اتابکان فارس
| اتابکان فارس | |
|---|---|
| رقبہ تے آبادی | |
| حکمران | |
| قسم | شاہی خاندان |
| قیام تے اقتدار | |
| تاریخ | |
| یوم تاسیس | ۱۱۴۸ |
| خاتمہ | ۱۲۸۲ |
| ویلے دیاں حدبندیاں | |
ترمیم  | |
Salghurids سلغُریان | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۱۴۸–۱۲۸۲ | |||||||||
 | |||||||||
| دار الحکومت | شیراز | ||||||||
| عام زباناں | فارسی زبان ترک زباناں | ||||||||
| مذہب | اہل سنت | ||||||||
| حکومت | بادشاہت | ||||||||
| اتابیگ | |||||||||
• ۱۱۴۸–۱۱۶۱ | Sunqur ibn Mawdud | ||||||||
• ۱۲۶۴–۱۲۸۲ | ابیش خاتون | ||||||||
| تاریخی دور | Middle Ages | ||||||||
• قیام | ۱۱۴۸ | ||||||||
• موقوفی نطام | ۱۲۸۲ | ||||||||
| آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||
| |||||||||
فارس دے حکمراناں دا خاندان، انہاں وچ ابوبکر بن سعد بن زنگی ارغون دے عہد وچ فارس دا حکمران رہیا۔ بعد وچ سعد بن ابوبکر نوں فارس دی حکومت ملی جس دے ناں دی مناسبت توں سعدی نے اپنا تخلص اختیارکیا۔ بعد دے حکمراناں وچ اتابک سعد دی دھی آتش سواݨی وی سی۔ اس نے ہلاکو خان دے بیٹے منگو تیمور نال شادی کر لئی۔ اس دے انتقال دے بعد فارس براہ راست تاتاریاں دی عملداری وچ آگیا۔
اتابکان فارس (سلفریہ)
سودھو۵۴۳ھ توں ۶۸۶ھ بمطابق ۱۱۴۸ء توں ۱۲۸۴ء
- سنقر بن مودود ۱۱۴۸ء توں ۱۱۶۱ء
- زنگی بن مودود ۱۱۶۱ء توں ۱۱۷۵ء
- مظفر الدین تکلہ بن زنگی ۱۱۷۵ء توں ۱۱۹۴ء
- طغرل بن سنقر ۱۱۹۴ء توں ۱۲۰۳ء
- سعد بن زنگی ۱۲۰۳ء توں ۱۲۳۱ء
- ابو بکر بن سعد ۱۲۳۱ء توں ۱۲۶۰ء
- محمد بن سعد ۱۲۶۰ء توں ۱۲۶۲ء
- محمد شاہ ۱۲۶۲ء توں ۱۲۶۳ء
- سلجوق شاہ بن سنقر ۱۲۶۳ء توں ۱۲۶۴ء
- نوٹ: ابوبکر بن سعد نوں اوگدائی خان نے قتلغ خان دا خطاب دتا سی۔
اتابکان فارس دی تریخ تے بادشاہ
سودھوفارس دا اتابکان، ایران دے مقامی بادشاہاں دا اک خاندان جسنوں السلغار، اتابکان سیلغاری تے سیلغاری کہیا جاندا اے، جنہاں وچوں ۱۱ نے ۵۴۳ توں ۶۸۵ ہجری / ۱۱۴۸–۱۲۸۶ عیسوی تک فارس تے اس دے ملحقہ علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔ مورخین دے اک گروہ جداں خندمیر ( حبیب السیر، ۲/۵۶۰) تے یحییٰ بن عبداللطیف قزوینی (صفحہ ۱۹۴) نے فارس وچ اتابکان دے ۱۲۰ سالہ دور حکومت نوں ریکارڈ کیتا، تے بوہتے عباش سواݨی دے دور حکومت، جو تبریز وچ رہندے سن تے فارس دی حکومت نوں خاطر وچ نئيں لیایا گیا سی۔
اس خاندان دا آباؤ اجداد، غزوہ قبیلہ دے ترک امیراں وچوں، خراسان وچ اپنے ماتحتاں دے نال رہندا سی، تے فیر اوہ تغرل سلجوق دے نال شامل ہو گیا، جس نے حال ہی وچ ایران نوں فتح کيتا سی، تے اس دی تنظیم (خواندمیر، تستور ) وچ اک مخالف مقرر ہويا سی۔...، ۲۳۶)۔ اس دے بعد سلغار فارس دے قرب و جوار وچ گیا تے یلق تے قشلاق وچ گیا جداں کہ کوہ گلیہ (غفاری، ۱۲۵)۔ فارس دے سلغاری حکمراناں دے اس ملک وچ آباد ہوݨ توں پہلے ایہ پورا خطہ سلجوقیاں دے قبضے وچ سی تے انہاں نے ایران دی دوسری ریاستاں دی طرح اوتھے وی اک حاکم نوں اتابیک دے طور اُتے بھیجیا سی۔ فارس وچ عراقی سلجوقیاں دی طرف توں منتخب کردہ آخری عتیق نوں بوزابیہ کہیا جاندا سی جو کہ اک کہانی دے مطابق سلغر دی نسل توں سی۔ عراق دے شہر سلجقہ نال تعلق رکھنے والے ملکشہ بن محمود بن محمد نے بوزبہ نوں اپنے بھائی محمد دے نال فارس بھیجیا لیکن جدوں اوہ اصفہان پہنچے تاں انہاں نے بغاوت کر دتی۔ بوزابہ نے ملکشا دے بجائے محمد نوں تخت اُتے بٹھایا، لیکن ملکشا نے اس دے خلاف آکے بوزبہ نوں اک جنگ (۵۴۱ عیسوی) وچ قتل کر دتا (اقسرائی، ۲۴)۔ دو سال بعد، سنگر بن مودود، جو اک کہانی دے مطابق بوزابہ (زرکوب، ۷۱) دا بھتیجا سی، فوراً شیراز آیا تے اس اُتے قبضہ کر ليا تے اس سال (ہومو، ۷۱-۷۲؛ اقبال، ۳۷۹) وچ سرکاری طور اُتے سیلغاری حکومت قائم کيتی۔ )۔ فارس وچ سلغاری حکومت کدی آزاد نئيں سی۔ شروع وچ انہاں اُتے سلجوقیاں دی حکومت رہی تے فیر منگول دے حملے تک خوارزم دے بادشاہاں دے زیر اثر رہے تے آخر کار انہاں نے منگولاں تے الخاناں دی اطاعت کی، اس طرح فارس نوں طویل عرصے تک حملہ آوراں دے خطرے توں محفوظ رکھیا (ہومو، ۳۸۰-۳۷۹)۔ منگولاں دے زمانے وچ سیلغاری دے اتابکان انہاں دے ٹیکس ادا کرنے والے سن لیکن انہاں نے نہ صرف اپنے علاقے نوں منگولاں دے حملے توں بچایا بلکہ فارس نوں سائنس داناں، ادیباں تے شاعراں دا اڈہ وی بنایا جو پورے ایران توں شیراز آئے سن ۔ . سلغاری خاندان توں، ایہ لوک حکمران بنے: منگولاں دے زمانے وچ سیلغاری دے اتابکان انہاں دے ٹیکس ادا کرنے والے سن لیکن انہاں نے نہ صرف اپنے علاقے نوں منگولاں دے حملے توں بچایا بلکہ فارس نوں سائنس داناں، ادیباں تے شاعراں دا اڈہ وی بنایا جو پورے ایران توں شیراز آئے سن ۔ . سلغاری خاندان توں، ایہ لوک حکمران بنے: منگولاں دے زمانے وچ سیلغاری دے اتابکان انہاں دے ٹیکس ادا کرنے والے سن لیکن انہاں نے نہ صرف اپنے علاقے نوں منگولاں دے حملے توں بچایا بلکہ فارس نوں سائنس داناں، ادیباں تے شاعراں دا اڈہ وی بنایا جو پورے ایران توں شیراز آئے سن ۔ . سلغاری خاندان توں، ایہ لوک حکمران بنے:
(۵۴۳-۵۵۸ھ / ۱۱۴۸-۱۱۶۳ء)۔ اس توں پہلے کہ اس نے فارس وچ حکومت بنائی، اسنوں سلطان سنجر (متوفی ۵۵۲ ہجری) دے حکم توں فارس دے اتبکی نوں سونپیا گیا، جو عظیم سلجوک دے آخری حکمران سی (منہاج، ۱/۲۵۸، ۲۶۸)۔ ملکشاہ بن محمود دے نال جنگ ماں بوزابہ دے قتل دے بعد، سنقر نوں فارس توں بھگا دتا گیا تے اس نے فارس دے بادشاہ (اقبال، ۳۸) اُتے قبضہ کر ليا، لیکن دو سال بعد، سنقر شیراز آیا تے اتابکان خاندان دی نیہہ رکھی (وصف، ۸۶؛ بیزاوی، ۸۶؛ خندمیر، عبید؛ غفاری، ۱۲۶)۔ فارس وچ اپنے قیام دے آغاز وچ ، اسنوں یعقوب بن ارسلان دے خطرے دا سامنا کرنا پيا، جسنوں اتابیک شوملے دے ناں توں جانیا جاندا اے، جو خزستان توں فارس دی طرف سرپٹ پيا سی (میرخوند، ۴/۶۰۷)، لیکن اوہ کچل دتا گیا تے اتابیک شوملے دے بعد دے حملےآں نے کدرے نئيں پہنچنا (زرکوب، ۷۲؛ واصف، ibid.)
سلطان سنجر دی وفات دے بعد اس دے کئی چچازاد فارس آگئے لیکن سنجر نے انہاں نوں شیراز نہ جانے دتا تے انہاں نوں استخارہ بھیج دتا تے انہاں دی ضروریات زندگی دا خیال رکھنے دا حکم دتا تے خود اس دے ناں اُتے حکومت کيتی۔ کچھ وقت دے لئی اتبک (منہاج، ۱/۲۷۰)۔ سنقر نے ریاست فارس دے ہور حصےآں اُتے قبضہ کرنے دے لئی اتبقان شبانکرے توں وی کئی بار جنگ کيتی تے انہاں نوں پِچھے دھکیل دتا ( چنان التواریخ ...، ۳۹؛ اقبال، ۳۸۲)۔ ان دناں آذربائیجان دے اتبکان خاندان دے بانی Ildegs (H) نے فارس دے اتبکان دے علاقے نوں فتح کرنے دا ارادہ کيتا لیکن اس دوران سنگھار دی موت ہو گئی تے اس دے جانشین زنگی بن مودود نے لازمی طور اُتے Ildegs تے رکن الدین ارسلان شاہ سجلوقی دی اطاعت کيتی۔ تے ارسلان شاہ دے دربار وچ مہنگے تحائف بھیج کر اصفہان چلا گیا۔ بھانويں ارسلان شاہ نے اس اُتے اطمینان دا اظہار کیتا، لیکن اوہ Atabek Ildegs (Hosseini, 145, 146, 153-156) توں بہت ڈردا سی۔
