اتابکان آذربائیجان
اَتابَكانِ آذَرْبایجان سلطان مسعود سلجوقی دے قبچاقی غلام ایلدکز نے آذربائیجان وچ اپنی حکومت قائم کیتی‘ جو ۵۳۱ھ توں ۶۴۳ھ تک اک سو اک برس قائم رہی۔
آذربائیجان دا اتابکان، ترک امیراں دا اک خاندان، جسنوں ایلدگزاں دے ناں توں جانیا جاندا اے - اس دے بانی ایلدگز توں منسوب اے - جس نے تقریباً ۵۴۱ توں ۶۲۲ ہجری / ۱۱۴۶–۱۲۲۵ عیسوی تک بیراران تے آذربائیجان دے کچھ حصےآں اُتے حکومت کيتی تے اک مدت تک، آخری کم دی لائن عراق عجم دے سلجوق سلاطین دا وی ہتھ سی۔
سلجوقی سلطنت دے زوال دے متوازی، ملک دے کونے کونے وچ اتابکان دی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وادھا ہويا۔ خاص طور اُتے ۵۴۷ھ / ۱۱۵۲ء وچ مسعود بن محمد دی موت تے غزاں دے ہتھوں خراسان وچ سنجار دی اسیری دے بعد اگلے سال اتابکان نے ہور طاقت حاصل کيتی تے انہاں وچوں بعض نے اہم صوبےآں وچ موروثی حکومتاں قائم کيتیاں۔
آذربائیجان دے اتابکان حکمران
سودھو(۵۴۱ھ۔ ۵۷۰ء دے اواخر یا ۵۷۱ھ دے اوائل)۔ کچھ معاصر ذرائع نے اس دا ناں ال ڈینیز دتا اے (دیکھو: EI2, III / 1110; IA, V / 961 )، جو منورسکی دے مطابق، اک نواں تلفظ اے تے اس گل دا امکان نئيں اے کہ ایہ اوہی سی جو اس وچ درج ناں سی۔ پہلے ذرائع جدوں کہ ایلدگز آرمینیائی تے جارجیا دے تلفظ دے نال مطابقت رکھدا اے (" مطالعہ...[۱]")، ۹۲ ، حاشیہ ۲ )۔ کہیا جاندا اے کہ اسنوں قباچگ دے میدان توں غلام دی حیثیت توں حمدان لیایا گیا تے اوہ محمود بن محمود سلجوقی (۵۱۱-۵۲۵ھ / ۱۱۱۷-۱۱۳۱ء) دے وزیر کمال سمیرامی دے غلاماں وچوں اک بن گیا۔
ایلدگز دے کم دے آغاز توں متعلق حکایات، جداں کہ بعض ماتحت جو حاکم تے حاکم دے عہدے اُتے فائز ہوئے، یقیناً بعد دے بعض منابع وچ حکایات دے نال ملدے نيں (ابن اثیر، ۱۱/۳۸۸؛ ایہ وی دیکھو: میرخوند ، ۴/۵۹۹-۶۰۰؛ خندمیر، ۲/۵۵۷)۔ ۵۱۵ ہجری وچ ، سمریمی دے قتل دے بعد، ایلڈیگس پہلے سلطان محمود دی خدمت وچ داخل ہويا تے فیر اسنوں اپنے بھائی سلطان مسعود (ابن اثیر، ibid.; QS: ظاہر الدین، ۷۵) دے سپرد کيتا گیا تے قابلیت تے قابلیت دی وجہ توں اس نے قابلیت دا مظاہرہ کیتا، اوہ بہت نیڑے ہو گیا، اس نے پایا کہ مسعود نے "عرانیہ دا صوبہ اسنوں بطور تحفہ دتا"۔ راج پُتر(شہزادہ) ارسلان، جو توغرل دوم دا پُتر سی، وی شروع توں ہی ایلدگز دی سرپرستی وچ سی (ibid.)، لیکن اک ہور کہانی دے مطابق، ارسلان اپنے سرپرست البغوش (الباغوش) دی موت دے بعد آذربائیجان چلا گیا۔ ۵۴۹ عیسوی وچ ، تے ایلدگز اس دا اتابیک بن گیا (راونڈی، ۲۸۵؛ حسینی، ۲۴۶؛ ابن اثیر، ۱۱/۲۶۷-۲۶۸)۔ایرانیکا ، II/890)، مشکوک اے۔ کیونجے روایات دے مطابق بظاہر ۵۳۰ ہجری توں ۵۴۰ ہجری تک دوسرے مشہور کمانڈر جداں قراسانگر (متوفی ۵۳۵ ہجری)، چاولی جندھر (متوفی ۵۴۱ ہجری)، عبدالرحمٰن بن تغراق تے خاص بیگ بن (بیلنگاری) نے آران اُتے حکومت کيتی۔ آذربائیجان دیکھو: ظاہر الدین، ۶۱-۶۲؛ ابن اثیر، ۱۱/۴۶، ۶۱، ۶۴، ۷۷، ۷۹، ۱۱۶-۱۱۸)۔ پر، ۵۴۰ عیسوی وچ ، ایلدگز نوں آذربائیجان دے سب توں طاقتور حکمراناں وچ شمار کيتا جاندا سی۔ظہیر الدین نیشاابوری (صفحہ ۵۸) دے مطابق، ايسے سال، ایلدگز، جو مسعود دی درخواست اُتے "خاص خادماں وچ سب توں ودھ فرمانبردار" سی۔ بزابہ (بوزابہ) دے نال جنگ ماں اس دی مدد دے لئی آذربائیجانی فوج دا نال دتا۔فارس دا امیر دوڑا (یہ وی دیکھو: راوندی، ۲۳۳؛ ابن اثیر، ۱۱/۱۰۴)۔ اس دے بعد بظاہر یلدگس ہمدان وچ ہی رہے لیکن اگلے سال جدوں عبدالرحمٰن بن تغایراک نوں حکومت اران دے پاس بھیجیا گیا تاں اوہ دارالخلافہ وچ الدیگز جداں شہزادےآں دی سازش دے بھَو توں سلطان دی اجازت توں اسنوں اپنے نال اران لے گیا۔ اس دے خلاف (ظاہر الدین، ۶۲؛ راوندی، ۲۳۷)۔ عبدالرحمن گنجا وچ ماریا گیا تے گنجا تے آران دی حکومت خاص بے (ظاہر الدین، ibid.) دے قبضے وچ آگئی۔ ايسے سال (۵۴۱ھ) وچ ، ایلدگز اک بار فیر بوزابہ بغاوت نوں دبانے دے لئی مسعود دی مدد دے لئی دوڑ پئے (ہومو، ۶۳-۶۴؛ راوندی، ۲۴۱-۲۴۲)۔
پہلی بار ابن اثیر (۱۳۲/۱۱) نے ۵۴۳ عیسوی دے واقعات وچ گنجہ تے آران دے حکمران دے طور اُتے ایلدگز دا ذکر کيتا۔ لہٰذا، ۵۴۱ تے ۵۴۳ دے درمیان، تے غالباً ۵۴۱ ہجری وچ ، یعنی اران دے گورنر خاص بی کے، مسعود دے نال راجگڑھ دی طرف بھاگنے دے بعد، اس نے اس شہر دی حکومت حاصل کيتی (حسینی، ۲۲۴-۲۲۵؛ بھی۔ دیکھو: لن پول، ۲/۳۰۹)، لیکن جدوں ۵۴۳ عیسوی وچ ، سلطان مسعود نے دوبارہ ایران تے عراق دی حکومت خاص بے (راونڈی، ۲۴۳) نوں دے دی، تاں اس نے دوسرے حکمراناں دے نال نال سنجر، طاقتور سلجوق دا غصہ بھڑکا دتا۔ خراسان وچ سلطان ایلدگز، جنہاں نے آران وچ اپنے اڈے نوں خطرے وچ دیکھیا۔ اس نے کچھ دوسرے مشہور شہزادےآں دے نال مل کے سلطان مسعود دے خلاف فوجاں وچ شمولیت اختیار کيتی تے بغداد دا محاصرہ کے لیا، لیکن اوہ خلیفہ دی کابینہ دے سربراہ عون الدین ابن ہبیرہ (HM) دے خلاف کامیاب نہ ہوسکا (بندری، ۲۰۴-۲۰۵؛ ابن جوزی، عبد العزیز)۔ رحمن، ۱۸/۶۴-۶۶ ابن اثیر، ۱۱/۱۳۲-۱۳۴)۔ دوسری طرف، ایلدگز، اک آرمینیائی مورخ دے مطابق (Mkhitargash، ۴۸۷) نے گنجا تے نخچیوان نوں فتح کيتا سی، اس نے مسعود دی اطلاع دی نافرمانی کيتی۔ انہاں دناں سنجر دے ناں توں جو سکے اس نے تراشے سن، اوہ اس سریپچی دی نشاندہی کردے نيں (دیکھو: ایرانیکا ، II/۸۹۱ )۔
سلطان مسعود دا انتقال ۵۴۷ ہجری وچ ہويا تے کچھ عرصے دے بعد ملک شاہ ابن محمود، اس دے بھائی محمد (ر. ۵۴۸-۵۵۷ ہجری) نے تخت سنبھالیا۔ بھانويں ایلدگز نے اس دی اطاعت دی تے ایران دی حکومت وچ رہے (دیکھو: حسینی، ۲۳۹-۲۴۰)، محمد نے شروع توں ہی بااثر ترک حکام دا مقابلہ کرنا شروع کر دتا تے خاص بے نوں چال توں مار ڈالیا تے اپنے مکروہ وزیر دے حکم اُتے اس دا سر قلم کر دتا۔ القاسم درغازینی (ح) نے مراغہ دے مالک الدیگس تے آغا سنقر دوم (ابن آغا سنقر یا ارسلان آبے) احمدیلی نوں بھیجیا سی۔ خاص بے دے قتل نے، جس نے آذربائیجان اُتے کئی سالاں تک طاقتور حکومت کیتی، نے ایلدگز دی آزادی دی راہ ہموار کيتی۔ اس واقعہ دے بعد، آذربائیجان آہستہ آہستہ سلجوک حکومت دے اثر و رسوخ دے دائرے توں باہر نکل گیا، تے ایلدگز تے آق سنقر II، حمدستان دے سلطان محمد دے خلاف سن (بندری، ۲۱۲-۲۱۳)۔
