/95?
خان	ماموک	1493/95? – 1498 (1502?)
خان	ابلق	1498 (1502?) – 1530
خان	انگیش	1530 - ?
خان	قاسم بن ماموک	?
خان	یادگار بن قاسم بیگ پلاد ابن قاسم ممکنا شریک اقتدار	1552 - 1563
خان	کوچم ابن مرتضی ابن عبک خان	1563 - 1598
اک کاسک یرماک نے روس دی سائیبیریا دی فتح دی پہلی مہم ایوان گروزنی دے راج ویلے 1580/82ء چ شروع کیتی ۔پر کوچم خان چھیتی ای پرت آئیا تے 6 اگست 1584ء دی رات نوں حملہ کر کے یرماک تے اسدی فوج دے وڈے حصے نوں مار دتا ۔ آخر چ کوچم خان 1598ء چ دریائے اوب دے کنڈے ارمن دی لڑائی چ شکست ہوئی ۔ لڑائی دوران سائیبیریا دے شاہی ٹبر نوں روسیاں نے پھڑ لیا ، پر کوچم خان فیر ہتھوں نکل گیا ۔ روسی کوچم خان دے ٹبر نوں ماسکو لے گئے ، جپھے اوہ یرغمالیاں دے طور اتے رہے ۔ خان دی نسل بعد چ سیبیری شہزادے دے ناں توں جانی جان لگی ، 19ویں صدی دے اخیر تک اس ٹبر دی موجودگی دے نشان ملدے نیں ۔سائیبیریا دے علاقے چ طائع بغا ٹبر دے جانشین سعید احمد خان (طائع بغی) تے شیبانی ٹبر دے جانشین علی ابن کوچم خان تے روسیاں وچکار ، غلبے دی جدوجہد کئی سالاں تک چلدی رہی

• • نیلے رنگ چ سائیبیریا دا شیبائی ٹبر .
    • چٹے رنگ چ سائیبیریا دا طائع بغا ٹبر.

طائع بغا ٹبر

• طائع بغا
• خواجہ ابن طائع بغا
  • مار (خواجہ دا پتر) (عمر) - (اسدی بھین دا ویاہ عبک خان نال ہویا سی۔ (1450؟ - 1480؟))
    • اوبدر (Oder,Ader) - مار دا پتر (اباک خان(عبک خان) دی قید چ مریا)
      • ماموک - اوبدر دا پتر (1496؟ - 1502؟)
        • قاسم خان سیبیری ( ماموک دا پتر (1502-1530)
          • یادگار بن قاسم خان) (1530-1563)
          • بیک بولاط (قاسم خار دا پتر) - شریک اقتدار (1555-1558), سیمیون بیک بولاطووچ دا ممکنا پیؤ؟
            • سعید احمد خان طائع بغی (1583 - 1588)
    • ابلاق (مار دا پتر)
      • انگیش - ابلاق دا پتر

موسی بیئس - سیبیر خانیت دا ممکنا خان؟ (1460-1496).

• منچ تیمور: 1359
• علی بے خان: 1359-1375
• غیاث الدین کاغان بے: 1375-1396
• توختمش: 1396-1406
• ژرمادک: 1406-1421
• محمود خواجہ: 1421
• خضر: 1421
• قاضی محمد خان: 1421-1428
• ابوالخیر خان: 1428-1464
• اباک خان: 1464-1495
• ماموک قازان دا خان: 1495-1502
• قلق سلطان: 1502-1530
• یادگار : 1552-1563
• کوچم خان: 1563-1598
• علی بن کوچم: 1598-1604

نوغائی اردو

خانان استراخان دے نقشے چ نگوۓ اردو دے علاقے دا محل وقوع

نوغائی اردو ترک خانہ بدوشآں دا وفاق یاں اکٹھ سی ، جنہاں نے سن 1500ء توں 17ویں صدی عیسوی چ روسیاں دے اینہاں نوں دکھن ول دھکن تک ، بحیرہ کیسپیئن دے علاقے توں یوکرین دے گیاہستان تک مل ماری رکھئیا ۔ نوغائی نسلی گروہ توں بوہتا اک نسلی ناں سی ۔ نوغائی، طلائی اردو ، کومان تے قپچاق ممکنہ طور تے پیچینیگ ، عوار تے خزار اکو ای نسل چوں سن یاں اک لوک سن ۔ اینہاں دے حکمران گروہ تے تھوڑی جنی بولی مختلف سی ایسے لئی اینہاں دے مختلف ناں سن ۔

تریخ

نوغائیآں دے دو گروہ سن : اوہ جہڑے بحیرہ قزوین دے اتلے چ سن تے اینہاں دا اپنا بیگ (آگو سی ، تے اوہ جہڑے کالا سمندر دے اتلے ج سن تے عام طور تے قریم یورتی (خانان کریمیا) دی رعایا سن ۔ پہلے گروہ نوں 1632ء چ کلمیکاں نے تباہ کر دتا تے دوجے نال کریمیا دے تاتاراں والا سلوک ہوئیا ۔

نوغائی بولی قپچاق ترک بولی دی اک شکل سی ۔ جداں دی اینہاں دے گوانڈھ سی قازق ، باشکیر ، کریمیائی تاتار تے قازان دے تاتاری بولدے سن ۔ اینہاں دا مذہب اسلام سی پر مذہبی ادارے کمزور سن ۔

اوہ خانہ بدوش چرواہے سن تے بھیڈاں ، اونٹھ ، گھوڑے چاردے سن ۔ دوجے علاقے توں شیواں تجارت ، حملےاں تے تاوان دی شکل چ حاصل کر دے سن ۔ دریائے ییئک دے کنارے اینہاں دی کجھ غلام رعایا وی سن ۔ نگوئے اردو دی آمدنی دا وڈا زریعہ غلاماں دے حصول لئی روسی علاقےاں تے حملے سن تے غلاماں نوں کریمیا تے بخارا چ ویچدے سن ۔ شکار ، ماہی گیری ، کارواناں تے محصول تے موسمی زراعت لئی ہجرت وی آمدی دا اہم زریعہ سن ۔

1557ء چ قاضی میرزا دا اسماعیل بیگ نال جھگڑا ہو گئیا تےاسنے دریائے کوبان تے اک نکا نوغائی اردو قائم کر لئیا ۔

قریم یورتی

قریم یورتی
نشان	جھنڈا
راجگڑھ:	بخشی سرائے
بولی:	کریمیائی تاتار بولی تے عثمانی ترک بولی
مذہب:	اسلام
طرز حکومت:	بادشاہت
قیام:	1441ء
بانی:	حاجی گیرائے
آخری خان:	شاہین گیرائے
سلطنت عثمانیہ دی باجگزاری چ آئی:	1478ء
سلطنت عثمانیہ دی باجگزاری توں آزادی:	21 جولائی 1774ء
روسی سلطنت دا قبضہ:	1783ء
2015 تک:	یوکرین دی خودمختار جمہوریہ کریمیا
اج کل:	روس دی خودمختار جمہوریہ کریمیا

ریاست خانان کریمیا 1441ء توں 1783ء تک کریمیائی تاتار مسلماناں دی اک ریاست سی ، جس دا مقامی ناں قریم یورتی یعنی قریم وطن سی ۔ ترک اسنوں قریم خانلغی آکھدے سن تے انگریزی چ اسنوں کریمیئن خانیٹ کہئیا جاندا اے ۔ خانان کریمیا دی ایہہ ریاست طلائی اردو یعنی سنہری لشکر سلطنت ، جس دی حکومت منگولیا توں لے کے یورپ دے وچکار تک سی ، د ے خاتمے دے بعد قائم ہون آلیاں ترک تے تاتاری ریاستاں چوں سب توں لمبے چر تک قائم رہن آلی ریاست سی ۔

ابتدائی حکمران

قریم یورتی دا نقشہ

ایہ دشت قبچاق ( موجودہ یوکرین تے دکھنی روس) چ سلطنت آلتین اوردا دے اوہناں مختلف قبیلےآں نے مل کے قائم کیتی سی جہڑے کریمیا نوں اپنا وطن بنانا چاہندے سن ۔ اس کم لئی اوہناں نے حاجی گیرائے نوں اپنا حکمران چنئیا تے اس نے 1441ء چ ، سلطنت طلائی اردو توں اک لمبی جہدوجہد دے بعد ،اک آزاد ریاست قائم کیتی ۔ ایہہ سلطنت موجودہ روس تے یوکرین دے دشت قبچاق تے جزیرہ نما کریمیا تے مشتمل سی ، سوائے دکھنی تے لہندے دکھنی ساحلاں تے بندرگاہاں توں جہڑے کہ جمہوریہ جینوا دے کنٹرول چ سن ۔۔

حاجی گیرائے دے مرن مگروں اسدے پتراں چ تحت لئی کشمکش شروع ہوگئی ۔ سلطنت عثمانیہ نے ریاست دے معاملےآں چ مداخلت کیتے حاجی گیرائے دے پتر مینلی اول گیرائے نوں تخت تے بٹھا دتا ۔ 1475ء چ عثمانی فوجاں نے گیدک احمت پاشا دی قیادت ہیٹھ ، تھیوڈورو راجواڑا تے جینوآئی کالونیاں کیمبالو ، سولدائیا تے کافا نوں فتح کر لئیا تے اس توں مگروں کریمیا وی 1478ء چ سلطنت عثمانیہ دی حفاظت چ چلی گئی جہڑی اوس ویلے بحیرہ اسود دے ساحلاں تے اپنا اثر تے رسوخ ودھان چ لگی ہوئی سی ۔ کریمیا دے ساحل سلطنت عثمانیہ دے کافا سنجاک (صوبہ) بن گئے تے باقی جزیرہ نما تے شمالی سٹیپ چ خان دی حکومت جاری رہی

قریم یورتی ، یورپ دے 1648ء دے نقشے وچ

عثمانیاں تے کریمیائی تاتاراں دے تعلقات وی وکھری قسم دے سن ۔ عثمانی سلطان کریمیا دے خان نال اک باجگزار دی بجائے اتحادی ورگا برتا کردا سی ۔ اگرچہ منتخب خان سلطان دی منظوری حاصل کردا سی پر قسطنطنیہ ولوں کوئی وی نامزدگی نئیں کیتی جاندی سی ۔ عثمانی کریمیا دے دے خان دی چنگیز خان دی پیڑھی چوں ہون پاروں سٹیپ (گیاہستان) یعنی دشت قپچاق تے اقتدار نوں وی قنونی من دے سن ۔

خان نے عثمانیاں دے اثر توں آزاد خارجہ پالیسی نوں جاری رکھئیا ۔ خان تے عثمانی سلطان دے تعلقات نوں سفارت کاری دے راہیں چلائیا جاندا سی ۔ حاکمیت اعلی دے دو اہم نشاناں دے طور تے خانان کریمیا دے خان اپنے سکے ڈھالدے تے جمعہ دے خطبے چ خان دا ناں پڑھئیا جاندا ۔ ایہہ سلطنت عثمانیہ نوں کوئی خراج نئیں دیندے سن ، بلکہ عثمانی اپنیاں فوجی مہماں چ ہراول دستے تے تربیت یافتہ گھڑ سواراں دے طور تے اینہاں دیاں خدمات دے طور اینہاں نوں ادائیگی کردے سن ۔

کریمیائی تاتاراں تے عثمانیاں دے اتحاد دا افادیت ، پائیداری تے مضبوطی چ موازنہ پولش لتھوانیا دولت مشترکہ نال کیتا جا سکدا اے ۔ کریمیائی رسالہ (گھڑسوار دستہ) عثمانیاں دیاں یورپ ( پولینڈ ، ھنگری) تے ایشیاء (ایران) چ مہماں چ ناگزير بن گئیا سی ۔ جس نال کریمیائی تاتار کامیاب مہماں توں لبھن آلے مال غنیمت تے انحصار کرن لگے ۔ تے جدوں عثمانی فوجی مہماں ناکام ہون لگیاں ، تے خانان کریمیا معیشت وی زوال پزیر ہو گئی ۔

1502ء چ مینلی اول گیرائے نے وڈا نغائی اردو (یاں لشکر) دے آخری خان نوں شکست دے کے نغائیاں دے کریمیا تے دعوے دا خاتمہ کر دتا ۔ 16ویں صدی عیسوی چ خانان کریمیا ، سابق سلطنت طلائی اردو دی علاقےآں ، وڈا اردو (وڈا نغائی اردو) تے اسدے علاوہ دریائے وولگا تے بحیرہ کیسپین دے علاقےآں دیاں تاتار خاناناں ( خانیٹاں) ، خاص طور تے خانان قازان تے خانان استراخان ، دی جانشین ریاست بن بیٹھی ۔ جس دے نتیجے چ اسدی ماسکوی ریاست نال علاقے چ غلبے لئی دشمنی ٹر پئی ۔ دولت اول گیرائے دی 1571ء چ ماسکو دے خلاف کامیاب مہم دا احتتام روسی راجگھر نوں ساڑن تے ہوئیا تے اس واقعے دے بعد اسنوں تخت الغان (قیصر تخت) آکھئیا جان لگا ۔ اگرچہ خانیٹ ، صرف اک سال بعد ماسکو ہتھوں مولودی دی لڑائی چ فیصلہ کن شکست دے مگروں دریائے وولگا تک اپنی رسائی دا جھگڑا چھڈ دتا ۔ خانان دا راجگھر شروع چ قرق یار قلعے دے نیڑے سلاچق سی تے صاحب اول گیرائے نے 1532ء چ بخشی سرائے دی بنیاد رکھ کے راجگھر ایتھے لے آندا ۔

سیاسی تے معاشی نظام

قریم یورتی دا حکمران ٹبر گیرائے اپنا شجرہ چنگیز خان نال جوڑدا اے ، جہڑا اینہاں نوں دوجے معزز قبیلےآں توں ممتاز بناندا اے ۔ سٹیپ (گیاہستان) دی روایات دے مطابق ، حکمران اوس ویلے ای قنونی ہندا اے جدوں اوہ چنگیزی شاہی نسل چوں ہوئے (مثلا آق سوییک) ۔ حتی کہ ماسکوی زار وی چنگیزی نسل چوں ہون دا دعوی کردے نیں ۔ عثمانی طرز حکومت دے بجائے کریمیا خانیٹ اردو روایات تے عمل پیرا سی ۔ اوہ ایہ سی کہ ، گیرائے ٹبر دا خان سرکار دا سربراہ ضرور سی پر اوہ نظام حکومت قراچی بےآں دی مد نال چلاندا سی ۔ جہڑے کہ اشرافیہ قبیلےاں دے سردار سن ، جداں شیرین ، بارین ، آرغین تے ـ بعد دے دور چ منصور اوغلو تے سیجاوت سن ۔ نغائی ، جنہاں نے خانان استراخان دے خاتمے دے بعد اپنیاں وفاداریاں خانان کریمیا ول بدل لئیاں سن ، وی قریم یورتی دا اک اہم حصہ سن ۔ چرکیسیاں تے کاسکاں نے وی کریمیا دی سیاست چ اہم کردار ادا کردے رہے ، اپنا اتحاد کدی خان تے کدی بےآں نال کر کے ۔

شروع چ خانیٹ دے علاقے بےآں تے بےآں دے تھلے معزو ٹبراں دے مرزےآں وچکار ونڈے ہوئے سن ۔ اوہ آزاد سن تے اسلامی قنون اینہاں نوں حقاں توں محرومی توں حفاظت دیندا سی ۔ زمین پنڈاں چ ونڈی ہوئی سی جتھے سارے مل کے کم کردے سن تے ٹیکس پورے پنڈ توں لیا جاندا سی ۔ زرعی اجناس تے 10واں حصہ تے مال ڈنگراں چوں 20واں حصہ ٹیکس لیا جاندا سی ۔ آخری خان شاہین گیرائے دی اصلاحات چ اندرونی ڈھانچہ ترک طرز تے بدل دتا گئیا ، جس چ اشرافیہ دے جاگیردار دی جاگیر خان دی ملکیت سمجھی جائے گی تے اینہاں نوں "قادیلق آں (صوبے جہڑے کہ خان دے نمائندے چلاندے نیں) " چ انتظامی لحاظ نال بدل دتا گئیا ۔

کریمیائی قنوناں دی بنیاد تاتاری قنوناں ، اسلامی قنوناں تے محدود معاملےآں چ عثمانی قنوناں تے سی ۔ مسلمان دے معاملےآں دا آگو مفتی سی ، جہڑا مقامی مسلمان علماء چوں چنئیا جاندا سی ۔ اسدا وڈا کم ناں ای مذہبی تے نا ہی قضاہ دا سی بلکہ اقتصادی سی ۔ مفتی دی انتظامیہ کول ساریاں وقف زمیناں دا کنٹرول ہندا سی تے اوہ اسدا ریونیو اکٹھا کردے سن ۔ اک دوجا اسلامی عہدہ قاضی عسکر سی جسنوں علماء نئیں بلکہ عثمانی سلطان مقرر کردا سی ۔ اوہ خانیٹ دی عدالتی معاملے جہڑے کہ قاضی دے کول ہندے سن دیکھدا سی ۔ قاضی نظریاتی طور تے قاضی عسکر تے ، تےعملی طور تے قبائلی سرداراں تے خان انحصار کردا سی ۔ قاضی خانیٹ چ مسلماناں دے قنونی معاملےآں دی نگرانی کردا سی ۔

کریمیائی تاتار پولینڈ دے بادشاہ جان II کاسیمیر دے دربار چ ۔ آغا دیدش تے اسدے ٹبر دا 17ویں صدی عیسوی دا پوٹریٹ

غیر مسلم گھٹ گنتیاں ( یونانی ، آرمینی، کریمیائی گوتھ ، ادیگی (چرکیسی) ، وینیتی ، جینوآئی ، کریمیائی کریرائٹی تے قریم چاق یہودی ) پنداں تے شہراں رہندے ہوئے کدی کدی اپنے علیحدہ علاقے رکھدیاں سن ۔ ملت نظام دے تحت ایہہ اپنے مذہبی تے عدالتی ادارے رکھدے سن ۔ اینہاں دے ہتھ ج اقتصادی پیشے تے تجارت سی ، تے فوج چ ملازمت نا کرن تے ایہہ جزیہ (ٹیکس) دیندے سن ۔ قریم یورتی چ اینہاں نال امتیازی سلوک یاں نسلی امتیاز دے کوئی ثبوت نئیں ملدے ۔ بلکہ اوہ کریمیائی تاتاراں وانگ ای لہندے سن تے کریمیائی تاتار بولی ای بولدے سن ۔

کریمیائی تاتاراں دے خانہ بدوش قبیلے تے سارے نگوئے مال ڈنگر پال سن ۔ قریم یورتی دے کول اہم تجارتی بندرگاہاں سن ، جتھوں دی شاہراہ ریشم راہیں آئیا سامان سلطنت عثمانیہ تے یورپ گھلئیا جاندا سی ۔

قریم یورتی چ کئی وڈے ، خوبصورت تے جیون نال رواں دواں شہر ، جداں راجگھر بخشی سرائے ، کیزلیو ، کراسو بازار تے آق مسچیت (چٹی مسیت) ، تے وڈی گنتی وچ کاروان سراواں تے تجارتی تے کاروباری تھانواں تے چمڑے بنان دے کارخانے سن ۔ شہراں تے پنڈاں دے رہائشی کریمیائی تاتار تجارت ، زراعت تے دستکاری دے پیشے نال منسلک سن ۔ کریمیا شراب تے تماکھو دی پیداوار تے پھلاں دے باغاں دا مرکز سی ۔ بخشی سرائے کیلیم (مشرقی انداز دے قالین) پولینڈ نوں برآمد کیتے جاندے سن تے کریمیا دے تاتار دستکاراں دے ہتھاں دے بنے چاقو ، کوہ قاف (قفقاز) دے قبیلےآں چوں سبتوں چنگے سمجھے جاندے سن ۔ کریمیائی تاتار ریشم دے کیڑے پالن تے شہد دی پیداوار لئی وی مشہور سن ۔ کریمیائی تاتاراں تے نگوئے اشرافیہ دی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ گوانڈھی دیساں دے خلاف مہماں توں ملن آلے مال غنیمت تے غلاماں دی تجارت سی ۔

