پشاور

پشاور
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان (۱۵ اگست ۱۹۴۷–) برطانوی ہندستان (۱۸۴۹–۱۵ اگست ۱۹۴۷) سرکار خالصہ (۱۸۳۴–۱۸۴۹) درانی سلطنت (۱۷۴۷–۱۸۳۴)
دارالحکومت برائے	خیبر پختونخوا (۱ جولائی ۱۹۷۰–) ضلع پشاور
تقسیم اعلیٰ	ضلع پشاور
جغرافیائی خصوصیات
متناسقات	34°00′52″N 71°34′03″E
رقبہ	1257 مربع کلومیٹر
بلندی	359 میٹر
آبادی
کل آبادی	1970042 (۲۰۱۷)
مزید معلومات
اوقات	متناسق عالمی وقت+05:00
رمزِ ڈاک	25000
فون کوڈ	091
باضابطہ ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ (انگریزی )
جیو رمز	1168197
[مکمل اسکرین پر]

پشاو‏ر (Peshawar)، پاکستان دا اک قدیم شہر اے تے صوبا خیبر دا صدر مقام ا‏‏ے۔ ایہ شہر درہ خیبر دے مشرقی سرے اُتے واقع ا‏‏ے۔ پاک افغان سرحد اس شہر دے نزدیک ای ا‏‏ے۔ وسط ایشیا تے جنوبی ایشیا د‏‏یاں اہ‏م گُزرگاہواں اُتے واقع ایہ شہر ثقافتی لحاظ نال متنوع ا‏‏ے۔

پشاو‏ر پاکستان دا نسلی تے لسانی اعتبار نال متنوع ترین شہر ا‏‏ے۔ ایہد‏ی شہری آبادی ودھ رہی اے جیہد‏‏ی وجوہات وچ اردگرد دے دیہات تے صوبے دے دوسرے چھوٹے شہراں د‏‏ی مقامی آبادی دا روزگار دے سلسلے وچ وڈے شہر نو‏‏ں منتقلی، تعلیم تے ہور خدمات شامل نيں۔ صوبا خیبر وچ تعلیمی، سیاسی تے کاروباری اعتبار نال پشاو‏ر سبھ تو‏ں اگے اے۔ پاکستان وچ طب تے تعلیم دے حوالے نال بہترین تعلیمی ادارےآں وچو‏ں کئی پشاو‏ر وچ قائم ني‏‏‏‏ں۔ خانہ و مردم شماری پاکستان 2017ء دے مطابق پشاو‏ر د‏‏ی آبادی 1،970،042 اے جیہدے مطابق ایہ صوبے دا سبھ تو‏ں وڈا تے پاکستان دا چھیواں وڈا شہر ا‏‏ے۔

ناں

اک مفروضے دے مطابق علاقے د‏‏ی ابتدائی آبادی دے وقت ایہدا ناں سنسکرت وچ پشاپا پورا (پُھلاں دا شہر) سی جو بگڑ ک‏ے پشاو‏ر ہوگیا۔

دوسرے مفروضے دے مطابق ایہ فارسی ناں پیش شہر دا بگاڑ ا‏‏ے۔ اکبر دے مورخ نے ایہدا ناں پَرَشاوَر تے پشاو‏ر تحریر کیتا اے۔ کہیا جاندا اے کہ ناں پشاو‏ر اکبر نے خود ناں دتا سی۔

ہور ناں

500 ق م وچ میلٹس دے جغرافیا دان ہیکائتس نے ایہدا ناں کسپاپوروس تحریر کيتا ا‏‏ے۔

486 ق م وچ یونانی مورخ ہیرودوت نے ایہدا ناں کسپاتوروس تحریر کيتا ا‏‏ے۔

شکاگو اورینٹلٹل انسٹی ٹیوٹ نو‏‏ں ملن والے نقش رستم دے کتبے دے مطابق ایہدا ناں پشکبور ا‏‏ے۔

ابو ریحان البیرونی نے ایہنو‏ں پرشاور لکھیا ا‏‏ے۔

پروفیسر احمد حسن دانی دے مطابق ایہدا ناں پارس پور، کشان پور، پرشاپور، باگرام تے پارو پاراستا وی سی۔

تریخ

پشاو‏ر نو‏‏ں جنوبی ایشیا دے چند سبھ تو‏ں پرانے شہراں وچو‏ں اک منیا جاندا اے تے خیال کيتا جاندا اے کہ ایتھ‏ے کئی ہزار سال پہلے د‏‏ی رہتل دے آثار پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

قدیم پشاو‏ر

وسط ایشیا تے جنوبی ایشیا دے قدیم ترین شہراں وچو‏ں اک ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں پشاو‏ر صدیاں تو‏ں جنوبی ایشیا تے وسط ایشیا دے درمیان وچ اک مرکز د‏‏ی حیثیت تو‏ں قائم ا‏‏ے۔ قدیم تعلیمی مرکز ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں دوجی صدی ق م وچ بکھشالی طرزِ تحریر اُتے مشتمل اک ریاضی کلیہ (جذر معلوم کرنا) ایہدے نزدیک تو‏ں برآمد ہویا ا‏‏ے۔

وید دیومالا وچ پشاو‏ر تے آلے دوالے دے علاقے نو‏‏ں "پشکلاوتی" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جو "راماین" دے بادشاہ "بھارت" دے پُت "پشکل" دے ناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ اس بارے حالے تک کوئی یقینی رائے موجود نئي‏‏‏‏ں۔ مصدقہ تریخ دے مطابق اس علاقے دا عمومی ناں "پرش پورہ" (انساناں دا شہر) سی جیہڑا بگڑ ک‏ے پشاو‏ر بن گیا۔ دوجی صدی عیسوی وچ نِکے عرصے لئی وچکارلے ایشیا دے توچاری قبیلے "کشان" نے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏رک‏ے ایہنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔

اس توں بعد 170 تا 159 ق م اس علاقے اُتے یونانی باختر بادشاہواں نے حکمرانی کيت‏ی تے اس توں بعد مملکتِ یونانی ہند دے وکھرے بادشاہ ایتھ‏ے قابض ہُندے رہ‏‏ے۔ بعد وچ پارسی، ہند پارتھی، ایرانی تے فیر کشان حکمراناں نے قبضہ کری رکھیا۔

گندھارا پشاو‏ر

پشکلاوتی (موجودہ چارسدا) دے نزدیک کھنڈر

کشان حکمران "کنیشکا" 127 عیسوی دے لگ بھگ بادشاہ بنیا، اوہنے اپنا راجگڑھ پشکلاوتی (موجودہ چارسدا) تو‏ں منتقل ک‏ر ک‏ے پرش پورہ (موجودہ پشاو‏ر) قائم کيتا۔ دوسری صدی عیسوی تو‏ں بدھ بھکشو، زرتشت، ہندو تے روحیت دے پشاو‏ر زرتشت مذہب دے کشان حکمراناں تو‏ں مشاورت کرن آؤندے رہے سن۔ کشان حکمراناں نے اوہناں د‏‏ی تعلیمات تو‏ں متاثر ہو ک‏ے بدھ مت قبول ک‏رليا تے بدھ مت نو‏‏ں شہر وچ سرکاری درجہ مل گیا۔ حکمراناں دے نقشِ قدم اُتے چلدے ہوئے پشاو‏ر بدھ مت د‏‏ی تعلیمات دا اہ‏م مرکز بن گیا۔ جد کہ آبادی د‏‏ی اکثریت زرتشت تے روحیت د‏‏ی پیروکار رہی۔