سنقر دی وفات ۵۵۸ء وچ ہوئی۔ انہاں دی تدفین شیراز وچ سنگاریہ مدرسہ دے اک برآمدے وچ سی، جسنوں انہاں نے خود بنایا سی، گھٹ توں گھٹ شیرازنام دی تحریر تک ، تے اس کتاب دے مصنف دے مطابق، ہر کوئی انہاں دے پاس آیا کردا سی، تے جج تے مدعی حلف اٹھاندے سن ۔ اس جگہ (زرکوب، ۷۳)۔ انہاں دی وفات دی تریخ غلط طور اُتے ۵۵۶ تے ۵۵۷ دسی گئی اے (فصیح، ۲/۲۵۲؛ بینقطی، ۲۳۲، ۲۳۳؛ فصیحی، ۱/۲۴۸)۔ سنقر دی بطور جج تعریف کيتی گئی اے تے کہیا گیا اے کہ انہاں نے اپنے دور حکومت وچ جابرانہ قوانین نوں ختم کيتا۔ اس نے اپنے علاقے نوں بہتر بنانے دی کوشش کيتی تے مسیتاں، مدارس تے مسیتاں تعمیر کيتياں تے انہاں وچوں ہر اک دے لئی اوقاف دا تعین کيتا۔ انہاں اسکولاں وچ ، اودوں توں، بوہت سارے گروہ سائنس دی تعلیم حاصل کرنے وچ مصروف سن (وصف، ibid.؛ شبانکری، ۱۸۲)۔ سنگھار نے شیراز وچ اک جامع مسجد دی نیہہ رکھی تے اوتھے ہر رات عبادت کيتا (جنید، ۲۵۸؛ عیسیٰ بن جنید، ۳۰۱-۳۰۴)۔ سنقر دی وزارت تاج الدین ابن دریست شیرازی دے ماتحت سی۔ اس توں پہلے ابن دریست مسعود بن محمود سلجوقی دی وزارت تے فیر بوزابہ دی وزارت دے انچارج سن (دیکھو: ایچ ڈی، ابن دریست؛ جنید، ۲۵۷-۲۵۸؛ خندامیر، دستور ، ۲۳۷)۔
(۵۵۸-۵۷۱ھ / ۱۱۶۳-۱۱۷۵ء)۔ سنقر دی موت دے بعد، بھانويں اس دے کئی بیٹے سن، امیراں تے فوج دے کمانڈراں نے اس دے بھائی زنگی بن مودود نوں، جو اودوں شیراز وچ نئيں سی، نوں حکومت دے حوالے کے دتا (بیضاوی، ۸۶، شبانکری، ۱۸۲-۱۸۳) )۔ اپنے کم دے آغاز وچ ، اس دی بہن دے شوہر دے "سابق" تے ارسلان سیلغاری دے بیٹے نے بغاوت کی، لیکن انہاں نے کچھ نئيں کيتا تے دونے مارے گئے (زرکوب، ibid.؛ میرخوند، ۴/۶۰۷؛ خندمیر، حبیب السیر، ۲/۵۶۰؛ قصہ غفاری، ۱۲۶)۔ اپنے دور حکومت دے آغاز وچ ، زنگی بن مودود سلجوق دے سلطان ارسلان بن تغرل دے پاس اصفہان گیا (راوندی، ۲۹۰؛ ظاہر الدین، ۷۸) تے سلطان ارسلان نے سرکاری طور اُتے صوبہ فارس دے اتابکی نوں عود تے شیراز (قزوینی، یحییٰ) نوں واپس کر دتا۔ ، ۱۹۵)۔
چونکہ زنگی بن مودود حکومت دے پہلے سالاں وچ فوجیاں اُتے سخت سی، اس لئی انہاں نے خوزستان دے حکمران اتابیک شملیح نوں زنگی بن مودود دے خلاف اکسایا۔ شملے شیراز دی طرف بھجیا تے اتابک زنگی نے لامحالہ شہر چھڈ کے اتبک دے چرواہاں دے پاس پناہ لی تے تھوڑی دیر بعد اس نے انہاں اتبک دی مدد توں شوملے نوں، جس نے لوکاں تے سپاہیاں دے نال بدتمیزی دی سی، نوں شیراز توں بھگا دتا (ابن اثیر، ۱۱) ۳۴۷-۳۴۸ فصائی، ۱/۲۴۹)۔ اپنی حکمت دے دوران، زنگی دے اتابکان کرمان دے نال تعلقات سن ۔ جداں کہ حکومت اُتے انہاں اتابکاناں دے درمیان تنازعہ دے دوران، اس نے اپنے بھائی بہرام شاہ (افضال الدین، ۳۸) نوں شکست دینے دے لئی ملک توران شاہ دے اختیار وچ فوج رکھی۔ کچھ عرصے بعد قطب الدین محمد بزغوش تے تاج الدین خلج نے زنگی دی دتی ہوئی فوج تے ساز و سامان دے نال کرمان دا رخ کيتا تے توران شاہ تے عتیق یزد دی طرف بھج گئے۔ ایہ سول فوج کرمان وچ سی تے جدوں زنگی بن مودود دا انتقال ہويا تاں ایہ اوتھے توں چلی گئی (ہومو، ۸۲-۸۴)۔
زنگی بن مودود نے اپنے دور حکومت وچ قطب الدین مبارک شبانکری توں کئی بار جنگ کيتی پر اس نے اسنوں شکست نئيں دتی (اقبال، ۳۸۲)۔ ۱۴ سال دی حکمرانی دے بعد بالآخر ۵۷۱ ہجری (وصف، ۸۶؛ بینقطی، ۲۳۳؛ میرخوند، ۴/۶۰۸) وچ انتقال کر گئے تے اسنوں شیراز وچ دفن کيتا گیا (قسط: فصیح، ۲/۲۵۳، جس وچ انہاں دی موت دا غلط ذکر کيتا گیا اے۔ سال ۵۵۷ عیسوی)۔ زنگی بن مودود اک عادل لیکن سخت بادشاہ سی، لیکن اوہ اپنے پڑوسیاں دے نال رواداری توں پیش آندا سی (منہاج، ۱/۲۷۱)۔ واصف نے اس دی تعریف کيتی تے اسنوں اک عقلمند حکمران، خوش نصیب تے روشن خیال (ibid.) کہیا۔ زنگی نے فارس نوں ترقی دینے دی کوشش کيتی، خاص طور اُتے شیراز، کیونجے اس نے نويں عمارتاں تعمیر کيتياں تے ہر اک دے لئی اک مخصوص وقف تفویض کيتا (دیکھو: مضمون دا تسلسل)۔
