اتابکان لورستان
لورستان دے اتابکان، دو خانداناں دا عمومی لقب جسنوں عظیم لور تے صغیر لور دے ناں توں جانیا جاندا اے، جنہاں نے سلجوقی دور دے اختتام توں ۴ صدیاں توں ودھ عرصے تک خورستان تے لورستان دے وڈے علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔ آخر کار تیموری دور وچ وڈا لور تے صفوی دور دے وسط وچ چھوٹا لور ناپید ہو گیا۔
اتبیک (ح) دا لقب جو سلجوقی سلاطین دے بعض وڈے سپہ سالاراں اُتے لگایا جاندا سی، اس توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں سلاطین نے اپنے بچےآں دی تعلیم انہاں دے سپرد دی سی تے بعض اوقات انہاں اُتے سلطاناں دی حکومت ہُندی سی۔ آہستہ آہستہ، سلجوقیاں دے زوال دے دوران، ایہ عرفی ناں انہاں کمانڈراں اُتے وی لاگو ہوݨ لگیا جو آزادانہ طور اُتے حکومت کردے سن، انہاں دی راکھی تے تعلیم وچ کوئی راج پُتر(شہزادہ) نہ سی۔ لورستان دے اتابکان وی ایداں دے ہی نيں۔ جداں کہ عظیم لورستان دے بانی ابو طاہر نے لارستان وچ قیام دے بعد فارس دے اتبک دے حکم دی نافرمانی دی تے اپنے آپ نوں اتبک کہیا (حمد اللہ، تریخ ۔...، ۵۴۰; میرخوند، ۴/۶۲۴) تے لور دے دوسرے عظیم گورنر ہزار عسب نے عباسی خلیفہ توں اتابکی چارٹر حاصل کيتا (حمد اللہ، ibid.، ۵۲۴؛ نزنک: مضمون دا تسلسل)۔
لیر بیزرگ تے لیر کوچیک دے ناں توں مشہور جغرافیائی علاقے دے ناں دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ ۳۰۰ ہجری / ۹۱۳ عیسوی دے لگ بھگ دو بھائی، اک بدر (وڈا بھائی) لرستان دے اک حصے دا حکمران بنا، جو بن گیا۔ لیر بیزرگ دے ناں توں جانیا جاندا اے، تے دوسرا منصور (کیتھر بھائی)۔ اس نے اس علاقے دے اک ہور حصے اُتے قبضہ کر ليا، جس دا ناں لیر کچک سی (ibid., 538; Tawarikh Al-Tawarikh …, ۳۷)۔ جغرافیائی نقطہ نظر توں، بالائی کارون دے مشرق تے جنوب وچ واقع علاقےآں نوں عظیم لور دی سرزمین کہیا جاندا سی، جو حمد اللہ مصطفیٰ دے مطابق، فارس دی سرحد (نزہ) اُتے شولستان (موجودہ ممنیسی) توں ملحق سی۔ ....، ۷۰) تے اس دے تخت نوں Izhaj (امیر دی جائیداد یا موجودہ Izheh) کہیا جاندا سی (cf. Lestrange، ۲۶۳)۔ لیر کچیک وچ بالائی کارون دے شمال وچ واقع علاقے وی شامل سن، تے اس دا مرکز خرم آباد سی، تے اس دا اک اہم ترین شہر بوروجرد سی (دیکھو: ہمو، ۲۱۶)۔ سندر بیک مینشی (۱/۴۶۹) دے مطابق صفوی دور وچ لیر کوچک دا علاقہ ہمدان، خرستان تے بغداد دے درمیان محدود سی۔
سیاسی نقطہ نظر توں عظیم لار دے اتابکان چھوٹے لار توں ودھ اہم سن، کیونجے چونکہ انہاں نے فارس، عرب عراق، عجم عراق تے شولستان دے درمیان دے علاقےآں اُتے حکومت دی سی، اس لئی اوہ لازمی طور اُتے فارس دے اتابکان توں جڑے ہوئے سن ۔ بغداد دے عباسی خلفاء دے نال نال اہم مواصلاتی راستے۔جنوب مغربی ایران دے نال مغربی علاقےآں تے عرب عراق اس علاقے وچ واقع سن ۔ جدوں کہ لیر کچک دے زیر قبضہ علاقے نسبتاً دور سن تے انہاں علاقےآں توں گزرنے والی قابل بھروسہ سڑکاں کم سی (دیکھو: اقبال، ۴۴۲-۴۴۴)۔ پر، عظیم لیر دے اتابکان دے معدوم ہوݨ دے بعد، صفوی دور وچ چھوٹے لیر دے علاقےآں نوں خاص اہمیت حاصل ہوئی، جو ایران تے سلطنت عثمانیہ دی دو حریف ریاستاں دے درمیان سرحد اُتے واقع سی۔