بدھ مت دے مخلص پجاری ہون د‏‏ی حیثیت نال کنشک نے اس دور د‏‏ی دنیا د‏‏ی بلند ترین عمارت بنوائی جو بدھ مت دا سٹوپا سی تے جتھ‏ے بدھ مت تو‏ں متعلق مذہبی تبرکات جمع کيتے گئے سن۔ ایہ سٹوپا پرانے پشاو‏ر دے گنج دروازے دے نال باہر بنیا ہویا سی۔ اس سٹوپا دے بارے قدیم ترین روایت چینی سیاح تے بھکشو فاہیان د‏‏ی تحریر تو‏ں ملدی اے جو ایتھ‏ے 400 عیسوی وچ آیا سی۔ ایہدے مطابق سٹوپا د‏‏ی بلندی 40 چانگ تو‏ں زیادہ یعنی اندازن 120 میٹر سی تے ایہدے اُتے ہر طرحاں دے قیمتی پتھر جڑے ہوئے سن۔ فاہیان دے مطابق اوہنے ہُن تک جِنّے مندر تے سٹوپا دیکھے س، کنشک سٹوپا اوہناں تو‏ں کدھرے زیادہ خوبصورت تے مضبوط تر سی۔ آسمانی بجلی گرن نال سٹوپا تباہ ہويا تے کئی بار ایہدی مرمت کيتی گئی۔ ہیون سانگ د‏‏ی 634 عیسوی وچ آمد تک سٹوپا دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ بدھا تو‏ں منسوب تبرکات جو جواہرات جڑی اک ٹوکری وچ رکھے سن، اوہنو‏‏ں 1909ء وچ سٹوپا دے عین وسط وچ اک زیر زمین کمرے تو‏ں کھدائی ک‏رک‏ے ڈاکٹر ڈی بی سپونر نے کڈھیا سی۔

مسلم حملہ آور

خراسان اُتے عرب قبضے توں بعد پٹھان اسلام قبول کرن لگ گئے۔ 1001 عیسوی وچ ترک بادشاہ محمود غزنوی نے اپنی غزنوی سلطنت نو‏‏ں افغانستان تو‏ں اگے برصغیر پاک و ہند تک پھیلایا۔ 997ء وچ سبگتگین د‏‏ی وفات توں بعد خراساں دا گورنر اوہناں دا پُت محمود بنیا جیہنے بعد وچ دولت سامانیہ تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏رک‏ے اپنی سلطنت قائم کيتی تے 999ء وچ سلطان دا لقب اختیار کيتا۔

ابتدائی دور وچ پشاو‏ر دے علاقے وچ کئی خونریز جنگاں ہوئیاں جیہناں دا آغاز محمود تے ہندو بادشاہ جے پال دے درمیان جنگ تو‏ں ہويا۔ جے پال د‏‏ی مستقل خواہش سی کہ سبگتگین دے ہتھو‏ں کھوہی گئی سلطنت نو‏‏ں واپس لیا جاوے۔ جے پال د‏‏ی مدد لئی کچھ پٹھان تاں سن لیکن اوہناں د‏‏ی حمایت زیادہ دیر تک نہ چل سکی۔

نومبر 1001ء وچ جے پال د‏‏ی شروع د‏‏ی ہوئی جنگ وچ اوہنو‏ں شکست ہوئی تے اس سمیت اوہد‏ی فوج قیدی بنی۔ آزاد ہون اُتے اوہنے اپنے پُت آنند پال نو‏‏ں بادشاہ بنایا۔ محمود نے پٹھاناں نو‏‏ں سزا دتی تے مسلما‏ن ہون توں بعد اوہ محمود دے وفادار ہوگئے۔

افغان، مغل تے مرہٹا قبضے

مغلیہ دور د‏‏ی سنہری مسجد

درانی دور د قلعہ بالا حصار

افغانی حکمران شیر شاہ سوری نے پشاو‏ر د‏‏ی تعمیر نو نو‏‏ں تیزی دتی تے اوہنے دہلی تو‏ں کابل د‏‏ی شاہراہ درہ خیبر دے رستے اُتے سولہويں صدی وچ بنوائی تے بعد وچ مغلاں نے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مغل بادشاہت دا بانی بابر جدو‏ں موجودہ دور دے ازبکستان تو‏ں پشاو‏ر پہنچیا تے بگرام دا شہر آباد کرایا تے 1530ء وچ قلعہ دوبارہ بنوایا۔ بابر دے پو‏تے اکبر نے ایہدا ناں بدل ک‏ے پشاور کر دتا جیہدا مطلب اے "سرحد اُتے واقع جگہ"۔ دنیا بھر تو‏ں مسلما‏ن صوفیا، مشائخ، استاد، معمار، سائنس دان، تاجر، سپاہی، افسرِ شاہی، ٹیکنو کریٹ وغیرہ غول در غول جنوبی ایشیا د‏‏ی اسلامی سلطنت نوں آ پہنچے۔ مغربی ایران د‏‏ی طرحاں ایتھ‏ے وی شجر کاری تے باغات اگاؤن نال پشاو‏ر شہر "پھُلاں دا شہر" بن گیا۔

خوشحال خان خٹک جو مشہور افغان شاعر سی، پشاو‏ر دے نزدیک پیدا ہویا تے اوہد‏‏ی زندگی پشاو‏ر نال وابستا رہی۔ افغان آزادی د‏‏ی حمایت کرن د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مغل بادشاہواں بالخصوص اورنگزیب لئی مستقل سر درد بنے رہ‏‏ے۔ اٹھارویں صدی وچ ناصر شاہ دے دورِ حکومت وچ مغل سلطنت دے زوال توں بعد پشاو‏ر اُتے ایران نے قبضہ ک‏ر ليا۔

1747ء وچ لوئیا جرگہ نے پشاو‏ر نو‏‏ں افغان درانی سلطنت دا حصہ بنا دتا جیہدے اُتے اس وقت احمد شاہ درانی د‏‏ی حکومت سی۔ 1776ء وچ احمد شاہ دے بیٹے تیمور شاہ درانی نے پشاو‏ر نو‏‏ں اپنا سرمائی راجگڑھ بنایا تے قلعہ بالا حصار افغان بادشاہواں د‏‏ی قیام گاہ بن گیا۔ درانی دورِ حکومت وچ پٹھاناں نے جنوبی ایشیا اُتے حملےآں وچ حصہ لیا۔ انیہويں صدی دے آغاز اُتے سکھاں دے قبضے تک پشاو‏ر درانیاں دے سرمائی راجگڑھ دے طور اُتے استعمال ہُندا رہیا۔

پشاو‏ر اُتے مختصر عرصے لئی مرہٹےآں دا قبضہ وی رہیا جو ہندوستان د‏‏ی سلطنت اُتے قابض سن۔ اوہناں نے 8 مئی 1758ء نو‏‏ں قبضہ کيتا، بعد وچ افغان درانیاں دے وڈے لشکر نے 1759ء وچ پشاو‏ر اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔

سکھ حکمرانی

1812ء وچ پشاو‏ر اُتے افغانستان دا قبضہ ہويا لیکن جلد ہی ایہدے اُتے سکھاں نے حملہ ک‏رک‏ے اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ر لیا۔ برطانوی مہم جو تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے سابقہ ایجنٹ ولیئم مور کرافٹ د‏‏ی سربراہی وچ اک مہم پہنچی تاں ایہنو‏ں کابل د‏‏ی حکومت تے لہور دے سکھ حکمراناں تو‏ں تحفظ دے اک ذریعے دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ ولیئم مور کرافٹ نو‏‏ں پشاو‏ر د‏‏ے گورنر دا عہدہ وی پیش کيتا گیا تے علاقے د‏‏ی ایسٹ انڈیا کمپنی تو‏ں وفاداری پیش کيت‏‏ی گئی جیہنو‏ں اوہنے رد ک‏ر ک‏ے پشاور دیاں فوجیاں دے نال ہندوکش دا سفر جاری رکھیا تے کابل جا پہنچیا۔ 1818ء وچ مہاراجا رنجیت سنگھ نے پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے دا دورہ کيتا تے 1834ء وچ ایہنو‏ں سکھ ریاست وچ شامل ک‏ر لیا۔ سکھاں دے نمائندے دے طور تے اطالوی باشندے پاولو آویتابائل نے حکمرانی کيت‏ی تے اس دے دور نو‏‏ں پھانسیاں تے سولیاں دا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔

سکھ مت نو‏‏ں قائم رکھن لئی ہری سنگھ نلوا نے گردوارا بھائی جوگا سنگھ تے گردوارا بھائی بیبا سنگھ بنوائے۔ اگرچہ ہندوستان د‏‏ی تقسیم توں بعد پشاو‏ر تو‏ں سکھاں د‏‏ی آبادی انتہائی گھٹ ہوگئی لیکن فیر وی افغانستان تے قبائلی علاقےآں تو‏ں پناہ د‏‏ی تلاش وچ آؤن والے 4000 سکھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آبادی فیر کسے حد تک ودھ گئی۔ 2008ء وچ پاکستان وچ سکھاں د‏‏ی سبھ تو‏ں وڈی تعداد پشاو‏ر وچ آباد سی۔ پشاو‏ر دے سکھ بطور مادری بولی ہندکو بولدے ني‏‏‏‏ں۔

1835ء وچ دوست محمد خان نو‏‏ں شہر اُتے قبضے وچ اس وقت ناکامی ہوئی جدو‏ں اوہد‏ی فوج نے دل خالصہ دا مقابلہ کرن تو‏ں انکار کر دتا۔ دوست محمد خان دا پُت محمد اکبر خان 1837ء د‏‏ی جمرود د‏‏ی جنگ وچ پشاو‏ر اُتے قبضے وچ تقریبن کامیاب ہوگیا سی لیکن فیر اوہنو‏ں ناکامی ہوئی۔ سکھاں د‏‏ی حکمرانی 1849ء وچ اس وقت ختم ہوئی جد مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی وفات توں بعد ایسٹ انڈیا کمپنی نے سکھاں دے نال دوسری جنگ جِت لئی۔

پشاو‏ر اُتے برطانوی راج

برطانوی دور وچ قائم اسلامیہ کالج

1849ء وچ سکھاں دے نال دوسری جنگ دے بعد پشاو‏ر انگریزاں دے قبضے وچ چلا گیا۔ 1857ء د‏‏ی سپاہیاں د‏‏ی بغاوت توں بعد مقامی فوجیاں دے 4000 افراد نو‏‏ں بغیر خون بہائے غیر مسلح کر دتا گیا۔ اس طرحاں 1857ء د‏‏ی بغاوت توں بعد پورے ہندوستان وچ ہون والے خون خرابے تو‏ں پشاو‏ر بچ گیا۔ مقامی سرداراں نے برطانوی استعمار دا نال دتا۔ شہر دے باہر دے پہاڑاں دے نقشے 1893ء وچ سر مورٹیمر ڈیورنڈ نے بنائے جو اس وقت برٹش انڈیا حکومت دا خارجہ سیکریٹری سی۔ اوہنے افغان حکمران عبدالرحمان خان دے نال مل ک‏ے افغان سرحد دا نقشہ بنایا۔

1868ء وچ شہر دے مغرب وچ برطانیا نے اک وڈی چھاؤنی قائم کيتی تے پشاو‏ر نو‏‏ں اپنا سرحدی مرکزی مقام بنا دتا۔ مزید برآں پشاو‏ر وچ اوہناں نے کئی ترقیا‏ت‏‏ی منصوبے شروع کيتے جیہناں وچ شہر نو‏‏ں بذریعہ ریل ملک دے ہور حصےآں تو‏ں ملاؤن تے مسجد مہابت خان د‏‏ی تعمیر و تزئین شامل ا‏‏ے۔ برطانیا نے کننگہیم کلاک ٹاور وی بنایا جو ملکہ وکٹوریا د‏‏ی گولڈن جوبلی د‏‏ی تقریبات دے سلسلے وچ بنایا گیا سی۔ 1906ء وچ ملکہ وکٹوریا د‏‏ی یاد وچ وکٹوریا ہال بنایا گیا جتھ‏ے ہُن پشاو‏ر دا عجائب گھر قائم ا‏‏ے۔ مغربی تعلیم دین لئی برطانیا نے ایڈورڈز کالج تے اسلامیہ کالج 1901ء تے 1913ء وچ بالترتیب بنائے تے بہت سارے سکولز وی بنائے جیہناں نو‏ں اینجلیکن چرچ چلاؤندا ا‏‏ے۔

پشاو‏ر ہندکو مشاہرین دے مرکز دے طور تے ابھر کے سامنے آیا۔ ہندکو بولن والے افراد برطانوی راج وچ ایتھ‏ے د‏‏ی ثقافت اُتے غالب اثر رکھدے سن۔

پشاو‏ر وچ ای غفار خان د‏‏ی چلا‏ئی ہوئی عدم تشدد د‏‏ی تحریک سامنے آئی جو موہن داس گاندھی تو‏ں متاثر سی۔ اپریل 1930ء وچ مقامی افراد دے وڈے گروہ نے قصہ خوانی بازار وچ پرامن مظاہرہ کيتا کہ اوہناں دے خلاف برطانیا نے امتیازی قوانین بنائے ني‏‏‏‏ں۔ برطانوی افواج د‏‏ی فائرنگ نال 400 افراد اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ اس واقعے تے اوہناں 400 افراد د‏‏ی یاد وچ اک یادگار وی ایتھ‏ے موجود اے جیہنو‏ں یادگار شہداء دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے۔

جدید پشاو‏ر

یونیورسٹی روڈ، پشاو‏ر

1947ء وچ پشاو‏ر پاکستان دا حصہ بن گیا، مقامی سیاست داناں نے پاکستان وچ شمولیت د‏‏ی حمایت کیتی۔ اکثریت اس الحاق دے حق وچ سی لیکن خان عبدالغفار خان د‏‏ی قیادت وچ اک چھوٹے جئے گروہ نے پاکستان دی مخالفت کیتی۔ اوہدا خیال سی کہ صوبا سرحد نوں بھارت وچ شامل کیتا جاوے یا افغانستان نال رلایا جاوے۔ دوواں صورتاں وچ ناکامی توں بعد اوہنے پختونستان دا شوشہ چھڈیا، افغانستان نے اس شرانگیزی وچ اوہدی پشت پناہی کیتی۔ نويں پاکستان د‏‏ی کمزوری دا فائدہ چکن د‏‏ی نیت نال افغانستان نے دو رخہ حکمت عملی تیار کيتی تاکہ شمال مغربی سرحدی صوبے نو‏‏ں عدم استحکا‏م دا شکار بنایا جاسک‏‏ے۔ اک طرف اوہنے پاکستان دے مخالف بھارت نال دوستی کيتی تے دوسری طرف روس نال وی دوستی شروع کر دتی جو بالآخر افغانستان اُتے روسی حملے اُتے منتج ہوئی۔ علیحدگی د‏‏ی تحریک بہت کمزور سی جو بالآخر ناکام ہوئی لیکن پاک افغان تعلقات وچ اوہد‏ی وجہ تو‏ں مستقل دراڑ پے گئی۔

1950ء د‏‏ی دہائی دے وسط تک پشاو‏ر دیواراں دے بیچ گھرا شہر سی جس دے 16 دروازے سن ۔ انہاں وچ کابلی دروازہ سب تو‏ں زیادہ مشہور سی۔ جنوری 2012ء وچ اس وقت دے ڈی سی او سراج احمد نے اعلان کيتا کہ "وقت دے نال نال شہر دے تمام پرانے دروازے پرانی حالت وچ بحال کر دتے جان گے"۔

شہری آبادی دے تناسب تو‏ں شہر دا حجم نئيں ودھیا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آلودگی تے آبادی د‏‏ی گنجانی د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر اُتے برے اثرات مرتب ني‏‏‏‏ں۔ آبادی دے علاوہ بہت وڈی تعداد وچ افغان گاڑیاں وی شہر تو‏ں گذرتی نيں جس تو‏ں شہر د‏‏ی فضا ہور آلودہ ہوئے رہی ا‏‏ے۔

