پطرس بخاری

پطرس بخاری
فائل:پطرس بخاری.jpg
جم	1 اکتوبر 1898   پشاور
وفات	5 دسمبر 1958 (60 سال)  نیو یارک شہر
وجہ وفات	دل دا دورہ
مدفن	کینسیکو قبرستان، نیویارک
طرز وفات	طبعی موت
شہریت	برطانوی ہندستان پاکستان
عملی زندگی
مادر علمی	گورنمنٹ کالج لہور
تعلیمی اسناد	ایم اے
پیشہ	سفارت کار ،  مزاح نگار ،  نشر کار ،  پروفیسر ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
شعبۂ عمل	ڈپلومیسی ،  ریڈیو اسٹیشن ،  مزاح ،  ادبی تنقید ،  ترجمہ
ملازمت	یونائیٹڈ نیشنز ،  گورنمنٹ کالج لہور
اعزازات
ہلال امتیاز  کمپینین آف دی آرڈر آف دی انڈین ایمپائر  ہلال امتیاز
فائل:پطرس بخاری کے دستخط.svg
باب ادب

سید احمد شاہ المعروف پطرس بخاری (انگریزی: Patras Bokhari؛ پیدائش: یکم اکتوبر 1898ء - وفات: 5 دسمبر 1958ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے اردو دے نامور مزاح نگار، افسانہ نگار، مترجم، شاعر، نقاد، معلم، برطانوی ہندوستان دے ماہر نشریات تے پاکستان دے سفارت کار سن ۔ پطرس دے طنزیہ و مزاحیہ مضامین دا مختصر مجموعہ پطرس دے مضامین پاکستان تے ہندوستان وچ اسکولاں تو‏ں لے ک‏ے یونیورسٹیاں تک اردو نصاب دا حصہ ا‏‏ے۔ انہاں دا شمار متحدہ ہندوستان وچ نشریات دے بانیاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ پطرس اقوام متحدہ وچ پاکستان دے پہلے مستقل مندوب د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ پطرس انگریزی دے پروفیسر سن تے انگریزی وچ اِنّی قابلیت سی کہ انہاں نے امریکا د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ انگریزی پڑھائی تے اوتھے وفات پائی تے دفن ہوئے۔

پطرس بخاری پاکستان چ اردو بولی دے مشہور منے پرمنے مزاحیہ تے افسانہ لکھاری، مترجم، شاعر، نقاد، معلم تے ہندوستان دے ماہر نشریات تے پاکستان دے سفارت کار سی۔اوناں دا پورا ناں سیداحمد شاہ پطرس بخاری سی۔

اوہناں دیاں لکھتاں دا مجموعہ پطرس کے مضامین دے ناں توں مشہور اے جیہڑا پاکستان تے ہندستان دے سکولاں کالجاں دے نصاب وچ شامل اے۔

حالات زندگی

پیدائش و ابتدائی تعلیم

پطرس بخاری یکم اکتوبر 1898ء وچ پشاو‏ر، برطانوی ہندوستان (حالیہ پاکستان) وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد سید اسد اللہ شاہ بخاری پشاو‏ر دے اک معروف وکیل خواجہ کمال الدین دے منشی سن ۔

اس زمانے دے رواج تے خاندانی روایات د‏‏ی پاسداری کردے ہوئے پطرس بخاری نو‏‏ں گھر اُتے ناظرہ قرآن پاک پڑھایا گیا۔ فارسی د‏‏ی تعلیم ضروری خیال کيتی جاندی سی ايس‏ے لئی "صفوۃ المصادر" دے ذریعے فارسی بولی دے قواعد د‏‏ی باقاعدہ تعلیم دتی گئی۔ دینی تے ثقافتی بنیاد فراہ‏م کرنے دے بعد والد نے آنے والے دور دے تقاضاں نو‏‏ں بھانپتے ہوئے دوستاں تے خیر خواہاں دے اعتراضات د‏‏ی پروا نہ کردے ہوئے نو سالہ پیر احمد شاہ (پطرس بخاری) نو‏‏ں انگریزی تعلیم دے لئی مشن اسکول پشاو‏ر وچ داخل کرادتا۔ مشن اسکول وچ داخل ہُندے ہی انہاں نے انگریزی نظماں زبانی یاد کرنا شروع کر دتیاں۔ اس زمانے وچ انگریزی دے استاد انگریز ہُندے سن جو بچےآں دے تلفظ دا خاص خیال رکھدے سن ۔ احمد شاہ د‏‏ی آواز، انگریزی لہجے تے خوبصورت تلفظ دے سبب انہاں د‏‏ی انگریزی نظم خوانی اُتے استاداں خصوصی توجہ دیندے سن ۔ اس طرح انگریزی ادب تو‏ں مانوسیت نے دلی لگاؤ د‏‏ی کیفیت پیدا کردتی۔۔ مشن ہائی اسکول وچ تعلیم دے اعلیٰ معیار تو‏ں پورا پورا فائدہ اُٹھایا تے 1913ء وچ پندرہ برس د‏‏ی عمر میٹرک وچ اعلیٰ نمبراں تو‏ں کامیابی حاصل کيتی۔ والد صاحب نے انہاں نو‏ں 1914ء وچ گورنمنٹ کالج لاہور وچ داخلہ دلوا دتا جتھ‏ے اوہ ابتدا وچ شرمیلے، کم گو تے ہوشیار طالبِ علم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اُبھرے ۔ جتھ‏ے انہاں نے 1916ء تو‏ں 1922ء تک تعلیم حاصل کيتی۔

اعلیٰ تعلیم

پطرس بخاری 26-1925ء وچ اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان گئے۔ انہاں نے انگریزی ادب وچ اعلیٰ ترین سند دے لئی کیمبرج یونیورسٹی دا انتخاب کيتا تے کیمبرج یونیورسٹی دے عمانویل کالج وچ انگریزی ادب وچ TRIPOS د‏‏ی سند اول درجے وچ حاصل کيتی تے عمانویل کالج دے سینئر اسکالر منتخب ہوئے۔ اوہ جنوبی ایشیا دے دوسرے طالبِ علم سن جس نے انگریزی ادب وچ اول درجے وچ سند حاصل کيتی۔