عظیم لور سودھو
(۵۵۰-۸۲۷ھ / ۱۱۵۵-۱۴۲۴ء)۔ اس خاندان دا ناں اس دے اک آباؤ اجداد ابو الحسن (یا فتح الدین، QS: غفاری، ۱۶۹) فضلویہ توں بنی فضلویہ (بدلسی، ۴۳؛ منجمباشی، ۹۰) تے اس خاندان دے دوسرے حکمران دے بعد رکھیا گیا اے۔ نصرت الدین ہزار عصب توں ہزار عسبیان وی مشہور اے۔ ایہ قبیلے کردنجد سن تے شام دے علاقےآں وچ رہندے سن (حمد اللہ، تریخ، ۵۳۹)۔ مورخین وچوں صرف غفاری - جنہاں دی رپورٹاں ابہام توں پاک نئيں نيں تے بعض اوقات سابقہ مورخین دی روایتاں توں متصادم ہُندیاں نيں - نے اس قوم دے پس منظر دے بارے وچ دسیا کہ اوہ کس طرح شام توں لرستان دی طرف ہجرت دی تے فتح الدین فضلویہ دے نسب دے بارے وچ دسیا۔ خاندان دی خسرو (بظاہر ایران دا افسانوی بادشاہ) تک پہنچ گیا اے۔ حمو دے مطابق، فضلویہ دی اولاد ابراہیم بن علی، شام دے حکمراناں دے ہتھوں اس دے کچھ لوکاں دے مارے جانے دے بعد، اپنے لوکاں دے نال میفارقین دے علاقے وچ چلے گئے۔ ابراہیم دے بیٹے کنویہ نے شام دے گورنر توں بدلہ لیا تے اسنوں قتل کر دتا تے فیر اوہ سب آذربائیجان دی طرف ہجرت کر گئے۔ اوتھے، کنویہ نے خود نوں گیلان دے حکمران دے نیڑے کر ليا تے اپنی دھی نوں اپنی بیوی بنا لیا (صفحہ ۱۷۰-۱۶۹؛ QS: منجمباشی، ibid.)۔ اس دے بعد مکی بن ابی الحسن، کنویہ دا چچازاد بھائی تے جانشین، آذربائیجان توں اپنے لوکاں نوں لارستان وچ اشتران کوہ دے شمالی میدان وچ لے آیا (غفاری، ۱۷۰)۔ حمد اللہ مصوفی (عبید) دی روایت دے مطابق، جو غفاری توں پہلے دا اے، ۵۰۰ ہجری (یا ۵۰۵ ہجری) وچ :التواریخ ، ۳۸) ابوالحسن فضلویہ دی سربراہی وچ ۱۰۰ کرد خاندان حلب دے نیڑے جبل السماق توں لرستان دی طرف ہجرت کر گئے، تے انہاں دے نال "کسان دی مونچھاں پر" آنے والے کرداں نے محمد خورشید دی اولاد دی خدمت کيتی اخلف بدر توں ہلال جو چوتھی صدی عیسوی دے اوائل وچ لورستان دا حکمران سی) وچ شامل ہويا۔ ابو الحسن دی اولاد وچوں اک ابو طاہر بن محمد - جس دا ذکر عظیم لار دے بانی دے طور اُتے کيتا جاندا اے - فارس (۵۴۳-۵۵۸ ہجری) دے سنقر اتبک دی خدمت وچ داخل ہويا تے اپنی بہادری تے جنگجوی دی وجہ توں اوہ بن گیا۔ اس دے نیڑے تے سنقر نے اسنوں ۵۴۳ ہجری وچ قتل کر دتا۔ فتح دے بعد ابو طاہر نوں سانگھڑ دی طرف توں لارستان بھیجیا گیا تاکہ اوہ انہاں علاقےآں نوں فارس دے اتابکان دے تابع کر دے لیکن فتح (۵۵۰ھ) دے بعد اس نے سانگھڑ دے حکم دی نافرمانی دی تے اپنے آپ نوں عتیق کہلوایا تے آزادانہ طور اُتے حکومت کرنے لگا۔ اتابکان لر بوزور اس تریخ نوں قائم کيتا گیا سی (حمد اللہ، ibid.، ۵۳۹-۵۴۰؛ تواریخ انتخاب, ۳۸-۴۰; سوال: شبانکری، ۲۰۶-۲۰۸، جس نے بنیادی طور اُتے اس خاندان دی ابتدائی تریخ توں متعلق واقعات نوں اُلجھیا دتا)۔