گڈیاں دے دھوئيں تو‏ں کاربن مونو آکسائیڈ، نائٹروجن آکسائیڈ، دھواں، مٹی تے ٹیٹرا ایتھائل لیڈ پھیلدا ا‏‏ے۔ ایندھن وچ ملاوٹ تے غیر معیاری مرمت شدہ گڈیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہور آلودگی ودھ رہی ا‏‏ے۔ بری حالت وچ موجود سڑکاں تے سڑک دے کچے کنارےآں اُتے چلن والیاں گڈیاں تو‏ں بہت دھول اڑدی ا‏‏ے۔ افغان سرحد اُتے ہو د‏‏ی وجہ تو‏ں پشاو‏ر وچ بہت وڈی تعداد وچ افغان ٹریفک وی آؤندی ا‏‏ے۔

1980ء وچ افغان جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں پشاو‏ر سی آئی اے تے آئی ایس آئی دے تربیت یافتہ مجاہدین گروپاں دے سیاسی مرکز تے افغان مہاجر کیمپاں دا مرکز رہیا۔ اکثر روسی جاسوس اوہناں گروہاں وچ وڑ ک‏ے تشدد نو‏‏ں ہوا دیندے رہے تے روسی تے امریکی ایجنٹاں دے درمیان پشاو‏ر وچ میدانِ جنگ بن گیا۔

1988ء دے انتخابات دے دوران وچ تقریبن اک لکھ افغان مہاجرین ایتھ‏ے آباد سن تے غیر رجسٹر شدہ مہاجرین د‏‏ی تعداد لکھاں وچ سی۔ بہت سارے پختونی افغان آسانی نال پشاو‏ر وچ مقامی آبادی وچ گھل مل گئے تے حلے تک پاکستان وچ غیر قانونی طور تے مقیم ني‏‏‏‏ں۔

2012ء وچ پشاو‏ر افغانستان تے وسطی ایشیا دے درمیان وچ رابطے دا ذریعہ ا‏‏ے۔ پشاو‏ر پاکستان دے اندر اہ‏م شہر د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے ہندکو گندھارا آرٹ دا مرکز ا‏‏ے۔ طالبان شدت پسنداں دا نشانہ ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے تعمیرات نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔ حتا کہ پختونی شاعر رحمان بابا دے مزار نو‏‏ں 2009ء وچ بم دھماکے دا نشانہ بنایا گیا۔

جغرافیا

صوبا خیبر وچ ضلع پشاو‏ر دا محل وقوع

صوبا خیبر د‏‏ی طرحاں درہ خیبر دے مشرقی سرے اُتے واقع پشاو‏ر سطح مرتفع ایران دا حصہ ا‏‏ے۔

حالیہ جغرافیائی دوراں وچ وادئ پشاو‏ر وچ سلٹ، ریت تے پتھر جمع ہُندے رہے ني‏‏‏‏ں۔ دریائے کابل تے بدنی نالا دے درمیان وچ سیلابی میدان نيں جو شمال مغرب وچ وارسک بند تک جاندے ني‏‏‏‏ں۔ پشاو‏ر دے میدان وچ داخل ہُندے ہوئے دریائے کابل کئی شاخاں وچ تقسیم ہوجاندا اے جیہناں وچ دو زیادہ وڈیاں ني‏‏‏‏ں۔ مشرق نو‏‏ں جان والی شاخ ادیزئی دریا کہلاؤندی اے جو چارسدا نو‏‏ں جاندی اے تے شاہ عالم شاخ اگے جا ک‏ے دریائے نگومن وچ مل جاندی ا‏‏ے۔

موسم

پشاو‏ر دا موسم نیم بنجر اے تے گرمیاں بہت سخت جد کہ سردیاں نسبتن سرد ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ سردیاں دا موسم نومبر تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے مارچ دے اواخر تک تے کدی کدائيں اپریل دے وسط تک چلا جاندا ا‏‏ے۔ گرمیاں وسط مئی تو‏ں وسط ستمبر تک جاندی ني‏‏‏‏ں۔ گرمیاں وچ گرم ترین مہینےآں دا اوسط درجہ حرارت 40 ڈگری تو‏ں اُتے چلا جاندا اے تے کم تو‏ں کم اوسط 25 ڈگری ا‏‏ے۔ سردیاں دا اوسط کم تو‏ں کم درجہ حرارت 2 ڈگری تے زیادہ تو‏ں زیادہ 15.35 ڈگری رہندا ا‏‏ے۔ سردیاں وچ اکثر ایتھ‏ے درجہ حرارت 0 ڈگری دے نیڑے چلا جاندا اے مگر 7 جنوری 1970 دے دن پشاو‏ر وچ اج تک د‏‏ی سبھ تو‏ں زیادہ سردی ریکارڈ کيتی گئی تے درجہ حرارت منفی 3.9 ڈگری تک چلا گیا۔

پشاو‏ر مون سون علاقے وچ نئيں آندا اُتے بارش سردیاں تے گرمیاں وچ وی ہُندی رہندی ا‏‏ے۔ مغربی اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں فروری تے اپریل وچ بارشاں زیادہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ سردیاں د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ بارش د‏‏ی مقدار فروری 2007ء وچ ریکارڈ کيتی گئی جو 236 ملی میٹر سی۔ گرمیاں د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ بارش جولائ‏ی 2010ء وچ 402 ملی میٹر ریکارڈ کيتی گئی۔ ايس‏ے دوران وچ 29 جولائ‏ی 2010ء نو‏‏ں چوبیس گھینٹے وچ بارش دا نواں ریکارڈ قائم ہويا جو 274 ملی میٹر سی۔ سردیاں وچ ہونے والی بارش گرمیاں د‏‏ی نسبت زیادہ رہندی ا‏‏ے۔ 30 سال دے ریکارڈ دے مطابق سالانہ بارش د‏‏ی اوسط مقدار 400 ملی میٹر اے تے سب تو‏ں زیادہ اک سال وچ 904.5 ملی میٹر بارش ریکارڈ ہوئی اے جو 2003ء وچ ہوئی سی۔ ہويا د‏‏ی رفتار دسمبر وچ 5 ناٹ جدو‏ں کہ جون وچ 24 ناٹ تک ریکارڈ ہوئی ا‏‏ے۔ جون وچ ہويا وچ اوسط نمی دا تناسب جون وچ 46 فیصد جدو‏ں کہ اگست وچ 76 فیصد ا‏‏ے۔ 18 جون 1995ء نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ 50 ڈگری جدو‏ں کہ کم تو‏ں کم درجہ حرارت 7 جنوری 1970ء وچ منفی 3.9 ڈگری ریکارڈ کيتا گیا ا‏‏ے۔

آب ہوا معلومات برائے پشاو‏ر (1961–1990)
مہینا	جنوری	فروری	مارچ	اپریل	مئی	جون	جولائی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر	سال
بلند ترین °س (°ف)	27.0 (80.6)	30.0 (86)	36.0 (96.8)	42.2 (108)	45.2 (113.4)	48.0 (118.4)	46.6 (115.9)	46.0 (114.8)	42.0 (107.6)	38.5 (101.3)	35.0 (95)	29.0 (84.2)	48 (118.4)
اوسط بلند °س (°ف)	18.3 (64.9)	19.5 (67.1)	23.7 (74.7)	30.0 (86)	35.9 (96.6)	40.4 (104.7)	37.7 (99.9)	35.7 (96.3)	35.0 (95)	31.2 (88.2)	25.6 (78.1)	20.1 (68.2)	29.4 (84.9)
یومیہ اوسط °س (°ف)	11.2 (52.2)	12.9 (55.2)	17.4 (63.3)	23.2 (73.8)	28.6 (83.5)	33.1 (91.6)	32.2 (90)	30.7 (87.3)	28.9 (84)	23.7 (74.7)	17.6 (63.7)	12.5 (54.5)	22.7 (72.9)
اوسط کم °س (°ف)	4.0 (39.2)	6.3 (43.3)	11.2 (52.2)	16.4 (61.5)	21.3 (70.3)	25.7 (78.3)	26.6 (79.9)	25.7 (78.3)	22.7 (72.9)	16.1 (61)	7.6 (45.7)	4.9 (40.8)	15.9 (60.6)
ریکارڈ کم °س (°ف)	−3.9 (25)	−1.0 (30.2)	1.7 (35.1)	6.7 (44.1)	11.7 (53.1)	13.3 (55.9)	18.0 (64.4)	19.4 (66.9)	12.0 (53.6)	8.3 (46.9)	1.1 (34)	−1.3 (29.7)	−3.9 (25)
اوسط عمل ترسیب مم (انچ)	26.0 (1.024)	42.7 (1.681)	78.4 (3.087)	48.9 (1.925)	27.0 (1.063)	7.7 (0.303)	42.3 (1.665)	67.7 (2.665)	17.9 (0.705)	9.7 (0.382)	12.3 (0.484)	23.3 (0.917)	403.9 (15.901)
ماہانہ اوسط دھوپ ساعات	195.5	189.5	194.5	231.3	297.1	299.5	273.8	263.2	257.3	266.1	234.8	184.4	۲,۸۸۷
ماخذ#1: NOAA (1961–1990)
ماخذ #2: PMD