عمادالدین کاتب دے مطابق سب توں پہلے ایلدگز تے آق سنقر نے سلطان محمد دے چچا سلیمان شاہ دے اس دے خلاف دعوے دی حمایت دی تے اسنوں ہمدان لے جا کے تخت اُتے بٹھایا، لیکن سلیمان شاہ نے ایسا راستہ اختیار کيتا جس نے نفرت نوں ہويا دتی۔ لوک. اس دی وجہ توں یلدگس تے آغاسنگار آران تے آذربائیجان واپس آگئے تے سلطان محمد جو اصفہان بھج گیا سی، ۵۴۸ء وچ دوبارہ ہمدان آیا تے حکومت سنبھالی (بندری، ۲۱۴-۲۱۵؛ قصص: ظاہر الدین، ۶۸) -۶۹)۔ دوسری طرف سلجوقی خاندان دے زوال دے دوران عباسی خلیفہ المقطفی نے نہ صرف خلافت نوں انہاں دے قبضے توں چھڑانے دی کوشش کيتی بلکہ سلجوقیاں دے اندرونی معاملات وچ وی مداخلت دی تے ۵۵۰ ہجری وچ بغداد وچ اس نے سلطان محمد دے بجائے سلیمان شاہ دے ناں خطبہ دتا، اس نے کہیا کہ وچ ہمدان توں بغداد بھج گیا سی۔ سلیمان شاہ اس دے بعد ایلدگز دی طرف بھجے، لیکن اسنوں اس توں راضی نہ کر سکے (بندری، ۲۲۲-۲۲۳)۔ اک ہور کہانی دے مطابق ایلدگز نے سلیمان شاہ دے نال اتحاد کيتا لیکن محمد شاہ دے نال جنگ ماں اسنوں شکست ہوئی تے سلیمان شاہ نوں قید کر ليا گیا۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود ایلدگز نے اک بہانہ بنایا تے حکومت ایران وچ رہ کے حکم دتا (حسنی ۲۵۳-۲۵۵؛ قس: ظاہر الدین، ۶۹-۷۰؛ راوندی، ۲۶۲-۲۶۶)۔ ایہ اطاعت ودھ دیر تک قائم نہ رہ سکی تے جدوں سلطان محمد نے ۵۵۱ء وچ بغداد دا محاصرہ کيتا تاں خلیفہ دے وزیر ابن ہبیرہ دی حوصلہ افزائی اُتے ایلدگز دوسری طرف توں ہمدان دی طرف سرپٹ پيا تے سلطان محمد نوں بغداد چھڈنا پيا (بندری، ۲۳۲-۲۳۲; حسینی، ۲۴۷-۲۴۸؛ ابن اثیر، ۱۱/۲۱۲-۲۱۴، ۲۱۵؛ ظاہر الدین، ۷۰-۷۱)۔
سلطان محمد دی وفات ۵۵۴ ہجری وچ ہوئی تے شہزادےآں دے اک گروہ نے خلیفہ دی حمایت توں سلیمان شاہ نوں تخت اُتے بٹھایا تے اپنے لے پالک بیٹے ارسلان بن تغرل دی حکومت دے خواہاں یلڈیگس نوں خوش کرنے دے لئی انہاں نے آران اُتے اس دی حکمرانی کيتی تصدیق کيتی۔ ارسلان نوں جاگیر عطا کيتی۔بندری، ۲۶۲-۲۶۳؛ ظہیر الدین، ۷۶)۔ سلیمان دی حکومت جو بادشاہت توں بالکل غافل سی، ۷ ماہ توں ودھ نہ چل سکی تے امیر شرف الدین گرد بازو دی حوصلہ افزائی توں اوہ ولی عہد نوں ہمدان لیا کے ارسلان شاہ دے ناں اُتے تخت اُتے بٹھایا، تے اس نے خود اس دی تے امور دی ذمہ داری سنبھالی (بندری، ۲۷۱؛ ظاہر الدین، عبید؛ راوندی، ۲۷۷-۲۷۹؛ حسینی، ۲۵۷-۲۵۸؛ ابن اثیر، ۲۶۷-۲۶۶-۱۱) لیکن عباسی خلیفہ نے ارسلان دی حکومت نوں تسلیم نئيں کيتا تے وزیر ابن ہبیرہ نے مراغہ، رے تے فارس دے حکمراناں نوں الدیگس تے آق سنقر احمدیلی، اننج، عکاش تے سنقر دے گورنراں دے خلاف اکسایا تے اوہ محمد بن طغرل سلجوق نوں چاہندے سن، جنہاں دی حمایت کيتی گئی۔ عتیق فارسی سی، اوہ اسنوں تخت اُتے لے گئے۔
عام طور پر، ایلدگز دی حکمرانی دا موازنہ جارجیا دے بگراتونی بادشاہاں دی بحالی دی طاقت توں کيتا جا سکدا سی، تے ایران تے آذربائیجان وچ انہاں دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنا ایلدگز دے اہم ترین خدشےآں وچوں اک سمجھیا جاندا سی (دیکھو: Bosworth، ۱۷۸-۱۷۹ )۔ اس توں پہلے، تقریباً ۵۴۸ عیسوی، آرمینیائی مورخ، مخترگاش (صفحہ ۴۸۷ ) دی رپورٹ دے مطابق، ایلدگز نے عیسائیاں دے اک گروہ دی درخواست پر، خاص بیگ بن پیلنگری دے چچازاد بھائی روادی دے ہتھ توں گانجہ کھو لیا سی۔ (ہور دیکھو: بندری، ۲۱۴)۔ بھانويں ایلدگز نے آران نوں پرسکون کيتا تے اسماعیلیاں نوں کچل دتا جنہاں نے اسنوں لُٹ لیا سی، فیر وی اسنوں جارجیائیاں توں خطرہ سی (مختارگاش، ۴۸۸بالآخر آرمینیائی سرزمین اُتے انہاں دے اثر و رسوخ نوں ختم کر دتا تے ۵۵۸ ہجری دے آس پاس ارسلان شاہ تے سکمان، امیر خلت تے آرمینی شاہ دے نال مل کے انہاں نوں شکست دتی تے انی دا شہر امیر شہنشاہ شدادی نوں دے دتا تے واپس آ گئے۔ ہمدان نوں (ابن ازرق، ۳۶۱، ۳۶۲، ۳۶۴؛ ظاہر الدین، ۷۷، ۷۸؛ QS: مخترگیش، ۴۸۹-۴۹۰ ؛ ایہ وی دیکھو: منورسکی، "مطالعہ"، ۲۸، ۹۲-۹۳ )۔ ۵۶۰ ہجری وچ ، ایلدگز نے اتابکان فارس دے نال صلح کيتی تے ملک اُتے حکومت کرنے والے انانج نوں دبانا شروع کيتا۔ جنگ تے اڑان تقریباً ۳ سال تک جاری رہی تے آخر کار، انانج نوں قتل کرنے دے بعد، ایلدگز نے اس ملک دی حکومت اپنے بیٹے نصرت الدین محمد (حسینی، ۲۶۱-۲۶۷) نوں دے دتی۔ ایلدگز، جنہاں نے انہاں دناں وچ دو اطراف توں اپنی حمایت کی، یعنی مازندران وچ باوند قبیلہ تے خوارزمشاہ دا ارسلان قبیلہ، جس نے اپنے مخالفین دی حمایت کيتی۔ اس نے خطرے وچ دیکھیا (لوتھر، "دی اینڈ..."[۲]اس نے سب توں پہلے مازندران اُتے حملہ کيتا تے قلعہ فیروزکوہ دا محاصرہ کیتا، لیکن اوہ کامیاب نئيں ہويا تے واپس آیا ("حکومت دے آغاز وچ ..."، ۱۱۲؛ ایہ وی دیکھو: H.D. ، الباوند )۔ فیر ۵۶۲ ہجری وچ خراسان دے امیر معید ایابہ دی دعوت اُتے خوارزمشاہ دا مقابلہ کرنے دے لئی روانہ ہوئے لیکن جدوں بسطم پہنچے تاں معید نے وعدہ خلافی دی تے خوارزم شاہ دے قبیلہ ارسلان دے سامنے سرتسلیم خم کيتا تے خطبہ دتا۔ نیشابور وچ اس دا ناں اس طرح خراسان سلجوق دے علاقے توں نکل آیا تے لوڑ دے تحت الدیگ واپس آگئے (حسینی، ۲۷۷-۲۷۸؛ قفس اوغلی، ۹۸-۱۰۰)، لیکن کرمان دے واقعات وچ مداخلت کرکے، جتھے اس دے بیٹےآں دے درمیان تنازعہ سی۔ تغرل شاہ (۵۶۳) دے جانشین نے ارسلان دی حمایت کی، جو اپنے پسندیدہ دعویداراں وچوں اک سی، تے اسنوں اوتھے دا حکمران مقرر کيتا (حسینی، ۲۷۹-۲۸۱؛ محمد، ۵۱-۶۱)۔
اتابیک تے اس دے نوجوان شہزادے دے لئی مغرب تے شمال مغرب وچ حالات ودھ سازگار نئيں سن ۔ ۵۶۳ عیسوی وچ ، آق سنقر دوم، اتبیک مراغہ، تے عباسی خلیفہ دے درمیان اک نواں اتحاد، جس نے ارسلان دی حکومت نوں کدی تسلیم نئيں کیتا، سلجوق حکومت دے خلاف ابھریا۔ اس سب دے باوجود پہلوان نے اس توں صلح کر لئی تے ہمدان واپس چلا گیا (ابن اثیر، ۳۳۲/۱۱)۔ بھانويں ایلدگز نے اسنوں احمدیاں دے علاقے توں اگے ودھنے توں روک دتا تے اپنی فوج نوں آغاسن گڑھ دی طرف ودھایا، لیکن ایہ خاندان اک حد تک مراگاہ وچ آزادی دا حکم دیندا رہیا تے ایلدگز دا اس علاقے وچ کم اثر سی۔