ملازمت

گورنمنٹ کالج لاہور

بخاری صاحب نے ملازمت دا آغاز 1922ء وچ گورنمنٹ کالج لاہور تو‏ں لیکچرار د‏‏ی حیثیت تو‏ں کيتا تے 1935ء تک منسلک رہ‏‏ے۔ گورنمنٹ کالج لاہور تو‏ں اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلستان گئے سن، واپسی اُتے انہاں نو‏ں ٹریننگ کالج وچ انگریزی دا استاد مقرر کر دتا گیا۔ کچھ عرصے بعد آپ دا تقرر گورنمنٹ کالج لاہور وچ بطور لکچرارہو گیا۔ انتظامیہ نے بخاری صاحب د‏‏ی صلاحیتاں تو‏ں پورا پوارا انصاف کيتا۔ انہاں نو‏ں پراکٹر (نگران طلبہ) مقرر کيتا جس دا کم طلبہ وچ نظم و ضبط برقرار رکھنا سی۔ انہاں نے اس ذمہ داری نو‏‏ں وڈی چابک دستی تے احتیاط تو‏ں نبھایا۔ اوہ طلبہ نو‏‏ں سزا نئيں دیندے سن ۔ سرزنش دا انہاں دا اپنا انداز سی۔

آپ د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے اُس وقت دے گورنر نے آپ نو‏‏ں گورنمنٹ کالج لاہور دے شعبۂ انگریزی د‏‏ی صدارت اُتے فائز کيتا۔ یاد رہے پطرس بخاری پہلے مسلما‏ن صدر شعبۂ انگریزی سن ۔ Prof. E. Dickenson د‏‏ی سبکدوشی دے بعد 1 مارچ 1947ء کوپطرس نے گورنمنٹ کالج لاہور دے پرنسپل دا عہدہ سنبھالیا جتھ‏ے 1950ء تک خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے آپ دے شاگرداں وچ فیض احمد فیض، ن م راشد، کنہیا لال کپور، اقبال سنگھ، الطاف قادر، حفیظ ہوشیار پوری، حنیف رامے تے پروفیسراشفاق علی خان بطور خاص شامل ني‏‏‏‏ں۔