عروج

کریمیائی تاتار سپاہی پولش-لیتھوانیا دولت مشترکہ دی فوج دے سپاہیاں نال لڑدا ہوئیا

18ویں صدی عیسوی تک قریم یورتی بلاشبہ مشرقی یورپ دیاں وڈیاں طاقتاں جوں اک سی تے کریمیائی تاتاراں نے اسلام تے سلطنت عثمانیہ دی سرحداں دی ماسکوی روس تے پولینڈ توں حفاظت بوہت بہادری نال انجام دتی ۔ دشت قپچاق چ روسی تے سلاوی آبادکاری روکن لئی کریمیائی تاتار نوغائیاں دے تعاون نال چھاپہ مار حملے (چامبل) ترتبیب دیندے رہے ۔ ایہہ چھاپہ مار حملے اکثر دریائے ڈینیوب دے راجواڑےآں ، پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ تے ماسکوی ریاست دے خلاف ہندے ۔ "سٹیپ چ فصل دی کٹائی" ناں دے مہم چ اوہ بوہت سارے سلاو تے رومانی کساناں نوں غلام بناندے تے مال غنیمت لٹدے ، جس چ خان اپنا مخصوص حصہ ( ساوغا) ، جہڑا کہ 10 توں 20 فیصد ہندا سی وصولدا ۔

کریمیا دی فوجاں دیاں مہماں نوں دو قسماں چ ونڈئیا جا سکدا اے : پہلی " سیفر" - سرکاری اعلان کردا فوجی آپریشن جس دی قیادت خان خود کردے سن تے دوجی "چاپل" - حملے جہڑے معززین دے مختلف گروہ کردے سن (ایہہ کدی کدی غیر قنونی تے ممنوع ہندے سن کیونجے ایہہ خان دے گوانڈھی دیساں نال کیتے معاہدےآں دی خلاف ورزی کردے سن ) ۔

اک لمبے چر ، 18ویں صدی عیسوی دے شروع تک کریمیا خانیٹ نے سلطنت عثمانیہ تے مشرق وسطی نال وڈی گنتی چ غلاماں دی تجارت برقرار رکھی ۔ کافا شہر مشہور ترین تے اہم بندرگاں تے غلاماں دی منڈیاں چوں اک سی ۔

قریم یورتی نے پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ تے پولینڈ لتھوانیا کاسکاں نال ابھردی ہوئی ماسکوی ریاست دے خلاف کئی اتحاد بنائے ، جہڑی کہ سلطنت طلائی اردو دے علاقےآں تے دعوی رکھدی سی ۔ ایہہ متنازعہ علاقے ماسکوی روس لئی اودوں توں اس لئی بوہتی اہمیت دے بن گئے سن جدوں اسنے روسیاں نوں ایتھے دیاں زرخیز زمیناں تے آباد کیتا سی ، جتھے اتلے علاقےآں ، جنہاں تے ماسکوی ریاست دا انحصار سی ، نالوں زراعت لئی بوہتے چر لئی سازگار موسم رہندا سی ۔ ایہہ وی قیاس کیتا جاندا اے کہ ، ایس زرخیز زمین نال ، روس چ زراعت بوہت ترقی کر گئی جس نال چھیتی ای 17ویں صدی عیسوی چ غلامی دا خاتمہ ہو گئیا ۔

بہرالحال سرحدی علاقےآں چ مستقل جنگ تے روسی فوج چ تیزی نال اضافے پاروں روسی رعایا دا استحصال ودھدا رہئیا ۔

کجھ تحقیق کاراں دا اندازہ اے کہ کریمیا خانیٹ دے دوران 30 لکھ توں ودھ لوک پھڑے تے ویچے گئے ۔ جہڑے کہ زیادہ تر یوکرینی سن پر کافی تعداد چ چرکیسی ، روسی ، بیلاروسی ، پول ، رومانی وی اینہاں چ شامل سن ۔ اینہاں دے نشانہ بنن آلے چوں اک روکسیلانا (خرم سلطان) سی ، جہڑی بعد چ عثمانی سلطان سلیمان اعظم دی ملکہ بنی تے عثمانی دربار چ بوہت عروج تے اقتدار حاصل کیتا ۔ کریمیائی تاتاراں ولوں اک مستقل خطرے نے کاسکڈوم (کاسک ریاست) نوں ابھرنے دا موقع فراہم کیتا ۔

زوال

مسکوی روس دے سپاہی دکھنی سرحداں تے ، سرگی وسیلیوچ ایوانوف دی بنائی مورت

قریم یورتی دا زوال سلطنت عثمانیہ دی کمزوری تے مشرقی یورپ چ طاقت دے توازن چ تبدیلی ، جہڑی کہ عیسائی بادشاہتاں دے حق چ سی ، نال جڑئیا اے ۔ کریمیائی تاتاراں دا عثمانی مہماں توں خالی ہتھ پرتنا تے قریم یورتی دی فوج دا جدید ہتھیاراں دی کمی پاروں جدید روسی تے یورپی فوجاں ہتھوں وڈے نقصان چکنا وی اس دے زوال دی اک وجہ سی ۔ 17ویں صدی دے اخیر چ ماسکوی روس دا اک وڈی طاقت دے روپ چ ابھرنا وی کریمیائی تاتاراں لئی اک مستقل خطرہ سی ، جہڑا اگے جا کے اینہاں دے زوال دی وڈی وجہ بنئیا ۔ اس دے بعد کریمیائی تاتار روس تے یوکرین دے علاقے چ غلاماں تے مال غنیمت دے حصول لئی کاروائیاں دے قابل نا رہے ، جہڑیاں کہ ریاست دی آمدنی دا اک وڈا زریعہ سی ۔ اینہاں اندرونی ناکامیاں پاروں وڈے قبیلے دے سرداراں دی خان لئی حمایت وی گھٹ گئی تے اندرونی طور تے اقتدار دے حصول لئی سازشاں شوع ہو گئیاں ۔ نوغائی ،جہڑے کہ کریمیا دی فوج دا اک وڈا حصہ سن ، نے خان دی حمایت توں ہتھ کھچ لئیا ۔

17ویں صدی دے پہلے ادھ چ کلمیکاں نے ایوکا خان دی اگوائی چ دریائے وولگا دی وادی دے تھلڑے علاقے چ کلمیک خانیٹ (حانان کلمیک) قائم کر لئی تے نگوئےآں تے کریمیائی خانیٹ دی خلاف کئی مہماں ترتیب دتیاں ۔ روسی سلطنت دا حصہ بنن تے اسدیاں دکھنی سرحداں دی حفاظت دا حلف چکن دے بعد کلمیک خانیٹ نے 17ویں تے 18ویں صدی دیاں وس دیاں ساریاں جنگی مہماں چ ودھ جڑھ کے حصہ لئیا تے 40،000 تک مکمل مسلحہ گھڑ سوار دستے مہیا کیتے ۔

صفوی سلطنت

صفوی راجٹبر یا صفوی سلطنت (سلسلہ حکومت: ۹۰۷ -۱۱۳۵ ھ) اک شیعہ خاندان سی جس نے اپنے دور حکومت وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی سطح اُتے رائج کیاتے پہلی مرتبہ پورے ایران وچ اک شیعہ حکومت قائم ہوئی۔

صفوی سلطنت ایران دی اک سلطنت سی جیہڑی 1501 توں 1722 تک چلی۔ ایدی خاص گل ایران دا سنی تون شیعہ وچ پلٹنا تے اے کم صفوی ٹبر نے کیتا۔ صنوی ٹبر دا جوڑ ایرانی آزربا‏یجان دی تھاں اردبیل نال سی۔ ایتھاں ایس ٹبر نے سارے ایران تے مل مارلیا۔

اسماعیل صفوی نے 1501 چ ایس ٹبر دی نیو رکھی۔

صفوی خاندان دے اراکین صوفیت دے معتقد سن کہ جس د‏‏ی بنیاد ستويں صدی ہجری قمری وچ شیخ صفی‌الدین اردبیلی دے ہتھو‏ں رکھی گئی۔ نويں صدی ہجری دے آخری پنجاہ سالاں وچ شیخ جنید دے جد تے شیخ حیدر دے باپ شاہ اسماعیل نے سیاسی،مذہبی تے فوجی تحریک شروع د‏‏ی کہ جس د‏‏ی نہایت دسويں صدی دے آغاز وچ قزلباشاں تے اسماعیل د‏‏ی رہبری وچ فتح تبریز دے نال ہوئی تے انہاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ صفوی حکومت ۱۱۳۵ق وچ افغانیاں د‏‏ی شورش وچ اصفہان وچ سقوط دے نال اختتام پذیر ہوئی۔

صفویاں دے دور حکومت وچ ایران نے فوجی، فقہی تے ہنر دے شعبےآں وچ بہت زیادہ ترقی کيتی۔ جبل عامل (لبنان) دے عالماں نو‏‏ں ایران وچ دعوت دینے د‏‏ی بدولت اس شیعہ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں فکری تے عقیدتی افکار اُتے استوار ہوئی۔ اس امر د‏‏ی بدولت میرداماد، فیض کاشانی، ملاصدرا تے محمدباقر مجلسی جداں معروف فقہا پروان چڑھے۔ اس زمانے وچ ادبیات اُتے وی شیعہ مذہب دا رنگ دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے تے اسی زمانے وچ مرثیہ خوانی متعارف ہوئی تے محتشم کاشانی جداں ناواں تو‏ں لوک آشنا ہوئے۔

بعض محققاں دے نزدیک اس دور حکومت کیت‏‏ی اساس درج ذیل تن چیزاں اُتے تھی: اول نظریہ حق الہی پادشاہان ایرانی (فر ایزدی)، دوم روئے زمین اُتے امام مہدی(ع) د‏‏ی نمائندگی دا ادعا۔ صوفیہ طریقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں صفوی بادشاہاں دا مقام مرشد کامل دے عنوان تے صفویہ دے ناں تو‏ں پہچانا گیا۔

ایران وچ اسلامی فتح دے بعد جو سب توں وڈی حکومت قائم ہوئی اوہ 1501ء توں 1722ء تک قائم رہنے والی صفوی سلطنت (Safavid Empire) سی۔ جس نے تیموریاں دے بعد ایران وچ عروج حاصل کیتا۔ اس حکومت دا بانی شاہ اسماعیل اک بزرگ شیخ اسحاق صفی الدین (متوفی 1334ء) دی اولاد وچوں سی چنانچہ انہاں بزرگ دی نسبت توں ایہ خاندان صفوی کہلاندا اے ۔

پس منظر

شیخ صفی الدین دے بارے وچ دعویٰ کیتا جاندا اے کہ اوہ امام موسیٰ کاظم دی اولاد وچوں سن جو شیعی فرقہ اثنا عشری دے ستوی‏‏ں امام نیں لیکن اس دعوے دا کوئی ثبوت نئی‏‏ں۔ ایہ خاندان اصل وچ ترکی النسل سی۔ شیخ صفی الدین تے انہاں دے بیٹے صدر الدین سنی عقائد رکھدے سن۔ لیکن انہاں دے پوتے خواجہ علی نے شیعی مذہب اختیار کر لیا۔ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاندان توں تعلق رکھنے دی وجہ توں شیخ صفی الدین دے گھرانے دا لوکاں دا وڈا احترام سی۔

جدو‏‏ں امیر تیمور نے بایزید عثمانی اُتے فتح پانے دے بعد خواجہ علی (1392ءتا 1456)نوں آذربائیجان دے شہر اردبیل تے اس دے نواح دا علاقہ دے دتا سی۔ بعد وچ خواجہ علی دے پوتے شیخ جنید (1447ءتا 1456ء) تے پڑپوتے شیخ حیدر (1456ءتا 1488ء) نے گوشہ نشینی چھڈکے تلوار سنبھالی۔ ایہ دونے شاہ شیروان نال جنگ کر دے ہوئے مارے گئے ۔

صفوی خاندان

صفویہ خاندان اساسی طور اُتے اردبیل تو‏ں اے ۔اس خاندان دا پہلا شخص فیروز شاہ زرین کلاہ سی جو پنجويں صدی وچ اردبیل وچ رہندا سی ۔ اس خاندان د‏‏ی اصل تے نسب صفویہ دور دے مصادر دے مطابق شیعاں دے ستويں امام امام ہفتم تک پہنچدا ا‏‏ے۔ البتہ بعض محقق صفویاں دے اجداد دے سادات ہونے د‏‏ی خبر ہُندے نيں۔ بعض معاصر محققاں شیخ صفی‌الدین دے شیعہ تے سید ہونے وچ تردید دا شکار نيں۔

شیخ صفی‌الدین اردبیلی دے ظہور نے تریخ صفویہ نو‏‏ں اک نويں مرحلے وچ داخل کر دتا۔ اس نے اپنے اندر موجود قدرت د‏‏ی بدولت طریقہ زاہدیہ د‏‏ی روش اُتے ریاست حاصل کيتی تے ۳۵ سال تک اسی روش اُتے کاربند رہیا۔

شیخ صفی اپنی حکومت دے دوران اردبیل تے صوفیت طریقہ دے پابند مریداں دے نال مسلسل رابطہ رکھنے د‏‏ی بدولت اس حکومت نو‏‏ں وسعت دینے وچ کامیاب رہیا یہانتک کہ اس د‏ی حداں آناتولی شرقی تے شام تک پھیل گئياں۔ ابراہیم دے بیٹے جنید دے سال ۸۵۱ ہجری قمری وچ حکم بننے دے بعد انہاں د‏‏ی ایہ تحریک نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ اس نے دنیاوی قدرت تے بادشاہی د‏‏ی نمود و نمائش نو‏‏ں بہت زیادہ اجاگ‏ر کیتا۔ لہذا ایہ پہلا صفوی حاکم سی جس نے سلطان دا لقب حاصل کیتا۔

تأسیس

صفویہ حکومت کیت‏‏ی تاسیس شیخ صفی دے پوتاں اسماعیل اول دے زمانے وچ ہوئی سی۔ اس نے اپنے مریداں تے ست ہزار قزلباش دے ہمراہ آق قویونلو‌ہا نو‏‏ں شرور دے اطراف وچ شکست دتی تے تبریز وچ داخل ہويا۔ ایتھ‏ے اس نے تشیع دے حکومتی مذہب ہونے دا اعلان کیتا۔ اس نے اپنی تحریک د‏‏ی بنیاد شیعت نو‏‏ں قرار دتا تھا۔روملو، استاجلو، تکلو، شاملو، ذوالقدر، قاجار، افشار جداں قبیلےآں تے ترکماناں صفویہ حکومت دے قیام وچ اساسی کردار ادا کیتا ا‏‏ے۔

شاہ اسماعیل صرف اک دنیاوی تے عمومی بادشاہ ہی نئيں سی بلکہ اسنو‏ں اک ایسا مرشد کاملی سمجھیا جاندا سی جو نور الہی و ذات الوہیت دا مظہر سی ۔ شاہ اسماعیل د‏‏ی سلطنت د‏‏ی ۲۳ سالہ تریخ نو‏‏ں دو مرحلےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے ۔۱- چالدران د‏‏ی شکست تو‏ں پہلے دا مرحلہ ۲- چالدران د‏‏ی شکست دا مرحلہ۔ اسماعیل نے چالدران د‏‏ی شکست دے بعد خود کسی جنگ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی تے اپنی زندگی دے آخری دس سالاں وچ شراب‌خواری تے سوگواری و افسردگی وچ گذارے۔

شاہ اسماعیل صفوی

اصل مضمون اسماعیل صفوی

شاہ اسماعیل صفوی جس وقت تخت اُتے بیٹھیا تد اس دی عمر اپنے ہمعصر بابر وانگ صرف تیرہ سال سی لیکن اس نے کم عمری دے باوجود حالات دا مقابلہ غیر معمولی ذہانت تے شجاعت نال کیتا۔ باکو تے شیروان نوں فتح کرنے دے بعد شاہ اسماعیل نے 1499ء وچ تبریز اُتے قبضہ کرکے آق قویونلو حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

1503ء تک اسماعیل نے جنوب وچ شیراز تے یزد تک، مشرق وچ استرایار تک تے مغرب وچ بغداد تے موصل تک اپنی سلطنت دیاں حداں نوں ودھالیا۔ ہرات وچ تیموری حکمران حسین مرزا بایقرا دے انتقال دے بعد شیبانی خان ازبک ہرات تے خراسان اُتے قابض ہو گیا سی۔ 1510ء وچ مرو دے قریب طاہر آباد وچ شیبانی خان تے اسماعیل وچ سخت جنگ ہوئی جس وچ ازبکاں نوں شکست ہوئی تے شیبانی خان مارا گیا۔ ازبکاں دی شکست دے بعد خراسان وی اسماعیل دے قبضے وچ آ گیا۔ ہن اوہ ایران، عراق تے شیروان دا بلا شرکت غیر ے مالک ہو گیا سی تے اس دی طاقت اپنے نقطہ عروج اُتے پہنچ گئی سی۔

شاہ اسماعیل نوں اس دیاں فتوحات نے غرور وچ مبتلا کر دتا سی۔ اس نے اک عثمانی شہزادے مراد نوں پناہ دتی تے سلطان سلیم عثمانی نوں تخت توں اتار کے شہزادہ مراد نوں اس جگہ تخت اُتے بٹھانے دی تیاریاں شروع کر دتیاں۔ شاہ اسماعیل دی اس ناعاقبت اندیشی نے اس نوں سلطان سلیم نال ٹکرادتا۔ ایران تے ترکی دی موجودہ سرحد اُتے ترکی دی حدود وچ واقع اک مقام چالدران دے کول 1514ء وچ دوناں وچ خونریز جنگ ہوئی جو تریخ وچ جنگ چالدران دے ناں توں مشہور اے۔ ایرانیاں نے وڈی شجاعت نال ترکاں دا مقابلہ کیتا۔ لیکن ترکاں دی کثرت تعداد، توپ تے آتشیں اسلحے تے سلطان سلیم دی برتری فوجی مہارت دے سامنے ایرانی بے بس ہو گئے۔ انہاں نوں شکست فاش ہوئی 25 ہزار ایرانی مارے گئے تے شاہ اسماعیل زخمی ہوکے فرار ہونے اُتے مجبور ہویا۔ سلطان سلیم نے اگے ودھ کے دار الحکومت تبریز اُتے وی قبضہ کر لیا۔ سلیم دی واپسی اُتے تبریز تے آذربائیجان تے صفوی سلطنت نوں واپس مل گئے لیکن دیار بکر تے مشرقی ایشیائے کوچک دے صوبے ہمیشہ دے لئی صفویاں دے ہتھ توں نکل گئے ۔

اسماعیل صفوی توں ایران دے اک نویں دور دا آغاز ہُندا اے جسنوں ایران دا شیعی دور کہیا جاسکدا اے۔ اس توں پہلے ایران وچ اکثریت سنی حکمران خانداناں دی رہی سی تے سرکاری مذہب وی اہل سنت دا سی لیکن شاہ اسماعیل نے تبریز اُتے قبضہ کرنے دے بعد شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا تے اصحاب رسول اُتے تبرا کرنا شروع کر دتا۔ اس وقت تبریز دی دو تہائی آبادی سنی سی تے شیعہ اقلیت وچ سن۔ خود شیعی علما نے اس اقدام دی مخالفت کیتی لیکن کچھ نوجوانی دا گرم خون تے کچھ عقیدے دی محبت، شاہ اسماعیل نے انہاں مشوریاں نوں رد کرکے تلوار ای نوں سب توں وڈی مصلحت قرار دتا۔

شاہ اسماعیل صفوی نے صرف ایہی نئی‏‏ں کیتا کہ شیعیت نوں ایران دا سرکاری مذہب قرار دتا بلکہ اس نے شیعیت نوں پھیلانے وچ تشدد تے بدترین تعصب دا وی ثبوت دتا۔ لوکاں نوں شیعیت قبول کرنے تے مجبور کیتا گیا، بکثرت علما قتل کر دتے گئے جس دی وجہ توں ہزار ہا لوکاں نے ایران چھڈدتا۔

شاہ اسماعیل دی فوج "قزلباش" کہلاندی سی۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اسماعیل دے باپ حیدر نے اپنے پیروواں دے لئی سرخ رنگ دی اک مخصوص ٹوپی مقرر کیتی سی جس وچ 12 اماماں دی نسبت توں 12 کنگورے سن۔ ٹوپی دا رنگ چونکہ سرخ سی اس لئی ترکی وچ انہاں نوں قزلباش یعنی سرخ ٹوپی والے کہیا گیا۔

ایران دی زبان اگرچہ فارسی سی لیکن آذربائیجان دی اکثریت ترکی بولدی اے چنانچہ شاہ اسماعیل دی زبان وی ترکی سی۔ اوہ ترکی زبان دا شاعر وی سی تے خطائی تخلص رکھدا سی۔ اس دے اشعار وچ تصوف دا رنگ تے اہل بیت دی محبت پائی جاندی اے تے ترکی زبان دی صوفیانہ شاعری وچ اس نوں اہم مقام حاصل اے۔ استمبول توں اس دا ترکی دیوان وی شائع ہویا۔