اتابکان موصل دے نال ایلدگز دے تعلقات دے بارے وچ ودھ معلومات نئيں نيں۔ پر، ۵۶۲ عیسوی وچ ، قطب الدین مودود بن زنگی، موصل دے اتابیک نے، ارسلان دے ناں توں اک خطبہ دتا تے ایلدگز توں دوستی کر لئی (دیکھو: حسینی، ۲۷۹)۔ لیکن ۵۶۶ عیسوی وچ ، نورالدین محمود زنگی دے بھتیجے سیف الدین غازی ثانی دی حمایت دی وجہ توں، موصل اُتے ایلدگز دا اثر مکمل ہو گیا (ابن اثیر، ۱۱/۳۶۲-۳۶۵)۔ اس دے بعد توں، ایلدگز نے اپنے معاملات نوں منظم کرنے تے سلجوقی سلطنت دے دو اہم علاقےآں، یعنی ہمدان تے آذربائیجان (cf. Hosseini، ۲۸۲) وچ خود نوں قائم کرنے دی کوشش کيتی۔ اپنی زندگی دے آخر وچ ، اوہ جارجیاں دے نال جنگ ماں شامل رہے، جنہاں نے سرحدی علاقےآں اُتے مسلسل حملے کيتے، تے ایتھے تک کہ ۵۷۰ ہجری / ۱۱۷۴ عیسوی وچ ، انہاں نے عینی شہر نوں شدادیاں دے ہتھ توں کھو لیا۔ ايسے سال ایلدگز دا پہلا حملہ شکست کھا گیا لیکن فیر اس نے اپنے بیٹےآں نصرت الدین محمد تے قزل ارسلان دے نال نال اخلت دے مالک شاہ ارمان دے نال مل کے جارجیا دے علاقےآں نوں لُٹ لیا (ابن ازرق، ۳۶۵؛ حسینی، ۲۸۳؛ راوندی، ۲۹۸-۲۹۹)۔ موت تریخ وکھ وکھ اے: ۵۶۸ ہجری (ابن اثیر، ۳۸۸/۱۱؛ حمداللہ، ۴۶۲)، ۵۷۰ ہجری (راوندی، ۳۰۰؛ حسینی، ibid.) تے ۵۷۱ ہجری (ظاہر الدین، ۸۲؛ ایہ وی دیکھو: ابن اثیر، ۳۸۸/۱۱؛ حمداللہ، ۴۶۲) ازراق، ibid.، کہ ايسے سال محرم وچ جارجیا اُتے آخری ایلدگز دا حملہ)، بظاہر اس دی موت ۵۷۰ دے آخر وچ یا ۵۷۱ عیسوی دے اوائل وچ نخچیوان وچ ہوئی (دیکھو: منورسکی، "مطالعہ"،۹۹ )۔ ارسلان دے دور وچ ایلدگز نوں سلجوق سلطنت دا حقیقی حکمران سمجھیا جاندا سی تے ارسلان دے پاس صرف سلطنت دا ناں سی۔ ایہ کہیا جاندا اے کہ اسنوں اپنے گود لئی ہوئے والد الدیگز دے ووٹ دا ظلم پسند نئيں سی، لیکن اس دی ماں نے اس لڑکے نوں سلجوق حکومت نوں مضبوط کرنے دے لئی ایلڈیگز دی کوششاں دی چيتا دلاندے ہوئے پرسکون کیتا، جس دا علاقہ جارجیا دی سرحداں توں لے کے کرمان تک پھیلا ہويا سی۔ ۲۸۲؛ ہور دیکھو: ابن اثیر، ۱۱/۳۸۸-۳۸۹؛ ذہبی، ۲۱/۱۱۲)۔ ایلدگز دی ذہانت تے انصاف دی تعریف کيتی گئی اے (ابن اثیر، ibid.) اس دا اختیار اِنّا وڈا سی کہ آرمینیائی مورخ مخترگیش (صفحہ ۴۸۹ ) اسنوں سارے ایران دا حکمران مندا اے۔
(حق ۵۷۱-۵۸۲ھ / ۱۱۷۵-۱۱۸۶ء)۔ راوندی (ص ۳۳۱) نے اپنا نام، لقب تے لقب اس طرح دتا اے: "ملک معظم اتبک اعظم خاقان عجم شمس الدنیا و الدین نصرۃ الاسلام و المسلمین ابو جعفر محمد بن الدگز"، لیکن اکثر ذرائع وچ اس دا ناں محمد [جہان] پہلوان اے۔ اوہ توغرل دوم دی بیوہ مومنہ سواݨی توں پیدا ہوئے تے اپنے والد ایلدگز دی کئی مہماں وچ حصہ لیا۔ جدوں 556 AD وچ ایلدگز نے ارسلان نوں ہمدان وچ تخت نشین کيتا تاں نصرت الدین نے محمد نوں "حجاب دا امیر" بنایا (ظاہر الدین، ۷۸؛ راوندی، ۲۸۲، ۲۹۲؛ حسینی، ۲۵۷)۔ نصرت الدین نے فیر رے دے گورنر حسام الدولہ اننج دی دھی نال شادی کيتی۔ پر، جدوں ایلدگز Inanj توں لڑنے دے لئی گیا تاں محمد وی اپنے والد دے نال گیا (Homo, 260) تے Inanj نوں قتل کرنے دے بعد اسنوں رے دی حکومت مل گئی (ظاہر الدین، ۸۱)۔
جب نخچیوان وچ الدگز دا انتقال ہويا تاں محمد، جو ہمدان وچ سلطان ارسلان دے نال سی، خفیہ طور اُتے آذربائیجان آیا تے اپنے والد دی جگہ لے لی، لیکن ارسلان، جو اپنی زندگی وچ کدی وی طاقتور ابن عتیق دے اثر توں خود نوں آزاد نئيں کر سکیا سی۔ گود لیا باپ ایلدگز، ہن اس نے موقع لیا، اس نے آزادی دے لئی موزاں دیکھیا، سلجوق حکمراناں نے اسنوں نہ صرف ایلدگز خاندان دی حکمرانی نوں ختم کرنے بلکہ بغداد تے موصل نوں فتح کرنے دی ترغیب دتی۔ چنانچہ ارسلان آذربائیجان چلا گیا، اوہ بیماری دی وجہ توں زنجان واپس آیا تے راستے وچ ہی فوت ہو گیا (حسینی، ۲۸۳-۲۸۴؛ ہور دیکھو: لوتھر، "رپورٹ..."[۳]، ۳۹۷ )۔ سلجوقی دور دے بعض منابع دی روایتاں توں معلوم ہُندا اے کہ نصرت الدین محمد دے حکم اُتے ارسلان نوں زہر دے کے ماریا گیا سی (دیکھو: بندری، ۲۷۵؛ راوندی، ۳۵۱)۔ ارسلان دی وفات دے بعد، محمد اپنے جوان بیٹے طغرل نوں، جو نخچیوان وچ اس دے نال رہ رہیا سی، ہمدان دے پاس لیایا تے اسنوں تخت اُتے بٹھایا، تے اس نے عتابک دے لقب توں اس دے معاملات دی ذمہ داری سنبھالی (حسینی، ۲۸۴)۔ سب توں پہلے، اس خطرے نوں دور کرنے دے لئی، اس نے سلجوقی سلطنت دے وکھ وکھ علاقےآں دے گورنراں نوں اپنے غلاماں وچوں منتخب کيتا (روانڈی، ۳۳۵)، فیر اس نے خوزستان، آذربائیجان تے فارس وچ اپنا اثر و رسوخ ودھایا، تے آذربائیجان اُتے قبضہ کرنے دے بعد، اس نے سلطنت دے وکھ وکھ علاقےآں دے گورنراں دا انتخاب کيتا۔ تبریز دی حکومت اپنے بھائی غزل نوں ارسلان داد (ابن اثیر، ۱۱/۴۲۳؛ "حکومت دے آغاز وچ "، ۱۴۳؛ واصف، ۱۵۰)۔ ايسے وقت، ارسلان سلجوق دا بھائی محمد، جس نے بادشاہ ہوݨ دا دعویٰ کيتا سی، شرف الدین بن شاملہ دی حمایت دے بغیر، شرف الدین بن شاملہ، محمد پہلوان توں لڑنے دے لئی نکلیا، لیکن اس دی فوج دے ہتھوں شکست کھا گئی۔ آخر کار پھڑیا گیا (حسینی، ۲۸۶-۲۸۴)۔
محمد پہلوان تے عباسی خلافت دے درمیان تعلقات دے بارے وچ ، حسینی دا خیال اے کہ خلیفہ نے انہاں دی حکمرانی نوں تسلیم کيتا تے اسنوں لباس (ibid.) بھیجے، لیکن اک ہور رپورٹ توں پتہ چلدا اے کہ خلیفہ نے کدی وی محمد دی راکھی وچ شہزادے دے ناں اُتے خطبہ نئيں دتا۔ پہلوان نے ایتھے تک کہ اپنے نمائندے نوں اپنے دروازے توں بھگا دتا (ابن جوزی، یوسف، 8 (1) / ۳۳۰)۔ ایسا لگدا اے کہ محمد پہلوان دے دور وچ سلجوق دے علاقے دے مشرق وچ حالات پہلے توں ودھ پرسکون سن کیونجے سلطان تک خوارزم شاہ نے اس توں دوستی شروع کر دتی سی۔ تیکاش نے پہلوان نوں لکھے گئے چار خطوط اس گل دی نشاندہی کردے نيں (ان خطوط دے متن دے لئی دیکھو: بہاؤالدین، ۱۶۵-۱۸۲؛ہور دیکھو: قفس اوغلی، ۱۳۶-۱۳۷)۔