(۵۷۱-۵۹۱ھ / ۱۱۷۵-۱۱۹۵ء)۔ ٹاکلے نے ۵۷۱ء وچ اپنے والد دی جانشینی اختیار کيتی تے اسنوں مظفرالدین دا خطاب ملا۔اکثر مورخین جداں راشد الدین فضل اللہ، واصف، زرکوب شیرازی تے میر خواند نے ٹکلے دی نشست نوں ايسے جگہ سمجھیا، لیکن فصیح خفی تے ابن اثیر غلط نيں۔ اس بارے وچ . بھانويں ابن اثیر زنگی تے اس دے بیٹےآں تکلے تے سعد دا ہم عصر سی، لیکن اس نے ۵۵۴ تے ۵۵۵ ہجری دے واقعات دی رپورٹ وچ اودوں دے فارس دے بادشاہ تکلے دا ذکر کيتا اے تے زنگ بن دکلا دا وی ذکر کيتا اے۔ ۵۵۶ھ (۱۱/۲۹۶) دے واقعات وچ ، یعنی اوہ زنگی نوں ٹیکلہ دا پُتر سمجھدا سی، تے ۶۰۷، ۶۱۴، ۶۲۱ تے ۶۲۲ ہجری دے واقعات وچ ہر جگہ سعد بن دیکلہ دا ذکر کردا سی۔ تے فرض کيتا کہ سعد ٹیکلا دا پُتر سی (قزوینی، محمد، نوٹس، ۳۴۹)۔
جد تکلہ حاکم بنا تاں اس دی درخواست اُتے عباسی خلیفہ نے اسنوں خلعت بھیج دتا ( التواریخ انتخاب)، ۴۱)۔ اس دے زمانے دے اہم واقعات وچوں اک عراق دے بادشاہاں دے نال لڑائی سی جس دی وجہ توں اوہ بوہت سارے خزانےآں تے املاک دا مالک بن گیا (منہاج، ibid.)۔ ۵۷۵ ہجری وچ تکلا دی غیر موجودگی وچ اتبک نامی جنگجو محمد بن الدگز نے فارس اُتے حملہ کيتا تے شیراز وچ قتل و غارت گری کيتی۔ جدوں تکلے شہر واپس آیا تاں اس نے لوکاں دے نقصانات تے محرومیاں نوں دور کرنے دی کوشش کيتی (وصف، ۸۶-۸۷؛ میرخواند، ibid.؛ فصائی، ۱/۲۵۰)۔ ٹکلے دے دور دے ہور اہم واقعات وچوں اس دے چچا زاد بھائی قطب الدین تغرل بن سنقر دی بغاوت سی، جس نے وڈے پیمانے اُتے ہنگامہ آرائی کی، لیکن آخر کار ناکام ہو کے آئی جی تے درابجرد دی طرف فرار ہو گیا، تے جدوں اسنوں اوتھے گرفتار کر ليا گیا، تاں ٹیکلے نے اسنوں حکم دتا۔ اکھاں نوں اَنھّا کرنا کہیا گیا اے کہ اس نے دوبارہ بغاوت دی تے ایتکاں اوہ ماریا گیا (زرکوب، ۷۴؛ ہور دیکھو: بستانی، ۲۳۲)۔ اسی وقت، غز دے ترکمان، جنہاں نے بہت عرصہ پہلے اپنی یلغار شروع کر دتی سی، کرمان دا رخ کیتا، تے کرمانیاں تے توران شاہ دے بادشاہ نے انہاں نوں تکلے توں پِچھے ہٹانے دے لئی مدد طلب کيتی، جس نے اودوں سرجان نوں وی کنٹرول کيتا۔ تکلے نے مجاہد گورکانی دی کمان وچ اک لشکر کرمان بھیجیا۔ ایہ فوج مشیز وچ تعینات سی، لیکن غزہ والےآں دا مقابلہ کرنے توں انکار کر دتا۔ غزہ والےآں نے کرمان اُتے قبضہ کر کے قتل عام کيتا۔ انہاں لڑائیاں وچ باغیاں دے پاس آنے والا گورکن مجاہد وی ماریا گیا تے فارسی فوج بغیر لڑائی دے واپس لوٹ گئی [۱]۔
اسی سال القرود (ح) توں کرمان دا حکمران اتبک محمد شاہ بن بہرامشاہ غزہ توں فرار ہو کے فارس آیا تے ٹیکلے توں مدد طلب کيتی لیکن ٹیکلے جو اپنے چچا زاد بھائی طغرل بن سنقر دے نال شامل نئيں سی، نظر انداز کر دتا۔ ہومو، ۱۳۰؛ صفا، ۱۹/۲)۔ ہور واقعات وچوں ٹکلے دی طرف توں بار بار ہوݨ والی لڑائیاں دا زمانہ سی جس وچ لارستان دے اتابکان توں اک ہزار گھوڑےآں دی لڑائی ہوئی سی، جو تقریباً انہاں تمام لڑائیاں وچ شکست کھا گیا سی تے اپنے مال دا اک حصہ کھو بیٹھیا سی ( منتخب التواریخ ، ibid.) 583 ہجری وچ تکلیح قزل ارسلان سلجوق دی تابعداری وچ آگئی (فساعی، ۱/۲۵۱)، لیکن سلطان طغرل بن ارسلان تکلیح نوں پسند نئيں کردے سن تے فارس نوں یزد دے رکن الدین سام عتیق دے حوالے کرنا چاہندے سن، تے فیر اس نے شیراز دا محاصرہ کرلیا۔ ، لیکن کچھ پیشگی کارروائی کيتی گئی سی اوہ لڑیا تے پھڑیا گیا ، لیکن ٹیکلے اس اُتے مہربان ہويا تے اسنوں یزد واپس لے آیا (تحریخ … ، ۵۲-۵۳)۔