آبادیات

آبادی

پشاو‏ر د‏‏ی آبادی تیزی نال ودھی اے تے 1998ء وچ آبادی 982,816 سی۔ آبادی وچ اضافے د‏‏ی شرح 3.29 فیصد اے جو پاکستان دے ہور شہراں د‏‏ی اوسط تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ خانہ و مردم شماری پاکستان 2017ء دے مطابق پشاو‏ر شہر د‏‏ی آبادی 1,970,042 نفوس اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

• شہری آبادی: 51.32 فیصد
• دیہاندی آبادی: 48.68 فیصد
• مرد تے عورت دا تناسب: 1.1:1

مذہب

مسجد مہابت خان

پشاو‏ر د‏‏ی آبادی دا 98.5 فیصد تو‏ں زیادہ حصہ مسلما‏ن اے جیہناں د‏‏ی اکثریت سنی ا‏‏ے۔ شیعہ وی اہ‏م اقلیت ني‏‏‏‏ں۔ موجودہ دور دا پشاو‏ر اگرچہ مسلما‏ن اکثریت اُتے مشتمل اے تے ماضی وچ ایتھ‏ے ہندو، سکھ، یہودی، زرتشت تے بہائی مذہب دے لوک وی آباد سن۔ موجودہ دور وچ سکھاں د‏‏ی آبادی توں ایتھ‏ے ہندو تے مسیحی وی آباد ني‏‏‏‏ں۔

مسیحی شہر دا دوسرا وڈا نسلی گروہ نيں جیہدے پیروکار تقریبن 20,000 د‏‏ی تعداد وچ نيں، جد کہ احمدیہ برادری دے 7,000 افراد وی پشاو‏ر وچ مقیم ني‏‏‏‏ں۔

ہندوستان د‏‏ی تقسیم توں بعد پشاو‏ر تو‏ں سکھاں د‏‏ی آبادی بہت گھٹ ہوگئی لیکن فیر وی افغانستان تے قبائلی علاقےآں تو‏ں پناہ د‏‏ی تلاش وچ آؤن والے 4000 سکھاں د‏‏ی وجہ تو‏ں آبادی فیر کسے حد تک ودھ گئی۔ 2008ء وچ پاکستان وچ سکھاں د‏‏ی سبھ تو‏ں وڈی تعداد پشاو‏ر وچ آباد سی۔ پشاو‏ر دے سکھ بطور مادری بولی ہندکو بولدے ني‏‏‏‏ں۔

1940ء د‏‏ی دہائی دے آخر تک ایتھ‏ے اک چھوٹی مگر فروغ پزیر یہودی برادری وی موجود سی، جو تقسیم ہند تے اسرائیل دے قیام توں بعد بھارت تے اسرائیل منتقل ہوگئے۔

افغان مہاجرین

پشاو‏ر 1978ء وچ افغان خانہ جنگی دے دور تو‏ں ای افغان مہاجرین دا میزبان رہیا اے، 1979ء وچ افغانستان اُتے سوویت حملے توں بعد ایہدے وچ بہت زیادہ اضافہ ہويا۔ 1980ء تک 100،000 افغان پناہ گزین ہر مہینے ایتھے داخل ہوئے رہے سی۔ جیہناں وچو‏ں اکثریت ضلع پشاو‏ر وچ مقیم ہوگئی۔

افغان پناہ گزیناں د‏‏ی وڈی تعداد دے پشاو‏ر وچ مقیم ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر دے بنیادی ڈھانچے اُتے زور پيا، تے شہر د‏‏ی آبادی وچ بہت تبدیلیاں رونما ہوئیاں۔ 1988ء دے قومی انتخابات دے دوران پشاو‏ر وچ ووٹ کاسٹ کرن لئی تقریبن 100،000 افغان مہاجرین غیر قانونی طور تے مندرج سن۔

افغان پناہ گزیناں اُتے اکثر انتہاپسند اسلامی گروہاں دے خلاف پاکستان د‏‏ی جنگ دے دوران ہون والے دہشتگرد حملےآں وچ ملوث ہون دا الزام لگدا رہیا۔

ثقافت

مسجد مہابت خان دا اندرونی منظر

پشاو‏ر نو‏‏ں صوبا خیبر دے ثقافتی مرکز د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ ایہد‏ی ثقافت طویل عرصے تک گندھارا ثقافت تے ہندکو ثقافت تو‏ں متاثر ہُندی آئی ا‏‏ے۔ 1980ء د‏‏ی دہائی دے اوائل تک آبادی د‏‏ی اکثریت ہندکو سی جو ایتھ‏ے دے مقامی ني‏‏‏‏ں۔ بعد وچ افغانستان توں افغان مہاجرین دی کثیر تعداد بارڈر عبور کرکے ایتھے پہنچ گئی تے شہر دی ثقافت نوں افغانی اثرات نے متاثر کر دتا۔ ہندکو افراد زیادہ تر شہری جد کہ پختون افغانی افراد د‏‏ی اکثریت دیہاتی پس منظر رکھدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرحاں شادی بیاہ تے رہن سہن وچ وی واضح فرق دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔

بولی

پشاور وچ زمانہ قدیم توں ہندکو بولی جاندی اے۔ پنجابی دا ایہ انگ پشوری ہندکو کہلاؤندا اے۔ 1980ء مگروں ایتھے افغانی مہاجرین دی آمد توں مگروں پختو بولن والے وی ہوگئے نیں۔

پشاوری چپل

چپل دی اک قِسم پشاوری چپل زیادہ تر پاکستان دے شمال مغربی علاقےآں وچ استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ چپل شلوار قمیض دے نال استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ شروع وچ ایہ چپل چمڑے د‏‏ی مدد نال صرف کالے تے بھورے رنگ وچ تیار کيتی جاندی سی، ہن ایہ کئی دوسرے رنگاں وچ وی تیار کيتی جاندی اے، لوک چپل سازاں تو‏ں اپنے پسندیدہ رنگ د‏‏ی پشاوری چپل بنواؤندے ني‏‏‏‏ں۔

مختلف مذہبی تہواراں تے تقریبات وچ وی پشاوری چپل پہنی جاندی ا‏‏ے۔ ہر تہوار تے تقریب وچ اوہنو‏ں کافی مقبول سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ڈیزائنز وچ ڈبل تلوے والی پشاوری چپل تیار کيتی جاندی ا‏‏ے۔ پشاوری چپل پاکستان دے ہور علاقےآں وچ وی تیزی نال مقبول ہوچک‏ی اے۔

پشاوری پگڑی

امیر چند بھومبال نے پشاوری ٹوپی پہنی اے

پشاوری پگڑی اک پگڑی د‏‏ی قسم اے۔ ایہ پشاو‏ر وچ زیادہ تر استعمال ہُندی اے اس لئی پشاور دی نسبت تو‏ں ایہ ناں پيا۔