محمد پہلوان دی زندگی دا اختتام صلاح الدین ایوبی دی فتوحات دے نال ہويا، تے بظاہر ايسے وقت (۵۸۱ھ / ۱۱۸۵ء) وچ سلطان ایوبی نے موصل اُتے الدغزیان دی حکومت دا خاتمہ کيتا تے اخلت اُتے قبضہ کر ليا۔ محمد اپنے آپ توں مقابلہ کرنے دے لئی گئے، لیکن معاملہ امن دے نال ختم ہويا تے صلاح الدین اوتھے توں چلا گیا (دیکھو: ابن جوزی، یوسف، 8 (1) / ۳۸۴)؛ ابن اثير، ۱۱/۵۱۴; ابن ابری، ۲۲۰; ابن خلکان، ۲۰۶/۵)۔ محمد پہلوان بالآخر ۵۸۲ عیسوی دے آغاز وچ رے وچ انتقال کر گئے (بندری، ۲۷۵؛ حسینی، ۲۸۹؛ ابن اثیر، ۱۱/۵۲۵؛ قس: ابو حامد، ۸۵، جو اس دی وفات دی تریخ ۵۸۱ عیسوی دسدی اے )۔ ہمدان منتقل ہوݨ دے بعد، انہاں دی لوتھ (لاش) نوں انہاں دے والد دی قبر دے پاس دفن کيتا گیا ("حکومت دے آغاز وچ "، ۱۵۲)۔ ایلدگزاں دے اک ہم عصر تریخ دان راوندی نے محمد پہلوان دی بہادری تے کارکردگی دی تعریف کيتی تے اس دا خیال اے کہ طغرل دی ظاہری حکومت دے پہلے ۱۰ سالہ دور وچ لوک اس دے تعاون دے سائے وچ خوشحالی تے سلامتی وچ رہندے سن (صفحہ ۳۳۴- ۳۳۴؛ ہور دیکھو: ابن اثیر، ۱۱/۵۲۵-۵۲۶؛ قص: ابن جوزی، یوسف، 8 (1) / ۳۹۱)۔ اس دی موت دے بعد سلجوق دے علاقے وچ فسادات تے تنازعات نے جنم لیا۔ اک طرف توغرل جو ہن بلوغت دی عمر نوں پہنچ چکيا سی، آزادی چاہندا سی تے دوسری طرف محمد پہلوان دے غلام جنہاں دے پاس اہم ملازمتاں سی، اس دے جانشیناں دے مخالفین وچ شامل ہو گئے (روانڈی، ۲۳۵؛ " حکومت دے آغاز وچ ، ۱۵۱-۱۵۲؛ وی نوٹ: لوتھر، "رپورٹ"، ۳۹۷ دے بعد)، لیکن انہاں فسادات دی سب توں اہم وجہ محمد پہلوان دی اولاد وچ سلجوقی علاقے دی تقسیم سی۔ اس دی وصیت دے مطابق، آذربائیجان تے آران نوں اس دے وڈے بیٹے ابوبکر کے پاس چھڈ دتا گیا، تے ہمدان نوں ازبک، جس دی ماں اک ترک لونڈی سی۔ رے تے اصفہان تے باقی عراق وی اننج محمود تے امیر امیران عمر دے زیر اثر سن، جو اننج سواݨی دے بچےآں وچوں اک سن ۔ محمد پہلوان دے بھائی مظفر الدین غزل ارسلان نوں سرکاری علاقے دی نگرانی دے لئی تغرل دی نگرانی وچ اپنے فرائض انجام دینے دے لئی مقرر کيتا گیا سی (حسینی، ۲۸۹-۲۹۰)۔ اک طرف توغرل جو ہن بلوغت دی عمر نوں پہنچ چکيا سی، آزادی چاہندا سی تے دوسری طرف محمد پہلوان دے غلام جنہاں دے پاس اہم ملازمتاں سی، اس دے جانشیناں دے مخالفین وچ شامل ہو گئے (روانڈی، ۲۳۵؛ " حکومت دے آغاز وچ ، ۱۵۱-۱۵۲؛ وی نوٹ: لوتھر، "رپورٹ"، ۳۹۷ دے بعد)، لیکن انہاں فسادات دی سب توں اہم وجہ محمد پہلوان دی اولاد وچ سلجوقی علاقے دی تقسیم سی۔ اس دی وصیت دے مطابق، آذربائیجان تے آران نوں اس دے وڈے بیٹے ابوبکر کے پاس چھڈ دتا گیا، تے ہمدان نوں ازبک، جس دی ماں اک ترک لونڈی سی۔ رے تے اصفہان تے باقی عراق وی اننج محمود تے امیر امیران عمر دے زیر اثر سن، جو اننج سواݨی دے بچےآں وچوں اک سن ۔ محمد پہلوان دے بھائی مظفر الدین غزل ارسلان نوں سرکاری علاقے دی نگرانی دے لئی تغرل دی نگرانی وچ اپنے فرائض انجام دینے دے لئی مقرر کيتا گیا سی (حسینی، ۲۸۹-۲۹۰)۔ اک طرف توغرل جو ہن بلوغت دی عمر نوں پہنچ چکيا سی، آزادی چاہندا سی تے دوسری طرف محمد پہلوان دے غلام جنہاں دے پاس اہم ملازمتاں سی، اس دے جانشیناں دے مخالفین وچ شامل ہو گئے (روانڈی، ۲۳۵؛ " حکومت دے آغاز وچ ، ۱۵۱-۱۵۲؛ وی نوٹ: لوتھر، "رپورٹ"، ۳۹۷ دے بعد)، لیکن انہاں فسادات دی سب توں اہم وجہ محمد پہلوان دی اولاد وچ سلجوقی علاقے دی تقسیم سی۔ اس دی وصیت دے مطابق، آذربائیجان تے آران نوں اس دے وڈے بیٹے ابوبکر کے پاس چھڈ دتا گیا، تے ہمدان نوں ازبک، جس دی ماں اک ترک لونڈی سی۔ رے تے اصفہان تے باقی عراق وی اننج محمود تے امیر امیران عمر دے زیر اثر سن، جو اننج سواݨی دے بچےآں وچوں اک سن ۔ محمد پہلوان دے بھائی مظفر الدین غزل ارسلان نوں سرکاری علاقے دی نگرانی دے لئی تغرل دی نگرانی وچ اپنے فرائض انجام دینے دے لئی مقرر کيتا گیا سی (حسینی، ۲۸۹-۲۹۰)۔
(حق ۵۸۲-۵۸۷ھ / ۱۱۸۶-۱۱۹۱ء)۔ اپنے بھائی محمد دی طرح، اوہ طغرل دی بیوہ مومنہ سواݨی توں پیدا ہويا سی، تے الدیگس دے زمانے وچ ، اس نے کچھ لڑائیاں وچ فوج دی کمان دی سی (ظاہر الدین، ۷۹، ۸۱؛ ابن اثیر، ۱۱/۲۶۸) تے ارسلان سلجوق دے دورِ حکومت دے آغاز وچ انہاں نوں "امیر صلاح" مقرر کيتا گیا سی، اوہ مقرر کيتا گیا سی (حسینی، ۲۵۷) تے اپنے بھائی محمد دے زمانے وچ ، اس عہدے نوں برقرار رکھنے دے علاوہ، اوہ ایران تے آذربائیجان دی حکومت اُتے وی فائز رہے (راونڈی) ، ۳۳۸؛ حسینی، ۲۲۸)۔
محمد دی وفات دے بعد، قزل ارسلان ہمدان آیا تے طغرل نے اس دا استقبال کیتا، تے اتابکی نے اسنوں سنبھال لیا (رواندی، ۳۳۸-۳۳۸؛ حسینی، ۲۹۱)۔ اننج سواݨی، جس نے قزل ارسلان دے نال ابوبکر ولد محمد پہلوان دی زبردست مقبولیت دی قدر نئيں کيتی، قزل ارسلان دے آلا دُوآلا کچھ نامور سلجوقی کمانڈراں، جداں جمال الدین ایابیہ تے سیف الدین روس نوں اپنے بچےآں دی کفالت دے لئی اکسایا، قتل کر دتا۔ اننج تے امیر امیران عمر، تے اوہ دونے اننج سواݨی دے پاس رے دے پاس گئے، طغرل وی قزل ارسلان دے آکڑ توں ناخوش سی (دیکھو: ابو حامد، ۸۶)، جدوں اوہ قزل ارسلان دے نال باغی کمانڈراں دا مقابلہ کرنے دے لئی رے دے پاس گیا، اوہ اپنی فوج توں وکھ ہو گیا (۵۸۳ھ) تے رے وچ چلا گیا۔باغی کمانڈر جو دمغان فرار ہو گئے سن اس وچ شامل ہو گئے (راونڈی، ۳۴۱؛ حسینی، ۲۹۲-۲۹۱)۔ قزل ارسلان طغرل دے پِچھے چلا لیکن اوہ اس دے ہتھوں شکست کھا کر آذربائیجان چلا گیا (ابو حامد، ibid.) تے طغرل ہمدان آیا تے آزادانہ طور اُتے تخت اُتے بیٹھیا تے اننج سواݨی دی کوششاں توں اوہ طغرل نوں اپنے پاس لے جانے اُتے راضی ہو گیا۔ اتابکی، لیکن اس نے معاملات دا انتظام نئيں چھڈیا، تے خاص طور اُتے سیف الدین روس تے ایابیہ دے درمیان اس دے تنازعہ نے طغرل دربار وچ افراتفری تے پریشانی دا باعث بنا (حسینی، ۲۹۳؛ راوندی، ۳۴۴-۳۴۵)۔ انہاں سب دے باوجود طغرل نے اس فوج نوں شکست دتی جسنوں خلیفہ الناصر عباسی نے اپنے وزیر جلال الدین بن یونس دے نال اس توں لڑنے دے لئی بھیجیا سی (حسینی، ۲۹۵-۲۹۴؛ ابن اثیر، ۲۵/۲۴/۱۲؛ راوندی، ۳۴۵-۳۴۶) اوہ ۵۸۴ ہجری وچ قزل ارسلان تے خلیفہ دی فوج دے حملے نوں برداشت نہ کرسکا تے آذربائیجان فرار ہوگیا (حسینی، ۲۹۶)۔ قزل ارسلان نے ہمدان وچ سنجار بن سلیمان نوں تخت اُتے بٹھایا تے اناج سواݨی نوں اپنی بیوی بنالیا، لیکن فیر خلیفہ دے اکسانے اُتے اس نے سنجار نوں معزول کرکے خود تخت سنبھال لیا (راوندی، ۳۶۳)۔ طغرل دی اپنی حکومت نوں بحال کرنے دیاں کوششاں کدرے وی کامیاب نہ ہو سکن تے اس سلسلے وچ صلاح الدین ایوبی دی اپیل وی ناکام رہی۔ چنانچہ طغرل خود قزل ارسلان (۵۸۶ھ) دی جنگ وچ آیا، لیکن شکست کھا کر گرفتار ہو گیا (ابو حمید، ۸۸-۸۹؛ قص: حسینی، ۲۹۸؛ ہور دیکھو: عماد الدین، ۳۵۴-۳۵۵)۔ قزل ارسلان نوں شعبان ۵۸۷ وچ پراسرار طریقے توں قتل کيتا گیا۔ بعض نے اس دے قتل نوں اسماعیلیاں توں منسوب کيتا اے (Homo, 574-575; Aqsarai 26; Hamdallah, 467), جدوں کہ اناج سواݨی دے مطابق، اسنوں قتل کيتا گیا سی (راونڈی، ibid.؛ ابن جوزی، یوسف، 8 (1)/۴۰۶؛ "دولت شروع وچ "، ۱۵۴؛ قزل ارسلان دی موت دے بارے وچ روایات دے تجزیہ دے لئی دیکھئے: ہوتسمہ، ۱۴۲-۱۴۶)۔
(حق ۵۸۷-۶۰۷ھ / ۱۱۹۱-۱۲۱۰ء)۔ قزل ارسلان دے قتل دے بعد، اوہ آذربائیجان آیا تے اپنے چچا دی بجائے حکومت سنبھال لی (بندری، ۲۷۶؛ ابو حامد، ۸۹؛ حسینی، ۳۰۰)۔ دوسری طرف طغرل سلجوقی جیل توں رہائی دے بعد آذربائیجان توں ہمدان چلا گیا تے تخت اُتے بیٹھیا۔ بھانويں اودوں آذربائیجان دے اتابکان خاندان دا کوئی وی شخص سلجوق دے راجگڑھ وچ موجود نئيں سی، اس دے باوجود طغرل دی حکومت دے ابتدائی ایام اس دے حامیاں تے الدگزیان (ابو حامد، ibid.) دے درمیان شدید لڑائیاں وچ گزرے۔ رے وی ایلدگزi خاندان دی اک ہور شاخ، کٹلغ اننج تے اس دے بھائی امیر امیران عمر دے ہتھوں وچ چلا گیا، جو اپنی ماں اننج سواݨی دے نال، نصرت الدین، ابوبکر تے طغرل نال دشمنی رکھدے سن ۔ لیکن قزوین دے نیڑے اننج دا قتل طغرل سوم (جمادی الآخر ۵۸۸) دے ہتھوں شکست کھا گیا تے انجنج سواݨی دی شادی سلطان سجلوقی نال ہوئی (ہومو، ۸۹-۹۰؛ حسینی، ۳۰۱-۳۰۲؛ ابن اثیر، ۱۲/۹۴، ۱۰۶)۔ اس دے بعد قلطاغ اننج تے امیر امیران عمر آذربائیجان گئے لیکن انہاں نوں ابوبکر کے ہتھوں شکست ہوئی۔ امیراں دے امیر غردان دے شروان شاہ وچ شامل ہوئے تے فیر جارجیا دی ملکہ دے پاس پہنچے تے انہاں دی مدد توں ابوبکر نوں بلقان وچ شکست دتی تے اسنوں واپس نخچیوان لے گئے تے خود گنجا وچ حکومت سنبھال لی (حسینی، ۳۰۳-۳۷۰)، لیکن اوہ تھوڑی دیر بعد مر گیا تے ابوبکر نے اقتدار سنبھال لیا۔ اننج نوں قتل کرنا، جو ابوبکر توں فرار ہوݨ دے بعد دمغان وچ علاء تکش وچ شامل ہويا سی۔ ۵۹۰ ہجری وچ ، اوہ خوارزمیاں دے اک گروہ دے نال تغرل III دے خلاف گیا تے خواری وچ بری طرح توں شکست کھا گیا (روندی، ۳۶۶؛ ابو حامد، ۹۱) ايسے سال، اوہ تکش تے طغرل دے درمیان جنگ وچ وی موجود سی، تے اک کہانی دے مطابق، اس نے آخری سلجوق سلطان (حسینی، ۳۱۱-۳۱۳؛ "حکومت دے آغاز وچ "، ۱۵۸-۱۵۹) نوں قتل کر دتا۔ تغرل III دی موت دے نال، عجم عراق اُتے سلجوقیاں دی حکومت ختم ہو گئی، تے تاکش ہمدان وچ رجب ۵۹۰ وچ تخت اُتے بیٹھیا۔
اننج دے قتل دے بعد، الدگزی خاندان نے عراق وچ سلجوقیاں دی میراث دا حصہ حاصل کرنے دی کوشش جاری رکھی۔ مثال دے طور پر، ابوبکر نے اک حملے وچ میثاق نوں توڑ دتا تے مشہور سٹوناونڈ قلعہ (خاور رے دے قریب) اُتے قبضہ کرنے دے لئی اگے ودھیا۔ اتغمش (ادغمش)، جو محمد جہاں پہلوان دے غلاماں وچوں اک سی، عراق وچ ابوبکر (ibid., 162, 166, 169) دے ناں توں تبلیغ وی کردا سی۔ پر اس دے بعد آذربائیجان دے اتابکان کدی وی عراق وچ ماضی دی طاقت دوبارہ حاصل نئيں کر سکے۔
ابوبکر دی آران تے آذربائیجان اُتے حکمرانی جو مسلسل جارجیائی حملےآں دی زد وچ سی، قائم نہ رہی تے اس دی نااہلی دے نتیجے وچ جارجیا دے لوک ۵۹۹ ہجری وچ ڈیوین دی طرف بھجے تے اس شہر اُتے قبضہ کر ليا تے ۶۰۲ ہجری وچ انہاں نے اخلت نوں لُٹ لیا۔ اطیر)، ۱۲/۱۸۳-۱۸۴، ۲۴۰)۔ ابن اثیر (۱۲/۲۴۲) دے مطابق جدوں ابوبکر جارجیا دے خلاف اپنی سرزمین دا دفاع نہ کر سکے تاں اس نے انہاں توں صلح کر لئی تے جارجیا دے بادشاہ دی دھی نوں اپنی بیوی بنا لیا، لیکن اس توں جارجیا دی جارحیت نہ رک سکی۔ جارجیائی توں پتہ چلدا اے کہ انہاں نے اردبیل نوں ۶۰۷ ہجری / ۱۲۱۰ عیسوی وچ فتح کيتا تے لُٹ مار دی تے تبریز تے شمالی ایران نوں گورگن تک فتح دا میدان بنایا (دیکھو: ایرانیکا ، II / 892 )۔ ۶۰۲ ہجری وچ مراغہ دے مالک علاء الدین احمدیلی تے ایریل دے گورنر مظفر الدین کوکباری آذربائیجان نوں فتح کرنے دے لئی ہمدستان بنے۔ ابوبکر نے جبل دے حقیقی حاکم اپنے عتغم توں مدد طلب کيتی تے مظفر الدین نوں خط وچ کِسے وی اقدام دے خلاف تنبیہ وی دی تے اوہ اربیل واپس چلا گیا تے ابوبکر نے اپنے اعتغام سمیت علاء الدین نوں پھنسایا۔ جو مراگاہ وچ اکیلا رہ گیا سی۔ لیکن ایہ معاملہ امن دے نال ختم ہويا (۶۰۴ ہجری) تے اس دے جوان بیٹے (۶۰۵ ہجری دے اوائل وچ )، ابوبکر نے، مراثی شہزادےآں دی جانشینی دے تنازع نوں ختم کيتا تے اس علاقے نوں اپنے علاقے وچ شامل کر ليا (ہومو، ۲۷۵/۱۲) تے آخر کار ۲۰ دے بعد۔ سال حکومت ۶۰۷ ہجری وچ فوت ہوئی ("حکومت دے آغاز وچ "، ۱۵۴؛ ہور دیکھو: حمداللہ، ۴۷۱)۔
(حق ۶۲۲-۶۰۷ھ / ۱۲۱۰-۱۲۲۵ء)۔ اکثر منابع نے انہاں نوں "ازبک دا بادشاہ" کہیا اے (مثال دے طور اُتے دیکھو: راوندی، ۳۸۸، جلد.؛ ابن اثیر، ۱۲۵/۱۲، جلد.) تے کچھ سکےآں اُتے "الملک الاعظم" دا لقب دتا گیا اے۔ " وی کندہ اے (دیکھو: منورسکی، "قفقاز.."[۱]، ۸۷۰ )۔ اپنے بھائی ابو بکر کے زمانے وچ علاء الدین تکش دے مشورے اُتے انہاں نوں ہمدان دی حکومت وچ مقرر کيتا گیا۔ اس دے والد محمد پہلوان دے کچھ غلام، جداں ستماز تے جمال الدین ایابہ، جو ہن کمانڈر سن، اس دی خدمت کردے سن، لیکن پہلوان دے اک ہور غلام کوکجہ نے ۵۹۳ عیسوی دے آس پاس ہمدان نوں لُٹ لیا (روانڈی، ibid.; QS: Jovini)۔ ، ۲/۳۸)۔ ازبک حکومت دے دوران - بھانويں عباسی خلیفہ نے اسنوں تسلیم کيتا سی - عراق عجم میثاق دی مہمات توں پریشان سی، جس دے سلطان خوارزم شاہ دے نال تعلقات وی تاریک ہو چکے سن ۔ آخر کار ۵۹۴ء وچ میاثاق نے ازبکاں تے انہاں امیراں نوں شکست دتی جو اس دے بھائی ابوبکر توں اس دی مدد دے لئی اک جنگ وچ پہنچے سن تے فتح دے نال حمدان وچ داخل ہويا تے عباسی خلیفہ دی منظوری توں تخت اُتے بیٹھیا۔