تکلہ ۲۰ سال بادشاہ رہنے دے بعد انتقال کر گئے ۔[۲] تکلیح بادشاہ اک صوفیانہ تے مذہبی سی، تے اوہ خوش اخلاق سی تے لوکاں دے نال حسن سلوک کردا سی (بیزاوی، ۸۷؛ محمد بن ابراہیم، ۱۵۴) تے درویشاں تے عرفان دا احترام کردا سی۔ جنید شیرازی دے مطابق اوہ اک مرتبہ شیراز دے زمانے دے صوفیاء وچوں اک شیخ الدین مظفر بن روزبہان بن طاہر دی خدمت وچ گئے تے شیخ نے انہاں نوں تبلیغ دی تے ٹیکلا بہت روئے (صفحہ ۲۲۸-۲۲۹) . بھانويں اوہ آسانی توں اپنے پڑوسی زمیناں جداں کرمان اُتے قبضہ کر سکدا سی، اس نے ہمیشہ اپنے پڑوسیاں اُتے قبضہ کرنے توں گریز کيتا (افضل الدین، ۱۰۸)۔ بوستان وچ ، سعدی نے اپنی خودداری تے اس دے قناعت تے بادشاہی دی بے توقیری دے بارے وچ اک کہانی بیان کيتی اے (صفحہ ۵۵)۔ دوسرے شاعراں وچ عزالدین بنجارے نے تکلے دی تعریف وچ عربی تے فارسی وچ اک نظم لکھی (وصف، ۸۶؛ زرکوب، ۷۴)۔
تکلہ دا وزیر امین الدین کازرونی خود وی اک ہمت تے عزم دا آدمی سی تے اوہ اپنے عہد وچ اپنی سخاوت تے فیاضی دے لئی مشہور سی۔ امین الدین جو شروع وچ ابن دارست دے وائسرائے سن، فارس تے خاص طور اُتے شیراز دی ترقی وچ بہت محنت کيتی۔ انہاں دی عمارتاں وچ جامع عتیق دے نیڑے اک مسجد تے شیراز وچ رباط تے امینی مسجد (بیزاوی، ibid.؛ اقبال، ۳۸۲؛ قزوینی، محمد، نوٹس، ۳۴۸، ۳۴۹) شامل نيں۔ اس دی وفات دے بعد شیراز دے لوکاں نے اس دے فضائل دے بارے وچ بہت گلاں کيتياں (زرکوب، ibid.؛ خندمیر، دستور ، ۲۳۷)۔
(۵۹۱-۵۹۹ھ / ۱۱۹۵-۱۲۰۳ء)۔ اس دی زندگی دے واقعات افراتفری تے مبہم نيں۔ مورخین دے اک گروہ نے کہیا اے کہ طغرل نوں دوسری بغاوت وچ تکلہ نے قتل کيتا سی تے گرفتار ہوݨ دے بعد، جداں کہ تکلہ دے دور وچ بیان کيتا گیا اے۔ اس لئی ایہ واضح نئيں اے کہ ٹیکل دے بعد اوہ اپنی جگہ اُتے کِداں بیٹھ گئے۔ جے اسيں اس حقیقت نوں قبول کردے نيں کہ بعض ذرائع نے ذکر کيتا اے کہ تکلہ دے بھائی سعد بن زنگی نوں اپنے دور حکومت دے آغاز وچ طغرل دی بغاوت دا سامنا سی تاں سانوں ایہ نتیجہ اخذ کرنا چاہیے کہ تغلیل نوں ٹیکلے دے زمانے وچ تے ۵۹۱ تے ۵۹۹ دے درمیان قتل نئيں کيتا گیا سی۔ طغرل تے سعد دے درمیان فارس وچ اقتدار دی کشمکش جاری سی تے انہاں دناں طغرل ماریا گیا۔ واصف (ص ۸۷) دے مطابق، طغرل میدان جنگ وچ ماریا گیا سی، لیکن اس نے جنگ دے بعد سلغری دے حکمراناں دا شمار کردے ہوئے تغرل دا ذکر وی کيتا۔ منہاج سراج (۱/۲۷۱) تے زرکوب شیرازی (ص۷۵) نے لکھیا اے کہ اس دے فوراً بعد۔ جنگ سعد بن زنگی اقتدار وچ آئے۔ میر خواند (۶۰۸/۴) تے خواندمیر (ibid.) نے صرف واصف دے لفظاں دی موافقت کيتی اے تے تغرل نوں مصور تے فن پالنے والے دی سلطنت کہیا اے۔ انہاں دے بقول، اوہ آخر کار ٹیکل توں ماریا گیا۔
یحییٰ بن عبداللطیف قزوینی (ibid.) تے غفاری (ibid.) نے طغرل تے سعد بن زنگی دے درمیان مسلسل لڑائیاں دے بارے وچ دسیا تے فارس وچ طغرل دے دور حکومت نوں ۹ سال تصور کيتا۔ انہاں دے بیانیے دے مطابق سعد نے بالآخر طغرل نوں گرفتار کرلیا۔ انہاں وکھ وکھ اقوال دا موازنہ کيتے بغیر، عباس اقبال نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ طغرل نوں بالآخر سعد نے ۵۹۹ عیسوی وچ تباہ کر دتا (صفحہ ۳۸۲-۳۸۳)۔
تغرل دا لقب درحقیقت قطب الدین سی، تے ایہ حقیقت کہ محمد قزوینی نے اپنے مقالے "ممدوحین شیخ سعدی" (صفحہ ۷۱۷) وچ تمام سلغاراں نوں مظفرالدین قرار دتا اے، اس ترتیب توں درست نئيں ہو سکدا۔
(۵۹۹-۶۲۳ھ / ۱۲۰۳–۱۲۲۶ عیسوی)، سلگھری خاندان دا پنجواں بادشاہ تے انہاں وچوں اک ممتاز تے مشہور سی۔ انہاں دے الحاق دی تریخ دے بارے وچ کوئی صحیح معلومات نئيں نيں، تے جداں کہ پہلے ذکر کيتا گیا اے، تکلا دے بعد فارس دے واقعات انتشار تے بے یقینی دے عالم وچ نيں۔ جے سعد دی حکومت دی مدت بعض ذرائع دے مطابق ۲۸ یا ۲۹ سال اے تاں اسنوں ۵۹۳ یا ۵۹۴ ہجری (ibid., 718) وچ تخت اُتے بیٹھنا چاہیے سی۔ اس رائے دے برخلاف عباس اقبال (ص ۳۸۳) دا خیال اے کہ حمد اللہ مصطفیٰ دا قول جس نے ۵۹۹ ہجری (ص ۵۰۴) وچ طغرل دی گرفتاری نوں سمجھیا سی۔