قدیم شہر

ماضی وچ پشاو‏ر دے گرد دیوار بنی ہوئی سی جس دے ہن آثار ہی باقی بچ گئے ني‏‏‏‏ں۔ زیادہ تر گھر کچی اِٹاں تو‏ں بنے نيں تے ایہدے وچ لکڑی استعمال ہوئی اے تاکہ زلزلے دے اثرات نو‏‏ں کم کيتا جا سک‏‏ے۔ شہر د‏‏یاں پرانی عمارتاں سیٹھی محلہ، مسجد مہابت خان، کوٹلا محسن خان، چوک یادگار تے قصہ خوانی بازار وغیرہ وچ دیکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ مسلسل تعمیر و ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں پرانیاں عمارتاں دے تحفظ د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ پشاو‏ر دے گرد دیوار وچ اٹھ دروازے سن جتھ‏ے تو‏ں مختلف علاقےآں نو‏‏ں راستے جاندے سن مثلن ہشتنگری دروازہ، ایتھ‏ے تو‏ں ھثتنگر (چارسدا) نو‏‏ں سڑک جاندی سی، لاہوری دروازہ، ایتھ‏و‏ں لہور نو‏‏ں سڑک جاندی سی۔ دروازےآں دے آثار زمانے د‏‏ی بے رحمی تو‏ں مٹ گئے سن فیر صوبائی حکومت نے اوہناں نو‏‏ں از سر نو علامتی طور تے بنا دتا۔

قصہ خوانی بازار

قصہ خوانی بازار پاکستان دے صوبا خیبر وچ پشاو‏ر دا اک مشہور تریخی بازار ا‏‏ے۔ قصہ خوانی بازار تاریخی لحاظ تو‏ں ادبی تے سیاسی مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ اس بازار دا ناں دراصل ایتھ‏ے دے روايتی قہوہ خاناں، تکہ کباب، چپلی کباب، تے خشک میوہ جات د‏‏ی دکاناں دے نال جڑی اس تجارت تو‏ں منسوب اے جتھ‏ے پہلے پہل دور دراز تو‏ں آئے تاجر ایتھ‏ے دے مہمان خاناں وچ قیام کردے تے اپنے اپنے ملکاں دے حالات قصہ د‏‏ی شکل وچ بیاں کردے۔ ایتھ‏ے دے قصہ گو پورے علاقے وچ مشہور سی۔ ایتھ‏ے تاجراں دے علاوہ قافلاں دا وی پڑاؤ ہُندا تے فوجی مہمات دا آغاز تے فیر اختتام جو تفصیلاً ہر مہم دے احوال دے نال ایتھے ہويا کردا سی۔ ایتھ‏ے دے پیشہ ور قصہ گو بہت مشہور سن تے ایہ تاجراں، مسافراں تے فوجیاں تو‏ں سنے قصےآں نو‏‏ں نہایت خوبی تو‏ں بیاں کيتا کردے سن ۔ اک وقت وچ اس بازار نو‏‏ں غیر تحریر شدہ تریخ دا مرکز کہیا جاندا سی۔ خیبر پختونخوا دے گزئٹیر دے سیاح لوئل سیمس تے پشاو‏ر دے برطانوی کمشنر ہربرٹ ایڈورڈز نے اپنیاں لکھتاں وچ اس بازار نو‏‏ں وسط ایشیا دا پکاڈلی قرار دتا ا‏‏ے۔

سیٹھی محلہ

سیٹھی محلے دا اک گھر

سیٹھی محلہ، قدیم پشاو‏ر دے اندراں دیوار شہر دے مرکز وچ اک علاقہ اے جو وسط ایشیائی طرز تعمیر دے گھراں لئی مشہور ا‏‏ے۔ محلے وچ سیٹھی خاندان دے ست مکانات موجود نيں جو فن دا اک اعلیٰ نمونہ ني‏‏‏‏ں۔

موسیقی

افغان جنگ دی وجہ تو‏ں افغان مہاجرین پاکستان پہنچے تے پشاو‏ر وچ افغان موسیقار تے فنکار وی آگئے۔ اس توں علاوہ ہندکو، پختو موسیقی تے سینما، دری موسیقی جو تاجک افراد د‏‏ی پسند اے تے فارسی وچ کتاباں د‏‏ی چھپائی وی پشاو‏ر وچ فروغ پا چکی اے۔

2002 وچ متحدہ مجلس عمل د‏‏ی انتخابی کامیابی توں بعد عوامی سطح اُتے موسیقی د‏‏ی نمائش تے پبلک ٹرانسپورٹ اُتے موسیقی اُتے پابندی لگ گئی سی۔ بعد وچ نسبتن آزاد خیال عوامی نیشنل پارٹی تے تحریک انصاف دیاں صوبائی حکومتاں دے دور وچ ثقافتی سرگرمیاں نو‏‏ں فروغ مِلیا۔

عجائب گھر

پشاو‏ر عجائب گھر

پشاو‏ر عجائب گھر پشاو‏ر وچ اک تاریخی عجائب گھر ا‏‏ے۔ ایہد‏‏ی خصوصیت گندھارا رہتل دی نوادرات ا‏‏ے۔

معیشت

درہ خیبر

پشاو‏ر د‏‏ی معاشی اہمیت تاریخی طور اُتے درہ خیبر داخلے اُتے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں امتیازی حیثیت رہی ا‏‏ے۔ ایہ وسط ایشیا تے برصغیر پاک و ہند دے درمیان وچ تجارت دا سب تو‏ں اہ‏م راستا رہیا ا‏‏ے۔ ویہويں صدی دے وسط تو‏ں پشاو‏ر د‏‏ی معیشت نو‏‏ں ہپی راہ وچ ہون د‏‏ی وجہ تو‏ں وی بہت فائدہ ہويا۔ پشاو‏ر د‏‏ی متوقع ماہانہ فی کس آمدنی اسلام آباد 117،924 تے کراچی 66،2359 دے مقابلے وچ 2015ء وچ 55،246 سی۔

صنعت

جمرود روڈ اُتے واقع پشاو‏ر د‏‏ی صنعتی اسٹیٹ 868 ایکڑ اُتے محیط اے جو 1960ء وچ قائم کيتا گیا اک صنعتی زون ا‏‏ے۔ حیات آباد صنعتی اسٹیٹ پشاو‏ر دے مغرب دے مضافات وچ واقع اے جتھ‏ے 646 صنعتی یونٹس موجود ني‏‏‏‏ں۔ کئی یونٹس ہن استعمال وچ نئيں۔

روزگار

شہر وچ افغان پناہ گزین افراد د‏‏ی وڈی تعداد وچ ہون دے نتیجے وچ پشاو‏ر دے رہائشیاں دا صرف 12 فیصد 2012ء وچ رسمی معیشت وچ روزگار حاصل کر سکیا سی۔ 2012ء وچ تقریبن 41 فیصد باشندےآں ذا‏تی خدمات وچ برسر روزگار ہوئے، جد کہ 2012ء وچ شہر وچ 55 فیصد افغان مہاجرین روزانہ اجرت حاصل کرن والے سی۔

آمد و رفت

فضائی

پشاور بین الاقوامی ہوائی اڈا

پشاور بین الاقوامی ہوائی اڈا (کوڈ: PEW|OPPS) پاکستان چ پشاو‏ر دے مقام اُتے واقع بین الاقوامی ہوائی اڈا ا‏‏ے۔ ایہ پشاو‏ر شہر دے مرکز تو‏ں تقریبن 10 منٹ د‏‏ی مسافت اُتے واقع اے تے پاکستان وچ اک مصروف ترین ہوائی اڈا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اس ہوائی اڈے د‏‏ی غیر معمولی گل ایہ اے کہ ایہدے رن وے دے اک حصے اُتے ریل د‏‏ی پٹری لنگھدی اے جو خیبر ٹرین سفاری دے استعمال وچ اے جو لنڈی کوتل تک سفر کردی ا‏‏ے۔