لیکن تکش نے خود عراق دا رخ کيتا تے نافرمان کمانڈر نوں قتل کر دتا۔ تکش دی روانگی دے بعد، ہمدان اک بار فیر ازبکاں دے ہتھ وچ آگیا (دیکھو: راوندی، ۴۰۰-۳۸۹)، عراق وچ میثاق فتنہ دے خاتمے دے بعد، کوکجہ نوں وی اس دے عتغم (۶۰۰ ہجری) نے قتل کر دتا تے اس دا ناں ’’راونڈی‘‘ رکھیا گیا۔ عراق وچ ابوبکر خطبہ۔ کرد تے ازبک دا چارج سنبھالیا (ابن اثیر، ۱۲/۱۹۵؛ "حکومت دے آغاز وچ "، ۱۶۹)۔ اپنے بھائی ابوبکر دی موت دے بعد ازبک نے آذربائیجان تے ایران نوں وی فتح کيتا (حمد اللہ، ibid.)، لیکن اگلے سال، محمد پہلوی دے اک ہور غلام ناصر الدین منگلی دے ہتھوں اس دے اعتغام دی شکست تے اس دے قتل دے بعد۔ ۶۱۰ ہجری وچ اس دے اعتغام وچ عراق عجم وچ ازبک اڈے نوں شدید نقصان پہنچیا، ایتھے تک کہ الناصر، عباسی خلیفہ، تے الموت تے ازبک حکمران جلال الدین حسن دا مینگلی دے خلاف تعاون بالآخر شکست دا باعث بنیا۔ ۶۱۲ ہجری وچ مینگلی کی، تے انہاں نے عراق عجم نوں آپس وچ تقسیم کر دتا (ابن اثیر، ۱۲/۲۹۶، ۳۰۱، ۳۰۶- ۳۰۷؛ ہور دیکھو: ابو القاسم، ۲۱۶)۔
سلطان محمد خوارزم شاہ دے ظہور دے نال، جس نے فوری طور اُتے بغداد دے مضافات اُتے قبضہ کر ليا، ازبکاں دی عراق دا گھٹ توں گھٹ اک حصہ حاصل کرنے دی آخری کوششاں ناکام ہو گئياں۔ ۶۱۴ ہجری وچ جدوں اس نے تے اس دے حریف سعد بن زنگی، فارس دے عتابیک، دونے نے انہاں علاقےآں دا اک حصہ فتح کيتا تاں سلطان محمد نے عراق اُتے حملہ کيتا۔ اتبک سعد نوں گرفتار کر ليا گیا تے ازبک، جدوں کہ اس دے وزیر ابو القاسم ہارون (ح) تے انہاں دے اک مشہور کمانڈر نصرت الدین بشکن نوں خوارزمیاں نے پھڑ لیا، اوہ وڈی مشکل توں آذربائیجان پہنچیا تے اسنوں سلطان محمد دی شہریت قبول کرنا پئی۔ حکم والد نے آذربائیجان تے آران وچ دربند شروان تک اپنے ناں توں تبلیغ دی (نسوی، ۲۲-۲۳، ۲۶؛ ابن اثیر، ۱۲/۳۱۷؛ جوینی، ۲/۹۷-۹۸؛ ایہ وی دیکھو: منورسکی، ibid.، ۸۶۸ )۔
۶۱۷ھ/۱۲۲۰ء وچ جدوں منگولاں نے آذربائیجان اُتے حملہ کيتا تاں ازبک (یا اس دے وائسرائے) نے تبریز نوں دولت دے کے تباہی توں محفوظ رکھیا لیکن آذربائیجان دے اتابکان دے کچھ علاقے جداں اردبیل تے بلقان نوں مارنا مشکل سی تے منگولاں نے لُٹیا (ابن اثیر، ۱۲/۳۷۴، ۳۸۲) تے جدوں منگولاں دے جارجیا گئے تاں جارجیا دے بادشاہ نے ازبک تے اخلت دے حکمران نوں حملہ آوراں دے خلاف متحد ہوݨ دے لئی بلايا۔ ازبک نے قبول نئيں کيتا تے آغوش نامی اپنے اک جرنیل نوں کرداں تے ترکماناں دی فوج دے نال منگولاں دے نال جارجیا دے نال لڑنے دے لئی بھیجیا (ہومو، ۱۲/۳۷۵، ۳۹۸)۔
اپنی زندگی دے اختتام پر، ازبک اُتے جارجیائیاں نے دوبارہ حملہ کیتا، لیکن اس نے انہاں نوں کچل دتا۔ ايسے اثناء وچ سلطان جلال الدین خوارزم شاہ مراگاہ آیا تے اوتھے فتح کرنے دے بعد تبریز دی طرف کوچ کيتا تے ازبک جو مزاحمت کرنے توں قاصر سن، لامحالہ نخچیوان دی طرف بھجے تے النجق قلعہ وچ پناہ لئی۔ فیر اس دی بیوی، تغرل سوم دی دھی نے تبریز نوں سلطان خوارزم شاہی دے حوالے کے دتا تے اس نال شادی کر لئی۔ کہیا گیا اے کہ ازبک اس دے بعد غم توں مر گیا (نسوی، ۱۴۰-۱۴۱، ۱۴۹؛ قس: ابن اثیر، ۱۲/۴۳۲-۴۳۴، ۴۳۶-۴۳۷)۔ اس نے صرف اک پُتر چھڈیا جو گونگا بہرا سی تے اسنوں "خاموش" کہیا جاندا سی (نسوی، ۱۶۱)، جس نے حمد اللہ مصطفوی (صفحہ ۴۷۱) دے مطابق اپنے غلام قرجہ دے نال مل کے خوارزم شاہ دے خلاف مزاحمت کی، لیکن اس نے پہلے ہی کچھ کيتا۔ جنگ نسوی دی روایت (صفحہ ۱۶۱-۱۶۲) دے مطابق، مشوم آخر کار گنجا وچ سلطان جلال الدین دی خدمت وچ حاضر ہويا، فیر اوہ اسماعیلیاں دے پاس الموت گیا تے کچھ دیر بعد اوتھے فوت ہوگیا۔
سیاست، معاشرہ تے سبھیاچار
سودھوجداں کہ کلاؤسنر (صفحہ ۸۵-۸۶) نے ذکر کيتا اے، سلجوقی دور دے آخر وچ ، ترک غلاماں تے شہزادےآں دی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وادھا سلطنت دے زوال تے وزارت دی کمزوری دے نال سی۔ ایداں دے دور وچ ایلدگز نے عجم عراق وچ سلجوقی حکمران سلطان اتابکی ارسلان تنیش دا عہدہ سنبھال کر سلجوق حکومتی ادارےآں تے اتبک ادارے وچ اک نواں مرحلہ پیدا کيتا۔ جداں تک سلجوق شہزادے ترقی دی عمر نوں نئيں پہنچدے سن، ایلدگزians آسانی توں ملکی تے غیر ملکی مخالفین نوں دبا کے اپنے ناں توں معاملات چلا سکدے سن، لیکن جدوں ایہ شہزادے آزادی چاہندے سن تاں اوہ مر گئے یا قید ہو گئے۔ لہذا، محمد پہلوان دے زمانے وچ ، جدوں اتابیک اک نوجوان راج پُتر(شہزادہ) سی، اس نے بعد دے دور دے مقابلے وچ نسبتاً امن دے نال سلجوق دے علاقے اُتے حکومت کيتی۔
آذربائیجان دی اتابکان دی حکومت وچ جانشینی دا حکم ترکی دی "ارشدیت" دی روایت اُتے مبنی سی، لیکن محمد جتھے پہلوان دی موت دے بعد حکومتی ڈھانچے وچ بنیادی تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔ جانشینی دی روایت دے زوال دے علاوہ تے محمد پہلوان دی اولاد دے درمیان تنازعہ دے نتیجے وچ ، سلطنت نوں چند غلاماں وچ تقسیم کرنے دی اس دی اپنی پالیسی جنہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ انہاں دی تعداد ۵ ہزار تک پہنچ گئی سی (دیکھو: ذہبی، ۲۱/ ۱۱۳) تے Tughrel III دی طرف توں ایلدگزاں دے اثر و رسوخ توں چھٹکارا حاصل کرنے دی کوشش نے پورے سلجوک علاقے وچ جنگ تے بدامنی نوں جنم دتا، جداں کہ ہن توں لے کے ایلدگزاں دی حکومت دے خاتمے تک، محمد جتھے پہلوان دے اوہی غلام تے جاگیردار انہاں وچوں بوہت سارے لوکاں دے سربراہ سن ۔ فسادات تے بدامنی. دوسری طرف، محمد دے جانشیناں وچوں کسی دے پاس وی انہاں دی تے ایلدگز دی اِنّی کفایت تے تعاون نئيں سی کہ اوہ اپنے وراثت وچ ملنے والے علاقے، ایران تے آذربائیجان وچ وی حملہ آوراں دا ودھ مقابلہ نہ کر سکے۔ انہاں دی خوشی تے لطف اندوزی تے شاہی فرائض توں غفلت اس حد تک سی کہ اوہ بعض اوقات لوکاں نوں تکلیف وچ مبتلا کردے سن (مثال دے طور اُتے دیکھو: نسوی، ۱۴۰؛ ابن اثیر، ۳۸۲/۱۲)۔ لہٰذا، راوندی دا ایہ بیان کہ "امن تے انصاف دے ایام ایلدگزian حکومت دے دن سن " (p. 37)، انہاں دی حکومت دے پہلے دور دا حوالہ دینا چاہیے۔ تے دوسری صورت وچ ، جداں کہ راوندی نے دوسری جگہ ذکر کيتا اے، محمد پہلوان دی موت دے بعد، سلجوقی معاشرے توں سلامتی تے سکون غائب ہو گیا (صفحہ ۳۳۴-۳۳۴)۔