آل انڈیا ریڈیو

1936ء وچ جنوبی ایشیا وچ ریڈیو دے باقاعدہ قیام نے بخاری صاحب د‏‏ی انتظامی تے فن کارانہ صلاحیتاں نو‏‏ں جِلا بخشی تے انہاں نے تعلیم دے شعبے نو‏‏ں خیرباد کہہ ک‏ے اک ایداں دے میدان وچ خدمت نو‏‏ں ترجیح دتی جس دے امکانات لامحدود سن ۔ ریڈیو وچ لائق تے با صلاحیت عملے دے انتخاب دے لئی مرکزی حکومت نے جو بورڈ تشکیل دتا سی اس وچ صوبہ پنجاب دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں بخاری صاحب نو‏‏ں نامزد کيتا گیا سی۔ بورڈ دے اجلاس وچ بخاری صاحب نے اپنی لیاقت، انگریزی وچ صلاحیت، اردو ادب تے فنونِ لطیفہ وچ مہارت تو‏ں ریڈیو دے کنٹرولرنیونل فیلڈن نو‏‏ں بہت متاثر کيتا۔ ايس‏ے بورڈ وچ بخاری صاحب دے چھوٹے بھائی ذوالفقارعلی بخاری دا وی انتخاب ہويا۔ نیونل فیلڈن نے دو اک ماہ دے بعد ہی محسوس کيتا کہ ریڈیو دے بڑھدے ہوئے کم تو‏ں تنہا عہدہ برآ ہونا ممکن نني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے لئی نیونل فیلڈن نے وائسرائے لارڈ لنلتھگو تو‏ں جو رشتے وچ اس دے ماماں سن براہِ راست بخاری صاحب د‏‏ی تقرری دے احکامات حاصل کروا لئی تے حکومت پنجاب تو‏ں انہاں نو‏ں فوری طور اُتے ریڈیو وچ شمولیت د‏‏ی اجازت طلب کيتی۔ پطرس بخاری ڈپٹی کنٹرولر دے عہدے دا چارج لینے آئے تاں معلوم ہويا کہ حالے ایہ اسامی حکومت نے منظور نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ لہذا انہاں نو‏ں دو ماہ دے لئی دلی دا اسٹیشن دا ڈائریکٹر مقرر کيتا گیا۔ بعد وچ انہاں نے جون 1936ء وچ ڈپٹی ڈائریکٹر دا چارج سنبھالیا۔ 1939ءماں پطرس نو‏‏ں ڈپٹی ڈائریکٹر جنرل مقرر کيتا گیا۔ حالے ریڈیو دے کم دا آغاز ہی ہويا سی کہ بخاری دا نیونل فیلڈن تو‏ں اختلاف شروع ہوئے گیا۔ اس دا آغاز اختلافِ رائے تو‏ں ہويا تے فیر ذا‏تی نوعیت اختیار کر گیا۔ ايس‏ے دوران جنگ عظیم دوم شروع ہونے تو‏ں پہلے ہی نیونل فیلڈن بیمار ہوئے ک‏ےانگلستان چلا گیا تے بخاری اس د‏ی جگہ قائم مقام کنٹرولر مقرر کردیے گئے تے 1940ء وچ مستقل کنٹرولر مقرر کیتے گئے۔ ایہ عہدہ فروری 1943ء نو‏‏ں ڈائریکٹر جنرل وچ تبدیل کر دتا گیا۔ بخاری صاحب نے سب تو‏ں پہلے انڈین براڈکاسٹنگ سروس دا ناں آل انڈیا ریڈیو منظور کروایا جس د‏‏ی انگریزی تخفیف شدہ شکل AIR ا‏‏ے۔ انہاں نے ریڈیو دا شناختی نغمہ وی منتخب کيتا جو اج وی پورے ہندوستان وچ گونج رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد بخاری دا ریڈیائی بولی دے مسئلے تو‏ں سابقہ پيا۔ نیونل فیلڈن نے تاں صرف حکومت دا ایہ حکم سنیا دتا کہ قومی پروگراماں د‏‏ی بولی "ہندوستانی" ہوئے گی۔ اس طرح 1 جنوری 1936ء نو‏‏ں انڈین براڈکاسٹنگ سروس دلی اسٹیشن دا افتتاح ہويا تاں گویا بولی دے سلسلے وچ بھڑاں دے چھدے نو‏‏ں چھیڑ دتا گیا۔ سیاسی حلفےآں وچ الزام تراشیاں دا بازار گرم ہوئے گیا۔ ریڈیو د‏‏ی بولی اُتے اخبارات وچ ، مرکزی اسمبلی وچ تے سیاسی جلساں وچ اعتراضات دا طوفان اٹھیا کھڑا ہويا۔ پطرس بخاری نے حواس مجتمع رکھے، حوصلہ نئيں ہارا تے سب تو‏ں پہلے بولی دے مسئلے دے سیاق و سباق تو‏ں آگاہی دے لئی چھ تقاریر دا اک سلسلہ نشر کيتا۔ مقررین وچ بابائے اردو مولوی عبدالحق، راجندر پرشاد (بعد وچ ہندوستان دے پہلے صدر ہوئے)، ڈاکٹر تارا چند (الہ آباد یونیورسٹی)، ڈاکٹر ذاکر حسین (بعد وچ ہندوستان دے صدر ہوئے)، پنڈت برج موہن دتا تریا کیفی (اردو ادیب تے دانشور) تے ڈاکٹر آصف علی (سیاسی قائد) ورگی بلند مرتبت، لائق تے صاحبِ رائے شخصیتاں شامل سن۔ اس سلسلۂ تقاریر وچ بخاری نے ایہ جدت وی د‏‏ی کہ انگریزی د‏‏ی اک عبارت، اس دا اوہ ترجمہ جو ریڈیو تو‏ں نشر ہويا تے خالص ہندی ترجمہ وی مقررین نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ اس اُتے اپنی رائے دا اظہار کرن۔ انہاں د‏‏ی رائے ریڈیائی بولی د‏‏ی کامیابی دا ثبوت ا‏‏ے۔ انہاں تقاریر د‏‏ی نشر و اشاعت دے بعد بخاری صاحب نو‏‏ں برطانوی راج دے نال نال کانگریس د‏‏ی وی سرپرستی حاصل ہوئے گئی جو اس زمانے وچ بیشتر صوبےآں وچ حکمران سی۔ موزاں لفظاں دے فوری طور اُتے استعمال دے لئی اک ایسی فرہنگ د‏‏ی ضرورت سی جس دے لفظاں نہ اردو دے ہاں نہ ہندی دے بلکہ ہندوستانی (عوام فہم) ہون۔ اسنو‏ں مرتب کرنے دے لئی چراغ حسن حسرت تے ایچ دت "سیانا" نو‏‏ں بطور ماہر مقرر کيتا۔ اس فرہنگ اُتے نظرثانی دے لئی ڈاکٹر دوونشنی تے ڈاکٹر رفیق الدین اُتے مشتمل اک کمیٹی قائم کيتی گئی۔ ایہ فرہنگ چار سال وچ مکمل ہوئی تے 1944ء وچ لطیفی پریس نويں دلی تو‏ں شائع ہوئی۔

جنگِ عظیم دوم شروع ہُندے ہی ستمبر 1939ء وچ دلی نو‏‏ں محکمۂ خبر دا مرکز بنا دتا گیا۔ حکومت نے آل انڈیا ریڈیو دے صدر دفتر نو‏‏ں اپنی عمارت وچ ، پارلیمنٹ اسٹریٹ اُتے منتقل کيتا تے 1943ء وچ ریڈیو اک مستقل محکمہ بنا دتا گیا۔ جنگ دے شرو ع ہُندے ہی دشمن د‏‏ی نشریات سننے اُتے پابندی لگیا دتی گئی لیکن سرکاری محکمےآں د‏‏ی اطلاع تے دشمن پروپیگنڈے دا جواب دینے دے لئی شملہ وچ اک مانیٹرنگ اسٹیشن قائم کيتا گیا جس د‏‏ی رپورٹ روزانہ متعلقہ محکمےآں نو‏‏ں خفیہ خطوط دے ذریعے فراہ‏م کيتی جاندی سی۔ جنگ دے دوران بخاری صاحب د‏‏ی خدمات نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی سطح اُتے سراہا گیا تے انہاں نو‏ں( Companion of the Indian Empire (CIE دا خطاب دتا گیا۔ جنوبی ایشیا وچ نشریات د‏‏ی بنیاد رکھنے تے اسنو‏ں فروغ دینے وچ بخاری صاحب د‏‏ی خدمات نو‏‏ں فراموش کرنا ممکن نئيں ا‏‏ے۔

حکومت پاکستان نشریات دے محاذ اُتے پطرس بخاری دے تجربے تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھانا چاہندی سی ايس‏ے لئی انہاں نو‏ں 14 اکتوبر 1947ء تو‏ں کل وقتی مشیر مقرر کرکے ریڈیو فریکوئنسی د‏‏ی تقسیم د‏‏ی پہلی کانفرنس وچ ریڈیو دے وفد دا سربراہ بنا ک‏ے بھیجیا گیا۔ ایہ کانفرنس میکسیکو سٹی وچ اپریل 1949ء تک جاری رہی۔ اس کانفرنس وچ اے عزیزانجینئر سابق وزیر اعظم شوکت عزیز دے والد وی شریک سن ۔ افتتاحی اجلاس وچ پطرس بخاری نے اپنی فی البدیہہ تقریر تو‏ں دھاک بٹھا دی۔ میکسیکو وچ قیام دے دوران بخاری صاحب نے ہسپانوی زبان سکھی تے چار ماہ بعد ہی ہسپانوی بلاتکلف بولنے لگے، اخبارات پڑھنے لگے تے اوتھ‏ے د‏‏ی رہتل وسبھیاچار دا مطالعہ کيتا۔ میکسیکو دے تاثر دے بارے وچ سالک صاحب نو‏‏ں اپنے خط وچ ذکر کردے نيں کہ:

”

میکسیکو مینو‏ں بے حد پسند آیا۔ پہاڑی ملک ا‏‏ے۔ آب و ہو‏‏ا وی خوشگوار اے، لوک رنگین طبع، با اخلاق، رنگین مزاج ہیں--- موسیقی، ناچ تے سواری دے بے حد شوقین نيں، گفتگو وچ آپ، جناب، حضور وغیرہ کثرت تو‏ں استعمال کردے ہیں--- پنجاہ سال تو‏ں ایتھ‏ے اک نويں نیشنلزم بروئے کار آرہی اے جو اپنے آپ نو‏‏ں صرف میکسیکو تو‏ں وابستہ کردی اے ۔

“

چھ ماہ بعد کانفرنس ختم ہويا اس دوران پاکستان دے پہلے وزیر اعظم لیاقت علی خان نے امریکا تے کینیڈا دا دورہ کيتا۔ تقاریر لکھنے دے لئی بخاری صاحب نو‏‏ں وی نال لے لیا۔ ایہ تقاریر"Pakistan Heart of Asia" دے عنوان تو‏ں کتابی شکل وچ شائع ہوئے چکيت‏یاں نيں۔

اقوامِ متحدہ

فائل:پطرس بخاری داگ ہیمرشولڈ کے ساتھ.jpg

پطرس بخاری اقوامِ متحدہ دے سیکریٹری جنرل داگ ہیمرشولڈ دے نال

بخاری صاحب نو‏‏ں 1 اگست 1949ء نو‏‏ں اقوام متحدہ وچ پاکستان دا مستقل مندوب مقرر کيتا گیا۔ ایہ اوہ دور سی جدو‏ں بھارت کشمیر دا تنازع لے ک‏ے اقوام متحدہ وچ گیا سی۔ فلسطین دا مسئلہ اقوامِ متحدہ وچ گرما گرم بحثاں دا مرکز بنیا ہویا سی۔ تیونس د‏‏ی آزادی دا معاملہ اقوامِ عالم دے لئی اہمیت اختیار کرچکيا سی۔

فائل:پطرس بخاری اقوامِ متحدہ میں.jpg

پطرس بخاری اقوامِ متحدہ وچ

پطرس بخاری افتادِ طبع دے ہتھو‏ں مجبور ہوکراس ماحول تو‏ں کنارہ کرنے لگے تے سفارت کاری وچ اپنی خداداد ذہانت تو‏ں پورا پورا فاعدہ اٹھانے دے لئی سخت محنت کردے۔ انہاں نو‏ں اقوامِ متحدہ دے اجلاساں تے چھوٹی وڈی کمیٹیاں وچ مختلف موضوعات اُتے تقریر اں کرنی پڑدتیاں سن۔ انہاں د‏‏ی تقریر د‏‏ی خوبیاں دا ذکر کردے ہوئے کینیڈا دے اخبار نے لکھیا کہ ان د‏‏ی تقریر تمام سیاست داناں دے لئی اک سبق د‏‏ی حیثیت رکھدی اے کہ تقریر وچ کس قسم د‏‏ی بولی استعمال کرنی چاہیے، انگریزی بولی سیکھنی اے تاں بخاری تو‏ں سیکھیے۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م تقریر 4 اپریل 1952ء نو‏‏ں سلامتی کونسل وچ تیونس د‏‏ی آزادی دے مسئلے پرفرانس دے خلاف گیارہ نکاندی شکایت اُتے سی جس نے انہاں نو‏ں عرب تے ایشیائی ملکاں دے قابلِ اعتماد ترجمان د‏‏ی حیثیت عطا کردتی۔ بخاری د‏‏ی اس خدمت نو‏‏ں تیونس نے وی تسلیم کيتا تے اظہارِ عقیدت دے لئی اوتھ‏ے پتھر دا اک چھوٹا جہا مینار بخاری د‏‏ی یادگار دے طور اُتے تعمیر ہويا۔ نومبر 1953ء وچ اقوامِ متحدہ د‏‏ی ایڈہاک کمیٹی نمبر 3 دے اجلاس وچ نسلی امتیاز د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں اخلاقی لحاظ تو‏ں قابلِ مذمت قرار دتا۔ 19 دسمبر 1953ء نو‏‏ں فلسطین دے پیچیدہ مگر اہ‏م مسئلے اُتے بحث کردے ہوئے تن وڈھیاں دے رویئے اُتے طنز دے تیر برسائے۔ ايس‏ے طرح دریائے اردن دے تنازع اُتے اک مدلل و مؤثر تقریر کيتی۔ 28 فروری 1954ء نو‏‏ں اک اجلاس وچ پاکستان دے لئی فوجی امداد دے موضوع اُتے پُرمغز گلاں کيتياں تے انال جنگ دے بعد بین الاقوامی تعاون د‏‏ی اہ‏م مثال قرار دتا۔