اوداں وی سعد دے دور حکومت دے آغاز وچ فارس وچ شدید قحط تے قیمتاں ودھ پڑ گئياں کہ اوہ اپنی بھکھ مٹانے دے لئی اک دوسرے دا گوشت کھاندے سن ۔ اس دے بعد اک وبا پھیلی جس توں بوہت سارے لوک مارے گئے (حمد اللہ، ۵۰۴-۵۰۵)۔ اس دوران سعد بن زنگی نے کرمان وچ افراتفری دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اوتھے دے حکمران نظام الدین محمود دے شہر اُتے حملہ کر دتا (غفاری، ۱۱۹) تے کرمان اُتے قبضہ کر ليا۔ سعد اک ہفتہ تک اس شہر وچ رہیا تے فیر اپنے بھتیجے عماد الدین محمد بن زیدان نوں اس شہر اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کيتا تے خود شیراز واپس چلا گیا (منشی، ۱۹-۲۰)۔
عماد الدین محمد ۶۰۰ عیسوی وچ شہر وچ داخل ہويا تے لوکاں نے اس دا استقبال کيتا (محمد بن ابراہیم، ۲۱۶)۔ اس تریخ توں لے کے ۶۰۷ عیسوی تک کرمان سیلغاریاں دے کنٹرول وچ سی (وصف، ۸۸)۔ سعد بن زنگی دی آذربائیجان دے اتبک دے نال وی تنازعات سن، اس طرح کہ جدوں اوہ ۶۰۰ عیسوی وچ شیراز توں تفریح دے لئی نکلے تاں اتبک ازبک بن جتھے پہلوان نے اوتھے حملہ کيتا تے قتل و غارت گری دی (Homo، ۸۸-۸۹؛ اقبال، ibid)۔ )۔
۶۱۳ یا ۶۱۴ ہجری وچ سعد بن زنگی عراق تے آذربائیجان نوں فتح کرنے دے ارادے توں رے دے پاس گیا تے قزوین، خار تے سمنان دے نال اس شہر نوں فتح کيتا تے رے دے قرب و جوار وچ اس دا سامنا سلطان محمد خوارزم شاہ توں ہويا جو بغداد گئے سن ۔ ایہ خیال کردے ہوئے کہ مخالف فوج دا تعلق آذربائیجان دے اتابیک توں اے، سعد نے سلطان نال جنگ کی، حالانکہ اس دے نال ۷۰۰ توں ودھ سوار نئيں سن (دیکھو: واصف، ۸۹-۹۰)، لیکن اسنوں شکست ہوئی تے گرفتار کر ليا گیا، تے ثالثی دے نال۔ اس نے اپنے بیٹے زنگی نوں خوارزم شاہ دے پاس یرغمال بنا کے چھڈ دتا تے فارس دی فصل دا اک حصہ ہر سال خوارزم نوں بھیج دتا تے اس دے علاوہ اس نے فارس دے دو مضبوط قلعے استخار تے اشکنوان نوں اپنے اختیار وچ رکھیا۔ سلطان محمد، اثیر، ۱۲/۳۱۶، ۳۱۷؛ جوینی، ۲/۹۷؛ واصف، ۸۹-۹۰)۔ہور سلطان محمد خوارزم شاہ دے کہنے اُتے سعد دی بیٹیاں وچوں اک ملک سواݨی نے سلطان دے بیٹے جلال الدین نال شادی کر لئی (بیزاوی، ۸۷-۸۸) تے ایہ طے پایا کہ خوارزمشاہ دے ناں توں خطبہ پڑھیا جائے گا۔ فارس دی سلطنتاں (نسوی، ۵-۶)۔ اس دے بعد سعد فارس جانے دے لئی قزوین چلے گئے۔ اس سفر وچ سعد دے نال خوارزمشاہ دے سپاہیاں دا اک گروہ احطیہ ملک امیر حاجی (منہاج، ۱/۲۷۱-۲۷۲) دے ماتحت سی۔ دوسری طرف سعد دے بیٹے ابوبکر نے اپنے باپ دی اسیری دی خبر سن کر شیراز وچ انہاں دے ناں خطبہ دتا تے چونکہ صلح کيتی شرائط نوں اوہ توہین سمجھدے سن اس لئی اوہ سعد دے نال جھگڑے وچ آگئے۔
شیراز وچ انہاں دا داخلہ بند کر دتا (ابن اثیر، ۳۱۹-۱۲) ۳۲۰)، لیکن جو جنگ ہوئی اس وچ سعد دے حکم توں ابوبکر نوں گرفتار کر کے قید کر دتا گیا (نسوی، ۳۰؛ زرکوب، ۷۶؛ منہاج، ۱/۲۷۲؛ جووینی، ibid.) شیراز وچ داخل ہوݨ دے بعد سعد نے اپنی دھی ملکہ خاتون نوں تمام رسمی کارروائیاں دے نال خوارزم شاہ دے پاس بھیج دتا (واصف، ۹۰)۔ ابوبکر بن سعد وی کئی سال قید وچ رہے، ایتھے تک کہ جدوں اوہ ہندوستان توں واپس آئے تاں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ دی ثالثی توں رہیا ہو گئے (حمد اللہ، ۵۰۵)۔ اس سفر وچ سعد دے نال خوارزمشاہ دے سپاہیاں دا اک گروہ احطیہ ملک امیر حاجی (منہاج، ۱/۲۷۱-۲۷۲) دے ماتحت سی۔ دوسری طرف سعد دے بیٹے ابوبکر نے اپنے باپ دی اسیری دی خبر سن کر شیراز وچ انہاں دے ناں خطبہ دتا تے چونکہ صلح کيتی شرائط نوں اوہ توہین سمجھدے سن اس لئی اوہ سعد دے نال جھگڑے وچ آگئے۔ شیراز وچ انہاں دا داخلہ بند کر دتا (ابن اثیر، ۳۱۹-۱۲) ۳۲۰)، لیکن جو جنگ ہوئی اس وچ سعد دے حکم توں ابوبکر نوں گرفتار کر کے قید کر دتا گیا (نسوی، ۳۰؛ زرکوب، ۷۶؛ منہاج، ۱/۲۷۲؛ جووینی، ibid.) شیراز وچ داخل ہوݨ دے بعد سعد نے اپنی دھی ملکہ خاتون نوں تمام رسمی کارروائیاں دے نال خوارزم شاہ دے پاس بھیج دتا (واصف، ۹۰)۔ ابوبکر بن سعد وی کئی سال قید وچ رہے، ایتھے تک کہ جدوں اوہ ہندوستان توں واپس آئے تاں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ دی ثالثی توں رہیا ہو گئے (حمد اللہ، ۵۰۵)۔ اس سفر وچ سعد دے نال خوارزمشاہ دے سپاہیاں دا اک گروہ احطیہ ملک امیر حاجی (منہاج، ۱/۲۷۱-۲۷۲) دے ماتحت سی۔ دوسری طرف سعد دے بیٹے ابوبکر نے اپنے باپ دی اسیری دی خبر سن کر شیراز وچ انہاں دے ناں خطبہ دتا تے چونکہ صلح کيتی شرائط نوں اوہ توہین سمجھدے سن اس لئی اوہ سعد دے نال جھگڑے وچ آگئے۔ شیراز وچ انہاں دا داخلہ بند کر دتا (ابن اثیر، ۳۱۹-۱۲) ۳۲۰)، لیکن جو جنگ ہوئی اس وچ سعد دے حکم توں ابوبکر نوں گرفتار کر کے قید کر دتا گیا (نسوی، ۳۰؛ زرکوب، ۷۶؛ منہاج، ۱/۲۷۲؛ جووینی، ibid.) شیراز وچ داخل ہوݨ دے بعد سعد نے اپنی دھی ملکہ خاتون نوں تمام رسمی کارروائیاں دے نال خوارزم شاہ دے پاس بھیج دتا (واصف، ۹۰)۔ ابوبکر بن سعد وی کئی سال قید وچ رہے، ایتھے تک کہ جدوں اوہ ہندوستان توں واپس آئے تاں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ دی ثالثی توں رہیا ہو گئے (حمد اللہ، ۵۰۵)۔ دوسری طرف سعد دے بیٹے ابوبکر نے اپنے باپ دی اسیری دی خبر سن کر شیراز وچ انہاں دے ناں خطبہ دتا تے چونکہ اوہ صلح کيتی شرائط نوں توہین سمجھدے سن اس لئی اوہ سعد دے نال جھگڑے وچ آگئے۔ شیراز وچ انہاں دا داخلہ بند کر دتا (ابن اثیر، ۳۱۹-۱۲) ۳۲۰)، لیکن جو جنگ ہوئی اس وچ سعد دے حکم توں ابوبکر نوں گرفتار کر کے قید کر دتا گیا (نسوی، ۳۰؛ زرکوب، ۷۶؛ منہاج، ۱/۲۷۲؛ جووینی، ibid.) شیراز وچ داخل ہوݨ دے بعد سعد نے اپنی دھی ملکہ خاتون نوں تمام رسمی کارروائیاں دے نال خوارزم شاہ دے پاس بھیج دتا (واصف، ۹۰)۔ ابوبکر بن سعد وی کئی سال قید وچ رہے، ایتھے تک کہ جدوں اوہ ہندوستان توں واپس آئے تاں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ دی ثالثی توں رہیا ہو گئے (حمد اللہ، ۵۰۵)۔ دوسری طرف سعد دے بیٹے ابوبکر نے اپنے باپ دی اسیری دی خبر سن کر شیراز وچ انہاں دے ناں خطبہ دتا تے چونکہ صلح کيتی شرائط نوں اوہ توہین سمجھدے سن اس لئی اوہ سعد دے نال جھگڑے وچ آگئے۔ شیراز وچ انہاں دا داخلہ بند کر دتا (ابن اثیر، ۳۱۹-۱۲) ۳۲۰)، لیکن جو جنگ ہوئی اس وچ سعد دے حکم توں ابوبکر نوں گرفتار کر کے قید کر دتا گیا (نسوی، ۳۰؛ زرکوب، ۷۶؛ منہاج، ۱/۲۷۲؛ جووینی، ibid.) شیراز وچ داخل ہوݨ دے بعد سعد نے اپنی دھی ملکہ خاتون نوں تمام رسمی کارروائیاں دے نال خوارزم شاہ دے پاس بھیج دتا (واصف، ۹۰)۔ ابوبکر بن سعد وی کئی سال قید وچ رہے، ایتھے تک کہ جدوں اوہ ہندوستان توں واپس آئے تاں سلطان جلال الدین خوارزم شاہ دی ثالثی توں رہیا ہو گئے (حمد اللہ، ۵۰۵)۔
اپنے علاقے نوں وسعت دینے دے لئی سعد بن زنگی نے پڑوسی علاقےآں اُتے کئی بار حملہ کيتا۔ اک بار شولان دی مدد دے بہانے اس نے اتبیک تکلے نوں لرستان توں پسپا کرنے دے لئی اک فوج بھیجی تے جمال الدین عمر للبائی نوں، جو ہزار عسب دا چچا زاد بھائی سی، نوں لورستان دی حکومت وچ مقرر کیتا، لیکن جمال الدین ماریا گیا۔ لڑائی تے سعد رائے دی فوج نوں شکست ہوئی ( التواریخ ، ۴۱) -۴۲)۔ اس دے علاوہ سعد دا اک چرواہے جنگجو قطب الدین توں مسلسل جھگڑا رہندا سی جو اک عالم تے عالم حکمران سی تے اوہ اک دوسرے نوں سخت خطوط گھلدے سن ۔ محمد شبانکری نے الانساب اسمبلی وچ انہاں وچوں کچھ تنازعات دا ذکر کيتا اے (صفحہ ۱۵۸-۱۵۹، ۱۸۳)۔