ابو طاہر ۳۴ سال دی حکمرانی دے بعد انتقال کر گئے تے اس دا وڈا پُتر نصرت الدین ہزار عصب اقتدار وچ آیا۔ اس نے اعجاز نوں اک تخت دے طور اُتے قائم کيتا تے اسنوں ترقی دینا شروع کيتا۔ انہاں ایام وچ بوہت سارے عرب تے ایرانی قبیلے مثلاً اثیلی، ہاشمی، سٹرکی تے بختیاری نے جبل الصامق توں لرستان دی طرف ہجرت دی تے اپنے علاقے دی ترقی وچ اک ہزار گھوڑےآں تے انہاں دے بھائیاں دی مدد کيتی۔ اک ہزار گھوڑےآں نے شول قبیلے دے آخری زندہ بچ جانے والےآں نوں شولستان توں کڈیا تے فارس چلے گئے۔ فیر اس نے اصفہان دے ۴ فرسنگیاں تک پورے لرستان اُتے قبضہ کر ليا تے فارس توں کھیشت تے مہور دے صوبےآں تک پیش قدمی دی تے اپنے بھائیاں نوں وکھ وکھ علاقےآں دی حکومت اُتے مقرر کيتا۔ فارس دے تکلے اتبیک (۵۷۱-۵۹۱ ہجری) جس نے اپنے علاقے دی راکھی دے لئی ازہج دے جنوب مغرب وچ مشہور قلعہ منجست (منگشیٹ یا مونگشیٹ) اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی، کیونجے اوہ اسنوں فتح کرنے توں مایوس ہويا سی، اس لئی اس نے اتابیک لیر توں صلح کر لئی۔ تے اپنی دھی دتی اس نال شادی وی (حمد اللہ، تریخ۵۴۰-۵۴۲; منتخب التوارخ ، ۴۰-۴۱; غفاری، ibid.) بعد وچ اس نے اپنے بیٹے ٹیکلا نوں جو فارس دے سلغاریاں دی نسل توں سی تے اپنے دادا دا ناں وی رکھدا سی بغداد بھیجیا تے عباسی خلیفہ النصیر الدین اللہ توں کہیا کہ اوہ اسنوں اتبکی تے خلیفہ دا خطاب دتیاں اسنوں عتبکی دا خطاب وی دتا (حمد اللہ، عبید؛ س: منتب التواریخ ، ۴۱)۔ جدوں سلطان محمد خوارزمشاہ منگولاں توں فرار ہو کے عراق پہنچیا تاں نصرت الدین ہزار ایسب تے انہاں علاقےآں دے چند شہزادے اس دی مدد نوں پہنچے لیکن سلطان نے فارس تے دشوار گزار رستےآں وچ گھات لگانے دی ہزار ایسب دی تجویز اُتے توجہ نہ دتی۔ منگولاں دا مقابلہ کرنے دے لئی لرستان نے اس اُتے الزام لگایا کہ اوہ اپنے فائدے دے لئی اس علاقے وچ فوج لے جانا چاہندا اے تے اتابیک فارس توں بدلہ لینا چاہندا اے۔ اس توں اک ہزار گھوڑے اپنے ہیڈ کوارٹر واپس آگئے (جوینی، ۲/۱۱۳-۱۱۴؛ رشید الدین، ۱/۳۶۶-۳۶۷)۔ لیکن اوہ جس نے اپنی دھی دی شادی غیاث الدین ولد سلطان محمد توں کر دتی (مثنوی، ۳۱۸؛ قس: نسوی، ۳۹؛ایرانیکا )، اس نے ہن وی سلطان دے نال اپنے دوستانہ تعلقات قائم رکھے ( EI1, V/47 ) تے جدوں سلطان جلال الدین خوارزمشاہ بغداد گئے تاں اوہ خوزستان وچ ہزار ایسب گئے تے اتابیک لیر نے وی اس دا استقبال کيتا (جوینی، ۲/۱۵۴) ، ۲۰۴)۔ حجر اسب دی وفات ۶۲۶ھ / ۱۲۲۹ء (غفاری، ۱۷۰) وچ ہوئی۔
تاریخی ذرائع وچ ہزار گھوڑےآں دے جانشیناں دے بارے وچ اختلاف اے۔ غفاری (صفحہ ۱۷۱-۱۷۰) دے مطابق، انہاں دے بعد اس دا پُتر (یا اس دا بھائی، دیکھو: حمد اللہ، ibid.، ۵۴۰)، عماد الدین پہلوان اقتدار وچ آیا تے ۶۴۶ ہجری وچ اس دا انتقال ہويا۔ غفاری توں پہلے بعض ذرائع توں معلوم ہُندا اے کہ اس نے کچھ عرصہ حکومت کيتی۔ نسوی دی رپورٹ (صفحہ ۲۲۶-۲۲۷) دے مطابق عباسی خلیفہ نے جلال الدین خوارزم شاہ توں کہیا کہ اوہ عماد الدین پہلوان نوں عباسی خلافت دی رعایا دے طور اُتے تسلیم کرے، نہ کہ اس دی رعایا وچ ۔ جلال الدین پہلے راضی ہويا، فیر پچھتایا تے ۶۲۷ عیسوی دے وسط وچ اس نے اپنے سیکرٹری نسوی نوں عراق بھیجیا تے عماد الدین نے جلال الدین دی گل مان لئی۔ شبانکری (صفحہ ۱۹۷) نے اسنوں "لیر دا بادشاہ" وی کہیا جس نے کرمان دے گورنر گرختائی کی دھی نال شادی کيتی (یہ وی دیکھو: ابن فوطی، تلخیص المجمہ...، 4(2)/۷۰۲)، لیکن بوہتے مورخین نے عماد الدین پہلوان دی حکومت دا ذکر کيتے بغیر، حجر عسب دے بیٹے تکلیح نوں اپنے والد دا جانشین منیا اے (دیکھو: حمداللہ، ibid. ، ۵۴۲؛ مناقب التواریخ ، ibid.، بدلسی، ۴۸؛ سوال: ماہر فلکیات، ۹۰)۔ اپنے دور وچ سعد بن زنگی (۵۹۹-۶۲۳ھ) نے شولان دی شکست دا بدلہ لینے دے بہانے تکلے دے خلاف لڑائیاں دا سلسلہ شروع کیتا، لیکن اوہ کامیاب نئيں ہويا۔ اس دے بعد تکلے نے لور کوچیک دے علاقے اُتے حملہ کيتا تے اوتھے دے کچھ صوبےآں اُتے قبضہ کر ليا، تے تھوڑی دیر بعد اس نے دو عباسی خلفاء نوں رقم دے دتی جنہاں نے لورستان اُتے حملہ کيتا سی (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۲، ۵۴۳؛ تواریخ ، ۴۱-۴۲)۔ . ۶۵۵ یا ۶۵۶ ہجری وچ جدوں منگول ہیلاکو خان بغداد اُتے قبضہ کرنے دے لئی لیر دتی گریٹ دے علاقے توں گزر رہیا سی تاں ٹیکلے نے اپنی فوج وچ شمولیت اختیار کيتی، لیکن اوہ مسلماناں دے قتل عام تے عباسی خلیفہ دے ہتھوں قتل عام توں بہت متاثر ہويا۔ منگولاں نے فرار ہو کے لورستان دی طرف بھجیا، ہیلاکو نے اس دے پِچھے بھیجیا تے آخر کار اسنوں گرفتار کر کے تبریز لے گئے تے ۱۵ رمضان ۶۵۶ھ/۱۵ ستمبر ۱۲۵۸ء نوں موقع اُتے ہی قتل کر دتا۔ تواریخ ، ۴۲-۴۳؛ غفاری، ۱۷۱؛ حوارث، III/140 )۔
اپنے بھائی شمس الدین ارغون نوں شکست دینے دے بعد، جو اس توں پہلے منگولاں دے قبضے وچ آچکيا سی، اسنوں ہلاکو نے عظیم لیر اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کیتا، تے منگولاں نے لرستان چھڈ دتا۔ اپنے دور حکومت وچ شمس الدین نے لورستان اُتے منگول حملے دی وجہ توں لگنے والے زخماں نوں ٹھیک کرنے دی کوشش کيتی۔ اس نے اپنے علاقے نوں ترقی دتی تے تھوڑی دیر دے لئی رعایا نوں خراج تحسین پیش نئيں کيتا (حمد اللہ، تریخ ، ۵۴۴-۵۴۵؛منتخب التوارخ ، ۴۳-۴۴; غفاری، ibid.) انہاں دی وفات دی تریخ ۶۷۰ ہجری ( مذنب التواریخ ، ۴۴)، ۶۷۱ ہجری (سیف حمداللہ، عبید، ۵۴۵) تے ۶۷۲ ہجری (غفاری، ابد) دسی گئی اے۔
اس دے بعد اس دا پُتر یوسف شاہ اول جو کہ اباقا خان مغل الخان دے کیمپ وچ سی اپنے والد دا جانشین بنیا۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود، یخند اپنے ۲۰۰ فوجیاں دے نال اوتھے رہیا، تے لیر بوغر وچ اس دے نائب امور دے انچارج سن ۔ جدوں اباقا خان نے براق نال جنگ دی تاں یوسف شاہ لورستان توں اک لشکر لے کے اس دی مدد دے لئی گیا (وصف، ۲۴۹؛ حمداللہ، ibid.)۔ اس نے گیلان دی مہم اباقا خان وچ وی حصہ لیا تے جدوں اوہ ایلخان مغل دے راستے وچ دشمن دے گھیرے وچ آگیا تاں یوسف شاہ نے بہادری توں اپنی جان نوں خطرے توں بچایا۔ اس دے بعد، مغل خان نے اسنوں بہادر (وصف، ۲۴۹-۲۵۰؛ وی دیکھو: غفاری، ibid.) دا عرفی ناں دتا تے پہاڑ گیلوئے، فیروزان (اصفہان دی ۷ فرسنگیاں وچ واقع اے ) تے جریادقان (گولپایگان) جداں علاقےآں نوں اپنے علاقے وچ شامل کيتا۔ تے یوسف بادشاہ نے اک جنگ وچ کوہ گیلویہ نوں فتح کيتا (حمد اللہ، ibid.؛ تواریخ ، ۴۵)۔