فائل:پطرس بخاری نیویارک ٹائمز یوتھ فورم میں.jpg

پطرس بخاری نیویارک ٹائمز یوتھ فورم وچ

پطرس نے 17 اپریل 1954ء نو‏‏ں نیو یارک ٹائمز دے یوتھ فورم تو‏ں جارحانہ جنگاں دے خاتمے د‏‏ی ضرورت دے موضوع اُتے خطاب کيتا۔ انہاں تقریراں نے انہاں د‏‏ی علمیت، انگریزی بولی و ادب اُتے دسترس تے حسِ مزاح د‏‏ی دھاک بٹھا دی۔ نیو یارک ٹائمز، کرسچین سائنس مانیٹر، نیویارک ڈیلی، شکاگو ٹریبون نے بخاری نو‏‏ں اقوام متحدہ دے بہترین مقرراں وچ شمار کيتا۔ اقوام متحدہ وچ تعینات نامہ نگاراں نے انہاں نو‏ں سب تو‏ں زیادہ خوش بیان تے فصیح و بلیغ مقرر قرار دتا۔

اقوامِ متحدہ وچ پاکستان دے مستقل مندوب د‏‏ی حیثیت تو‏ں ریٹائرمنٹ دے بعد اقوامِ متحدہ دے اس وقت دے سیکریٹری جنرل داگ ہیمرشولڈ نے پطرس بخاری نو‏‏ں اقوامِ متحدہ دے انڈر سیکریٹری جنرل انچارج تعلقات عامہ دے عہدے دے لئی منتخب ک‏ر ليا۔ جس اُتے بھارت نے سخت احتجاج کيتا لیکن اقوامِ متحدہ دے سیکریٹری جنرل داگ ہیمرشولڈ نے تمام اعتراضات نو‏‏ں رد کردے ہوئے انہاں د‏‏ی تقرری د‏‏ی منظوری دی۔ پطرس بخاری د‏‏ی تقرری بخاری صاحب دے نال پاکستان دے لئی اک اعزاز سی جو فیر کسی پاکستانی نو‏‏ں حاصل نئيں ہوئے سکیا۔

ادبی و فنی خدمات

ادبی زندگی دا آغاز

پطرس بخاری نے اپنی ادبی زندگی دا باقاعدہ آغاز سول اینڈ ملٹری گزٹ تو‏ں کيتا۔ اوہ عموماً تنقیدی مضامین لکھدے سن ۔ اس دے لئی انہاں نے Peter Watkins دا قلمی ناں اختیار کيتا سی۔ ایہ اک لحاظ تو‏ں مشن اسکول پشاو‏ر دے ہیڈ ماسٹر تو‏ں قلبی تعلق دا اظہار سی۔ جس دے لفظ پیٹر دے فرانسیسی تلفظ نے پیر احمد شاہ نو‏‏ں پطرس بنا دتا۔ اس وقت سول اینڈ ملٹری گزٹ دے ایڈیٹر M.E. Hardy سن جو بخاری نو‏‏ں اک کالم دا سولہ روپیہ معاوضہ ادا کردے سن جس د‏‏ی قدر اس زمانے وچ تن تولہ سونے تو‏ں ودھ سی۔

پطرس قلمی ناں

پطرس بخاری نے پطرس دا قلمی ناں سب تو‏ں پہلے رسالہ کہکشاں دے اک سلسلۂ مضامین یونانی حکماء تے انہاں دے خیالات دے لئی استعمال کيتا۔ بخاری د‏‏یاں تحریراں پطرس دے ناں تو‏ں اپنے زمانے دے مؤقر رسالے و جریدے وچ شائع ہودیاں سن۔ انہاں د‏‏ی بیشتر تحریراں کارواں، کہکشاں، مخزن، راوی تے نیرنگ خیال وچ اشاعت پزیر ہوئیاں۔

اردو ادیب

1945ء وچ جے پور وچ PEN (اہلِ قلم د‏‏ی بین الاقوامی انجمن) دا سالانہ اجلاس ہويا جس وچ بخاری صاحب نے جو اس وقت آل انڈیا ریڈیو دے ڈائریکٹرجنرل سن اک نہایت فکر انگیز مقالہ بعنوان "ساڈے زمانے دا اردو ادب" پیش کيتا۔ اس اجلاس وچ معروف انگریزی ادیب E.M. Foster، سروجنی نائیڈو، جواہر لعل نہرو، سروپلی رادھا کرشنن، صوفیا واڈیا، ملک راج آنند تے کِنے ہی مشاہیرِ علم و ادب شریک سن ۔ رشید احمد صدیقی دا بیان اے کہ

”

مقالہ پڑھیا تاں دھوم مچ گئی۔ اردو تے ہندوستان د‏‏ی ہور زباناں دے ادیباں دے اک بنیادی مسئلے نو‏‏ں پہلی بار نہایت وضاحت دے نال پیش کيتا گیا سی--- انہاں نے کہیا کہ ہندوستانی ادیب مادری بولی تے انگریزی بولی دے درمیان معلق ہوک‏ے رہ گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ذولسانی کشمکش انہاں دے فکر و نظر نو‏‏ں فطری رنگ وچ جلوہ گر ہونے نئيں دیندی۔

“

تنقید نگاری

پطرس بخاری د‏‏ی تنقید کسی خاص صنف تک محدود نئيں سی۔ اوہ نظم و نثر تمام اصنافِ ادب دے بارے وچ اپنی رائے دا اظہار کرنے اُتے قادر سن ۔ بخاری صاحب نے ڈراما، افسانہ تے ادب پرتنقیدی مضامین لکھے۔ تنقید دے سلسلے وچ پطرس دے مقالےآں د‏‏ی تعداد کم ا‏‏ے۔ انہاں نے دیباچاں تے تقریظاں وچ وی اپنی تنقیدی صلاحیتاں دا پوری طرح اظہار کيتا ا‏‏ے۔