ان دناں دا اک ہور واقعہ سلطان محمد خوارزم شاہ دے چھوٹے بیٹے غیاث الدین پیرشاہ دا فارس اُتے حملہ سی۔ سعد، جو لڑنے دے لئی گیا سی، کیونجے اس نے اپنے اندر کوئی مزاحمت نئيں دیکھی، فرار ہوݨ دے لئی پلٹا، تے غیاث الدین باقی ماندہ مال لوٹ کر شہر نوں لوٹ کر واپس آیا، تے سعد بن زنگی دوبارہ شیراز وچ داخل ہويا (جوینی، ۲۰۲/۲؛ واصف۔ ، ۸۹) حمد اللہ، ۴۹۶)۔ جوینی (ibid.) نے لکھیا اے کہ ایہ واقعہ ۶۱۹ ہجری وچ پیش آیا جو صحیح نئيں اے، تے ابن اثیر (۱۲/۴۲۰-۴۲۱) دی روایت جو اسنوں ۶۲۰ تے ابتدائی ۶۲۱ ہجری دے واقعات وچ شمار کردے نيں، ودھ اے۔ تاریخی حقائق توں مطابقت رکھدا اے (قزوینی، محمد، نوٹس، ۱۵۴)۔ اس واقعہ دے کچھ عرصہ بعد جلال الدین خوارزمشاہ، جو منگولاں توں بھج رہیا سی، فارس آیا تے اپنے وزیر شرف الملک نوں سعد دے پاس بھیج دتا (نسوی، ۱۲۷)۔ بعض روایات دے مطابق جلال الدین دے استقبال توں بچنے والے سعد نے اپنے بیٹے سلغر شاہ نوں ۵۰۰ سواراں دے نال سلطان دے پاس بھیجیا۔ جلال الدین نے سیلغرشاہ قرندش (وصف، ۳۳۸) دا ناں وی لیا تے شیراز دا رخ کيتا۔ تریخ ...، ۱۵۸)۔
اس دے بعد سعد دی زندگی دے اختتام تک کوئی قابل ذکر واقعہ پیش نئيں آیا۔ ذرائع نے سعد دی وفات ۶۲۳ توں ۶۲۸ عیسوی وچ شمار دی اے (مثال دے طور اُتے دیکھو: واصف، ۹۰؛ بینقطی، ۳۸۴؛ حمداللہ، ۱۹۶)، لیکن انہاں دی وفات دی صحیح تریخ قطب الدین محمد صرافی نے اپنی تفصیل وچ دسی اے۔ اشکنانیہ اوڈ، جس دا اک مخطوطہ دستیاب اے، اس نے واضح طور اُتے بدھ دی رات ۱۲ ذی القعدہ ۶۲۳ (قزوینی، محمد، ibid.، ۲۱۷) دا ذکر کيتا اے۔ اس دی لوتھ (لاش) شیراز وچ بال کٹ محلے دے نیڑے دفن کيتی گئی - جو بعد وچ اوباش سواݨی دی رباط آبش مینشن بن گئی۔ اس دے بعد ایہ جگہ سلغاریاں دا خاندانی مقبرہ بن گئی تے اس خاندان دے اکثر حکمران ايسے جگہ دفن ہوئے (زرکوب، ۷۸)۔فرماناں دے اُتے سعد دے طغرہ دے لفظاں ایہ سن : "بادشاہ دا وارث۔ سلیمان سلغر، سلطان مظفر الدنیا، تے الدین تہمتان سعد بن عتیق زنگی ناصر۔" امیر المومنین" (وصف، ۹۰-۹۱)۔
سعد بن زنگی اک بہادر تے انصاف پسند بادشاہ سی تے لوکاں دے نال رواداری تے مہربانی توں پیش آندا سی۔ اس دے اعمال دے سائے وچ فارس آباد ہو گیا تے لوک آرام توں رہنے لگے (جنید، ۲۱۵؛ زرکوب، ۷۵)۔ سعد نے سائنسداناں دا کردار ادا کيتا تے عرفان اُتے یقین رکھدے سن (جنید، ibid.) شمس قیس رازی، جو سعد دی تنظیم وچ کئی سالاں توں سن، نے اپنی کتاب خُد المعجم وچ انہاں دی مجالس (ص ۳۰۲) نوں بیان کردے ہوئے اس دی عظمت دی تعریف کيتی اے۔ ہر سال حجاج دے قافلے دے نال اک جھنڈا گھلدے تے جدوں قافلہ واپس آندا تاں اپنی دکان اُتے جھنڈا لگاندا تے داخل ہُندے ہی ہر روز اس دے اگے دو رکعت نماز پڑھدا (منہاج، ۱/۲۷۲) . انہاں تمام گلاں دے باوجود حکمران عیش و عشرت دا دلدادہ سی تے کہیا جاندا اے کہ فارس دی سرزمین توں اک صوبے دا سالانہ خراج اس دی برادری (ibid.) دے اخراجات اُتے خرچ کيتا جاندا سی۔
سعد دی وزارت انہاں دے نسبتاً طویل دور حکومت وچ دو افراد دے پاس سی۔ سب توں پہلے رکن الدین محمد بن صلاح الدین، جو رکن الدین صلاح کرمانی دے ناں توں مشہور سن، جنہاں نے سب توں پہلے غز دے ملک دینار دی حکومت وچ وزارت سنبھالی تے اک بار قید وی کيتا گیا، لیکن رہائی دے بعد انہاں نوں اک شخص ملا۔ اعلیٰ مقام تے سعد نے انہاں نوں اپنی وزارت دے لئی منتخب کيتا (وصف، ۸۷؛ بستانی، ۷۲-۷۳)۔ تھوڑی دیر بعد رکن الدین نوں انہاں دے عہدے توں ہٹا دتا گیا تے سعد نے فارس دے اک عالم تے شاعر خواجہ امید الدین ابو نصر اسد ابزاری نوں اپنی وزارت وچ مقرر کيتا تے اوہ سعد دے عہد دے آخر تک اس عہدے اُتے فائز رہے۔