۶۸۱ھ وچ اباقا خانہاں دا انتقال ہو گیا تے احمد تیکودر نے یوسف شاہ توں اپنے حریف ارغون خان دے خلاف اپنی جانشینی دے لئی مدد طلب کيتی، تے اتابک لیر نے ۲ ہزار گھڑ سواراں تے ۱۰ ہزار پیادہ فوج دے نال اس دی مدد کيتی، لیکن احمد تیکودر دی شکست دے باوجود (۶۸۳ھ/۱۲۸۴ء) AD) ارغون نے ایلخانی تخت اُتے بیٹھنے دے بعد یوسف شاہ نوں معاف کر دتا تے اسنوں حکم دتا کہ خواجہ شمس الدین محمد صاحب دیوان، جو لارستان فرار ہو گئے سن، ارود نوں واپس کر دتیاں۔ یوسف شاہ نے حکم استعمال کيتا تے خواجہ شمس الدین دی دھی نوں بیوی بنا لیا۔ آخر کار، یوسف شاہ اس شہر دے نیڑے اودوں مر گیا جدوں اوہ فوج نوں واپس کوہ گیلویہ لے گیا (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۵-۵۴۶؛ تواریخ انتخاب ، ibid.)۔ انہاں دی وفات دی تریخ حمد اللہ مستوفی (ibid., 546) نے ۶۸۰ ہجری تے التواریخ معینی (ibid.) دے مصنف نے ۶۸۵ ہجری دسی اے۔ لیکن ۶۸۴ ہجری دی تریخ جو بعد دے منابع مثلاً بدلیسی (ص ۵۲) تے منجمبشی (ibid.) نے بیان کيتی اے صحیح اے۔ یوسف شاہ دے بعد اس دا پُتر افراسیاب اول جو اپنے والد دی طرح مغل الخان دا لیفٹیننٹ سی اقتدار وچ آیا۔ اس دے بعد اس نے اپنے بھائی احمد نوں کیمپ بھیج دتا۔ بعض مورخین (دیکھو: واصف، ۲۵۰؛ حمداللہ، ibid؛؛ غفاری، ۱۷۱) نے افراسیاب دی جوانی، تجربے دی کمی تے منگولاں دے نال برے سلوک نوں لار دتی گریٹ دی ناکامی دا سبب اس دے دور وچ سمجھیا اے۔ افراسیاب نے مغل الخان دی رضامندی توں اوتھے فتح کیتا، اس بہانے کہ کوہ گیلویہ اتابکان لیر دی ملکیت دا حصہ اے، لیکن اتابیک فارس، جس نے اپنے علاقے نوں خطرہ وچ دیکھیا، ارغون توں کہیا کہ اوہ افراسیاب نوں کوہ گیلویہ توں نکل جانے دا حکم دے، لیکن افراسیاب نے انکار کر دتا تے اس نے کہیا۔ اوتھے دی حکومت اپنے والد دے کزن قزل نوں چھڈ دتی۔ تھوڑی دیر بعد قزل نے بغاوت شروع کر دتی تے افراسیاب نے اسنوں دبا دتا، اس سب دے باوجود اس نے اسنوں دوبارہ کوہگلویہ دی حکومت دے دتی (وصف، ۲۵۰-۲۵۱)۔ انہاں دناں وچ افراسیاب نے ایلخان نوں خراج بھیجنے وچ سستی دا مظاہرہ کيتا تے جدوں ارغون خانہاں دا انتقال ہويا (۶۹۰ھ) تاں اس نے کھلم کھلا بغاوت کيتی۔ اس زمانے وچ ایہ گل عام سی کہ اس الخان دی موت دے بعد اک مسلمان بادشاہ دا ظہور ہوئے گا تے افراسیاب چونکہ دولت تے فوج دے لحاظ توں اپنے آپ نوں دوسرےآں توں برتر سمجھدا سی اس لئی اس نے الخان دی جگہ بیٹھنے دی کوشش کيتی (ہومو، ۲۵۱)۔ حمد اللہ مصوفی دے مطابق اس دوران قزل جو کہ جمال الدین دے رشتہ داراں دے تعاقب وچ اصفہان گیا سی، مقتول وزیر نے اپنے بھائی سلغرشاہ دی مدد توں اصفہان دے منگول کارگو نوں مار ڈالیا تے افراسیاب نامی خطبہ دتا۔تریخ، اک ورگی جگہ؛ بادلیسی، ۵۳)۔ افراسیاب نے ہمدان توں خلیج فارس تک اپنے زیر انتظام علاقےآں اُتے حکومت کرنے دے لئی اپنے رشتہ داراں نوں مقرر کیتا، فیر اس نے الخانس دے تخت نوں فتح کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اوہ فوج جو اس نے منگولاں توں لڑنے دے لئی کورہرود (صوبہ جبل وچ ) بھیجی سی، شکست کھا گئی، تے اس حقیقت دے باوجود کہ ارغون دی موت دے بعد اس دے جانشین دے لئی کسی نوں مقرر نئيں کيتا گیا سی، منگول کمانڈر (یا گیخاتو، دیکھو: حمداللہ) , ibid., 547) Toleda Idaji نوں افراسیاب دے نال جنگ دے لئی بھیجیا گیا تے چھوٹے Ler کمانڈراں توں مدد طلب کيتی۔ منگولاں نے سب توں پہلے اصفہان نوں تباہ کرنا شروع کيتا تے اسنوں لُٹیا تے لیر دے حکمران نوں بھگوڑا بنا دتا۔ آخر کار انہاں نے افراسیاب نوں سرد موسم دے علاقے وچ کچل دتا تے اس نے منگشت قلعہ وچ پناہ لئی۔ اسنوں تلدائی دے سامنے پیش ہونا پيا تے منگول کمانڈر نے اسنوں گیخاتو (۶۹۰-۶۹۴ عیسوی) دے پاس بھیجیا جو الخانی پہنچ گیا سی، لیکن کچھ عرصے دے بعد، گیکھاتو نے اپنے چند درباریاں دی ثالثی توں افراسیاب نوں لیر دتی گریٹ دی حکومت وچ واپس کر دتا۔ . ایتکاں افراسیاب نے اپنے بوہت سارے رشتہ داراں تے سرکاری افسراں جداں قزل تے سیلغرشاہ نوں قتل کر دتا تے حکومت اُتے ظلم دے نال حکومت کيتی۔ پر جدوں گھران خان (۶۹۴-۷۰۳ء) اپنے دور حکومت دے آغاز وچ بغداد دی طرف جا رہیا سی تاں افراسیاب ہمدان دے نیڑے اس دے پاس پہنچیا تے الخان نے اسنوں ماریا لیکن کچھ عرصے بعد فارس دے منگول حکمران امیر ہورگدق نے افراسیاب دی حمایت دی تے غزن خان نے اصفہان دے منگول کارگو نوں قتل کرنے تے فیروزان نوں پھڑنے دے جرم وچ اسنوں قتل کرنے اُتے مجبور کيتا (حمد اللہ، ibid.، ۵۴۷-۵۴۸؛ راشد الدین، ۹۵۲/۲؛ قصص:منتخب التوارخ ، ۴۶-۴۷; حفیظ ابڑو، ۳۱۸، ہور دیکھو: بوائل، ۳۸۲)۔
افراسیاب (ذیقعدہ ۶۹۵) دے قتل دے بعد اس دا بھائی نصرت الدین (پیر) احمد، جس نے کچھ عرصہ الخانس دے دربار وچ گزاریا سی، اقتدار وچ آیا۔ اپنے پیشرو دے برعکس، اس نے منگولاں دی اطاعت دی تے اس دا دور امن و سکون توں گزریا۔ حمد اللہ مستوفی (ibid.، ۵۴۸-۵۴۹)، جو نصرت الدین احمد دے دور وچ رہندے سن، نے انہاں دی بہت تعریف کيتی۔ شبانکری (صفحہ ۲۰۸-۲۰۹) نے اسنوں "قرہ عین اتبکان تے فضلویہ دے خاندان دا خلاصہ" کہیا تے ایہ وی کہیا کہ اوہ شرعی قوانین دی پابندی وچ بہت سخت سن، نصرت الدین احمد دی وفات ۷۳۳ھ/۱۳۳۳ء وچ ہوئی (بدلسی، ۵۵)۔
ان دے بعد انہاں دا پُتر رکن الدین یوسف شاہ ثانی ابو سعید، آخری مغل الخان توں اقتدار وچ آیا تے اپنے والد دے راستے اُتے چل پيا (شبانکری، ۲۰۹)۔ مغل الخانیت دے زوال دے آغاز دے نال ہی یوسف شاہ نے شوشتر، حوزہ تے بصرہ اُتے قبضہ کر ليا تے اصفہان دے حکمران توں دستبردار ہو گیا تے اسنوں مایوس کرنے دے لئی اس نے زیاندرو دا منبع بند کرنے دا فیصلہ کيتا لیکن اصفہان دے حکمران نے اسنوں اس توں بچا لیا۔ ایہ کم شہر فیروزان نوں معاف کر کے گرفتار کيتا گیا ( انتخاب التواریخ ، ۴۸)۔ آپ دی وفات ۷۴۰ھ/۱۳۳۹ عیسوی دے لگ بھگ شوشتر وچ ہوئی تے آپ دا جسدِ خاکی اُجاز وچ لے جایا گیا تے اوتھے رکن آباد مدرسہ وچ دفن کيتا گیا ۔