عباسی خلافت جو اپنی طویل زندگی دے آخری سال گزار رہی سی، اپنی روحانی حاکمیت دے علاوہ اپنے چھوٹے توں علاقے نوں عراق عجم تک پھیلانا چاہندی سی۔ اس لئی اس نے اس علاقے وچ ہوݨ والے واقعات دی بغور نگرانی کيتی۔ جدوں سلجوق سلطان اقتدار وچ آیا تاں خلیفہ نے اپنے حریفاں دی حمایت دی جنہاں وچ آذربائیجان دے اتبک وی شامل سن تے جدوں انہاں نوں اقتدار ملیا تاں اوہ سلجوق شہزادےآں یا اتباک دے حریفاں دا حامی بن گیا۔ لہٰذا، آخری سلجوقی سلطاناں دے نال نال اِلدگسیائی وی ایران وچ اپنی حکومت دی بنیاداں قائم کرنے دے لئی سیاسی جواز حاصل نئيں کر سکے۔ ایہ ٹُٹ پھوٹ انہاں اہم عوامل وچوں اک سی جس دی وجہ توں خوارزمشاہاں نے سلجوقیاں دی حکمرانی تے اتابکاناں دی زندگی تے آزادی نوں ختم کيتا۔ اودوں جدوں عراق وچ سلجوق سلاطین اُتے الدغازیاں دا زبردست کنٹرول سی، سلطنت وچ مقامی خانداناں جداں فارس دے اتابکان تے مراغہ وچ احمدیاں دے تعلقات مرکزی حکومت دے نال بہت غیر مستحکم سن، تے ایسا لگدا اے کہ دور دراز دے صوبےآں جداں خراسان دے حکمران عجم عراق دے حکمراناں دے زیر اثر ایلدگزاں دی حکومت دے پہلے ہی سالاں توں؛ لیکن آذربائیجان دے اتابکان دی اہمیت ایہ سی کہ برساں تک، خاص طور اُتے اپنے دور حکومت دے پہلے نصف وچ ، انہاں نے جنوب وچ جارجیاں دے وسیع حملے دی مزاحمت کيتی۔
آذربائیجان دے اتابکان، فارس دے اتابکاناں دی طرح، ادیباں تے شاعراں دی حمایت دی وجہ توں ایرانی ادب دی تریخ وچ مشہور ہوئے تے اس مشکل دور وچ فارسی ادب بالخصوص شاعری نوں فروغ ملا۔ ایلدگز شعر و ادب دے لوکاں دے نال اٹھدے بیٹھدے تے کھیلدے سن ۔ معروف ایرانی شاعر نظامی گنجاوی نے اپنی تخلیقات وچ الدیگس، محمد جتھے پہلوان تے قزل ارسلان دی بہت تعریف کيتی اے (مثلاً ملاحظہ کرن: خسرو تے شیريں، ۱۸ دے بعد، شرف نامہ، ۵۷-۶۴ )۔ کہیا جاندا اے کہ نظامی زندگی بھر اس دور دے حکمراناں وچ صرف قزل ارسلان نال ملن گئے تے انہاں دا پرتپاک استقبال کيتا (دولت شاہ، ۹۹؛ہور دیکھو: نفیسی، ۸۰-۹۴) تے دولت شاہ سمرقندی (ibid) دے مطابق )، نظم اس نے آذربائیجان دے اس اتیبک دی فرمائش اُتے خسرو تے شیريں گائی تے انعامات حاصل کيتے۔ حالانکہ اس توں پہلے اس نے ایہ نظم محمد پہلوان دے ناں دی سی (دیکھئے: صفا، ۸۰۲/۲)۔ اس دے علاوہ، نظامی نے ابوبکر بن پہلوان دے لئی شرف نامی نظم گائی تے کچھ اشعار وچ انہاں دی تعریف کيتی (شرف نام، ibid.؛ صفا، ۲/۸۰۴ ؛ اقبال نامی نوں آذربائیجان دے کسی اتبکان یا کسی دوسرے امیر دے ناں توں نقل کرنے پر، دیکھو: منورسکی۔ ، "قفقاز" ۸۷۲-۸۷۴ نفیسی، ۱۱۵؛ صفا، ۲/۸۰۴-۸۰۵)۔
اس خاندان دے دربار وچ اک ہور مشہور شاعر تے ادیب خاقانی شیروانی نيں جنہاں دے محمد جتھے پہلوان دے نال دوستانہ تعلقات سن تے انہاں دے دو فصیح تے طویل خطوط ہن وی اس کمرے وچ موجود نيں , ۳۰۵ , ۴۴۶-۴۴۷) تے ارسلان دی نظم دی تعریف وچ انہاں دے دیوان (صفحہ ۵۸-۶۰، جلد) وچ بوہت سارے اشعار نيں ۔ مجیر الدین بلقانی نے وی ایلدگز، غزل ارسلان دی تعریف وچ بہت ساریاں نظماں لکھياں، خاص طور اُتے محمد جتھے پہلوان (۱۵۰، ۲۲۶-۲۲۷، جام)۔ ارسلان دی نظم دے مداحاں وچ اثیر الدین اکشتی وی نيں (دیکھو: ۴۴-۴۷، ۲۷۱-۲۷۲، جام؛ دولت شاہ، ۹۴؛ صفا، ۲/۷۰۷)۔ ایلدگزاں دے دربار دا اک ہور شاعر ظاہر فریابی اے، جو ۱۰ سال تک محمد جتھے پہلوان دا ساتھی رہیا، فیر اوہ اپنے بیٹے ابوبکر کے پاس گیا (اوفی، ۲/۲۹۸؛ دولت شاہ، ۸۹) دیوان وچ انہاں دو اتیب دی تعریف وچ نظماں تے ارسلان دی نظمظہیر فریابی (صفحہ ۱-۴، جام) دا ذکر اے۔ رکن الدین داودار قومی (cf: 95-105، جام) تے اطہر الدین عمانی (cf: صفا، 3(1) / ۳۹۵) نے مظفر الدین ازبک دے دربار وچ اس دی تعریف کيتی تے اس دی تعریف کيتی۔ انہاں دے وزیر ابوالقاسم ہارون (ح) نے سائنس تے شائستگی دے فروغ وچ سخت محنت کيتی۔ آذربائیجان دے اتبکان دی تعریف کرنے والے ہور شاعراں وچ جمال الدین محمد بن عبدالرزاق اصفہانی (حوالہ: ۲۷۴-۲۷۶؛ صفا، ۲/۷۳۲)، جمال اشہری (عوفی، ۲/۲۲۳)، شفروح اصفہانی (حوالہ: قزوینی، ۳۵۶-۳۵۸) شامل نيں۔ )، قوامی۔ موتریزی، یوسف فوزولی (دولت شاہ، ۹۱) تے جمال خوجندی ("حکومت دے آغاز وچ "، ۱۵۲) نے ذکر کيتا۔
آذربائیجان دے اتابکان نے وی اپنے علاقے دی ترقی اُتے توجہ دتی۔ راوندی (صفحہ ۳۰۱-۳۰۰) دے مطابق، ہمدان وچ الدیگ تے اس دی بیوی دے حکم توں اسکول بنائے گئے سن، تے انہاں نوں اوتھے دفن کيتا گیا سی۔ محمد بن الدگز نے "کئی مسیتاں تے اسکول وی بنائے" (منہاج سراج، ۱/۲۶۹)۔ اس خاندان نال تعلق رکھنے والی شاندار تے خوبصورت عمارتاں نخچیوان وچ چھڈ دتی گئیاں نيں - انہاں دی مرکزی رہائش گاہ ( عمارتاں تے نمونے ...، ۲۷)۔ انہاں عمارتاں وچوں اک مومنہ سواݨی دا مقبرہ اے جو انہاں دے شوہر ایلدگز دے حکم توں بنوائی گئی تے ۵۸۲ عیسوی وچ مکمل ہوئی۔ اس عمارت دی نمایاں خصوصیات وچوں اک فیروزی رنگ دی ٹائلاں دا استعمال اے (Ibid., 28; EI1, VII / 839-840 ; Verjavand, 44; اس مقبرے دے نوشتہ جات دے لئی دیکھو: Khanikov, 113-114 ; " لسٹ ...[۲]"، ۱۵۱ )۔ نخچیوان وچ اس دور دی اک ہور عمارت اک مقبرہ اے جو یوسف بن کثیر دا اے - جو بظاہر اک مقامی شخصیت سن - تے اس دی تریخ ۵۵۷ ہجری / ۱۱۶۲ عیسوی توں متعلق اے (ibid., 30 ; ہور دیکھو: Pope, VI / 1788 ; انہاں عمارتاں دی تصویراں دے لئی، دیکھو: ایبنیہ تے نمونے ، شام ۱۱۹-۱۲۱؛ برٹانیٹسکی، شام ۲۳-۲۶ )۔ عجمی بن ابی بکر آذربائیجان دے مشہور اتبکان معماراں وچوں اک نيں، جنہاں دا ناں نخچیوان ("لسٹ"، ۳۱، ۱۵۰، ۱۵۲ ؛ اس دور دی بیشتر عمارتاں وچ کندہ اے ؛ انہاں دی تعمیراتی خصوصیات دی تفصیل دے لئی دیکھو: برٹانیتسکی ، ۶۱-۶۲ )۔