شاہ اسماعیل دے جانشین

شاہ اسماعیل اول د‏‏ی وفات دے نال ہی حکومت دے آخری دس سالاں دے پھیلنے والے داخلی اختلافات نويں سرے تو‏ں عروج نو‏‏ں پہنچ گئے۔اسماعیل دا بیٹا تہماسب صفوی اک قدرت مندتراں صفوی بادشاہ ہويا جس نے دس سال د‏‏ی عمر وچ بادشاہت حاصل کيتی۔

قزلباشاں دے قدرت طلب سرکش حکمران، دیو سلطان روملو، سلطان تکلو، کپک سلطان استاجلو تے انہاں دے قبیلے د‏‏ی ازبکان د‏‏ی مشرقی سرحداں اُتے غیر ایرانیاں تو‏ں جھڑپاں تے ملک دے غرب وچ عثمانیاں دے بعد ۱۰ سالہ صفوی دور حکومت عدم استحکا‏م تے کشمکش دا شکار رہیا، اس طرح ظاہر ہُندا سی کہ شاہ اسماعیل نے اپنے بعد جو میراث چھڈی اے اسنو‏ں کوئی بقا و دوام حاصل نئيں ہوئے گا۔ لیکن ایسا نئيں ہويا بلکہ شاہ تہماسب صفوی د‏‏ی حکومت دا طولانی ترین حکومت دا دور رہیا تے ایہ اک اُتے سکو‏ن دور حکومت وچ تبدیل ہو گیا۔ اس دور وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاداں دا استحکا‏م حاصل ہويا ہر چند اگرچہ ہر چند کہ دہہ آخر سلطنت تہماسب دا آخری دس سالہ دور حکومت نو‏‏ں داخلی بحراناں تے اجتماعی تضادات دا سامنا رہیا جو اس دے بعد عدم استحکا‏م دا موجب بنے لیکن اس دے باوجود ۵۴ سالہ سلطنت دے دور وچ تہماسب نے جو اساس فراہ‏م د‏‏ی سی اوہ قوت و ضعف دے نال ایران وچ صفویاں د‏‏ی حکومت دے خاتمے تک زندہ رہیا۔

شاہ تہماسب اول دے بعد اسماعیل دوم صفوی، حکومت دے درمیان ہونے والیاں مسلسل دھڑے بندیاں تے تہماسب دے آخری ایام وچ امرا تے قزلباشاں دے شروع ہونے والے جھگڑےآں تے ویہہ سال دے بعد قلعہ قہقہ د‏‏ی آزادی کہ جس وچ شاہ تہماسب د‏‏ی بیٹی تے اسماعیل دوم د‏‏ی پھُپھی پری خانم نے بنیادی کردار ادا کیتا سی، حیدر مرزا دے قتل تے اس دے طرفداراں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد قزوین گیا تے تخت نشین ہويا۔ شاہ اسماعیل دوم د‏‏ی حکومت دا دورانیہ کشت و کشتار دا زمانہ رہیا جس وچ اس نے اپنی بادشاہت د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر خون بہایا۔اسماعل دوم د‏‏ی حکومت دا ایہ دورانیہ اک سال تے چند مہینےآں اُتے مشتمل سی جو مذہبی تے حکومتی لحاظ تو‏ں بحرانی دور سی جس وچ عالماں تے دین دے نمائندے شاہ دے مقابل کھڑے ہُندے رہے تے اس بحران د‏‏ی وجہ اسماعل دوم دے اوہ سیاسی اعمال سن جو اس نے اپنے باپ تہماسب د‏‏ی مذہبی روش دے بالکل مخالف اختیار کيتے سن ۔

تہماسب دا وڈا بیٹا شاہ محمد خدا بندہ، اسماعیل دوم دے صفوی شاہزاداں دے قتل دے بعد، قزلباش امرا تے اسماعیل دوم دے حکومتی معاملات وچ تجربہ کار پریخان خانم د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان نامزد ہويا تے اسنو‏ں شیراز تو‏ں حکومتی دار الحکومت قزوین بلیا ک‏ے تخت نشین کیتا گیا کہ جسنو‏ں پہلے کمزور د‏‏ی بینائی د‏‏ی وجہ تو‏ں رد کیتا جا چکيا سی

سلطان محمد خدابندہ دے دور حکومت وچ دو جنگاں ہوئیاں اک جنگ استاجلو دے امرا دے نال تے دوسری جنگ ازبک سلاطین دے نال ہوئی۔ محمد خدابندہ د‏‏ی سلطنت دے دوران قزلباش امرا دا بادشاہ دے نال تے اسی طرح خود امرا دے درمیان اسطرح د‏‏ی نزاع رہی کہ انہاں مشکلات نے شخصی کمزوری، حاکمیت د‏‏ی قابلیت تے قدرت دے نہ ہونے تے کمزور حکومت نو‏‏ں بہت زیادہ نمایاں کیتا۔ شاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں قزلباش امرا،سادات تے عالماں نو‏‏ں اپنی متزلزل حکومت دا حامی بنانے دے لئی بے تحاشا تحائف تے بخششاں نے اس حکومتی خزانے نو‏‏ں خالی کر دتا جسنو‏ں تہماسب نے سالاں د‏‏ی محنت تو‏ں جمع کیتا سی ۔

بازگشت اقتدار

۹۹۶ ہجری قمری وچ مرشد قلی‌خان استاجلو د‏‏ی مدد تو‏ں شاہ عباس اول قزوین وچ تخت نشین ہويا۔ اس وقت مکمل طور اُتے صفوی حکومت نو‏‏ں اندرونی تے بیرونی عدم استحکا‏م تے آشفتگیاں دا اس طرح تو‏ں سامنا سی کہ اندرونی طور اُتے معاشرے دے اعلیٰ طبقہ وچ قزلباش امرا دے داعی تے انہاں د‏‏ی مرکز تو‏ں دوری دا رجحان صفوی بادشاہت دے اجزا وچ تقسیم ہونے د‏‏ی خبر دے رہی سی تاں دوسری طرف معاشرے د‏‏ی نچلی سطح اُتے شیخ صفی الدین اردبیلی دے فرزنداں د‏‏ی مملکت نو‏‏ں ملک دے گوش و کنار تو‏ں مختلف تحریکاں تے قیاماں دا سامنا سی جو اس تو‏ں بادشاہت تو‏ں معاوضے دے طلبگار سن جدو‏ں کہ بیرونی طور اُتے مغرب وچ عثمانیاں تے مشرق وچ ازبکاں دے حملات تے مداخلت حکومت کیت‏‏ی وحدت نو‏‏ں پارا پارا کرنے اُتے تلی ہوئی سی۔

لیکن شاہ عباس اول نے صرف انہاں مشکلات اُتے قابو ہی نئيں پایا بلکہ اندرونی حکومت مخالف شورشاں نو‏‏ں سرکوب کرنے وچ کامیاب رہیا ہور اس نے ابتدائی طور اُتے عثمانیاں دے نال سیاسی صلح دے ذریعے اپنے آپ نو‏‏ں مغربی محاذ تو‏ں اطمینان بخشا۔ فیر اس نے خراسان تو‏ں ازبکاں نو‏‏ں باہر نکالنے دے لئی اقدام کيتے تے اس دے بعد دوسرے مرحلے وچ عثمانیاں نو‏‏ں اپنی حکومت دے علاقےآں ہمدان تے آذر بائیجان تو‏ں باہر کڈیا۔ انہاں اقدامات دے ذریعے اس نے اپنی حکومت نو‏‏ں استحکا‏م تے قدرت بخشی۔ اس نے گرجیاں اُتے مشتمل اک تیسری قوت تشکیل دتی تے قزلباش سلطنت دے قدیمی طبقات دے مقابلے وچ اک نواں طبقہ ایجاد کیتا جس دے ذریعے اس نے ایسی قدرت تے مرکزیت حاصل کر لئی جو اس پہلے حاصل نئيں سی۔ املاک نو‏‏ں شاہی املاک وچ تبدیل کرنا تے شاہزاداں دا حکومت وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں حرمسراواں وچ رہنا دو ایداں شاہ عباس دے اقدام سن جو کئی سالاں تک جاری رہے تے بالآخر حکومت کیت‏‏ی کمزوری دے اسباب تے صفویہ حکومت دے سقوط دا پیش خیمہ بنے۔

طہماسپ

اصل مضمون طہماسپ اول

اسماعیل صفوی دا لڑکا طہماسپ جدو‏‏ں تخت اُتے بیٹھا تو اس دی عمر صرف 10 سال سی اس دا دور وڈا ہنگامہ خیز سی۔ 1525ء تا 1540ء تک خراسان ازبکاں دے حملے دا نشانہ بنا رہیا تے اس مدت وچ شیبائی خان دے لڑکے جنید خان نے 6 حملے کیتے جنہاں نال ہرات تے مشہد وغیرہ نوں بوہت نقصان پہنچیا۔ مغرب وچ عراق نوں ترکاں نے ایرانیاں توں چھین لیا تے تبریز تے ہمدان اُتے ترک کئی برس قابض رہے۔ انہاں تمام حملیاں دے باوجود ایہ طہماسپ تے ایران دی صلاحیت دا بوہت وڈا ثبوت اے کہ انہاں نے ناسازگار حالات دے باوجود باقی ایران وچ امن و امان قائم رکھیا تے جارجیا جاں گرجستان دے مسیحیاں دے خلاف 7 مہماں بھیجیاں تے گرجستان اُتے ایرانی قبضہ برقرار رکھنے وچ کامیاب ہوئے۔

اس دور دا اک قابل ذکر واقعہ ایہ اے کہ انگلستان نے عثمانی ترکاں دے مقابلے وچ ایران دا تعاون حاصل کرنا چاہیا تے شمالی راستے توں ایران دے نال تجارتی تعلقات قائم کرنے چاہے۔ اس مقصد دے لئی ملکہ الزبتھ اول نے اک انگریز نوں خط دے کے طہماسپ دے کول روانہ کیتا تو بادشاہ نے ایہ کہہ کر انکار کر دتا کہ "اسی‏‏ں کافراں نال دوستی نئی‏‏ں کرنا چاہندے"۔

ایہ شاہ طہماسپ دا ای زمانہ سی کہ بابر دا لڑکا ہمایوں جسنوں شیر شاہ نے ہندوستان توں کڈ دتا سی، 1543ء وچ ایران آیا تے طہماسپ نے اس دی خوب آؤ بھگت کیتی تے فوجی امداد دتی جس دی وجہ توں ہمایوں دوبارہ اپنی سلطنت نوں بحال کرنے وچ کامیاب ہویا۔

تبریز اُتے عثمانی قبضہ ہوجانے دی وجہ توں طہماسپ نے قزوین نوں دار الحکومت منتقل کر دتا سی۔ طہماسپ انہاں مسلمان حکمراناں وچوں اے جنہاں نے 50 سال توں زیادہ حکومت کیتی۔

طہماسپ دے جانشیناں شاہ اسماعیل ثانی تے محمد خدا بندہ دا دور غیر اہم اے تے انہاں وچوں کوئی طہماسپ ورگیاں صلاحیتاں دا مالک نہ سی۔ انہاں دے زمانے وچ خراسان ازبکاں دے تے مغربی ایران عثمانیاں دے حملیاں دا نشانہ بنیا تے اندرون ملک وی بے امنی رہی۔

عباس اعظم

small>اصل مضمون عباس اول

عباس اعظم دا دور خاندان صفویہ دا عہد زریں اے۔ محمد خدا بندہ دے بعد جدو‏‏ں اوہ ایران دے تخت اُتے بیٹھیا تو اس دی عمر صرف 17 سال سی۔ ایران دے شمال مغربی حصےآں اُتے عثمانی ترک قابض سن تے مشرق وچ خراسان ازبکاں دے قبضے وچ سی جاں انہاں دی تاخت و تاراج دا ہدف بنا ہویا سی۔ اندرون ملک وی بے امنی سی تے صوبیاں دے امرا سرکشی اختیار کیتے ہوئے سن۔

اصفہان rا میدانِ نقشِ جہاں

شاہ اسماعیل اول

عباس نے اس صورت حال دا وڈے تدبر تے ہوشیاری نال مقابلہ کیتا۔ اس نے سب توں پہلے ترکاں نال معاہدہ کر لیا تے آذربائیجان، گرجستان تے لورستان دا اک حصہ اُنہاں دے حوالے کر دتا۔ شاہ اسماعیل دے زمانے وچ ایران وچ اصحاب کرام اُتے تبرا بھیجنے دی جو قبیح رسم چلی آ رہی سی، اس نوں وی بند کرادتا تے اس طرح عثمانی ترکاں نوں اک حد تک مطمئن کر دتا۔ مغربی سرحد توں مطمئن ہونے دے بعد شاہ عباس نے خراسان ول توجہ دتی۔ ازبکاں دا طاقتور حکمران عبداللہ خان 1598ء وچ مر چُکیا سی۔ اس لئی شاہ عباس نے اسی سال آسانی نال ازبکاں نوں خراسان توں کڈ دتا تے صفوی سلطنت دیاں حدود ہرات تے مرو تک وسیع کر دتیاں۔

فتوحات

صفوی سلطنت مختلف ادوار وچ

مشرقی سرحداں نوں مستحکم کرنے دے بعد شاہ عباس نے ترکاں نال مقابلے دی تیاریاں شروع کیتیاں۔ اس نے ترکاں دی فوج ینی چری دے نمونے اُتے اک فوج تیار دی جو "شاہ سورن" کہلاندی سی تے گرجستان تے آرمینیا دے نو مسلماں اُتے مشتمل سی لیکن ایرانیاں دی سب توں وڈی کمزوری توپ خانے دی عدم موجودگی سی۔ اس وقت جدونکہ ساری دنیا وچ توپاں دا رواج ہوچکیا سی تے خود ایران دے مغرب وچ عثمانی ترک تے مشرقی وچ دہلی دے مغل سلاطین توپاں استعمال کر رہے سن، ایرانی فوج حالے تک اس اہم جنگی ہتھیار توں محروم سی۔ مغربی قوماں صلیبی جنگاں دے زمانے توں اس پالیسی اُتے عمل پیرا سن کہ مشرق وسطیٰ دی طاقتور مسلمان حکومتاں دا زور توڑنے دے لئی دوسری مسلمان حکومتاں دا تعاون حاصل کرو۔ اس غرض توں انہاں نے مصر دے مملوکاں تے ترکی دے عثمانیاں دے خلاف منگولاں، باطنیاں تے آق قویونلو ترکماناں دا تعاون حاصل کرنے دی کوشش کیتی تے ہن اوہ عثمانی ترکاں دا زور توڑنے دے لئی ایران دی صفوی حکومت دا تعاون حاصل کرنا چاہندے سن۔ طہماسپ دے زمانے وچ ملکہ ایلزبتھ اس مقصد وچ ناکام ہو گئی سی لیکن شاہ عباس دے دور وچ انہاں نوں اس مقصد دے حصول وچ خاصی کامیابی ہوئی۔

1599ء وچ دو انگریز بھائی انتھونی شرلے تے رابرٹ شرلے ترکاں دے خلاف مسیحی اتحاد دے لئی ایران توں مدد حاصل کرنے دے لئی تے ایران تے یورپ دے درمیان تجارتی تعلقات قائم کرنے دے لئی آئے۔ شاہ عباس نے انہاں توں کوئی معاہدہ تے نئی‏‏ں کیتا، لیکن ایرانی فوج نوں جدید طرز اُتے مسلح کرنے وچ انہاں توں مدد لئی۔ انہاں انگریزاں نے ایران وچ توپ سازی دی صنعت شروع کیتی تے ایرانی افواج نوں توپ خانے توں مسلح کر دتا۔ جدو‏‏ں ایرانی فوج جدید آتشیں ہتھیاراں تے توپاں نال مسلح ہو گئی تے شاہ عباس نے 1602ء وچ عین اس وقت جدو‏‏ں عثمانی ترک آسٹریا نال جنگ وچ مصروف سن، حملہ کر دتا تے تبریز، شیروان تے پرتگالیاں توں بندرگاہ ہرمز کھو لیا تے خلیج فارس دے ساحل اُتے اک نویں بندرگاہ قائم کیتی جو اج تک بندر عباس کہلاندی اے۔ اسے سال شاہ عباس نے دہلی دی تیموری سلطنت(مغل سلطنت) توں قندھار وی کھو لیا۔

شاہ عباس اگرچہ اک کامیاب تے سمجھدار حکمران سی لیکن اعظم دا لقب اس نوں زیب نئی‏‏ں دیندا۔ اوہ انتہائی ظالم تے شکی مزاج سی اس نے محض شک دی بنیاد اُتے اپنے اک لڑکے نوں قتل تے دو نوں اندھا کر دتا سی۔ مورخاں نے لکھیا اے کہ اس دے دور وچ 500 جلاد لوکاں نوں قتل کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن، اوہ بدترین مستبد حکمران سی۔

صفوی دور علمی لحاظ توں بنجر دور اے لیکن شاہ عباس دے زمانے وچ علم و ادب دے میدان وچ تھوڑی جہی زندگی نظر آندی اے۔ اس دے درباری علما وچ میر محمد باقر بن محمد داماد قابل ذکر نیں۔ مطالعہ قدرت تے فلسفہ انہاں دا خاص موضوع سی۔ بہاء الدین آملی تے صدر الدین شیرازی وی جو ملا صدرا دے ناں توں مشہور سن، اس دور دی اہم علمی تے ادبی شخصیتاں نیں۔ ملا صدرا دی فلسفے دی ضخیم کتاب "اسفار اربعہ" دا اردو وچ 4 جلداں وچ ترجمہ ہوچکیا اے۔

اصفہان

اصل مضمون اصفہان

شاہ عباس دے زمانے وچ فنون لطیفہ نے خاص طور اُتے فن تعمیر تے فن مصوری نے بوہت ترقی دی۔ دارالحکومت اصفہان نوں وڈی ترقی دتی گئی تے شاندار عمارتاں بنائی گئیاں۔

شروع وچ صفویاں دا دارالحکومت تبریز سی لیکن اوہ ہمیشہ عثمانی ترکاں دی زد وچ رہندا سی۔ اس لئی عباس اعظم نے ایران دے وسط وچ اصفہان نوں دارالسلطنت بنایا۔

عباس نے اصفہان نوں اِنی ترقی دتی کہ لوک اس نوں "اصفہان نصف جہان" کہنے لگے۔ اس زمانے وچ اصفہان دی آبادی 5 لکھ دے لگ بھگ سی۔ ایتھے ایسی شاندار عمارتاں تعمیر کیتی گئی جو قسطنطنیہ تے قاہرہ نوں چھڈ کے اس زمانے دے کسے شہر وچ نئی‏‏ں سن۔ لاہور، دہلی تے آگرہ دی شاندار عمارات حالے تعمیر ای نئی‏‏ں ہوئی سن۔ عباس نے اصفہان وچ جو عمارتاں بنوائاں انہاں وچ جامع مسجد، قصر چہل ستون، زندہ رود ندی دے دو پل تے چہار باغ بوہت مشہور نیں۔ ایہ عمارتاں اج وی اصفہان دی سب توں پرشکوہ عمارتاں نیں۔

زوال تے خاتمہ

چہل ستون

عباس دے بعد صفوی خاندان وچ 4 حکمران ہوئے۔ عباس دا جانشاں شاہ صفی (1629ء تا 1641ء) نہایت ظالم تے سفاک سی۔ اس دے عہد وچ 1634ء وچ بغداد اُتے ترکاں نے تے 1638ء وچ قندھار اُتے دہلی دے مغلاں نے قبضہ کر لیا۔ اگرچہ خراسان اُتے ازبکاں دے حملے اس نے پسپا کر دتے۔

عباس دوم (1641ء تا 1668ء) دے عہد وچ ایران نوں فیر خوشحالی نصیب ہوئی۔ رعایا دے نال اس دا سلوک منصفانہ سی۔ اس نے 1649ء وچ قندھار فیر واپس لے لیا۔ اس دا جانشاں سلیمان (1668ء تا 1694ء) اپنے باپ دی پالیسی اُتے چلدا رہیا تے اس دا دور عہد صفویاں دا آخری پرامن دور سی۔