رکن الدین یوسف شاہ دے بعد، اس دا بھائی (یا اس دا پُتر، دیکھو: بدلسی، ۵۶) مظفر الدین افراسیاب دوم اس دا جانشین ہويا۔ ابن بطوطہ (۱/۲۰۶)، جس نے اس اطابیک دے دور وچ لیر دتی گریٹ دے علاقے دا سفر کیتا، اسنوں اک ایداں دے شخص دے طور اُتے بیان کيتا جو ہمیشہ نشے وچ رہندا سی تے جمعہ دے علاوہ باہر نئيں نکلدا سی۔ لیکن اک ہور روایت ( التواریخ انتخاب ، ibid.) دے مطابق اس نے انصاف دے نال حکومت کيتی تے بوہت سارے اچھے کم چھڈے۔ رکن الدین یوسف شاہ دے دور حکومت وچ مغل سرپرستاں توں اتابکان لیر بوزور دے تعلقات مکمل طور اُتے منقطع ہو گئے سن (شپولر، ۱۶۸)۔ آپ دی وفات ۷۵۱ ہجری دے نیڑے احج وچ ہوئی۔
افراسیاب دوم دے بعد اتابکان لیر دتی گریٹ دے دور حکومت دا سال مبہم تے غیر واضح اے۔ التوارخ دے منتخب مصنف دے مطابق(ibid.) اس دے بعد اس دا پُتر نورالورد حکومت کرنے آیا۔ اس نے عیش و عشرت وچ وقت گزاریا تے اپنے اسلاف دے خزانے نوں اڑا دتا۔ ایران دے الخاناں دے زوال دے بعد، اس نے ابو اسحاق انجو (ح) تے المظفر (ح) دے خاندان دے امیر مبارک الدین محمد دے درمیان تنازعات وچ ابو اسحاق دا نال دتا تے جدوں شاہ شجاع، امیر دے بیٹے موباریز الدین نے اصفہان (۷۵۶ھ) دا محاصرہ کیتا، نورالورد نے ابو اسحاق دی مدد توں فوج اصفہان دی طرف چلی گئی، لیکن ابو اسحاق، جو خود نوں لڑنے دے قابل نئيں سی، شوشتر دی طرف بھجیا تے نورالورد وی واپس لورستان چلا گیا (دیکھو: کیتبی، ۴۶، جس دے ناں تے نسب وچ الجھن اے کہ نورورد بن سلیمان شاہ ابن عتیق احمد)۔ دوسری طرف فارس دی فتح دے بعد امیر مبارز الدین نے نورالورد نوں ابو اسحاق دی حمایت توں روکنے دی کوشش کيتی تے جدوں اوہ ایسا نہ کر سکے تاں محرم ۷۵۷ دے آخر وچ اس نے خود نوں لرستان دا گانا بنا لیا تے اس دے نال لڑائی دے بعد کیومرت بن ٹیکلہ تے اسنوں بہبہان دے نیڑے قتل کر کے اس نے عج اُتے قبضہ کر ليا تے اوہ حکومت شمس الدین پاشانگ نوں چھڈ کے شیراز واپس چلا گیا۔ شمس الدین پاشانگ نے نورالورد نوں گرفتار کر کے اَنھّا کر دتا، جس نے سوس (سوسن) قلعے وچ پناہ لی سی (ہومو، ۵۲-۵۰؛ ایہ وی دیکھو: غفاری، ۱۷۱)۔ کیتبی (صفحہ ۵۲) وچ نورالورد دے جانشین دے ناں تے نسب دا ذکر اس دے کزن تے داماد دے طور اُتے کيتا گیا اے "شمس الدین پاشانگ بن سلغر شاہ بن احمد بن یوسف شاہ"۔ غفاری (ibid.) پیشنگ نوں نورالورد دا بھتیجا تے جانشین مندا اے، تے بدلسی (ibid.) اسنوں افراسیاب دوم دا بھتیجا تے جانشین مندا اے (qs:التواریخ دا انتخاب ، ibid.، جو نورالورد دے بیٹے احمد نوں باپ دا جانشین مندا سی)۔ انہاں دناں شاہ شجاع دا بھتیجا شاہ منصور، جو شوشتر اُتے حکمران سی، مسلسل عظیم لیر دے علاقےآں اُتے چھاپے ماردا رہیا تے لُٹ مار کردا رہیا، ایتھے تک کہ پشانگ دی دعوت پر، شاہ شجاع ۷۸۵ء وچ شاہ منصور دا مقابلہ کرنے شوشتر آیا، لیکن معاملہ صلح اُتے ختم ہو گیا۔اور پاشانگ ازہاج دی طرف لوٹ آئے (کتابی، ۹۹، ۱۰۱؛ ہز ابرو، ibid. شاہ شجاع دے ناں دے سکے اس دور توں حاصل کيتے گئے سن، جو ۷۶۲ تے 764 ( EI1, V/۴۷ ) وچ اعجاز وچ بنائے گئے سن ۔ پاشانگ ۳۵ سال دی حکمرانی دے بعد ۷۹۲ ہجری / ۱۳۹۰ عیسوی وچ فوت ہويا (غفاری، ibid.)