ذرائع
سودھوآغا سرائی، محمود، مسامرہ الاخبار تے مسیرۃ الاخیار ، عثمان توران دی کوششاں توں، انقرہ، ۱۹۴۳ عیسوی؛ ابن اثیر، کامل ؛ ابن ازراق فرخی، احمد، "تریخ"، ابن قلانسی دی تریخ دمشق دے اک صحابی ، ایچ دی کوشش توں۔ ایف ایمڈرز، بیروت۔ ۱۹۰۸; ابن جوزی، عبدالرحمٰن، المنتظم ، محمد عبدالقادر عطاء تے مصطفیٰ عبدالقادر عطاء دی کوششاں توں، بیروت، دار الکتاب العالمیہ؛ ابن جوزی، یوسف، مرح الزمان فی تریخ العیان ، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ھ / ۱۹۵۱ء؛ ابن خلکان، وفات ؛ ابن ابری، گریگوریوس، تریخ خزرف الدع ، بیروت، ۱۹۵۸؛ سوویت یونین وچ اسلام دی عمارتاں تے تاریخی کم ، تاشقند، ۱۹۶۲؛ ابو حامد، محمد، "ذل سلجوقنامہ"، سلجوقنامہ (دیکھو: ظاہر الدین نیشاابوری)؛ ابوالقاسم کاشانی، عبداللہ،زبدۃ التواریخ (فاطمین تے نزاری حصے)، محمد طغی، اک عالم، تہران، ۱۳۶۶ دی کوششاں توں؛ اثیر الدین اکشتی، محمد، دیوان ، رکن الدین ہمایوں فرخ دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۳۷؛ بندری اصفہانی ، فتح، زبدۃ النصرہ ، سلجوق خاندان دی مختصر تریخ، عماد الدین کاتب، بیروت، ۱۴۰۰ھ / ۱۹۸۰ء؛ بہاء الدین بغدادی، محمد، التصل الترسالہ ، بہ کشش احمد بہمنیار، تہران، ۱۳۱۵؛ جمال الدین اصفہانی، محمد، دیوان ، واحد دستگاردی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۲۰؛ جوینی، اتمالک، تریخ جہانشائی، محمد قزوینی دی کوششاں توں، لیڈن، ۱۳۳۴ھ / ۱۹۱۶ء؛ حسینی، علی، زبادۃ التواریخ ، محمد نورالدین دی کوشش توں، بیروت، ۱۴۰۵ھ / ۱۹۸۵ء؛ حمداللہ مصوفی، منتخب تریخ ، عبدالحسین ناوی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۶۲؛ خاقانی، بدیل،دیوان ، ضیاء الدین سجادی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۵۷؛ حمو ، مونشات ، محمد روش دی کوشش توں، تہران، ۱۳۶۲؛ خندمیر، غیاث الدین، حبیب السیر، محمد دبیرسیاضی، تہران، ۱۳۵۳ دی تصنیف؛ "الوشمگیرو البویہ دے دور دے آغاز وچ "، ابن اسفندیار دے طبرستان دی تریخ وچ عباس دے کم وچ وادھا اقبال، تہران، ۱۳۲۰; داوی دارقمی، رکن الدین، دیوان ، توں کشش علی محدث، تہران، ۱۳۵۶؛ دولت شاہ سمرقندی، شاعر دا ٹکٹ ، محمد رمضانی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۳۸؛ ذہبی، محمد، امیراں دے اعلان دا سفر ، بشر عواد تے محی ہلال سرحان دی کوششاں توں، بغداد، ۱۴۰۴ھ / ۱۹۸۴ء؛ راوندی، محمد، راہ الصدور تے آیت السرور ، محمد اقبال دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۶۴؛ زمباور، معجم الانساب تے اسرت الحکیم، ترجمہ ذکی محمد حسن بے تے حسن احمد محمود، بیروت، ۱۴۰۰ھ / ۱۹۸۰ء؛ صفا، ذبیح اللہ، ایران وچ ادب دی تریخ ، تہران، ۱۳۶۳؛ ظاہر فریابی، طاہر، دیوان ، احمد شیرازی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۶۱؛ ظاہر الدین نیشابوری، سلجوقنام ، تہران، ۱۳۳۲؛ عماد الدین کاتب، محمد، الفتح القوسی فی الفتح القدسی، محمد محمود سوب، بیروت، الدار القومیہ برائے طباعت و اشاعت دی کوشش توں؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، محمد قزوینی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۶۱؛ قزوینی، محمد، لباب الالباب دی تفسیراں (ہور دیکھو: حم، عوفی)؛ قفس اوغلی، ابراہیم، خوارزم شاہین سلطنت دی تریخ ، ترجمہ داؤد اصفہانیان، تہران، ۱۳۶۷؛ قندلی، غفار، "خاقانی شیروانی تے آذربائیجان دا اتابکان خاندان"، تبریز سکول آف لٹریچر اینڈ ہیومینٹیز پبلیکیشن۱۳۵۲ش، ص ۲۵، شام ۱۰۵؛ لین پال، اسٹینلے تے ہور، اسلامی ریاستاں تے حکمران خانداناں دی تریخ ، ترجمہ صدیق سجادی، تہران۔ ۱۳۵۷; مجرالدین بلقانی، دیوان ، توں کوش محمدآبادی، تبریز، ۱۳۵۸؛ محمد بن ابراہیم، کرمان دے سلجوقیاں دی تریخ ، کوش ہوتسما، لیڈن، ۱۸۸۶ عیسوی دی ترمیم؛ منہاج سراج، عثمان، طبقات ناصری ، تدوین عبدالحی حبیبی، تہران، ۱۳۶۳؛ میرخوند، محمد، الصفا روڈ ، تہران، ۱۳۳۹ش؛ نیساوی، محمد، جلال الدین منکبرنی دی سوانح عمری ، مجتبی مناوی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۴۴؛ نظامی گنجوی، خسرو تے شیريں ، واحد دستگیردی دی کوششاں توں، تہران، ۱۳۳۳؛ وحید دستگیردی دی کوششاں دا ہیمو، قابل احترام تذکرہ، تہران، ۱۳۳۵؛ نفیسی، سعید، تفسیر دیوانگنجوی دیاں نظماں تے نظامی دے سانیٹ، تہران، ۱۳۳۸؛ ورجاوند، پرویز، سوویت ایشیائی سرزمین وچ ایرانی رہتل دی وراثت ، تہران، ۱۳۵۱؛ واصف، تریخ ، بمبئی، ۱۲۶۹ھ؛ اس دے علاوہ:
- Bosworth, C. E., "The Political and Dynastic History of the Iranian World", The Cambridge History of Iran, Cambridge, 1968, vol. V; Bretanizki, L. et al., Die Kunst *Aserbaidshans, Leipzig, 1988; EI1; EI2; Houtsma, M. Th., "Some Remarks on the History of the Saljuks", Acta orientalia, Paris, 1924, vol. III; IA; Iranica; Khanikoff, N., *«Inscriptions musulmanes du Caucase", JA, 1862, vol. XX; Klausner, Carla. L., The Seljuk Vezirate, Harvard, 1973; Luther, K. Allin, "The End of Saljūq Dominion in Khursan", *Michigan Oriental Studies, Michigan, 1976; id, "Rāvandī’s Report on the Administrative Changes of Muhammad Jahǎn Pahlavān", Iran and Islam, Edinburgh, 1971; Minorsky, V., *«Caucasica II, the Georgian Maliks of Ahar", Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London, 1950, vol. XIII; id, Studies in Caucasian History, *London, 1953; Mxitʿar Goš, «The Albanian Chronicle … », tr. Dowsett, Bulletin of the School of Oriental and Afrivan Studies University of London, 1958, vol. XXI; Pope, *Arthur Upham, A Survey of Persian Art, Tehran, 1967; Répertoire chronologique d’épigra-phie arabe, Cairo, 1937, vol. IX.