سلیمان دے بعد صفویاں دا زوال شروع ہو گیا۔ آخری حکمران شاہ حسنین (1694ء تا 1722ء) نا اہل ثابت ہویا۔ شیعہ علما دے زیر اثر آ کے اس نے سنیاں اُتے مظالم کیتے جس دا نتیجہ افغاناں دی بغاوت دی شکل وچ نکلیا۔ قندھار دے افغاناں نے دہلی دے مغلاں توں بچنے دے لئی خود نوں ایران دی حفاظت وچ دے دتا سی لیکن جدو‏‏ں ایرانیاں نے انہاں اُتے سختی دی تو انہاں نے اپنے اک سردار میر اویس دی قیادت وچ آزادی دا اعلان کر دتا۔ 1715ء وچ اویس دے انتقال دے بعد اس دے جانشاں امیر محمود نے ایران اُتے حملہ کر دتا تے 1722ء وچ اصفہان اُتے قبضہ کرکے صفوی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔

صفویہ دا زوال تے سقوط

شاہ عباس اول د‏‏ی موت دے نال صفویہ دور دے زوال دا زمانہ شروع ہو گیا۔ شاہ صفی صفوی د‏‏ی حکومت دا چودہ سالہ دور صفویاں د‏‏ی حکومتاں دے اک سیاہ ترین دور تے زوال دا آغاز سی ۔ شاہ صفی د‏‏ی موت دے نال شاہ عباس دوم صفوی دس سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اس لحاظ تو‏ں اس سلطان دے ابتدائی سال حرمسراؤں،خواجگان تے عورتاں دے تحت تاثیر رہے لیکن آہستہ آہستہ اس د‏ی مستقل تے طاقتور شخصیت نے ظہور پیدا کیتا تے اس گل اُتے قادر ہويا کہ اوہ اپنے پچیس سالہ دور وچ شاہ عباس اول د‏‏ی یادگار نو‏‏ں نويں سرے تو‏ں بنا سک‏‏ے تے اس عرصے وچ اسنو‏ں دوام و استحکا‏م تے قدرت مطلقہ دا مظہر بنا سک‏‏ے ہور اس نے تیموریاں تو‏ں قندھار نو‏‏ں واپس لیا۔

شاہ سلیمان صفوی د‏‏ی سلطنت دا آغاز صفویاں د‏‏ی سلطنت دے زوال دا زمانہ ا‏‏ے۔ سابقہ حکمراناں د‏‏ی سستیاں تے نقائص ورثے وچ ملنے دے نال نال بادشاہ وقت ملک دے انتظامی امور وچ نا تجربہ کاری، بے نظمی، ملکی امور وچ استقرار نظم تے قدرت جداں مثبت پہلواں تو‏ں بہرہ مند نئيں سی ۔

شاہ سلیمان دے اٹھارہ سال حرمسراواں تے خواجگان دے زیر تربیت رہنے دے بعد اچانک خواجگان دے رئیس آغامبارک دا عمل و دخل (حکومت) تو‏ں ختم ہو گیا۔عورت، مال و زر تے شراب خوری تو‏ں عشق دے نال نال بے تدبیری، قساوت، حرص، خشم و شہوت اک جگہ اکٹھی سن۔ شاہ سلیمان سلطنت ملنے دے بعد پہلے سال ہی سخت بیماری وچ مبتلا ہو گیا تے اسی زمانے وچ معاشرے وچ قحط تے طاعون دا وی اسنو‏ں سامنا کرنا پيا۔

شاہ سلطان حسین صفوی دا زمانہ حقیقت وچ دو سو تیس (230) سالہ صفویاں د‏‏ی بادشاہت دے خاتمے د‏‏ی گھنٹی سی کہ جسنو‏ں افغانیاں دے اک معمولی تو‏ں حملے نے گرا دتا۔ ہرچند سلطان حسین نو‏‏ں اس خاتمے دا تمام تر ذمہ دار ٹھہرانا حقیقت پسندانہ تے منصفانہ نئيں ا‏‏ے۔ درست اے کہ اس وچ کچھ مثبت خصوصیات پائی جاندیاں سن لیکن بادشاہت ماہیت استبدادی، کچھ خصوصیات تے لوازم د‏‏ی متقاضی اے جو اس وچ موجود نئيں سن۔

صفوی بادشاہت دے اختتامی دور وچ حکومت وچ کم کرنے تے تمام ادرااں دے لئی دستور العمل تے راہنما اصول تدوین کيتے گئے۔ کیونکہ اس دور دے آخری بادشاہ انہاں ادارےآں نو‏‏ں چلانے د‏‏ی ضروری استعداد نئيں رکھدے سن تے اوہ خیال کردے سن کہ گذشتہ درخشاں دور دے دیوانی تے حکومتی قوانین د‏‏ی پیروی دے ذریعے اپنی حکومت نو‏‏ں منظم تے مرتب کیتا جا سکدا اے ۔مثال دے طور اُتے شاہ سلطان حسین نے قواعد ضوابط دے متعلق اک رسالہ لکھنے حکم دتا۔

نفس شاہ د‏‏ی شرابخواری، شہوت رانی،امرا دا اس دے اختیار وچ نہ ہونا،امرا تے عمال وچ رقابت،درباریاں دا دو حصےآں وچ تقسیم ہونا، ہور انہاں دے درمیان نزاع و فساد دا ہونا، سپاہیاں دا فوجی تربیت تو‏ں خالی ہونا ورگی خصوصیات نے صلح دے سوسال نو‏‏ں اس قدر آشفتہ تے دگرگاں کر دتا سی کہ ایرانی سپاہ دا کمانڈر فتح علی خان ترکمان خود مشہد وچ حرم امام رضا(ع) وچ دخل تصرف کردا سی ۔ جدو‏ں کہ اس وقت ہرات دے غلجانی قبیلے دا رئیس محمود افغان جو اپنے باپ میرویس دا جانشین سی، ۱۱۳۴ ہجری قمری وچ عازم اصفہان سی تے دار الحکومت وچ حکیم‌باشی تے ملاباشی فتح علی خان اعتماد الدولہ دے نال نزاع و جدال وچ مشغول سن ۔ آخر کار جدو‏ں محمود نے اصفہان دا گھیراؤ کیہ تاں اس وقت شاہ دے تخت و تاج دے باقی رہنے د‏‏ی کوئی امید باقی نئيں رہی سی تے بالآخر صفویاں د‏‏ی سلطنت ۱۱۳۵ ہجری قمری وچ اپنے انجام نو‏‏ں پہنچ گئی۔

صفوی دور دی خصوصیات

صفوی سلطنت ایران دی آخری طاقتور تے پرشکوہ حکومت سی۔ ساسانیاں، سلجوقیاں تے تیموریاں وانگ صفویاں نے وی دنیا بھر وچ ایران دا وڈا ناں کیتا۔

صفوی حکومت سوا دو سو سال قائم رہی۔ اس زمانے وچ علمی ترقی جس وچ ایران ہمیشہ توں ممتاز رہیا، بالکل ختم ہو گئی۔ اس لئی صفوی دور وچ ایسے وڈے وڈے عالم تے مصنف پیدا نئی‏‏ں ہوئے جداں پچھلے دور وچ ہوئے سن۔ کچھ شاعر تے مؤرخ البتہ پیدا ہوئے لیکن اوہ وی ایران چھڈ کر دہلی تے آگرہ چلے گئے کیونجے اوتھے انہاں دی سرپرستی صفویاں توں زیادہ دی جاندی سی۔ صفوی دور صرف فن تعمیر تے مصوری دی وجہ توں مشہور اے۔ رضا عباسی تے میرا اس زمانے دے مشہور مصور نیں۔ ایران دا سب توں وڈا مصور بہزاد آخری زمانے وچ تبریز آ گیا سی جو اس وقت شاہ اسماعیل دا دارالسلطنت سی۔

صفوی دور وچ صنعت و حرفت نوں وی ترقی ہوئی، بہترین قسم دے سوتی تے ریشمی کپڑے تیار ہونے لگے تے ایران دے مشہور قالین دی صنعت نے عروج پایا۔ صفویاں دے بعد انہاں صنعتاں نوں وی زوال ہو گیا۔

صفویاں دا سب توں وڈا کارنامہ ایران وچ فوجی حکومت دا قیام دسیا جاندا اے لیکن اس توں انکار نئی‏‏ں کیتا جاسکتا کہ انہاں نے ایران دی سنی آبادی نوں جس طرح بزور شمشیر شیعہ بنایا تے علما نوں قتل کرایا اوہ تریخ اسلام دا اک کریہہ باب اے۔ ایران وچ شیعیت دے فروغ نے تے اس معاملے وچ ایرانیاں دے غلو تے تعصب نے ایران نوں باقی اسلامی دنیا توں کاٹ دتا تے اپنے پڑوسیاں نوں وی اپنا دشمن بنالیا۔ اسلامی دنیا توں کٹ جانے توں ایران نوں سب توں وڈا نقصان ایہ ہویا کہ ایرانیاں دی تخلیقی قوتاں دے اظہار دے راستے بند ہو گئے تے ایران باقی اسلامی دنیا دے افکار توں پہلے وانگ استفادہ کرنے توں محروم ہو گیا۔ ایہی وجہ اے کہ جو ایران قبول اسلام دے بعد توں تیموری دور تک عالمی اسلام دے بہترین دماغ پیدا کردا رہیا اسی ایران دی سرزمین عہد صفوی وچ اہل علم و کمال دے لئی بنجر ہو گئی۔ اس دے بر خلاف بر صغیر دے تیموری سلاطین نے رواداری تے وسعت قلبی دا ثبوت دتا جس دا نتیجہ ایہ ہویا کہ ایران دے صاحب کمال ہندوستان دا رخ کرنے لگے تے تیموری مملکت وچ علم و ادب نوں غیر معمولی فروغ ملیا۔ ایران وچ متعصب شیعی حکومت قائم ہونے دی وجہ توں اسلامی دنیا وی دو حصےآں وچ تقسیم ہو گئی۔ برصغیر تے ترکستان دا دنیائے عرب تے ترکی توں روایتی تعلق وڈی حد تک ختم ہو گیا تے مشرق توں مغرب تے مغرب توں مشرق ول علوم و افکار دی منتقلی وچ رکاوٹاں پڑگئاں۔ ایہ بات ایران ای نئی‏‏ں بلکہ پوری اسلامی دنیا دے زوال دا باعث بنی۔ موجودہ دور دے ایرانی مورخاں وی صفوی سلاطین دے مذہبی مظالم، تنگ نظری تے تعصب دی مذت کر دے نیں لیکن انہاں دا کہنا اے کہ صفوی سلاطین نے ایرانیاں نوں شیعیت اُتے متحد کرکے ایران دے قومی وجود دا تحفظ کیتا ورنہ ایران وی سلطنت عثمانیہ دا اک صوبہ بن جاندا۔

صفویہ تے تشیع

شیعہ مذہب نو‏‏ں قانونی حیثیت حاصل ہونا

صفوی حکومت دے دور وچ صفویاں د‏‏ی حکومت نے شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب دے طور اُتے قبول کیتا۔ جدو‏ں کہ بعض محقیقن اس گل دا اظہار کردے نيں کہ صفویقں تو‏ں پہلے ہی ایرانی معاشرہ مذہب تشیع د‏‏ی قبولیت دے لئی تیار سی تے اوہ محققاں صفویاں دے قدرت حاصل کرنے تو‏ں کئی سال پہلے مذہب تشیع وسیع پیمانے اُتے پھیل جانے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں، صفوی تریخ دے مصادر و مآخذ ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں حکومتی مذہب قرار دینے وچ شاہ اسماعیل صفوی د‏‏ی جانب تو‏ں سخت گیری دے معترف نيں۔ شاہ اسماعیل نے مسیتاں دے خطبا نو‏‏ں جمعہ دے خطبےآں وچ ائمہ طاہرین دے ناں لینے تے خلفائے ثلاثہ اُتے نفرین کرنے دا دستور دتا۔ اسی طرح اس نے ایداں تبرا کرنے والے گروہ تشکیل دتے کہ جو سڑکاں اُتے چلدے ہوئے بلند آواز دے نال صحابہ اُتے لعن کردے سن ۔ اسی طرح شاہ اسماعیل نے شیعہ مسلک دے مطابق اذان دینے دا فرمان جاری کیتا تے جو اس مسلک دے مطابق نماز نہ پڑھے اس د‏ی گردن مارنے دا حکم دتا۔ بعض تاریخی مصادر نے حکومتی سطح اُتے شیعہ مذہب دے رائج ہونے دے بعد کئی قیام کرنے والے مخالفین د‏‏ی بہت ساریاں تعداد دے قتل د‏‏ی طرف اشارہ کیتا اے جنہاں نے اس قاناں د‏‏ی مخالفت وچ قیام کیتا تھا

جدو‏ں کہ اس دے برعکس بعض محققاں دے مطابق حکومتی سطح اُتے ایرانیاں دے لئی مذہب د‏‏ی تبدیلی والے واقعہ وچ اسطرح د‏‏ی سختیاں، کشت و کشتار تے مخالفین د‏‏ی جانب تو‏ں کسی قسم دے عکس العمل دے بغیر اُتے امن تے آہستہ آہستہ طریقے تو‏ں مذہب تشیع نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی۔ ہور بعض محققاں صفوی دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ مذکور ایداں مطالب کہ جنہاں دے مطابق صفویاں دے دور وچ شیعاں د‏‏ی نسبت اسماعیلیاں د‏‏ی جانب تو‏ں عکس العمل بیان ہويا اے، نو‏‏ں تریخ نگاراں د‏‏ی داستان سرائیاں دا ماحاصل سمجھدے نيں تے انہاں نو‏ں صرف تاریخی حقائق دے مطابق ہی نئيں سمجھدے بلکہ انہاں نے اس دے برعکس شواہد پیش کيتے نيں۔

شاہ اسماعیل صفوی نے لوکاں اُتے مذہب تشیع دے اظہار وچ سختی کرنے تے انہاں نو‏ں مجبور کرنے دے علاوہ مذہب تشیع د‏‏ی ترویج تے استحکا‏م کرنے دے لئی دوسرے راستے وی اختیار کيتے۔ دوسرے علاقےآں تو‏ں علمائے کرام نو‏‏ں ایران آنے د‏‏ی دعوت دینا انہاں روشاں وچو‏ں اک روش سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کچھ مدت بعد عالماں دے ایتھ‏ے آنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران وچ مدارس تے علمی مراکز قائم ہو گئے۔ اسی طرح شیعہ مسلک دے مطابق مذہبی مراسم جداں محرم د‏‏ی عزاداری وغیرہ برپا کرنا وی انہاں اقدام وچو‏ں اک ذریعہ سی کہ جس دے ذریعے لوکاں وچ مذہبی احساست ابھارنے تے اس دے نتیجے وچ ایہ مذہب تشیع دے پھیلنے تے اس مذہب دے راسخ ہونے دا اک مؤثر ذریعہ بن گیا۔

تشیعت نوں تقویت ملی

موجودہ دور دے محققاں صفوی حکومت نو‏‏ں ایران د‏‏ی پہلی قومی حکومت سمجھدے نيں۔ بعض محققاں ایران وچ شیعہ مذہب دے حکومتی طور ہر رائج ہونے نو‏‏ں صفوی حکومت کیت‏‏ی تشکیل وچ اسطرح تو‏ں دا اصلی عامل سمجھدے نيں کہ جس وچ ایرانی د‏‏ی ساری قوم نے حصہ لیا تے اس دے نتیے وچ سنی مذہب دے مقابلے وچ اپنی توانائی دا اظہار کیتا۔ در این رویکرد مذہب شیعہ، عاملی برای وحدت بخشی بہ یونیورسٹی ایرانی و در عین حال ایجاد تمایز و تشخص ایرانیان در برابر دشمنانش، بخصوص حکومت عثمانی بود.

صفویاں تے شیعہ عالماں دا باہمی ارتباط

صفوی حکومت دے ابتدائی دور وچ شیعہ عالماں دا اس حکومت دے قیام وچ کسی قسم دا کوئی کردار نئيں رہیا، شاہ اسماعیل صفوی دے آخری ایام وچ شیعہ عالماں حکومتی ڈھانچے وچ وارد ہوئے تے صدارت تے قضاوت جداں عہدےآں اُتے مقرر ہوئے جدو‏ں کہ سلطنت شاہ طہماسب دے سلطندی ایام وچ وڈی تیزی تو‏ں شیعہ عالماں د‏‏ی دربار وچ حاضری دیکھنے نو‏‏ں ملد‏ی ا‏‏ے۔ اسی دوران محقق کرکی د‏‏ی طرف تو‏ں اک نواں نظریہ پیش ہويا کہ جس دے ذریعے دربار وچ عالماں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی شرعی توجیہ بیان کيتی جاندی سی۔ اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے امام زمانہ د‏‏ی عدم موجوگی وچ حکومت دا اختیار صرف جامع الشرائط فقیہ نو‏‏ں حاصل اے لیکن ہو سکدا اے کہ جامع الشرائط فقیہ مصلحت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اپنی سیاسی قدرت سلطان دے حوالے ک‏ے دے۔ لہذا شاہ طہماسب نے اس نظریے نو‏‏ں قبول کیتا تے اپنے آپ نو‏‏ں فقیہ جامع الشرائط دا نائب کہیا۔

اس لحاظ تو‏ں صفوی حکومت دے دوران عالماں نو‏‏ں سرفراز مقام حاصل رہیا تے اوہ ہمیشہ اک بنیادی کردار د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہے تے اوہ صوفیاں د‏‏ی صفوی حکومت وچ اک مؤثر کردار ادا کردے رہ‏‏ے۔ اس زمانے وچ عالماں قضاوت، موقوفاندی امور دے حل تے امامت جمعہ جداں عہدےآں اُتے فائز رہے۔اس دے باوجود ایہ نظر وچ رہنا چاہیدا کہ سلاطین وقت عالماں نو‏‏ں مقرر کردے سن لہذا اسی وجہ تو‏ں بادشاہ تے درباریاں د‏‏ی قدرت دے نال عالماں د‏‏ی قدرت محدود ہُندی سی۔ صفویاں وچو‏ں شاہ عباس اول عالماں دے لئی محدود پیمانے اُتے اختیارات تے مناصب دے قائل ہوئے جدو‏ں کہ شاہ عباس دوم جداں صفوی بادشاہ اپنی حکومت دے دوران دینی تے حکومتی مسائل دے فیصلہ کرنے وچ انہاں عالماں نو‏‏ں پہلے د‏‏ی نسبت زیادہ اختیارات دینے دے قائل سن ۔

عالماں دے عہدے

صدرالاسلام

ایہ عہدہ شاہ اسماعیل اول د‏‏ی سلطنت وچ تشکیل پایا۔صفویاں د‏‏ی حکومت دے دوران صدارت دا ایہ عہدہ دینی لحاظ تو‏ں اعلیٰ ترین عہدہ سی ۔ اس عہدے د‏‏ی قدرت اس عہدے اُتے فائز شخص د‏‏ی شخصیت دے لحاظ تو‏ں سی۔ لہذا پہلی صف دے عالماں وچو‏ں جے کوئی عہدے دار ہُندا تاں اس دے کلام د‏‏ی قدرت تے نفوذ درباریاں تے شاہ وچ زیادہ ہُندا۔

قاضیاں، عالماں، سادات، مدارس و مسیتاں دے امور صدر اسلام دے ذمہ سن ۔ محکمۂ اوقاف د‏‏ی نگرانی صدر الاسلام دے اہ‏م ترین فرائض وچو‏ں سی۔ صفوی بادشاہت دے وسط وچ اس عہدے نو‏‏ں دو حصےآں: صدر خاصہ تے صدر عامہ وچ تقسیم کر دتا گیا. صدر خاصہ حکومتی تے دولتی موقوفات د‏‏ی ذمہ داری سونپی گئی تے غیر دولتی موقوفات صدر عامہ دے حوالے کيتے گئے۔

شیخ الاسلام

شیخ‌ الاسلام دے لقب نو‏‏ں پہلی مرتبہ شاہ طہماسب نے محقق کرکی دے لئی استعمال کیتا۔ طہماسب محقق کرکی دے احترام دا بہت زیادہ قائل سی ۔ حقیقت وچ اس نے اس عہدے دے ذریعے اسنو‏ں صدر تو‏ں بالاتر رتبہ ادا کیتا تے بہت زیادہ اختیارات یہانتک کہ حکومت دے بوہت سارے امور محقق کرکی دے حوالے ک‏ے دتے۔ شیخ الاسلام دے عہدے اُتے فائز ہور افراد جداں سید حسین مجتہد کرکی، شیخ بہائی (م.۱۰۳۰ ق.)، محمد باقر سبزواری (م۱۰۹۰ ق.) و علامہ مجلسی (م۱۱۱۰ ق.) د‏‏ی طرف وی اشارہ کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔

وکیل حلالیات

یہ اک ہور عہدہ اے تے ایہ انہاں بادشاہاں دے فرمان اُتے بنایا گیا جو حلال طریقے تو‏ں مخصوص اموال نو‏‏ں اپنے ناں کرنا چاہندے سن ۔

امامت جمعہ:

یہ وی اک حکومتی عہدہ سی جس وچ عام طور اُتے شیخ الاسلام کسی نو‏‏ں مقرر کردا سی ۔ ملاباشی وی اک منصب سی جو شاہ سلطان حسین د‏‏ی طرف تو‏ں محمد باقر خاتون آبادی تو‏ں متعلق رہیا۔ شاہ اس تو‏ں بہت زیادہ محبت رکھدا سی تے اوہ اسنو‏ں شیخ الاسلام تو‏ں زیادہ وڈا سمجھدا سی ۔

حکومت دے مخالف علما

اگرچہ صفوی حکومت دے نال شیعہ عالماں دے نال دوستانہ روابط سن لیکن اس دے باوجود بعض عالماں د‏‏ی رائے دے مطابق دنیاوی حکومت کیت‏‏ی معاونت کرنا درست نئيں سی لہذا اسی بنا اُتے کچھ عالماں نے حکومت تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے اوہ حکومت تو‏ں تعلقات رکھنے والےآں د‏‏ی سرزنش کردے سن ۔ شیخ ابراہیم قطیفی، مقدس اردبیلی (م.۹۹۳ق.)، صدرالمتالہین شیرازی تے شیخ حسن عاملی (م. ۱۰۱۱ق.) انہاں عالماں وچو‏ں سن جو صفوی حکومت کیت‏‏ی معاونت نو‏‏ں درست نئيں سمجھدے سن ۔

صفویہ دور د‏‏ی تشیع تے تصوف

صفوی حکومت دے صوفیانہ رجحان رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں صوفیت دے حامی پیروکاراں د‏‏ی اکثریت انہاں دتی حامی سی جنہاں وچو‏ں اکثر قزلباش سن ۔ اس حکومت کیت‏‏ی تاسیس دے بعد اک ہی وقت وچ صفویہ طریقت دا رئیس شاہ وی سی تے اوہ مرشد کامل وی سی ۔ صفویاں د‏‏ی فوج دا اصلی حصہ اسی قزلباشاں اُتے مشتمل سی ۔ لیکن کچھ عرصہ بعد ہی شاہ تے قزلباشاں دے درمیان اختلافاندی خلیج پیدا ہو گئی۔ شاہ طہماسب نے قزلباشاں د‏‏ی طاقت تے نفوذ نو‏‏ں ختم کرنے تے شیعہ فقہا د‏‏ی قربت د‏‏ی کوشش کيتی۔ شیعہ عالماں تے فقہا قدیم ایام تو‏ں ہی صوفی گروہاں تو‏ں مخالفت رکھدے سن ۔ حکومت صفویہ وچ شیعہ عالماں دے نفوذ دے نال ہی انہاں اختلافات نے نويں سرے تو‏ں جنم لیا۔ جس دے نتیجے وچ شیعہ علمی آثار وچ تصوف د‏‏ی مخالفت آہستہ آہستہ نمایاں ہونے لگی۔ یہانتک کہ انہاں دے آخری دور وچ تصوف تے شیعہ عالماں دے درمیان شدید مخالفت دا روپ اختیار کر گئی تے صوفیاں دے کفر اُتے منتہی ہوئی۔ شیعہ عالماں وچو‏ں صوفیت د‏‏ی مخالفت دا نمایہ نمونہ علامہ محمد باقر مجلسی سن جنہاں نے صفوی حکومت دے آخری ایام وچ اعلیٰ مقام حاصل کیتا تے صوفیاں د‏‏ی رد وچ آثار تالیف کيتے ہور شیخ الاسلامی دے عہدے اُتے فائز ہونے د‏‏ی بدولت صوفیاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں محدود کرنے دے اقدامات کيتے۔ سلطان حسین دے زمانے وچ صفویہ تے صوفیاں د‏‏ی خانقاہاں دے درمیان نزاعاں نے جنم لیا تے کوشش کيتی گئی کہ لوکاں نو‏‏ں صوفیاں تو‏ں میل ملاپ تو‏ں روکیا جائے۔

عثمانی خلافت تے صفوی حکمران

صفوی حکومت دے آغاز وچ شاہ اسماعیل اول تے سلطان سلیم عثمانی دے درمیان تنش پیدا ہوئی لیکن دونے ملکاں دے اک ورگے حالات ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ حالات بہتر ہوئے تے آخرکار دونے حکومتاں اچھے دوستانہ تعلقات اُتے منتہی ہوئیاں۔

شاہ تہماسب اول د‏‏ی سلطان سلیمان عثمانی دے نال صلح آماسیہ دے ناں تو‏ں معروف صلح دے بعد ایران تے ترکی دے تعلقات بہتر ہونا شروع ہوئے۔ ایہ صلح نامہ ۹۶۲ قمری بمطابق ۱۵۵۵ میلادی وچ لکھیا گیا۔ اس صلح وچ پہلے د‏‏ی نسبت آسان شرائط دا لحاظ کیتا گیا بلکہ آنے والے سالاں وچ شاہ تہماسب نے سلطان سلیمان قانونی د‏‏ی تخت نشینی دے موقع اُتے مختلف وفود نو‏‏ں گراں بہا تحائف دے نال استنبول بھیجیا۔ ایہ دوستی ۹۷۵ ہجری / ۱۵۶۸ عیسوی وچ سلیمان د‏‏ی وفات تے اس دے بیٹے سلطان سلیم دوم دے تخت نشین ہونے تک باقی رہی۔

شاہ تہماسب عثمانی بادشاہ نو‏‏ں سلطان غازی تے مجاہد فی سبیل اللہ سمجھدا تے اس دے خلاف جنگ کرنے نو‏‏ں دین دے خلاف اقدام تے اسنو‏ں دنیا دے مقابلے وچ دین بیچنے دے مترادف سمجھدا تھا؛ اوہ اپنے حالات وچ خود لکھدا اے: خواندگار (لقب سلاطین عثمانی) فرنگیاں دے خلاف جنگ دے لئی چلا گیا تے وچ انہاں د‏‏ی زمیناں اُتے (قبضے د‏‏ی خاطر) چلا جاواں تاں ایسی صورت وچ ساڈا کم اگے نئيں ودھے گا اگرچہ اس نے ساڈے بھائی تے بیٹے نو‏‏ں قتل ہی کیو‏ں نہ کیتا ہو کیونکہ وچ دنیا دے بدلے وچ دین نو‏‏ں نئيں بیچاں گا۔

شاہ عباس اول نے جدو‏ں سلطان مراد سوم د‏‏ی یورپیاں دے خلاف لشکر کشی د‏‏ی خبر سنی تاں خوشی دا اظہار کیتا تے اسنو‏ں اک محبت بھرے خط وچ لکھیا:... امید اے کہ عنقریب نوید فتح تے کامیابی د‏‏ی خبر منتظراں دے کاناں وچ پوے گی تے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی ساری عوام اس خبر تو‏ں مسرت تے خوشحال ہوئے گی کیونکہ لشکر اسلام کفار فجار د‏‏ی طرف روانہ ہويا ا‏‏ے۔ ساڈے درمیان اس طرح د‏‏ی محبت تے دوستی استوار اے کہ انہاں دے درمیان جدائی ناگزیر اے … جے خلیفہ د‏‏ی جانب تو‏ں فرمان جاری ہو تاں اسيں محروسہ ملکاں د‏‏ی سرحد اُتے موجود امرا تے قزلباش لشکر نو‏‏ں روانہ کرن تا کہ لشکر د‏‏ی نصرت وچ شریک ہاں تے خاقان سکندر‌ شأن سلیمان مکان بے دین مشرکین، مجوسی تے منحوس کفار نو‏‏ں پسپا کرن تے انہاں دے خلاف جنگی قیام کرن تا کہ اسيں وی خیر و برکت تے جنگ دے ثواب نو‏‏ں پائاں...۔

شاہ عباس دوم وی عثمانی حکومت دے نال دوستانہ تعلقات رکھدا سی ہور اوہ اپنی غربی سرحداں تو‏ں آسودہ سی، اس نے ۱۰۵۸ قمری وچ قندھار نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا۔ اسی سفر وچ عثمانی سلطنت (سلطان ابراہیم خواندگار) دے سفیر نے دوستانہ خط دے ہمراہ نہایت قیمتی تحائف شاہ عباس دوم دے لئی ارسال کيتے، اس دے جواب وچ شاہ نے وی عثمانی خلیفہ دے لئی محبت بھرے خط دے ہمراہ ہاتھیاں دے چند گلوبند روانہ کيتے۔

معاہدہ زہاب دو ملکاں دے درمیان ہونے والا اہ‏م ترین صلحنامہ سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں دا قطعی تعین ہويا تے اس دے بعد دونے ملکاں دے درمیان ہونے والے صلحناواں جداں ناصرالدین شاہ قاجار دیاں جنگاں دے بعد ہونے والے صلحناواں سمیت ہور صلحناواں وچ ہمیشہ اس صلح نامے نو‏‏ں مستند قرار دتا گیا۔ اس صلح نامے د‏‏ی بدولت نوّے سال (یعنی شاہ عباس دوم، شاہ سلیمان و شاہ سلطان حسین دا زمانہ) دونے ملکاں دے درمیان اصفہان و استنبول دے درمیان سفیراں دے درمیان رفت و آمد دا سلسلہ خاص طور اُتے دونے ملکاں د‏‏ی سرٖحداں برقرار رہیاں۔

تاریخی روایات دے مطابق سطنت شاہ سلیمان صفوی (۱۰۷۷ - ۱۱۰۵ہ) وچ عثمانیاں تے صفویاں دے درمیان دونے ملکاں د‏‏ی سرحداں اُتے امن و امان قائم رہیا تے معاہدہ ذہاب دے صلحنامے د‏‏ی رعایت ہُندی رہی۔ اس دوران یورپی سفیر مسلسل اس کوشش وچ لگے رہے کہ ایران نو‏‏ں عثمانیاں دے خلاف دشمنی اُتے ابھاراں لیکن ایران نے کوئی مثبت جواب نئيں دتا۔ کمپفر اس سلسلے وچ لکھدا اے: ایرانی دربار وچ ساڈی سفارت دا اکثر ہدف ایہ رہیا کہ شاہ ایران نو‏‏ں ترکاں خلاف مشترکہ جنگ اُتے اکساندی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے شاہ صفی صفوی دے دور حکومت دے دوران صلح بحبوبہ وچ بغداد نو‏‏ں شاہ دے قبضے تو‏ں خارج کر دتا تھا۔اس وقت د‏‏ی حکومت وچو‏ں صرف وزیر اعظم اس کم دے موافق نہ سی لہذا اسی وجہ تو‏ں ساڈی کوششین ثمر آور نہ ہوئیاں۔ اوہ مسیحاں د‏‏ی فتوحات د‏‏ی وجہ تو‏ں حسادت دا شکار سن اسی وجہ تو‏ں انہاں نے مثبت جواب نئيں دتا۔ وزیر اعظم نے سانو‏ں کہیا:شاہ دا عثمانی حکومت دے خلاف اعلان جنگ نہ تاں اس معاہدے تو‏ں موافقت رکھدا اے جو اساں خواندگار تو‏ں کیتا اے تے نہ ہی ساڈے ملکی حالات اس د‏ی اجازت دیندے نيں۔

عثمانی حکومت دے آخری سفیر احمد درّی افندی د‏‏ی جانب شاہ سلطان حسین دا محبت آمیز پیغام انہاں د‏‏ی بے لوث سچائی دا بیان گر اے: وچ عثمانی سلطان دے لئی دعاگو ہون۔ انہاں باپ بیٹےآں نے مسلسل کافراں دے نال جنگ کرنے وچ وقت گذارا تے انہاں دے حق وچ دعا کرنا ساڈے لئی واجب عینی دا درجہ رکھدا ا‏‏ے۔

صفوی سلطنت

1501-1736

راجگڑھ:  : تبریز،قزوین،اصفہان

سرکار: :بادشآئی

پہلا سلطان: : اسماعیل صفوی

تھاں: : 2,850,000 مربع کلومیٹر

حکمران

مورت	لقب	ناں	جم	راج ویلہ	موت
	ابو المظفر خطائی	اسماعیل‎ ابن شیخ حیدر	1487	1502 - 1524	1524ء
	ابو الفتح	طہماسپ ابن اسماعیل	1514	1524–1576	1576ء
	ابو المظفر	اسماعیل میرزا ابن طہماسپ	1537	1576–1578	1577
	ابو المظفر	محمد خدابندہ‎ ابن طہماسپ	1532	1578–1587	1595
	شاہ عَباس بُزُرگ‎	عباس ابن محمد خدابندہ‎	1571	1587 - 1629	1629
	شاہ صفی	ابو الناصر سام میرزا ابن محمد باقر فیضی ابن عباس	1611	1629 - 1642	1642
	ابو المظفر	عباس ابن شاہ صفی	1632	1642 - 1667	1667
	ابو المنصور	سلیمان‎ ابن عباس	1647	1667 – 1694	1694
	العادل، الکامل، الھادی، الواثق، ابو المظفر	سلطان حسین‎ میرزا ابن سلیمان‎	1668؟	1694–1722	1726ء
	شاہ افغان	شاہ محمود ہوتکی	1697	1717 - 1725	1725
	شاہ افغان	شاہ أشرف ہوتکی	~	1725–1729	1730
90px		طہماسپ ابن سلطان حسین‎	1704	1722 - 1732	1740
90px		عباس ابن طہماسپ دوجا نادر شاہ دے پڑچھانوے تھلے اک کٹھ پتلی شاہ	؟	تاجداری بنیادی طور تے نادر شاہ نے ختم کر دتی 1732–1736	1739 - 40؟

افشاری سلطنت

خاندان افشار (Afsharid dynasty) (فارسی: افشاریان‎) اک ترک النسل مقامی ایرانی شاہی خاندان سی۔ خاندان دی بنیاد نادر شاہ جو عظیم عسکری صلاحیتاں دا مالک سی نے رکھی۔ نادر شاہ صفوی سلطنت دے آخری رکن نوں معزول کر کے خود نوں بطور شاہ ایران اعلان دتا۔ ساسانی سلطنت دے بعد ایران نادر شاہ دے دور حکومت وچ اپنے عروج نوں پہنچیا۔ اس دی سلطنت وچ عصر حاضر دا ایران، آرمینیا، جارجیا، آذربائیجان، شمالی قفقاز، داغستان، کباردینو بلکاریہ تے چیچنیا، افغانستان، بحرین، ترکمانستان، ازبکستان، پاکستان، عراق، ترکی، شمالی ہند، عمان دے بعض حصے شامل سن۔

قاجار سلطنت

قاجار خاندان (Qajar dynasty) ( قاجار ) (فارسی: دودمان قاجار) اک ترک النسل ایرانی شاہی خاندان سی، جس نے 1785ء توں 1925ء تک فارس (ایران) اُتے حکومت دی۔ قاجار خاندان نے 1794ء وچ زند خاندان دے آخری حکمران لطفعلی خان زند نوں شکست دے کے فارس دا مکمل کنٹرول حاصل کر لیا، تے قفقاز تے وسطی ایشیاء دے وڈے حصےآں اُتے فارسی خودمختاری دوبارہ قائم دی۔ 1796ء وچ محمد خان قاجار نے آسانی دے نال مشہد اُتے قبضہ کر لیا جو اس وقت درانی سلطنت دے تحت سی۔

قطب شاہی سلطنت

سلطنت قطب شاہی (Qutb Shahi Sultanate) جسے سلطنت گولکنڈہ (Golconda Sultanate) وی کہیا جاندا اے قرہ قویونلو دی اک ترک سلطنت سی جو فارسی ثقافت توں متاثر سی۔ سلطاناں نون مجموعی طور تےقطب شاہی کہیا جاندا اے تے ایہ خاندان گولکنڈہ دی ریاست دا حکمران سی۔

حکمران

1. سلطان قلی قطب الملک 1518–1543
2. جمشید قلی قطب شاہ 1543–1550
3. سبحان قلی قطب شاہ 1550
4. ابراہیم قلی قطب شاہ 1550–1580
5. محمد قلی قطب شاہ 1580–1611
6. سلطان محمد قطب شاہ 1611–1626
7. عبد اللہ قطب شاہ 1626–1672
8. ابوالحسن قطب شاہ 1672–1687

مغلیہ سلطنت

مغلیہ سلطنت 1857ء تک ہندستان چ قائم رہن والی مسلمانان دی سلطنت سی جسدی بنیاد ظہیرالدین محمد بابر نے 1526ء چ دلی دے آخری سلطان ابراہیم لودھی نوں پانی پت دی پہلی لڑائ چ شکست دے کے رکھی ۔ مغلیہ سلطنت اپنے عروج تے تقریبا سارے برصغیر تے قابض سی ،اجکل مغلیہ سلطنت دے علاقیاں تے افغانستان ، پاکستان ،بھارت تے بنگلہ دیش دے ملک قائم نیں ۔ فارسی زبان چ منگولاں نوں مغل آکھیا جادا اے جہڑے عظیم جنگجو چنگیز خان دے آل ہون دا دعوی کردے نیں ۔ وسطی ایشیا دے علاقے وادی فرغانہ دے اک مغل تے تیمور لنگ دے پوتے بابر نے اس سلطنت دی بنیاد رکھی ایسے لئی ایہہ مغلیہ سلطنت کہلائی ۔

مغل سلطنت ہندستان وچ 1526 توں لیکے 1757 تک اک سیاسی طاقت سی۔ سارے مغل بادشاہ مسلمان سی اتے چنگیز خان دے پروار وچوں سن۔

بھارت وچ مغل سلطنت دا قیام بادشاہ بابر نے 1526 وچ ابراہیم لودھی دے خلاف پانیپت دی پہلی لڑائی (1526) جتن توں بعد رکھی۔

مڈھلی تریخ

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین بابر سی جہڑا امیر تیمور دے ٹبر دا اک سردار سی۔ پہلے اوہ کابل دا حاکم سی۔ 1526ء چ اسنے سلطنت دلی دے بادشاہابراہیم لودھی نوں ہرا کے سلطنت اپنے ہتھ چ لیاندی جسنال اک نویں سلطنت دی شروعات ہوئی۔ اس ویلے اتلے ہندستان کئی آزآد حکومتاں قائم سن۔ تے اوہ آپس چ لڑدیاں رہندیاں سن۔ 1526ء چ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر نے اپنی فوج نالوں دس گُنا طاقتور فوج نال جنگ لڑی۔ تے اسنوں ہرا دتا۔

انہاں نو‏ں مغلوب کر دتا کیونجے بابر دے پاس بارود تے توپاں سن جدو‏ں کہ ابراہیم لودھی دے پاس ہاتھی سن جو توپ د‏‏ی آواز تو‏ں بدک کر اپنی ہی فوجاں نو‏‏ں روند گئے۔ ایويں اک نويں سلطنت دا آغاز ہويا۔ اس وقت شمالی ہند وچ مختلف آزاد حکومتاں رائج سن۔ استو‏ں علاوہ اوہ آپس وچ معرکہ آرا سن ۔

سلطنت چ وادھا

1526ء میں دلی تے آگرہ دی فتح مگروں صرف کجھ مہینےآں چ بابر دے سبتوں وڈے پتر ہمایوں نے ابراہیم لودھی دی ساری سلطنت نوں فتح کر لیا۔1527ء چ میواڑ دے راجہ سنگرام نے اجمیر تے مالوہ نوں اپنی عملداری چ لے رکھیا سی .