غفاری تے بدلیسی (ibid.) دے مطابق، پاشانگ دے بعد، اس دا پُتر احمد (پیراحمد) اپنے والد دا جانشین ہويا، تے بظاہر ایہ احمد ہی اے جو التواریخ دا منتخب مصنف اے ۔(ابید) نے اسنوں نورالورد دا پُتر کہیا۔ کہیا گیا اے کہ اس اتبیک دی ذمہ داری دے تحت لرستان (غفاری، بدلسی وغیرہ) تباہ ہونا شروع ہويا۔ اپنے دورِ حکومت دے آغاز وچ اس نے اپنے اک بھائی ہوشنگ نوں قتل کر دتا تے دوسرے بھائی افراسیاب تے مسعود شاہ نوں قتل کر دتا تے نال ہی حکومت دے حکمران اس توں منہ موڑ گئے ۔ کیتبی (صفحہ ۱۱۹) دے مطابق، شاہ منصور نے اس موقع توں فائدہ اٹھایا تے سرپٹ دوڑ کر لیر بوزرگ دی طرف ودھ گئے۔ چونکہ اتیبک مزاحمت کرنے توں قاصر سی، اوہ تیمور گورکانی دے پاس پہنچیا۔ شاہ منصور نے لیر دی حکومت وی بادشاہ اویس دے حوالے کے دتی تے شیراز واپس چلا گیا۔
شرف الدین علی یزدی (صفحہ ۴۸۹، ۴۹۹) دی رپورٹ دے مطابق جدوں امیر تیمور ۷۹۵ عیسوی وچ لورستان توں گزریا تاں عتیق پیر احمد نے اس دی اطاعت دی تے اس دا لیفٹیننٹ بن گیا۔ تیمور نے لیر بوزور اُتے پیر احمد دی حکمرانی کيتی وی تصدیق دی تے تقریباً ۲ ہزار لیر خانداناں نوں واپس کيتا جو شاہ منصور شیراز توں لرستان منتقل ہوئے سن (یہ وی دیکھو: تواریخ انتخاباور افراسیاب تے مسعود شاہ پیر احمد دے بھائیاں نوں "نواء" توں سرگمند لے گئے، لیکن تھوڑی دیر بعد افراسیاب نوں واپس لورستان لے آئے تے اسنوں حکومت دے معاملات وچ اپنے بھائی دا ساتھی بنایا تے اسنوں ادھی حکومت سونپ دتی۔ عظیم رب. کچھ عرصے دے بعد دو بھائیاں وچ حکومت اُتے جھگڑا ہو گیا تے لارستان تباہی دا شکار ہوݨ لگا۔ اس دوران پیر محمد نے، جو اپنے دادا تیمور توں اصفہان اُتے حکومت کردا سی، افراسیاب دی حمایت توں احمد نوں گرفتار کر کے امیر تیمور دے پاس بھیج دتا، لیکن اس نے اک بار فیر احمد نوں واپس لرستان بھیج دتا۔ تیمور دی موت (۸۰۷ھ / ۱۴۰۴ء) دے بعد پیر محمد نے دوبارہ احمد نوں گرفتار کر کے جیل وچ ڈال دتا۔ ۸۱۱ ہجری وچ جدوں تیمور دی اولاد وچوں اک سکندر فارس دا حکمران بنا تاں اس نے احمد نوں آزاد کر کے لیر دتی گریٹ دی حکومت وچ بھیج دتا۔ ایتکاں، عتیق احمد بہت ظالم سی تے ماریا گیا، ایتھے تک کہ آخر کار اسنوں اسٹارکی قبیلے دے اک گروہ نے قتل کر دتا (ibid.، ۵۲-۵۰)۔
احمد دے قتل دے بعد، اس دا پُتر ابو سعید، جس نے اس دے چچا افراسیاب نوں قید کیتا، اس دی جانشینی دی تصدیق دے لئی اسکندر دے پاس گیا۔ اسکندر نے اسنوں اک یا دو سال دے لئی اپنا معاون بنایا، فیر اوہ لیر دتی گریٹ دی حکومت وچ واپس آگیا (ibid.، ۵۲-۵۳؛ ہور دیکھو: غفاری، ۱۷۲)۔
ابو سعید دے دور حکومت تے وفات دے بارے وچ کوئی اہم معلومات نئيں نيں۔ اس دے بعد اس دے بیٹے شاہ حسین نے حکومت کيتی تے اسنوں ۸۲۷ ہجری وچ غیاث الدین بن کاوث بن ہوشنگ بن پاشانگ نے قتل کر دتا۔ شاہ رخ تیموری دے بیٹے ابراہیم سلطان (ح) نے غیاث الدین توں لڑنے دے لئی فوج بھیجی، لیکن اوہ فرار ہو گیا تے لیر دتی گریٹ دا خاندان مکمل طور اُتے تباہ ہو گیا (غفاری، ibid.؛ بدلیسی، ۵۶-۵۷؛ قصاص : فصیح، ۳/۲۶۷) تے بختیاری قبیلےآں دے سرداراں دا انہاں علاقےآں اُتے غلبہ سی ( EI1, V/48 )۔