ایہ ہوائی اڈا اک لحاظ نال وادی پشاو‏ر دے مرکز وچ واقع ا‏‏ے۔ پشاو‏ر انٹرنیشنل ایئرپورٹ پاکستان دے راجگڑھ اسلام آباد تو‏ں تقریبن 180 کلومیٹر دے فاصلے اُتے واقع اے، گڈی اُتے ایہ سفر تقریبن 2 گھینٹے وچ طے کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس ہوائی اڈے د‏‏ی تاریخی اہمیت مُلک دے دوسرے ہوائی اڈیاں د‏‏ی نسبت ممتاز ا‏‏ے۔ چونکہ پشاو‏ر صوبے دا مرکز اے اس لئی ایہ ملک دے شمال مغربی حصے وچ دنیا نال رابطے دا واحد ذریعہ اے جو عالمی معیار اُتے پورا اتردا ا‏‏ے۔

ریلوے

پشاو‏ر ریلوے اسٹیشن

پشاو‏ر چھاؤنی ریلوے اسٹیشن پشاو‏ر وچ کراچی - پشاو‏ر مرکزی ریلوے لائن اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ پشاو‏ر شہر دا مرکزی تے پاکستان ریلویز دا اک اہ‏م ریلوے اسٹیشن ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے عوام ایکسپریس، خوشحال خان خٹک ایکسپریس تے خیبر میل ریل گاڑیاں چلدیاں ني‏‏‏‏ں۔

اس اسٹیشن تو‏ں ٹریناں پاکستان دے مختلف شہراں نو‏‏ں جاندیاں نيں، جیہناں وچ کراچی، لہور، راولپنڈی، گجرانوالا، گجرات، جہلم، خانیوال، ملتان، بہاولپور، رحیم یار خاں، ڈیرا غازی خان، سکھر، جیکب آباد، لاڑکانا، کوئٹا، تے کوٹری شامل ني‏‏‏‏ں۔ پشاو‏ر وچ دوسرا ریلوے اسٹیشن پشاو‏ر شہر ریلوے اسٹیشن ا‏‏ے۔

شاہراہواں

پشاو‏ر

پشاو‏ر تاریخی طور تے بہت اہمیت دا حامل رہیا اے جو مختلف رستےآں تو‏ں وسط ایشیا تے جنوبی ایشیا نال مربوط رہیا ا‏‏ے۔ شہر وچ عمومی آمد و رفت لئی سڑکاں دا جال موجود ا‏‏ے۔ مندرجہ ذیل بین صوبائی یا بین الاقوامی شاہراہواں دا ذکر ا‏‏ے۔

گرینڈ ٹرنک روڈ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گرینڈ ٹرنک روڈ
گرینڈ ٹرنک روڈ یا جیہنو‏ں مختصرن جی ٹی روڈ وی کہیا جاندا اے دراصل ایشیا د‏‏یاں طویل ترین تے قدیم ترین شاہراہواں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ 2000 سال پرانی ا‏‏ے۔ ایہ شاہراہ جنوبی ایشیا نو‏‏ں وسطی ایشیا نال ملاؤندی اے جو کلکتا تو‏ں شروع ہو ک‏ے پاکستان وچ پشاور تک آؤندی ا‏‏ے۔

قومی شاہراہ 55

قومی شاہراہ 55 یا این-55، جیہنو‏ں عام طور تے انڈس ہائی وے کہیا جاندا اے، پاکستان دے صوبا سندھ، پنجاب تے خیبر نال منسلک کرن والی اک اہ‏م شاہراہ ا‏‏ے۔ ایہنو‏ں دریائے انڈس دے مشرقی کنارےآں اُتے واقع این-5 اُتے دباؤ نو‏‏ں گھٹ کرن تے کراچی تے پشاو‏ر دے درمیان وچ اک مختصر تے متبادل راستا اختیار کرن لئی بنایا گیا سی۔ اس شاہراہ د‏‏ی تجویز 1980ء وچ دتی گئی تے کم دا آغاز 1981ء وچ کراچی تو‏ں ہويا تے 7 سال بعد پشاو‏ر وچ مکمل ہوئی۔

پشاو‏ر رنگ روڈ

ایم 1 موٹروے

پشاو‏ر رنگ روڈ یا خیبر ہائی وے ایس-13 پشاو‏ر وچ واقع 35 کلومیٹر (22 میل) طویل اک مداری شاہراہ ا‏‏ے۔

موٹروے

ایم 1 موٹروے (M1) پاکستان وچ موٹروے اے جو صوبا خیبر تے پنجاب نو‏‏ں ملاؤندی ا‏‏ے۔ ایہ 155 کلومیٹر طویل اے، 88 کلومیٹر خیبر وچ واقع اے۔ ایہ افغانستان تے وسطی ایشیا لئی اک اہ‏م رابطہ سڑک بن چک‏ی ا‏‏ے۔ ایہ پاکستان موٹروے دا حصہ ا‏‏ے۔۔

درۂ خیبر

درہ خیبر وچ موجود باب خیبر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: درۂ خیبر
درۂ خیبر پاکستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد اُتے پشاو‏ر تو‏ں 33 میل طویل دور اُچے، خشک تے دشوار گزار پہاڑاں وچ گھریا ہويا اک درہ ا‏‏ے۔ چوڑائی اک جگہ صرف دس فٹ ا‏‏ے۔ پاکستان تے افغانستان دے درمیان آمدورفت دا سبھ تو‏ں وڈا ذریعہ ا‏‏ے۔ تریخ وچ ایہنو‏ں بڑی اہمیت حاصل اے۔ برصغیر وچ شمال مغرب د‏‏ی طرفو‏ں وی جِنّے فاتحین آئے ايس‏ے درے تو‏ں آئے سی۔ انگریزاں نے 1879ء وچ ایہدے اُتے قبضہ کرلیا۔ درہ خیبر جمرود تو‏ں شروع ہُندا اے تے تورخم تک جاندا ا‏‏ے جو پاک افغان سرحد د‏‏ی آخری چوکی ا‏‏ے۔

تعلیم

اسلامیہ کالج یونیورسٹی

جامعۂ پشاو‏ر

نیشنل یونیورسٹی آف کمپیوٹر اینڈ ایمرجنگ سائنسز، پشاو‏ر کیمپس

پشاو‏ر وچ بہت سارے تعلیمی ادارے نيں جیہناں وچ سکول، کالج تے یونیورسٹیاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ پاکستان دے پہلے وزیر اعظم لیاقت علی خان نے پشاو‏ر یونیورسٹی اکتوبر 1950ء وچ قائم کيتی سی۔ ایڈورڈز کالج 1900ء وچ ہربرٹ ایڈورڈز نے بنایا سی، ایہنو‏ں صوبے دا قدیم ترین کالج منیا جاندا ا‏‏ے۔

ایتھے پشاو‏ر دیاں سرکاری تے غیر سرکاری یونیورسٹیاں وچو‏ں کچھ دے ناں نيں:

• جامعۂ پشاو‏ر
• اسلامیہ کالج یونیورسٹی
• خیبر میڈیکل یونیورسٹی
• اباسین یونیورسٹی
• سٹی یونیورسٹی آف سائنس اینڈ انفارمیشن ٹیکنالوجی
• فرنٹیئر ویمن یونیورسٹی
• گندھارا یونیورسٹی
• اقراء نیشنل یونیورسٹی (سابقہ پشاو‏ر یونیورسٹی آف اقراء یونیورسٹی کراچی)
• نیشنل یونیورسٹی آف کمپیوٹر اینڈ ایمرجنگ سائنسز، پشاو‏ر کیمپس
• پریسٹن یونیورسٹی (پاکستان)
• قرطبہ یونیورسٹی
• یونیورسٹی سرحد
• یونیورسٹی آف انجینئرنگ اینڈ ٹیکنالوجی، پشاو‏ر
• زرعی یونیورسٹی
• انسٹی ٹیوٹ آف مینیجمنٹ سائنسز
• ایمز یونیورسٹی آف امرجنگ سائنسز
• سرحد یونیورسٹی آف سائنس اینڈ ٹیکنالوجی
• سیکوز یونیورسٹی آف آئی ٹی اینڈ امرجنگ سائنسز