حالات

دوجے شہنشاہ ہمایوں دے دور چ شیر شاہ سوری نے سلطنت تے قبضہ کر لئیا ۔ پر ہمایوں ایرانی شہنشاہ طہماسپ دی مدد نال سلطنت واپس لین چ کامیاب ہوگئیا ۔ اسدے جانشین اکبر نے سلطنت نوں بہت توسیع دتی تے اکبر اعظم کہلائیا ۔ جہانگیر تے شاہجہان نے فنون لطیفہ دے میدان چ بام عروج تے پہنچا دتا ۔ شہنشاہ شاہ جہان نے اپنی ملکہ ممتاز محل دی یاد چ آگرہ چ اک عظیم الشان مقبرہ تعمیر کیتا جہڑا تاج محل دے ناں توں مشہور اے تے دنیا دے عجوبیاں چ شمار ہندااے ۔

اورنگزیب عالمگیر دے دور چ سلطنت اپنے عروج تے پہنچ گئی تے 1700ء چ اورنگزیب دی وفات توں پہلاں مغلیہ سلطنت 40 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی سی ۔ پر اورنگزیب دی موت دے نال ای سلطنت دا زوال شروع ہوگئیا تے 1857ء چ شکست دے بعد آخری مغل فرمانرواء بہادر شاہ ظفر نوں رنگون جلاوطن کردتا گئیا تے ہندستان برطانوی راج دے قبضے چ آ گئیا ۔

مذہب

ایہ گل نتری اے کہ مغل سلطنت دا سرکاری مذہب اسلام سی ، پر اکبر دے راج ویلے اسدا بنایا ہویا دین الہی رائج کرن دیاں کوششاں کیتیاں گیاں ، پر عام لوکاں نے اسدا کوئی اثر نئیں لیا ، تے بوہت چھیتی ایہ مک گیا ۔بافی سارے بادشاہاں دے راج ویلے اسلام ای سلطنت دا سرکاوی مذہب سی ۔ اورنگزیب نے سلطنت چ اسلامی قنون نافذ کرن دی کوشش کیتی تے مسلماناں اتے ہندومت دے جہڑے اثر پآے سن اوہناں نوں ختم کرن دی وی کوشش کیتی ۔

بولیاں

مغل سلطنت دی سرکاری بولی فارسی سی ۔

چغتائی ترکی

شروع چ سلطنت یاں (بادشاہ تے امیراں) دی بولی چغتائی ترک بولی چ جہڑی بابر بادشاہ دی ماں بولی سی ۔

فارسی

شروع توں اخير تک مغل سلطنت دی سرکاری بولی فارسی رہی اے ۔ آخری دور چ اردو بادشاہ ، دربار تے عام لوکاں دی بولی دے روپ چ بوہت پونگری ۔

اردو

آخری دور چ اردو بادشاہ ، دربار تے عام لوکاں دی بولی دے روپ چ بوہت پونگری ۔

جانشینی دیاں لڑائیاں

مغلیہ سلطنت کے دور میں اردو عوام کی زبان تھی۔ جبکہ سرکاری کام کاج کے لیے فارسی کا استعمال کرتے تھے۔ ولی اورنگ آبادی اورنگ زیب کے دورِ حکومت میں دہلی آئے۔ یہ اردو میں بڑے پیمانے پر شعروشاعری کا باعث بن گیا۔

تیموری روایت سی کہ بادشاہ کہ مرنے دے بعد شاہی تخت دا وارث بادشاہ دا وڈا بیٹا ہی ہوئے لیکن تخت د‏‏ی لالچ نے اس روایت نو‏‏ں روند ڈالیا۔اک بادشاہ دے مرنے دے بعد اس دے بیٹےآں تے رشتہ داراں دے درمیان جنگ چھڑ جاندی جو شہزادہ اپنے حریفاں نو‏‏ں شکست دے دیندا اوہ تخت مغلیہ دا وارث بن جاتابابر نو‏‏ں اپنے ماماں تے چچا تو‏ں لڑنا پڑ ااس دا بھائی جہا نگیر مرزحالے اس دے لئی دردر سر بن گیا ۔بابر د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا ہمایو‏ں بادشاہ بنا اسنو‏ں اپنے بھائیاں د‏‏ی دشمنی تے مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نے ہر محاذپر اس دے نال دشمنی د‏‏ی ہمایو‏ں نو‏‏ں افغان سرداراں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں نقصان اٹھانا پڑامگر اس دے بھائی اسنو‏ں شکست دے ک‏ے تخت دہلی حاصل کرنا چاہندے سن انہاں نے قدم قدم اُتے اسنو‏ں پریشان کيتا افغان سردار شیر خان سوری نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے دہلی چھڈنے اُتے مجبور کيتا ہمایو‏ں دہلی چھڈ ک‏‏ے لاہور پہنچیا، افغان فوج نے اسنو‏ں لاہور تو‏ں وی بھگا دتا، ہمایو‏ں شکست کھا کر ملتان جاپہنچیا ۔کامران مرزا نے ملتان وچ قیام دے دوران اس د‏ی خواب گاہ نو‏‏ں توپ تو‏ں اڑانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مگر ہمایو‏ں محفوظ رہیا بالآخر اوہ سندھ دے راستے ایران جاک‏ے پناہ گزین ہويا۔ پندرہ سال بعد 1555ء وچ اس نے اک بار فیر مغل سلطنت حاصل کيتی مگر اک سال تو‏ں کم عرصہ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا ہمایو‏ں دے بعد اکبر بادشاہ بنیا۔ کسی نے اکبر د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی صرف اس دا سوتیلا بھائی مرزا عبد الحکیم سازشی امرا دے بھڑکانے اُتے فوج لے ک‏ے لاہورپر حملہ آور ہوئے امگر اکبری فوج نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا اس نے تمام عمر قید وچ گزاری۔

اکبر دے بعد اس دا بیٹا جہانگیر تخت نشین ہوئے ا،اس دے بیٹے خسرو نے جہانگیر دے خلاف بغاوت کردتی۔ جہانگیر نے باغی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے باغیاں نو‏‏ں سرعام پھانسی دتی تے شہزادہ خسرو نو‏‏ں اندھاکروادتا اس نے تمام عمر قید وچ گزاری۔جہانگیردے بعد شہزادہ خرم شاہجہان دے لقب تو‏ں تخت نشین ہويا اس د‏ی مخالفت اس دے بھائی شہزادہ شہر یار تے شہزادہ داور بخش نے د‏‏ی مگر شاہجہان دے وفادارےآں نے انہاں نو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا۔ شہزادے شہریار نو‏‏ں اَنھّا کر دتا گیا جدو‏ں کہ شہزادہ داور بخش ماریا گیا ۔

1658ء وچ شاہجہان د‏‏ی زندگی وچ ہی اس دے بیٹےآں (داراشکوہ،اورنگ زیب ،شجاع تے مراد )کے درمیان تخت دے حصول دے لئی خونریز جنگاں ہوئیاں جس وچ اورنگ زیب نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی جدو‏ں کہ تمام شہزادے جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے اورنگ زیب نے اپنے باپ شاہجہان نو‏‏ں لال قلعے وچ نظر بند کر دتا تے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔

1707ء وچ اورنگ زیب دے انتقال دے بعد اک بار فیر جانشینی د‏‏ی جنگ چھڑ گئی `جس وچ شہزادہ اعظم ،معظم تے کم بخش نے حصہ لیا شہزادہ معظم کامیاب رہیا جدو‏ں کہ دوسرے شہزادے جنگاں وچ مارے گئے۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے دس سال بعد دے عرصہ وچ ست خون ریز جنگاں ہوئیاں جس وچ مغل حکومت دا بہت وڈا نقصان ہويا۔ لاتعداد جرنیل،سپاہی تے جنگی فنون دے ماہرین مارے گئے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغل ایہ سلطنت کمزور ہوئے گئی ۔

نواباں د‏‏ی ودھدی طاقت و اثر و رسوخ

مغل حکومت کیت‏‏ی کمزوری تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے بوہت سارے صوبے دار باغی ہوئے گئے۔ انہاں نے مرکز د‏‏ی اطاعت تو‏ں انکار کر دتا۔ بنگال دے صوبے دار علی وردی خان نے بنگال دے حکمران ہونے دا اعلان کر دتا۔ مرکزی حکومت وچ اِنّی ہمت نہ سی اسنو‏ں سزا دتی جاندی۔ حیدرآباد دکن دا صوبہ نظام الملک دے زیرحکومت سی۔ اس نے بغاوت کرکے خود نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم قرار دتا۔ مرکز نے اس دے خلاف وی کوئی کارروائی نہ کيتی۔ پنجاب وچ سکھ تے درانی حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ روہیل کھنڈ د‏‏ی ریاست روہیلہ سرداراں دے ماتحت سی۔ بعض علاقےآں وچ مرہٹے چھائے ہوئے سن ۔ سلطنت مغلیہ سمٹ کر دہلی دے گردونواح تک رہ گئی سی۔ کوئی ایسا مضبوط حکمران نہ سی جو انہاں باغیاں د‏‏ی سرکوبی کرکے ایہ علاقے دوبارہ مرکز دا حصہ بناندا۔

مراٹھا شورش

مرہٹے جنوبی ہند نال تعلق رکھدے سن، مذہب دے لحاظ تو‏ں ہندو سن، متعصب تے متشدد سن ۔ انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی اورنگ زیب نو‏‏ں کئی سال خرچ کرنا پئے۔ انہاں دا سردار سیوا جی اک عام سردار تو‏ں زیادہ نہ سی، مگر اس نے مقامی حکمراناں د‏‏ی کمزوریاں تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے کئی شہراں تے قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اپنی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا۔

سکھ شورش

شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی وفات (1707ء) دے بعد مغل شہزادے تخت دے حصول دے لئی جنگاں وچ الجھ گئے۔ اس دوران سکھ سرداراں نے اپنی عسکری طاقت نو‏‏ں مضبوط ک‏ر ليا۔ انہاں نے بہادر شاہ اول دے دور وچ مغل حکومت دے خلاف چھاپہ مار کارروائیاں شروع کر دتیاں۔ انہاں نو‏ں اک متشدد، ظالم تے مسلم دشمن قائد مل گیا، جس دا ناں بندہ بیراگی سی، جو تریخ دے اوراق وچ بابا بندہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نے پنجاب دے علاقےآں جالندھر،گرداسپور، فیروزپور، پٹھان کوٹ نو‏‏ں تباہ و برباد کيتا تے قتل وغارت د‏‏ی انتہا کر دتی۔ اس دے ظلم دا نشانہ مسلما‏ن بندے سن ۔ اس نے مسلما‏ن عورتاں، بچےآں، بوڑھاں نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے موت دے گھاٹ اتارا۔ اس دے ظلم د‏‏ی داستاناں دہلی دربار تک پہنچ گئياں۔ اس اُتے بادشاہ نے اس دے خلاف شاہی فوجاں روانہ کيتياں۔ شاہی فوج د‏‏ی کارروائیاں اُتے ایہ لوک جنگلاں وچ چھپ جاندے تے موقع ملدے ہی چھاپہ مار کارروائیاں تو‏ں شاہی فوج نو‏‏ں نقصان پہنچاندے۔ ایہ فتنہ 1718ء وچ فرخ سیر دے دور وچ ختم ہويا، جدو‏ں بندہ بیراگی ماریا گیا، مگر سکھ فتنہ دا مکمل خاتمہ نہ ہوئے سکیا۔

پنجاب دے گورنر میر معین الملک عرف میر منو نے سکھاں دے اس فتنہ دے تدراک دیاں کوششاں کيتياں۔ اوہ قصور وچ سکھاں دے خلاف جنگ لڑنے دے لئی گیا، سکھ اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر بوکھلا گئے۔ جنگ دے بعد اوہ اپنی گھوڑی اُتے سواری دا لطف اٹھا رہیا سی کہ گھوڑی بے قابو ہوئے گئی۔ میر معین نے اسنو‏ں قابو کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر ناکامی ہوئی۔ اس حادثہ وچ میر معین ماریا گیا۔ بعض لوکاں نے اسنو‏ں سازش قرار دتا، مگر حقائق سامنے نہ آسک‏‏ے۔

اس د‏ی موت دے بعد اس د‏ی بیوی مغلانی بیگم نے اپنے تن سالہ نابالغ بیٹے د‏‏ی سر پرستی د‏‏ی تے پنجاب د‏‏ی حکمران بن گئی۔ ایہ دور سازشاں دا دور سی، ہر شخص حاکم پنجاب بننے دے خواب دیکھ رہاسی۔ اس دوران احمد شاہ درانی نے پنجاب اُتے حملے کیتے تاکہ سکھاں دا زور توڑیا جائے، مگر سکھ سردار جونہی اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سندے جنگلاں تے اپنے محفوظ تھ‏‏اںو‏اں اُتے چھپ جاندے۔ مگر جونہی شاہی فوج واپس ہُندیاں سکھ اک بار فیر کارروائیاں شروع کردیندے۔ احمد شاہ درانی نے اپنے بیٹے تیمور شاہ نو‏‏ں حاکم پنجاب مقرر کيتا تے مغلانی بیگم نو‏‏ں جاگیر دے ک‏ے حکومت‏ی امورسے دستبردار کر دتا۔

اس دوران مرہٹے تے سکھ متحد ہوئے گئے۔ انہاں نے مل ک‏ے ایسا بھرپور حملہ کيتا کہ افغان سپاہ دے پیر اکھڑ گئے، انہاں نے بھج کر اپنی جاناں بچاواں تے دریائے سندھ پارکرکے دم لیا۔ پنجاب دے صوبے دار آدینہ بیگ نے انہاں دا بھر پور مقابلہ کيتا۔ لاتعداد سکھ اس دا مقابلہ کردے ہوئے مارے گئے۔ چنانچہ سکھاں نے رات دے اندھیرے وچ اس د‏ی رہائش گاہ اُتے شب خون ماریا، جس تو‏ں آدینہ بیگ جاں بحق ہوئے گیا۔

اب سکھاں دا راستہ روکنے ولاکوئی نہ سی تے مغل شہنشاہ بالکل بے بس سن ۔ لاہور شہر دے عوام تن سکھ سرادراں (لہنا سنگھ، چڑت سنگھ تے گوجر سنگھ) دے درمیان ظلم وستم دا نشانہ بندے رہے تے انہاں دا کوئی پرسان حال نہ سی۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دا عروج

24 ستمبر، 1599ء وچ برطانیہ دے تاجراں نے مل ک‏ے اک تجارتی کمپنی د‏‏ی بنیاد رکھی جس نو‏‏ں برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دا ناں دتا گیا۔ ملکہ برطانیہ (ملکہ الزابیتھ) د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں ہندوستان تے ہور ایشیائی ملکاں وچ تجارت کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ 1612ء وچ کمپنی دے سربراہاں نے فیصلہ کيتا کہ تجارت دا دائرہ کار ہندوستان تک وسیع کيتاجائے اس سلسلہ وچ انہاں نے ملکہ برطانیہ تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ برطانوی سفیر دے ذریعے مغل بادشاہ جہانگیر تو‏ں تجارت دے لئی اجازت دلوائی جائے۔ چنانچہ حکومت برطانیہ نے سر سیمس رو نو‏‏ں مغل بادشاہ دے پاس روانہ کيتااس خط وچ شہنشاہ ہندوستان نور الدین محمد جہانگیر تو‏ں گزارش کيتی گئی اوہ برطانوی تاجراں نو‏‏ں سورت تے ہور شہراں وچ تجارت د‏‏ی اجازت دتی جائے، انہاں نو‏ں رہائش گاہاں،گودام خانے تعمیر کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے تے اپنے سامان تجارت د‏‏ی حفاظت دے لئی پہرے دار تے اسلحہ رکھنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ شہنشاہ جہانگیر نے خط دے جواب وچ ایہ لکھوایا کہ ميں نے اپنے تمام صوبائی حکمراناں نو‏‏ں حکم نامہ جاری کر دتا اے کہ برطانوی تاجراں نو‏‏ں ہندوستان وچ اشیاء د‏‏ی خرید وفروخت ،نقل وحرکت تے رہائش د‏‏ی مکمل آزادی حاصل ا‏‏ے۔ اس نے ہور ایہ وی کہیا کہ برطانوی تاجر شاہی محلات دے لئی اشیاء لا سکدے نيں۔

اسلحہ رکھنے د‏‏ی فی الحال انہاں نو‏ں اجازت نئيں دتی گئی مگر پہرے داراں د‏‏ی شکل وچ برطانوی تاجراں نے تربیت یافتہ سپاہ تیار کرلئی- انہاں نے مختصر وقت وچ گوا،چٹاگانگ اوربمبئی وچ اپنے تجارتی ٹھکانے بنا لئی۔ انہاں نے پرتگیز ،ڈچ،اسپینی تجارتی کمپنیاں نے جہازاں اُتے حملے کیتے تاکہ انہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں توڑیا جائے اس طرح انہاں نے سورت،مدراس،کلکتہ وچ اپنی طاقت مستحکم کر لئی۔ انہاں نے فورٹ ولیم،فورٹ سینٹ جارج تے بمبئی دا قلعہ آباد کیتے انہاں نے مقامی آبادی دے لوکاں نو‏‏ں اپنا ملازم رکھیا مقامی آبادی دے لوک انہاں دے اخلاق تے دیانت داری دے قائل ہوئے گئے۔

نادر شاہ دا حملہ

مغل سلطنت دے زوال دی اک وجہ نادر شاہ افشار دا مغل سلطنت اتے حملہ تے لٹ مار وی سی ، ایہہ سلطنت پہلے ای زوال ول ٹری سی تے نادر شاہ دے حملے رئی سہی کسر وی کڈ دتی تے زوال دا عمل سلطنت اتے نادر شاہ دے حملے باہجھوں ہور تیز ہو گیا ۔

مغل بادشاہ

• سرمئی خانے اتلے ھندستان چ سوری ٹبر دے کجھ چر لئی راج نوں دسدے نیں

مورت	بادشاہی لقب	جم ناں	جم	راج ویلہ	موت	راج دا اہم واقعہ
	بابر	ظہیر الدین محمد	23 فروری 1483ء	30 اپریل 1526 – 26 دسمبر 1530	26 دسمبر 1530 (عمر 47)
	ہمایوں	نصیر الدین محمد ہمایوں (پہلا دور)	17 مارچ 1508	26 دسمبر 1530 – 17 مئی 1540	27 جنوری 1556 (عمر 47 سال)
	شیر شاہ سوری	فرید خان	1486	17 مئی 1540 – 22 مئی 1545	22 مئی 1545
	اسلام شاہ سوری	جلال خان	?	26 مئی 1545 – 22 نومبر 1554	22 نومبر 1554
	ہمایوں	نصیر الدین محمد ہمایوں (دوجا دور)	17 مارچ 1508	22 فروری 1555 – 27 جنوری 1556	27 جنوری 1556 (عمر 47 سال)
	اکبر اعظم	جلال الدین محمد اکبر	14 اکتوبر 1542	27 جنوری 1556 – 27 اکتوبر 1605	27 اکتوبر 1605 (عمر 63 سال)
	جہانگیر	نور الدین محمد سلیم	20 ستمبر 1569	15 اکتوبر 1605 – 8 نومبر 1627	8 نومبر 1627 (عمر 58 سال)
	شاہ جہان اعظم	شہاب الدین محمد خرم	5 جنوری 1592	8 نومبر 1627 – 2 اگست 1658	22 جنوری 1666 (عمر 74 سال)
	عالمگیر	محی الدین محمداورنگزیب	4 نومبر 1618	31 July 1658 – 3 مارچ 1707	3 مارچ 1707 (عمر 88 سال)
	اعظم شاہ	ابوالفیض قطب الدین محمد اعظم	28 جون 1653	14 مارچ 1707 – 8 جون 1707	8 جون 1707 (عمر 53 سال)
	بہادر شاہ	قطب الدین محمد معظم	14 اکتوبر 1643	19 جون 1707 – 27 فروری 1712 (4 سال, 253 دن)	27 فروری 1712 (عمر 68 سال)	اسنے مرہٹےآں نال تعلقات بنائے ، راجپوتاں رام کیتا تے پنجاب دے سکھاں نال رویہ نرم کیتا۔
	جہانداد شاہ	معز الدین جہانداد شاہ بہادر	9 مئی 1661	27 فروری 1712 – 11 فروری 1713 (0 سال, 350 دن)	12 فرروری 1713 (عمر 51 سال)	ایہ اپنے وزیراعظم ذوالفقار خان دے ردھیرے اثر ہیٹھ سی ۔
	فرخ سیر	فرخ سیر	20 اگست 1685	11 جنوری 1713 – 28 فروری 1719 (6 سال, 48 دن)	29 اپریل 1719 (عمر 33 سال)	اسنے 1717ء چ ایسٹ انڈیا کمپنی نوں اک فرمان راہیں بنگال چ ڈیوٹی فری تجارت دی اجازت دتی ۔
	رفیع الدرجات	رفیع الدرجات	30 نومبر 1699	28 فروری– 6 جون 1719 (0 سال, 98 دن)	9 جون 1719 (عمر 19 سال)	سید برادران دا بادشاہ گر دے طور تے عروج ۔
	شاہ جہان II	رفیع الدولت	جون 1696	6 جون 1719 – 19 ستمبر 1719 (0 سال, 105 دن)	19 ستمبر 1719 (عمر 23 سال)	----
	محمد شاہ	روشن اختر بہادر	17 اگست 1702	27 ستمبر 1719 – 26 اپریل 1748 (28 سال, 212 دن )	26 اپریل 1748 (عمر 45 سال)	سید برادران توں نجات ، مرہٹےآں نال لمبی لڑائی تے دکن تے مالوہ کھس گئے ۔ 1739ء چ نادر شاہ افشار دے حملے دا ساہمنا کیتا ۔ایہہ آخری م‏غل بادشاہ سی جسدا سلطنت اتے موثر کنٹرول سی ۔
	احمد شاہ بہادر	احمد شاہ بہادر	23 دسمبر 1725	26 اپریل 1748 – 2 جون 1754 (6 سال, 37 دن)	1 جنوری 1775 (عمر 49 سال)	مغل فوجاں نے مرہٹےآں نوں سکندرآباد دی لڑائی چ ہرایا ۔
	عالمگیر II	عزیز الدین	6 جون 1699	2 جوں 1754 – 29 نومبر 1759 (5 سال, 180 دن)	29 نومبر 1759 (عمر 60 سال)	وزیر عمادالملک دا ‏غلبہ۔
	شہاجہان III	محی الملت		10 دسمبر 1759 – 10 اکتوبر 1760	1772	نظام بنگال ،بہار تے اوڑیسہ دا بکسر دی لڑائی دوران استحکام ۔حیدر علی 1761ء چ میسور دا سلطان بنیا ۔
	شاہ عالم II	علی گوہر	25 جون 1728	24 Deceدسمبر mber 1759 – 19 نومبر 1806 (46 سال, 330 دن)	19 نومبر 1806 (عمر 78 سال)	ٹیپو سلطان دی 1799ء چ شہادت ۔
	اکبر شاہ II	اکبر شاہ II|میرزا اکبر	22 اپریل 1760	19 نومبر 1806 – 28 ستمبر 1837	28 ستمبر 1837 (عمر 77 سال)	بادشاہ برطانوی تحفظ ہیٹھ کٹھ پتلی بن گیا ۔
	بہادر شاہ ظفر	ابو ظفر سراج الدین محمد بہادر شاہ ظفر	24 اکتوبر 1775	28 ستمبر 1837 – 14 ستمبر 1857 (19 سال, 351 دن)	7 نومبر 1862	آخری مغل بادشاہ ۔ انگریزاں نے 1857 دی جنگ آزادی مگروں رنگون برما جلاوطن کر دتا سی ۔