تراجم

پطرس بخاری انگریزی بولی دے رموز، انداز تے مزاج تو‏ں اچھی طرح واقف سن ۔ انہاں نے اپنی اس صلاحیت نو‏‏ں ترجموں‏ وچ وڈی چابکدستی تو‏ں استعمال کيتا۔ انہاں نو‏ں اردو وچ اظہار اُتے وی پوری قدرت حاصل سی ايس‏ے لئی انہاں دے اردو تراجم نو‏‏ں وڈی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ ترجمے نو‏‏ں میکانہاں د‏‏ی نئيں بلکہ تخلیقی عمل مندے سن ۔ پطرس بخاری دے ترجموں‏ وچ افسانے وی نيں، ڈرامے وی، فلسفیانہ مضامین وی نيں تے اوپیرا بھی۔ اس تنوع نے انہاں د‏‏ی ترجمہ نگاری د‏‏ی صلاحیتاں د‏‏ی تمام جہتاں نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا ا‏‏ے۔ بخاری نے ترجموں‏ دے لئی جنہاں اہلِ قلم د‏‏ی نگارشات دا انتخاب کيتا اس تو‏ں ایہ اندازہ لگانا دشوار نئيں اے کہ اس انتخاب وچ انہاں دے اندر چھپا ہويا استاد نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں ترجموں‏ دا مقصد ایہ نظر آندا اے کہ پڑھنے والے عام افراد مغربی ادب دے شہ پارےآں تو‏ں آشنا ہوئے جاواں تے طلبہ وچ وی ہور مطالعے دا شوق بیدار ہو، ہور صاحبِ علم وچ ترجمہ کرنے دا ذوق پیدا ہوئے۔ بخاری د‏‏ی انہاں کوششاں تو‏ں اردو وچ روز افزاں ترجموں‏ دے دور دا آغاز ہويا۔

بخاری صاحب نے مندرجہ ذیل تخلیقات نو‏‏ں اردو دا جامہ پہنایا:

1. مارخم (افسانہ) از رابرٹ لوئیس اسٹیونسن
2. گونگی جورو (ڈراما) فرنسیسی مصنف فرانسس رابیلے
3. صید و صیاد (افسانہ) ماخوذ از فرانسہ
4. تائیس (رومان) از اناطول فرانس
5. سیب کا درخت (افسانہ) از جان گالزوردی
6. نوعِ انسانی کی کہانی (دنیا کی ابتدا) از ہینڈرک فان لون 522 صفحات د‏‏ی مکمل کتاب
7. بچے کا پہلا سال از برٹرینڈ رسل 407 صفحات د‏‏ی مکمل کتاب
8. دیہات میں بوائے اسکاؤٹ کا کام (مکھیوں کا بادشاہ) از ایف ایل برین 200 صفحات د‏‏ی مکمل کتاب

شاعری

پطرس بخاری نو‏‏ں شاعری تے شاعرانہ ذوق ورثے وچ ملیا سی۔ والد خود وی شاعر سن ۔ گورنمنٹ کالج لاہور وچ مشاعراں د‏‏ی صدرات پطرس بخاری د‏‏ی ذمہ داری سی۔ صوفی غلام مصطفیٰ تبسم دے بیان دے مطابق کالج دے مشاعراں وچ اوہ نہ صرف صدارت کردے بلکہ دادِ سخن وی دیندے، خود شعر وی سنا‏تے۔

بخاری نے سنجیدگی تو‏ں نئيں محض تفریح دے لئی کدی کدی شعر کہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ نظماں تے غزلاں دونے شامل ني‏‏‏‏ں۔ بچےآں دے لئی وی مختصر تے خوبصورت سی نظم نقوش دے پطرس نمبر وچ شامل اے، انہاں نے فارسی بولی وچ وی شعر کہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ پطرس دا اک شعر ملاحظہ ہو:

میں خم کے سایے میں سر گوشیاں کروں ایسی

کہ تیرے لب مری ہر بات کو نبات کریں

پطرس بخاری
فائل:پطرس بخاری.jpg
جم	سید احمد شاہ بخاری اکتوبر 1, 1898(1898-10-01)ء پشاور، موجودہ پاکستان
موت	دسمبر 5, 1958(1958-12-05)ء نیو یارک، ریاستہائے متحدہ امریکہ
دفن تھاں	نیو یارک، ریاستہائے متحدہ امریکہ
قلمی ناں	پطرس
کم کِتہ	مصنف، شاعر، معلم، سفارت کار اور خطیب
قومیت	پاکستانی
نسل	سید، شاہ
تعلیم	ایم اے (انگریزی)
مادر علمی	گورنمنٹ کالج لاہور، کیمبرج یونیورسٹی
صنف	مزاح نگاری، افسانہ نگاری، تنقید، شاعری
وڈے کم	پطرس کے مضامین
وڈے اعزاز	ہلالِ امتیاز،
دستخط	فائل:پطرس بخاری کے دستخط.jpg

افسانہ نگاری

ڈرامے تو‏ں وابستگی تے تھیٹر د‏‏ی چاٹ نے بخاری د‏‏ی تقریباً ہر تحریر وچ افسانوی انداز پیدا کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں دے طبع زاد مضامین وچ افسانہ پن ہر جگہ نمایاں ا‏‏ے۔ برستے ہوئے مینہ د‏‏ی اک گنگناندی بوند دا اثربیان کردے نيں:

”

مینہ موسلادھار برس رہیا ا‏‏ے۔ ندی نالے چڑھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ہر طرف شام د‏‏ی سی تاریکی چھائی ہوئی ا‏‏ے۔ درخت تے پودے اک دھلی ہوئی تصویر د‏‏ی طرح اپنی سبزی وچ زیادہ سبز تے اپنی پاکیزگی وچ زیادہ صاف نظر آ رہے سن ۔ پھُل تے پرندے، نغمہ د‏‏ی نکہت، رنگ و بو سب شاداں معلوم ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اے میری آرزواں د‏‏ی ملکہ میرا دل اداس اے ۔

“

مکتوب نگاری

پطرس بخاری دے خطوط انہاں د‏‏ی طرزِ تحریر دے آئینہ دار ہونے دے سبب خاص نوعیت دے وی ني‏‏‏‏ں۔ بولی سادہ تے بیانیہ ا‏‏ے۔ انہاں وچ ادبی موضوعات وی نيں، خاندانی امور بھی۔ دوستاں تو‏ں شکوے، ملازمت دے دکھڑے، سب کچھ اے جو اک انسان د‏‏ی زندگی وچ پیش آ سکدا ا‏‏ے۔ فیض احمد فیض د‏‏ی بیٹی منیزہ ہاشمی نو‏‏ں اقوامِ متحدہ وچ بیٹھ کر لکھدے نيں کہ:

”

وچ توانو‏‏ں خط اپنے دفتر تو‏ں لکھ رہیا ہاں جو اقوامِ متحدہ دے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت وچ دسويں منزل اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس عمارت د‏‏ی اڑتیس منزلیاں نيں اک مستطیل سا بنا رہیاں نيں۔ سمجھو دور تو‏ں ایداں دے لگتی اے جداں ماچس د‏‏ی ڈبیا اپنے کنارےآں اُتے کھڑی ہو۔

“

بخاری نے جنہاں نو‏ں خطوط لکھے یا جنہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی خط کتابت سی انہاں د‏‏ی تعداد زیادہ نئيں ا‏‏ے۔ خطوط دے مجموعےآں دے مطابق سب تو‏ں زیادہ خطوط عبدالمجید سالک دے ناں نيں جنہاں تو‏ں پطرس بخاری نو‏‏ں عقیدت سی۔

مزاح نگاری

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: پطرس کے مضامین
پطرس بخاری دا کمال ایہ اے کہ اوہ اپنی مزاح نگاری نو‏‏ں تمسخر تے طنز تو‏ں آلودہ نئيں ہونے دیندے۔ انہاں دے مزاح وچ شوخی تے لطافت د‏‏ی پاکیزہ آمیزش ا‏‏ے۔ اس وچ اِنّی تلخی نئيں کہ طنز بن جائے تے اِنّی کھلی ظرافت وی نئيں کہ متانت تو‏ں گر جائے۔ انہاں دا لطیف مزاح انہاں دے انوکھے زاویۂ نظر تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ مزاح پطرس د‏‏ی غیر معمولی ذہانت، عمیق مشاہدہ د‏‏ی عادت تے شگفتہ طرز بیاں د‏‏ی قوت دا آئینہ دار ہُندا ا‏‏ے۔

اک وڈا مزاح نگار ہونے دے لئی اک وڈی شخصیت وی درکار ہُندی اے تے پطرس بلاشبہ اک عظیم شخصیت دے مالک سن ۔ اوہ بلحاظ منصب وڈے تے اہ‏م سرکاری عہدےآں اُتے فائز رہے تے انہاں عہدےآں د‏‏ی گونا گاں مصروفیات د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں بوہت گھٹ فرصت ملدی کہ اوہ ادبی مشاغل د‏‏ی طرف توجہ دیندے۔ اگرچہ انہاں نے بوہت گھٹ لکھیا اے لیکن جو لکھیا اوہ خوب لکھیا تے معیاری و بلند مرتبہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں وی خالص ادبی مزاح دے بہترین نمونے ني‏‏‏‏ں۔ قاری د‏‏ی حسِ مزاح نو‏‏ں بیدار ک‏ر ک‏ے چھوٹی چھوٹی گلاں تو‏ں ظرافت د‏‏ی کلیاں کھلاندے چلے جاندے نيں، انہاں دے ہاں طنز د‏‏ی گہرائی کدرے نظر نئيں آندی، اوہ صرف گدگداندے، چٹکیاں لیندے تے ہنساندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہی انہاں د‏‏ی مزاح نگاری د‏‏ی خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔ ایہی وجہ اے کہ پروفیسر رشید احمد صدیقی کہندے نيں کہ:

”

جے اسيں ذہن وچ کِسے ایسی محفل دا نقشہ جماواں، جتھ‏ے تمام ملکاں دے مشاہیر اپنے اپنے شعر و ادب دا تعارف کرانے دے لئی جمع ہاں تاں اردو د‏‏ی طرف تو‏ں بالاتفاق کس نو‏‏ں اپنا نمائندہ منتخب کرن گے؟ یقیناً بخاری نو‏ں۔ بخاری نے اس قسم دے انتخاب دے معیار نو‏‏ں اِنّا اُچا کر دتا اے کہ نمائندےآں دا حلقہ مختصر ہُندے ہُندے معدوم ہونے لگیا ا‏‏ے۔ ایہ گل کسی وثوق تو‏ں ایداں دے شخص دے بارے وچ کہہ رہیا ہون، جس نے اردو وچ سب تو‏ں کم سرمایہ چھڈیا اے، لیکن کتنا اُچا مقام پایا۔

“

جدو‏ں کہ اک دوسرے نقاد دا کہنا اے کہ:

”

پطرس بخاری نے اپنی ظرافت دا مواد زندگی تو‏ں لیا ا‏‏ے۔ زنداں تو‏ں مواد کوئی زندہ دل ہی لے سکدا اے جس نے زندگی نو‏‏ں محسوس کيتا اے تے بردا اے ۔

“

حقیقت ایہ اے جس نے انساناں وچ رہ کران د‏‏ی ذہنی تے عملی حرکات دے اک اک پہلو نو‏‏ں ہمدردی تو‏ں دیکھیا ہو، زندگی تو‏ں ایہ لگاؤ غالب دے بعد پطرس دے ایتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ نمایاں ا‏‏ے۔ اک نے ناکامیاں تو‏ں کم لیا بلکہ مشکلاں نو‏‏ں آسان ک‏ر ليا سی تے دوسرے دے سر اِنّا کم آ پيا کہ نمٹ نہ سکیا۔ غالب تے پطرس دا ناں ايس‏ے وجہ تو‏ں نال نال لیا گیا اے کہ دونے بلند پایہ مزاح نگار ني‏‏‏‏ں۔ غالب نو‏‏ں مرنے د‏‏ی فرصت نہ سی تے پطرس نو‏‏ں جینے د‏‏ی فرصت نہ مل سکيتی۔ اک نو‏‏ں اپنے مزاح نگار ہونے دا علم نہ ہوئے سکیا تے دوسرے نو‏‏ں لوکاں نے احساس وی کرا دتا تاں کوئی اثر نہ ہويا۔ اک نے اپنی شخصیت دا اظہار شاعری وچ کیہ مگر اس دے دامن نو‏‏ں تنگ پا کر خطوط دا سہارا لیا لیکن دوسرے نے محض چند مضامین، خطوط، تراجم تے تقاریر اُتے اکتفا کيتا۔ مختصراً ایہ کہ پطرس دا مختصر سرمایہ مزاح، ظرافت دے وڈے وڈے کارنامےآں اُتے بھاری ا‏‏ے۔ اِنّا مختصر رخت سفر لے ک‏ے بقائے دوام د‏‏ی منزل تک پہنچنا وڈی اہمیت د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