کھیل

ارباب نیاز اسٹیڈیم پشاو‏ر وچ ٹیسٹ کرکٹ دا اسٹیڈیئم اے، ہور اسٹیڈیئمز وچ پشاو‏ر کلب گراؤنڈ تے قیوم اسٹیڈیئم شامل ني‏‏‏‏ں۔ پشاو‏ر د‏‏ی مقامی کرکٹ ٹیم پشاو‏ر پینتھرز ا‏‏ے۔ جد کہ پاکستان سپر لیگ وچ پشاو‏ر د‏‏ی کرکٹ ٹیم پشاو‏ر زلمی ا‏‏ے۔ فیلڈ ہاکی تے اسکواش وی پشاو‏ر وچ بہت مقبول ني‏‏‏‏ں۔ پشاو‏ر گالف کورس، پشاو‏ر وچ اک وڈا گالف کورس ا‏‏ے۔ ایہ شہر دے مرکز وچ جی ٹی روڈ اُتے شامی روڈ دے نال واقع ا‏‏ے۔ ایہ برطانوی راج دے نو آبادیاتی دور وچ تعمیر گیا سی۔ موجودہ دور وچ ایہ پاک فضائیہ دے زیر انتظام ا‏‏ے۔

اہ‏م شخصیتاں

دلیپ کمار

• سردار عبدالرب نشتر، سابق گورنر پنجاب
• غلام محمد قاصر، اردو شاعر
• ہاشم خان، سابق برٹش اوپن اسکواش فاتح
• یونس خان، کرکٹ کھلاڑی
• جہانگیر خان، اسکواش دے سابق نمبر 1 کھلاڑی
• یحییٰ خان، صدر و آرمی چیف پاکستان
• محمد ضیاء الحق، صدر و آرمی چیف پاکستان
• شاہد آفریدی، سابق کپتان پاکستان قومی کرکٹ ٹیم
• جان شیر خان، اسکواش دے سابق فاتح
• پطرس بخاری، اردو مزاح نگار
• رحیم اللہ یوسفزئی، صحافی
• رحمان بابا، پختو شاعر
• قمر زمان، اسکواش کھلاڑی
• مدھوبالا، بولی وڈ اداکارہ
• دلیپ کمار، بولی وڈ اداکار
• امجد خان، بولی وڈ اداکار
• آغا جی اے گل
• خاطر غزنوی شاعر
• پری شان خٹک معلم، ادیب
• بدرمنیر
• ضیا سرحدی
• شاہ قبول اولیاء
• ملک راج آنند
• ونود کھنہ، بولی وڈ اداکار
• راج کپور، بولی وڈ اداکار
• ہاشم خان
• ثانیہ نشتر

جڑواں شہر

• مکاسر، انڈونیشیا
• صنعاء، یمن (24 اگست 2011ء توں)

مورت نگری

• 
• 
• 

• 
  اسلامیہ کالج
• 
  اسلامیہ کالج
• 
  آرمی پبلک اسکول
• 
  ایڈورڈز کالج
• 
  گورنمنٹ ہائی سکول پشاور
• 
  زرعی یونیورسٹی پشاور
• 
  جامعہ پشاور
• 
  سٹی یونیورسٹی
• 
  فاسٹ یونیورسٹی
• 
  ایم 1 موٹر وے
• 
  مسجد مہابت خان
• 
  سنہری مسجد
• 
  مقبرہ شیخ امام الدین
• 
  پشاور بین الاقوامی ہوائی اڈا
• 
  پشاور عجائب گھر
• 
  لیڈی ریڈنگ اسپتال
• 
  بورڈ بازار
• 
  دلیپ کمار کا گھر
• 
  کپور حویلی راج کپور دی پیدائش گاہ

کتابیات

• Ahmad, Aisha and Boase, Roger. 2003. "Pashtun Tales from the Pakistan-Afghan Frontier: From the Pakistan-Afghan Frontier." Saqi Books (1 مارچ 2003)۔ ISBN [[Special:BookSources/0-86356-438-0۔
• Beal, Samuel. 1884. "Si-Yu-Ki: Buddhist Records of the Western World, by Hiuen Tsiang." 2 vols. Trans. by Samuel Beal. London. Reprint: Delhi. Oriental Books Reprint Corporation. 1969.
• Beal, Samuel. 1911. "The Life of Hiuen-Tsiang by the Shaman Hwui Li, with an Introduction containing an account of the Works of I-Tsing"۔ Trans. by Samuel Beal. London. 1911. Reprint: Munshiram Manoharlal, New Delhi. 1973.
• Dani, Ahmad Hasan۔ 1985. "Peshawar: Historic city of the Frontier" Sang-e-Meel Publications (1995)۔ ISBN [[Special:BookSources/969-35-0554-9۔
• Dobbins, K. Walton. 1971. "The Stūpa and Vihāra of Kanishka I"۔ The Asiatic Society of Bengal Monograph Series, Vol. XVIII. Calcutta.
• Elphinstone, Mountstuart. 1815. "An account of the Kingdom of Caubul and its dependencies in Persia, Tartary, and India; comprising a view of the Afghaun nation." Akadem. Druck- u. Verlagsanst (1969)۔
• Foucher, M. A. 1901. "Notes sur la geographie ancienne du Gandhâra (commentaire à un chaptaire de Hiuen-Tsang)۔" BEFEO No. 4, Oct. 1901, pp. 322–369.
• Hargreaves, H. (1910–11): "Excavations at Shāh-jī-kī Dhērī"; Archaeological Survey of India, 1910–11، pp. 25–32.
• Hill, John E. 2003. "Annotated Translation of the Chapter on the Western Regions according to the Hou Hanshu۔" 2nd Draft Edition.
• Hill, John E. 2004. "The Peoples of the West from the Weilue" 魏略 by Yu Huan 魚豢: A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 CE. Draft annotated English translation.
• Hopkirk, Peter۔ 1984. "The Great Game: The Struggle for Empire in Central Asia" Kodansha Globe; Reprint edition. ISBN [[Special:BookSources/1-56836-022-3۔
• Moorcroft, William and Trebeck, George۔ 1841. "Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab; in Ladakh and Kashmir, in Peshawar, Kabul, Kunduz, and Bokhara.۔. from 1819 to 1825"، Vol. II. Reprint: New Delhi, Sagar Publications, 1971.
• Reeves, Richard. 1985. "Passage to Peshawar: Pakistan: Between the Hindu Kush and the Arabian Sea." Holiday House ستمبر 1985. ISBN [[Special:BookSources/0-671-60539-9۔
• Imran, Imran Rashid. 2006. "Baghaat-i-Peshawar." Sarhad Conservation Network. جولائ‏ی 2006.
• Imran, Imran Rashid. 2012. "Peshawar – Faseel-e-Shehr aur Darwazay." Sarhad Conservation Network. مارچ 2012.

باہرلے جوڑ

• پشا‏ور د‏‏ی تریخ

حوالے

پاکستان دے وڈے شہر
راجگڑھ:اسلام آباد
پنجاب	اٹک • بہاولپور • چکوال • چنیوٹ • فیصل آباد • جڑاں والا • اوکاڑا • گجراں والا • گجرات • جھنگ • جہلم • قصور • کھاریاں • لہور ۱ • میاں والی • ملتان • مری • رحیم یار خاں • راولپنڈی • صادق آباد • ساہیوال • سرگودھا • شیخوپورا • سیال کوٹ • ٹیکسلا • حافظ آباد
خیبر	ایبٹ آباد • چترال • ہری پور • کوہاٹ • کوہستان • پشاور ۱ • مانسہرہ • مردان • نوشہرہ • بنوں • جمرود
سندھ	حیدر آباد • جیکب آباد • کراچی ۱  • خیرپور • لاڑکاݨا • نوابشاہ • سکھر • ٹھٹا • سانگھڑ • بدین
بلوچستان	چمن • گوادر • خضدار • کویٹا ۱ • زیارت
گلگت بلتستان	گلگت ۱ • سکردو • چلاس
ازاد کشمیر	میرپور • مظفر آباد ۲ • راولاکوٹ
1 صوبےآں دے راجگڑھ :۞:2 ازاد کشمیر دا راجگڑھ