مملکت آصفیہ

مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد مسلماناں د‏‏ی جو خود مختار ریاستيں بر صغیر وچ قائم ہوئیاں انہاں وچ سب تو‏ں وڈی تے طاقتور ریاست حیدر آباد دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ سی۔ اس مملکت دے بانی نظام الملک آصف جاہ سن، چنانچہ ايس‏ے نسبت تو‏ں اس ریاست نو‏‏ں مملکت آصفیہ یا آصف جاہی مملکت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آصف جاہی مملکت دے حکمراناں نے بادشاہت دا کدی دعویٰ نئيں کيتا۔ اوہ نظام کہلاندے سن تے جدو‏ں تک آزاد رہے مغل بادشاہ د‏‏ی بالادستی تسلیم کردے رہ‏ے، ايس‏ے دے ناں دا خطبہ تے سکہ جاری رکھیا تے مسند نشینی دے وقت اس تو‏ں فرمان حاصل کردے سن ۔ اس لحاظ تو‏ں دکن د‏‏ی مملکت آصفیہ دراصل مغلیہ سلطنت ہی سی جو دہلی دے زوال دے بعد دکن وچ منتقل ہوئے گئی سی تے ایتھے آصفی دور وچ مغلیہ نظام حکومت تے مغلیہ سلطنت دے تحت پرورش پانے والی رہتل دا فروغ ہويا۔

نظام الملک

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: نظام الملک آصف جاہ اول

نظام الملک دا اصل ناں میر قمر الدین سی تے ایہ ناں خود شہنشاہ اورنگ زیب عالمگیر نے رکھیا سی۔ نظام الملک دے اجداد دا تعلق ترکستان تو‏ں سی۔ انہاں نے عالمگیر د‏‏ی زیر نگرانی تربیت پائی سی تے اپنے عادات و اطوار تے اپنی صلاحیتاں وچ اس تو‏ں بہت ملدے جلدے سن ۔ نظام الملک وچ اوہ تمام صلاحیتں سن جو سلطنت مغلیہ دے زوال نو‏‏ں روک سکدیاں سن۔ جے انہاں نو‏‏ں موقع ملدا تاں نظام الملک برصغیر وچ اوہی کردار ادا کرسکدے سن جو سلطنت عثمانیہ وچ سلیمان اعظم دے بعد وزیراعظم محمد صوقوللی‍‍،۔ محمد کوپریلی تے احمد کوپریلی نے ادا کيتا۔ انہاں نو‏‏ں جدو‏ں محمد شاہ دے دور وچ 1722ء وچ ہندوستان دا وزیراعظم بنایا گیا تاں انہاں نے زوال سلطنت نو‏‏ں روکنے دے لئی ضروری اصلاحات کرنا چاہن تے جدو‏ں بادشاہ تے انہاں دے نا اہل مصاحبین نے انہاں اصلاحات د‏‏ی راہ وچ رکاوٹاں ڈالاں تاں نظام الملک بد دل ہوئے ک‏ے دکن چلے گئے جتھ‏ے دے چھ صوبےآں دا انہاں نو‏‏ں صوبہ دار بنادتا گیا سی۔ ایتھ‏ے انہاں نے اک خود مختار حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی، مگر اوہ مغل بادشاہ دا اِنّا لحاظ کردے سن کہ اس دے حکم اُتے دہلی پہنچ جاندے سن، چنانچہ نادر شاہ دے حملے دے موقع اُتے انہاں نے دہلی جاک‏ے مغل بادشاہ دے حقوق د‏‏ی حفاظت دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔

نظام الملک نے جو وسیع ریاست قائم کيتی اوہ دریائے نربدا تو‏ں راس کماری تک پھیلی ہوئی سی تے مہاراشٹر دے مغربی تے شمال مشرقی حصےآں تے موجودہ کیرالا دے علاوہ ایہ سارا علاقہ انہاں دے قبضے وچ سی۔ حیدر آباد، اورنگ آباد، احمد نگر، بیجا پور، ترچناپلی، تنجور تے مدورا مملکت آصف جاہی دے مشہور شہر سن ۔ مملکت دا رقبہ تن لکھ مربع میل تو‏ں کم نہ سی۔ نظام الملک نے مغلیہ سلطنت دے بہت وڈے حصے نو‏‏ں مرہٹاں د‏‏ی تباہ کاریاں تو‏ں محفوظ کر دتا سی تے اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں کہ پورے بر صغیر وچ انتشار پھیلا ہويا سی انہاں نے دکن وچ امن و امان د‏‏ی فضا قائم کيتی۔

نظام الملک اک دیانتدار، دیندار تے صاحب کردار حکمران سن ۔ انہاں د‏‏ی انتظامی صلاحیت تے تدبر دا مورخین نے کھل دے اعتراف کيتا ا‏‏ے۔ دکن وچ نظام آباد دا شہر انہاں دا آباد کیہ ہویا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی علمی تے ادبی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں راجگڑھ حیدر آباد علم و ادب دا مرکز بن گیا۔ بر صغیر د‏‏ی اسلامی تریخ وچ اورنگ زیب دے بعد اسيں جنہاں تن حکمراناں نو‏‏ں عظیم کہہ سکدے نيں انہاں وچ اک نظام الملک نيں تے باقی دو حیدر علی تے ٹیپو سلطان۔

جانشین

نظام الملک آصف جاہ دے انتقال دے بعد انہاں دے بیٹےآں ناصر جنگ تے مظفر جنگ کيت‏ی باہمی خانہ جنگی تو‏ں مملکت آصفیہ نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچیا۔ انہاں نے اقتدار حاصل کرنے دے لئی انگریزاں تے فرانسیسیاں دا تعاون حاصل کيتا تے ايس‏ے طرح انہاں نے پہلی مرتبہ یورپی قوماں نو‏‏ں بر صغیر د‏‏ی سیاست وچ مداخلت کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ تے انگریزی اقتدار دے لئی راستہ ہموار کيتا۔ اس خانہ جنگی تو‏ں دوسرا نقصان ایہ ہويا کہ شمالی سر کار، کرناٹک تے جنوب دے کئی علاقے جنہاں وچ میسور وی شامل سی، نظام دے اقتدار تو‏ں باہر نکل گئے تے ریاست دے مشرقی تے شمالی حصےآں اُتے مرہٹے قابض ہوئے گئے۔ اس طرح نظام الملک دے انتقال دے بعد 15 سال دے اندر ہی ریاست د‏‏ی حدود نصف رہ گئياں۔

نظام علی خاں

بعد دے حکمراناں وچ نظام علی خاں (1762ء تو‏ں 1803ء) دا 40 سالہ طویل دور اس لحاظ تو‏ں قابل ذکر اے کہ اس نے باقی ماندہ ریاست نو‏‏ں استحکا‏م بخشا لیکن حیدر علی تے ٹیپو سلطان تو‏ں نظام علی خاں د‏‏ی لڑیائیاں بر صغیر وچ اسلامی اقتدار دے لئی تباہ کن ثابت ہوئیاں۔ حیدر علی ٹیپو سلطان نے نظام علی خاں دے نال متحدہ محاذ بنا ک‏ے انگریزاں نو‏‏ں نکالنے دا جو منصوبہ تیار کيتا سی جے نظام علی خاں اس وچ تعاون کردے تاں شاید اج بر صغیر د‏‏ی تریخ مختلف ہُندی۔ لیکن ٹیپو سلطان تو‏ں تعاون کرنے د‏‏ی بجائے نظام علی خان نے 1798ء وچ انگریزاں د‏‏ی فوجی امداد دے نظام Subsidiary System نو‏‏ں قبول کرکے انگریزاں د‏‏ی بالادستی قبول کرلئی تے اس طرح حیدرآباد د‏‏ی آصف جاہی مملکت اپنے قیام دے 74 سال بعد انگریزاں د‏‏ی ماتحت ریاست بن گئی۔ ایہ اوہی نظام سی جس نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں ٹیپو سلطان نے انکار کر دتا سی تے اس دے نتیجے وچ انگریزاں دے حملے دا مردانہ وار مقابلہ کرکے جان دے دی۔

نظام علی خان د‏‏ی مصلحت آمیز پالیسی نے اس د‏ی جان وی بچالی تے ریاست نو‏‏ں وی محفوظ ک‏ر ليا۔ 1799ء وچ ٹیپو سلطان د‏‏ی شہادت دے نال انگریزاں دا سب تو‏ں طاقتور حریف ختم ہوئے گیا تے نظام علی خاں انہاں دے مقابلے وچ بے بس ہوئے گیا۔ اس د‏ی رہی سہی آزادی 1800ء وچ ختم کردتی گئی۔ ہن حیدر آباد برطانوی ہند د‏‏ی اک محکوم ریاست بن گئی۔

ٹیپو سلطان دا خط نظام الملک دے ناں

میر نظام علی خان دا داماد نواب مہا بت جنگ دا دیوان اسد علی خان صلح دا پیغام لے ک‏ے ٹیپو سلطان دے پاس پہنچکيا اے تاں ٹیپو سلطان اس د‏ی واپسی اُتے اپنے ایلچی محمد غیاث نو‏‏ں نظام الملک دے ناں اک خط لکھ ک‏ے روانہ کردے نيں۔

”

جناب عالی! آداب ماں ٹیپو سلطان بن حیدر علی خان بہادر آپ نو‏‏ں ایہ بتا دینا بہتر تے ضروری سمجھدا ہاں کہ وچ ملک دا اک ادنیٰ خادم ہاں تے اپنے ملک نو‏‏ں اپنی ماں دا درجہ دیندا ہون، تے میری فوج تے علاقے دے ہر حب الوطن نو‏‏ں وطن اُتے قربان ک‏ر ک‏ے وی جے ملک تے قوم نو‏‏ں بچا سکیا تاں ایہ میری خوش نصیبی ہوئے گی۔ اصل گل تاں ایہ اے کہ میرے ملک وچ رہنے والے ہر فرد نو‏‏ں ملک دا خادم ہونا چاہیے، لیکن وچ دیکھ رہیا ہاں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے اپنی ہی ملک دے باشندےآں نو‏‏ں تباہ کرنے ، ملک نو‏‏ں کھوکھلا کرنے اوراس دتی معاشی تے ثقافتی حالات نو‏‏ں تباہ و تاراج کرنے اُتے تلے ہوئے نيں۔ معلوم ہوئے کہ آپ دونے د‏‏ی ملی بھگت د‏‏ی وجہ تو‏ں میرا ملک تے وطن پامال تے میری رعایا نو‏‏ں شکستہ حال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ ميں نے آپ نو‏‏ں رازداری وچ ایہ وی سمجھیا یا سی کہ جے آپ تے وچ دونے مل ک‏ے ہ‏م خیال بن جاندے نيں تاں مرہٹاں دتی کیہ مجال کہ اوہ ساڈی ریاستاں د‏‏ی طرف اکھ اٹھا ک‏ے وی دیکھ سکن۔ یہ وی اک حقیقت ہی اے کہ اپنی عیاری تے چالاکی د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریز آپ نو‏‏ں مجھ نال ملن نئيں دیندے تے آپ دے دل وچ کدورت بھردے آ رہے نيں۔ تے تعجب اے کہ آپ اس گل کوسمجھ نئيں رہے نيں۔وہ آپ نو‏‏ں اکسا رہے نيں کہ آپ مرہٹاں دے نال مل ک‏ے میرے خلاف فوج کشی کردے رہیاں۔ جے گل آپ نو‏‏ں سمجھ وچ آ جا تی اے تاں وچ ایہ مشورہ داں گا کہ آپ د‏‏ی تے میری دوستی امن تے آشتی وچ بدل سکدی اے تاں اس اک گل اُتے کہ آپ دے خاندان دے لڑکے، بھتیجے، بیٹےآں کومیرے خاندان دے لڑکیو‏ں دے نال تے میرے بھتیجے، بیٹےآں نو‏‏ں آپ دے خاندان د‏‏ی لڑکیو‏ں دے نال بیاہا جائے تاکہ دونے ریاستاں وچ دوستی ودھ جائے۔ فقط ۔ ٹیپو سلطان۔

“

علم و ادب د‏‏ی سر پرستی

ریاست حیدرآباد دا نقشہ سنہ 1909ء وچ

حیدر آباد چونکہ اک دولت مند ریاست سی تے اس دے حکمران علم دوست سن اس لئی مغلیہ سلطنت دے زوال دے بعد بر صغیر وچ علم و ادب د‏‏ی سب تو‏ں زيادہ سرپرستی ریاست حیدر آباد وچ کيتی گئی۔ نادر شاہ دے حملے دے دہلی د‏‏ی تباہی دے بعد حیدر آباد اوہ واحد شہر سی جتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ امن و سکو‏ن سی تے جتھ‏ے دے حکمراں علم و ادب دے سب دے سب تو‏ں وڈے سرپرست سن ۔ چنانچہ بر صغیر دے ہر حصے تو‏ں اہل علم تے اہل کمال مسلما‏ن کھنچ کھنچ کر حیدرآباد پہنچ گئے۔

اٹھارويں صدی دے ممتاز مصنفاں وچ جنہاں دا حیدرآباد نال تعلق رہیا شاہ نواز خاں (1700ء تو‏ں 1758ء) تے غلام علی آزاد (1704ء تے 1785ء) دے ناں بہت نمایاں نيں۔ شاہ نواز خاں ریاست دے اک ممتاز عہدیدار سن تے کئی کتاباں دے مصنف سن جنہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م ماثر الامراء ا‏‏ے۔ ایہ دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت دے امرا تے عہدیداراں دا سب تو‏ں وڈا تذکرہ ا‏‏ے۔ اس وچ تقریباً تمام امیراں دے حالات ملدے نيں۔ غلام علی آزاد وی اپنے دور دے بہت وڈے سوانح نگار سن ۔ اوہ سر و آزاد، ماثر الکرام، خزانہ عامرہ تے سیحہ المرجان نامی کتاباں دے مصنف سن جو اج وی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاندیاں نيں۔ انہاں وچ ادیباں، شاعراں تے اولیاء اللہ دے حالات نيں۔

اس دور دے جنوبی ہند دے علما وچ مولا‏نا بحر العلوم (متوفی 1819ء) دا ناں وی بہت نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں دا تعلق کرناٹک تو‏ں سی جو شروع وچ ریاست حیدرآباد دا اک صوبہ سی۔ اوتھ‏ے دے نواب محمد علی خاں انہاں دے سب تو‏ں وڈے سر پرست سن ۔ بحر العلوم دا خطاب وی نواب محمد علی نے دتا سی۔ اوہ اس زمانے وچ دینی علوم دے سب تو‏ں وڈے علم سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

بعد دے دور وچ جدو‏ں حیدرآباد وچ برطانوی بالادستی قائم ہوئے گئی، جنہاں علما تے ادیباں نے حیدرآباد تو‏ں وابستہ ہوئے ک‏ے علمی کم کیتے انہاں وچ شبلی نعمانی، مولوی چراغ علی، سید علی بلگرامی، ڈپٹی نذیر احمد، عبدالحلیم شرر، مولا‏نا مناظر احسن گیلانی، مولا‏نا ظفر علی خاں اورجوش ملیح آبادی دے ناں قابل ذکر نيں۔ شاعراں د‏‏ی کثیر تعداد اس دے علاوہ ا‏‏ے۔

علمی کارنامے

ریاست حیدر آباد دا اک ہور وڈا کارنامہ یونیورسٹی عثمانیہ دا قیام ا‏‏ے۔ 1856ء وچ دار العلوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا آغاز ہويا سی، 1918ء وچ اسنو‏ں جدید طرز د‏‏ی یونیورسٹی د‏‏ی حیثیت دے دتی گئی۔ یونیورسٹی عثمانیہ د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایہ پہلی یونیورسٹی سی جس نے اردو نو‏‏ں ذریعہ تعلیم بنایا۔ مسلماناں دے لئی اسلامی تعلیم تے ہندوؤں دے لئی اخلاقی تعلیم لازمی سی۔ یونیورسٹی عثمانیہ دے تحت اک شعبہ تالیف و ترجمہ قائم کيتا گیا سی جس وچ عربی، فارسی، انگریزی تے فرانسیسی دے ہر علم و فن اُتے کئی سو کتاباں دا اردو وچ ترجمہ کيتا تے اس طرح نہ صرف یونیورسٹی د‏‏ی درسی ضروریات نو‏‏ں پورا کيتا گیا بلکہ اردو دے علمی ذخیرے وچ قیمتی وادھا کيتا گیا۔ شعبۂ تالیف و ترجمہ نے جنہاں علمی تے فنی اصطلاحات دا اردو وچ ترجمہ کیہ انہاں د‏‏ی تعداد 5 لکھ ا‏‏ے۔

حیدرآباد وچ انسائیکلوپیڈیا دے ناں تو‏ں اک ہور علمی ادارہ قائم سی جس دا کم عربی د‏‏ی نایاب قلمی کتاباں نو‏‏ں جمع کرنا تے انہاں د‏‏ی تصحیح کرکے انہاں نو‏‏ں شائع کرنا سی۔ اس طرح ادارے نے تقریباً پنج سو کتاباں شائع کيتياں۔ انہاں کتاباں د‏‏ی وجہ تو‏ں حیدر آباد دا ناں پوری اسلامی دنیا تے خاص طور اُتے عرب ملکاں وچ سر پرست علوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں عام ہوئے گیا۔

حیدرآباد دا کتب خانۂ آصفیہ بر صغیر دے سب تو‏ں وڈے کتاباں خاناں وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے عربی تے فارسی کتاباں دے قلمی نسخےآں دے لحاظ تو‏ں ایہ ہن وی بر صغیر دا سب تو‏ں وڈا ک‏‏تب خانہ ا‏‏ے۔ اس وچ قلمی نسخےآں د‏‏ی تعداد 50 ہزار تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ مخطوطات د‏‏ی اِنّی وڈی تعداد استنبول دے کتب خانۂ سلیمانیہ دے علاوہ شاید دنیا دے کسی تے کت‏ب خانے وچ موجود نئيں۔ مختصر ایہ کہ ویہويں صدی دے نصف اول وچ بر صغیر وچ اسلامی علوم تے ادب دا سب تو‏ں وڈا مرکز حیدرآباد سی۔

حیدرآباد د‏‏ی علمی سرپرستی صرف ریاست تک محدود نئيں سی، بر صغیر دے تقریباً تمام تعلیمی، علمی، مذہبی تے معاشرتی ادارےآں کوبھی ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں امداد ملدی سی۔ دارالعلوم دیوبند، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی، یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ دہلی نو‏‏ں باقاعدہ مالی امداد ملدی سی۔ علاہ ازاں بے شمار صاحب کمال تے اہل علم ایداں دے سن جنہاں دے ریاست د‏‏ی طرف تو‏ں وظیفے مقرر سن ۔ امداد دا ایہ سلسلہ اسلامی ملکاں تک پھیلا ہويا سی تے اس وچ مسلم تے غیر مسلم سب شامل سن ۔

حکمران مملکت آصفیہ (حیدرآباد)

تصویر	خطاب	نام	پیدايش	دور حکومت	وفات
	نظام‌الملک آصف جاہ اول	میر قمر الدین خان	20 اگست 1671ء	31 جولائ‏ی 1724ء تو‏ں 1 جون 1748ء	1748ء
	ناصرجنگ	میر احمد علی خان	26 فروری 1712ء	1 جون 1748ء تو‏ں 16 دسمبر 1750ء	16 دسمبر 1750ء
	مظفرجنگ	میر حدایت محی الدین سعداللہ خان	؟	16 دسمبر 1750ء تو‏ں 13 فروری 1751ء	13 فروری 1751ء
	صلابت جنگ	میر سعید محمد خان	24 نومبر 1718ء	13 فروری 1751ء تو‏ں 8 جولائ‏ی 1762ء	16 ستمبر 1763ء
	نظام‌الملک آصف جاہ دوم	میر نظام علی خان	7 مارچ 1734ء	8 جولائ‏ی 1762ء تو‏ں 6 اگست 1803ء	6 اگست 1803ء
	سکندر جاہ ،آصف جاہ تریہم	میر اکبر علی خان	11 نومبر 1768ء	6 اگست 1803ء تو‏ں 21 مئی 1829ء	21 مئی 1829ء
	ناصر الدولہ ،آصف جاہ چارہم	میر فرقندہ علی خان	25 اپریل 1794ء	21 مئی 1829ء تو‏ں 16 مئی 1857ء	16 مئی 1857ء
	افضل الدولہ ،آصف جاہ پنجم	میر تہنیت علی خان	11 اکتوبر 1827ء	16 مئی 1857ء تو‏ں 26 فروری 1869ء	26 فروری 1869ء
	آصف جاہ شیشم	محبوب علی خان، آصف جاہ ششم	17 اگست 1866ء	26 فروری 1869ء تو‏ں 29 اگست 1911ء	29 اگست 1911ء
	آصف جاہ ہفتم	میر عثمان علی خان	6 اپریل 1886ء	31 اگست 1911ء تو‏ں 1956ء	24 فروری 1967ء

خانیت بخارا

خانان بخارا وشکارلے ایشیاء دی اک ریاست سی جیہڑی 1500ء توں 1785ء تک رئی۔ بخارا ایدا راجگرھ سی۔ ایتھے پہلے حکمران شیبانیاں دی ریاست (1500ء توں 1598ء تک) نے جدوں بخارا نوں اپنا راجگھر بنائیا تے اودوں ایس خانان نوں خانان بخارا دا ناں ملئیا ۔

اسنوں وسعت تے اثر و رسوخ چ عروج اسدے آخری شیبانی حکمران عبداللہ خان دوم (1577ء توں 1598ء) دے دور چ ملئیا ۔

1740ء استے ایران دے بادشاہ نادر شاہ افشار نے فتح کر لئیا ۔ 1947ء چ نادر شاہ دے مرن مگروں خانان دا اقتدار ازبک امیر چدایار بی دے جانشیناں نے سمبھالئیا ۔ پر اینہاں دی حیثیت صرف وزیراعظم دے برابر عہدے اتالیق دی سی ۔ 1785ء چ خدایار بی دے اک پوتے شاہ مراد نے خانان تے ٹبر (مانغیت ٹبر) دا اقتدار بحال کیتا ۔ تے خانان ، امارت بخارا چ بدل گئی ۔

قوقند خانیت

1870 چ خیوا ، بخارا تے قوقند دیاں ریاستاں دیاں سرحداں

خانان قوقند وسطی ایشیا دی اک ریاست سی جہڑی 1709ء تون 1876ء تک قائم رہی ۔ اسدے علاقے اج دے ازبکستان ، قازقستان ، کرغیزستان تے تاجکستان دے کجھ حصےاں تے مشتمل سن ۔ خانان تے شہر دا ناں اج کل دے ادب چ اکثر خوقند وی لکھئیا جاندا اے ۔

تریخ

قوقند چ خان دا محل

خانان قوقند 1709ء چ قائم کیتی ہوئی جدوں مینگلر ازبکاں دے شیبانیاں دے امیر شاہ رخ نے خانان بخارا توں آزادی دا اعلان کر دتا تے وادی فرغانہ دے لہندے حصے چ اک راجواڑا قائم کیتا ۔ اس نے قوقند دے نکے جہے قصبے چ اپنے راجگھر دے طور تے اک قلعہ اساریا تے اینج خانان قوقند تشکیل پا گئی ۔

اسدے پتر عبدالکریم تے پوتے نربوتا بیگ نے قلعے نوں ہور وسیع کیتا ۔ عبدالکریم تے نربوتا بیگ دونہاں نوں چین دی چنگ سلطنت نے 1774ء تے 1798ء دے وچکار مجبور کیتا کہ اوہ اسدی پناہ چ آ جان تے تاوان دین ۔ ایس بنیاد تے ای کدی کدائین چینی وادی فرغانہ تے ملکیت دا دعوی کردے نیں ۔

عروج

نربوتا بیگ دا پتر عالم بے رحم سی پر قابل وی سی ۔ اس نے پہاڑی تاجکاں دی اک مل (خریدی) دی فوج یاں کرائے دی فوج بنائی تے خجند تے تاشقند سمیت وادی فرغانہ دا لہندا ادھ وی فتح کر لئیا ۔ اسنوں اسدے بھائی عمر نے 1809ء چ قتل کر دتا ۔ عمر دے پتر محمد علی (مدالی خان) 1821ء چ 12 سال دی عمر چ تخت تے بیٹھا ۔ اس دے عہد ج خانان قوقند رقبے چ وسعت دے اعتبار نال اپنے عروج تے سی ۔

روسی اثر تے رسوخ

1841ء چ برطانوی کیپٹن آرتھر ، مختلف خاناناں نوں اپنے اختلافات اک پاسے رکھ کے علاقے چ روسی سلطنت دا ودھدا ہوئیا نفوز روکن لئی مشترکہ اقدامات کرن دیاں اپنیاں کوششاں چ ناکام ہوئیا ۔ اوہ نومبر 1941ء چ قوقند توں بخارا اپنے اک ساتھی کرنل چارلس سٹوڈاٹ نوں بچان لئی آئیا پر دونہاں نوں 1942ء چ پھانسی دے دتی گئی ۔

خیوا خانیت

خانان خیوا تے روسیاں دے 1873ء چ مل دی ، مصور وسیلی ویرشچاگن دی بنا ئی مورت

خانان خیوا (ازبک بولی: خیوا خانلیغی) وسطی ایشیا چ خوارزم دے تریخی علاقے چ 1511ء توں 1920ء تک قائم رہن آلی اک ریاست سی ۔ صرف 1740ء توں 1746ء چ ایران دے بادشاہ نادر شاہ افشار دے مختصر قبضے دے علاوہ ایہہ 4 سو سال تک آزاد قائم رہی ۔ اسدے دے حکومت کرن آلے ٹبر دا تعلق استرا خانیاں دی شاخ کونگراد نال سی ۔جہڑے چنگیز خان دی نسل چوں سن ۔ خانیٹ دا راجگھر خیوا شہر سی ، جہڑا اج دے ازبکستان چ واقع اے ۔ 1873ء خیوا روسی سلطنت دی طفیلی ریاست بن گئیا تے 1920 چ خانان نوں ختم کر کے اسنوں خوارزم عوامی سویت جمہوریہ چ بدل دتا گئیا ۔ 1924 چ اسنوں سویت یونین چ ضم کر لئیا گئیا تے اج کل خانان خیوا دے علاقے وسطی ایشیا دے دیس ازبکستان چ خود مختار جمہوریہ قراقل پاکستان تے صوبہ خورازم دا حصہ نیں ۔

ولیم گریفیتھ دسسدا اے خیوا دی چاء (چائے) 1839ء چ قندھار افغانستان دے بازاراں چ وکن آلی بہتریں چاء سی ۔

تریخ

خانان خیوا دے علاقےآں تے پہلے خانان چغتائی قائم سی جسدا راجگھر پرانا اورگنچ شہر سی ، جہڑا کہ وسطی ایشیا دے وڈےآں تے اہم تجارتی مرکزاں چوں اک سی ۔ پر امیر تیمور نے اس سلطنت نوں سمرقند دا حریف سمجھئیا تے 5 حملےآں دے دوران ، 1388ء چ اوگنچ نوں مکمل تابہ کر دتا ۔ 1511ء چ یادگاری شیبانیاں (شیبانی ٹبر دے یادگار خان دے نسل دے ) ازبکاں دے اک گروہ نے خیوا دے علاقے چ تے قبضہ کر لئیا تے خود نوں ایتھے دے خان آکھوان لگے ۔ 1576ء چ آمو دریا دے رخ چ تبدیلی نال پرانا اوگنچ شہر بالکل ختم ہو گئیا تے علاقے دا مرکز دکھن ول منتقل ہو گئیا تے 1619ء چ علاقے دے خان ، عرب محمد اول نے خیوا نوں خانان دے راجگھر دے طور تے منتحب کیتا ۔

خیوا دے اگلی تریخ دا وڈا حصہ وڈیاں طاقتاں روسی سلطنت تے سلطنت برطانیہ نال تعلقات دے نال متعلق اے ۔ زار روس پیٹر اعظم دے دور چ آمو دریا دے کنارےآں تے سونا دریافت ہوں تے روس دی ہندستان نال تجارتی رستہ کھولن دی خواہش نے علاقے چ 18-1717ء چ مسلح تجارتی مہماں دی راہ کھولی ، جسدی اگوائی شہزادہ الیگزیندر بیکووچ چیرکاسکی نے کیتی جس نال 750 توں 4،000 تک مسلح بندے سن ۔ خیوا دے خان شیر غازی نے اس قافلے دے ایتھے پہنچن تے حملہ کر کے سارے مسلح بندےآں نوں قتل کر دتا تے صرف 10 بندے واپس بھیجن لئی جیندے چھڈے ۔ پیٹر اعظم سلطنت عثمانیہ تے سویڈن نال جنگاں پاروں کجھ نا کر سکئیا ۔

زار پاول I نے وی خانان نوں فتح کرن دی کوشش کیتی پر ایہہ مہم ادھ راستے توں ای اسدے قتل دے بعد واپس بلا لئی گئی ۔ زار الگزیندر I دی ایداں دی کوئی خواہش نئیں سی ۔ پر زار روس الیگزیندر II تے الیگزیندر III دے روسی سلطنت تے اقتدار دے ویلے خانان خیوا تے مل مارن سنجیدہ کوششان شروع کیتان گئیاں ۔

گریٹ گیم دے دوران 1839ء چ خیوا چ روسی مداخلت ہوئی ۔ ایس مہم دا بظاہر مقصد ترکمان گھرسواراں ہتھوں بحیرہ قزوین توں روسی سرحداں توں غلام بنائے گئے روسیاں آزاد کروانا سی ، پر اصل چ اس مہم دا مقصد روسی سرحد دی توسیع سی ، کیونجے برطانیہ نے پہلی افغان جنگ چ ایس علاقے دے اپنا اثر ودھا لئیا سی ۔

امارت بخارا

امارت بخارا اک وسطی ایشیائی ریاست سی جہڑی 1785ہتوں 1920ء تک قائم رہی ۔ ایہہ آمو دریا تے سر دریا دے وچکار دے علاقے چ واقع سی جس نوں پہلے ماوراء النہر آکھئیا جاندا سی ۔ اسدا مرکزی علاقہ دریائے زرفشان دے نالدے علاقے سن تے اسدے شہری مرکز قدیم شہر سمرقند تے اسدا راجگھر بخارا سن ۔ خوارزم چ اسدے لہندے چ خانان خیوا تے وادی فرغانہ چ اسدے چڑھدے ج خانان قوقند اسدے ہم عصر سن ۔

محمد عالم خان(1880ء توں 1944ء) آخری امیر بخارا ۔ 1911ء چ پروکودن گورسکی دی کھچی مورت

امارت بخارا سرکاری طور تے 1785ء چ قائم کیتی گئی جدوں مانغیت امیر شاہ مراد نے حکمرانی دی ذمہ داریاں سمبھالئیاں ۔ 18ویں صدی عیسوی دے دوران بخارا دے امیراں نے اتالیق دے منصب توں ہولی ہولی خانان بخارا دا موثر انداز نال اقتدار اپنے قابو چ لیاندا ۔ 1740ء دی دہائی چ ایران دے بادشاہ نادر شاہ افشار دے خانان نوں فتح کرن دے پہلے امیر بخارا دے کول ای حقیقی طاقت سی ۔ 1747ء چ نارد شاہ دی موت دے بعد اتالیق محمد رحیم بی مردیرد ابو الفیاض خان تے اسدے پتر نے جانی ٹبر دا خاتمہ کر دتا ۔ تےاوس ویلے توں لے کے ابو الغازی خان دی موت تک امارت تے کٹھ پتلی خاناں دی حکومت رہی ۔ شاہ مراد نے مکمل اختیارات نال تاج سر تے رکھئیا ۔ 1868ء چ امارات نے روسی سلطنت توں جنگ چ شکست کھادی جسدے علاقےچ توسیع پسندانہ عزائم سن ۔ روس نے خانان دے کافی علاقے تے مل مار لئیا جس ج سمرقند وی شامل سی ۔ خانان دا باقی حصہ وی 1873ء چ روسی تحفظ ہیٹھ چلا گئیا تے چھیتی ای ترکستان چ روسی گورنریٹ جنرل اسدے گوانڈھ تک آ گئی ۔

امارات دے اصلاح پسنداں نے قدامت پسند امیر محمد عالم خان دے امارات تے اپنی گرفت گھٹ نا کرن دے بعد روسی بالشویک انقلابیاں کولوں فوجی مدد منگی ۔ لال فوج نے مارچ 1920ء چ اک ناکام حملہ کیتا تے ایسے سال ستمبر چ اک کامیاب حملہ کیتا ۔ بالشویکاں نے امارت بخارا فتح کر کے اسنوں بخارا عوامی سویت جمہوریہ چ بدل دتا ۔ اج کل امارت بخارا دا بوہتا علاقہ ازبکستان چ تے کجھ حصے ترکمانستان تے تاجکستان چ نیں ۔

امارت بخارا دا نقشہ

16ویں صدی عیسوی چ یورپی وسط ایشیا چ آئے تے اوہناں نے ویکھئیا کہ یہودی امارت بخارا چ رہ رہے نیں ۔ ایہہ یہودی بخاری یہودی کہلاندے نیں ۔

ریاست ادیل یورال

ادیل یورال ، تاتاری بولی چ ( ادیل اورال) مطلب "وولگا یورال" ۔

تریخی طور تے ایہہ اک گھٹ چر لئی قائم رہن آلی تاتار جمہوریہ سی ۔ جس دا مرکز قازان سی ۔ جس نے روسی خانہ جنگی دے دوران تاتاراں ، باشکیراں تے چوواشاں نوں متحد کیتا ۔ اس نوں اکثر خانان قازان(خانیٹ آف کازان) نوں مڑ قائم کرن دی کوشش دی نظر ویکھئیا جاندا اے ۔ جمہوریہ دے قیام دا اعلان 12 دسمبر 1917ء اندرون روس تے سائبیریا دے مسلماناں دی کانگرس نے کیتا ۔

5 مئی 1917ء چ قازان چ غیر روسی قومیتاں ؛ ماری ، چوواش ، اودمرت ، موردوان ، کومی ، کومی پرمیاک ، کلمیک تے تاتاراں دے 800 سو توں ودھ نمائندہ وفداں دا عام اجلاس ہوئیا ۔ اس دا وڈا یاں عموعی نظریہ چھوٹیاں قومیتاں دی اک لیگ بنانا سی ، جس چ ہر قومیت اپنی رہتل تے ثقافت دے تحفظ تے اس دے مطابق جیون گزار سکے ۔ شروع چ باشکیر مسلماناں نے اس چ شمولیت توں انکار کر دتا ، پر 1917ء چ ای بعد چ اوہ تے وولگا جرمن ، ادیل یورال لیگ چ شامل ہو گئے ۔

ریاست ادیل یورال دا جھنڈا

شروع چ ایہہ قازان تے اوفا گورنوریٹ دے تاتاراں تے باشکیراں تے مشتمل سی تے کجھ چر مگروں علاقے دیاں غیر ترک تے غیر مسلم قومیتاں نے وی اس چ شمولیت اختیار کر لئی ، جداں کہ ماری ، کومی تے اودمرتاں نے جہڑے فن بولیاں بولدے تے آرتھوڈکس عیسائیت تے شامانزمدے منن آلے سن ۔ لال فوج توں اپریل 1918ء چ شکست دے مگروں ، ایسے سال جولائی چ زیچ لیگیون نے مڑ فیر ، جمہوریہ نوں بحال کیتا ، تے بالشویکاں نے سال دے آخير تک اس ریاست دے خاتمے دا پلان بنا لئیا ، ایہہ 1919ء ؛ 1920ء چ بغاوت دی وجہ بنی تے 1921ء چ بالشویکاں ولوں بغاوت کچلن دے مگروں وی 1929ء تک ادیل یورال دا نظریہ چلدا رہئیا ۔ ایسے سال چیکا نے ادیل یورال تحریک تے قیادت نوں مڈھوں مکاون دا فیصلہ کیتا ۔ دریائے وولگا تے کوہ یورال دے علاقےآں چ رہن آلیاں گھٹ گنتیاں دے ہزاراں لوک ادیل یورال دے حامی ہون دے پاروں قتل کر دتے گئے ۔

ریاست ادیل یورال دا صدر ، صدری مقصودی ارسل، 1918ء چ فنلینڈ چلا گئیا ، جتھے اسنوں ، اسدے روسی دوما چ فن لینڈ دے حق خود ارادیت تے فن لینڈ دے آئینی حقوق دے تحفظ پاروں ، فنلینڈ دے وزیر خارجہ نے جی آیاں نوں آکھئیا ۔ ایتھے جلاوطن صدر دیاں اسٹونیا دے حکام نال ملاقاتاں ہوئیاں تے 1919ء چ اوہ یورپی طاقتاں دی ادیل یورال لئی حمایت حاصل کرن لئی سویڈن ، فرانس تے جرمنی وی گئیا ۔

اج دی تاتار قوم پرست تریخی آزاد ادیل یورال دے قیام لئی کوششاں کر رہے نیں ،تاکہ وفاق روس توں آزاد اک ترک ریاست مڑ فیر وجود چ آئے ۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ

ترک ریاستاں

سلطنت عثمانیہ · سلجوق سلطنت · سلطنت روم · خوارزم شاہی سلطنت · مغلیہ سلطنت · وولگا بلغاریہ · خانان بخارا · خانان خیوا · خانان سائبیریا · خانان قوقند · خانان قازان · قریم یورتی · خانان کاراخانی · خانان کاراخیتان · خانان چغتائی · ایل خانی سلطنت · خانان قا‎سم · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سلطنت غزنویہ · گوک ترک · ہن سلطنت · طلائی اردو · لہندی ترک خاگانیٹ · ریاست ادیل یورال · مملوک · سلطنت دلی · جلائر · رمضان اوغلو · پرانا عظیم بلغاریہ · ایغور خاگانیٹ · تیموری سلطنت