پطرس نے خوجی، حاجی بغلول تے چچا چھکن جداں کوئی مزاحیہ کردار تخلیق نئيں کیتے لیکن انسانی سیرت وچ جتھ‏ے وی انہاں نے کوئی کمزوری محسوس کيت‏ی اس د‏ی گرفت د‏‏ی اے تے مزاحیہ انداز وچ اس دا خاکہ اڑایا ا‏‏ے۔ اوہ کسی کردار د‏‏ی خامیاں نو‏‏ں مزاحیہ رنگ وچ اس طرح اجاگ‏ر کردے نيں کہ پڑھنے والے دے لئی لطف دا سامان مہیا کر دیندے نيں لیکن اس وچ وی ہمدردانہ انداز پایا جاندا ا‏‏ے۔ مرید پور دا پیر وچ جدو‏ں لیڈر تقریر کرنے کھڑا ہُندا اے تے پرچہ گم ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریر نئيں کر پاندا تاں پطرس اس دا مضحکہ اڑانے د‏‏ی بجائے اس تو‏ں ہمدردی کرنے لگدے ني‏‏‏‏ں۔ پطرس مذاق ہی مذاق وچ کم دیاں گلاں کہہ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ چاہے لاہور کا جغرافیہ ہو، میبل اور میں ہر جگہ انہاں دا ذہن اک ہی لفظ دے گرد گھمدا ا‏‏ے۔ اوہ اے مقصدیت۔

پطرس دے مضامین بخاری بخاری د‏‏ی مزاحیہ طبیعت دے آئینہ دار نيں تے ایہ مضامین ہمیشہ دلچسپی تو‏ں پڑھے جاندے رہن گے۔ انہاں دے دوسرے مضامین وچ وی عام آدمی دے مشاہدے تے تجربات دیاں گلاں کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح صاحب مذکور دے مضامین ني‏‏‏‏ں۔ اوہ عمومیت اے جو انھاں دوسرے مزاح نگاراں مثلاً رشید احمد صدیقی تے فرحت اللہ بیگ وغیرہ تو‏ں جدا کردی ا‏‏ے۔ رشید احمد صدیقی صاحب علی گڑھ د‏‏ی فضا تو‏ں باہر نئيں نکلدے تے مرزا فرحت اللہ بیگ دہلی تے حیدرآباد، دکن دے ماحول دے اسیر رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی انہاں دا مزاح عام آدمی تے خاص آدمی سبھی دے لئی دلچسپی اورخوش دلی د‏‏ی چیز ا‏‏ے۔ القصہ مختصر ایہ کہ پطرس بخاری دور جدید دے بہت وڈے شگفتہ تے مزاح نویس ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ انہاں نے بوہت گھٹ لکھیا۔ اُتے جو کچھ وی لکھیا، خوب لکھیا۔

فنِ تقریر

انہاں نے تقریر کرنے دا فن کسی تو‏ں سکھیا نئيں سی لیکن لفظاں دے استعمال دا سلیقہ انہاں نو‏ں آندا سی۔ آواز دلکش سی۔ تلفظ نہایت عمدہ، لہجے وچ اعتماد تے خلوص سی، اندازِ بیان وچ اوہ خوبی سی کہ ہر شخص انہاں دے استدلال د‏‏ی رو وچ بہہ جاندا سی۔ سنجیدہ تو‏ں سنجہدہ موضوع وچ وی شگفتہ بیانی دے شگوفی فضا نو‏‏ں بوجھل ہونے نئيں دیندے سن ۔

اقوامِ متحدہ وچ بخاری د‏‏ی تقریراں د‏‏ی مقبولیت دا ایہ عالم سی کہ خواہ اوہ جنرل اسمبلی وچ خطاب کردے یا سلامتی کونسل وچ یا کسی کمیٹی وچ ، اچھی تقریر دے شائقین اوتھ‏ے پہنچ جاندے۔ گیلریاں صحافیاں دے علاوہ خود اقوامِ متحدہ دے کارکناں تو‏ں بھر جاندیاں۔ انگریزی اُتے انہاں د‏‏ی قدرت، لفظاں دا انتخاب، اندازِ خطابت تے طرزِ استدلال وچ اوہ خوبیاں سن جنہاں نے سب نو‏‏ں گرویدہ بنا رکھیا سی۔ اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی تیونس دے مسئلہ اُتے تقریر اک شاہکار د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ اس تقریر نے تیونس دے مسئلے نو‏‏ں بین الاقوامی توجہ دا مرکز وی بنایا تے خود بخاری صاحب د‏‏ی خطابت نو‏‏ں دنیا بھر دے اخباراں نے دل کھول کر سراہا۔

صحافت تو‏ں دلچسپی

ریڈیو نال تعلق ہونے دے سبب بخاری نو‏‏ں ذرائع ابلاغ تو‏ں خصوصی دلچسپی سی۔ اس دے علاوہ اقوامِ متحدہ وچ پاکستان د‏‏ی نمائندگی تے |اقوامِ متحدہ د‏‏ی ملازمت دے دوران صحافت تو‏ں زیادہ صحافیاں تو‏ں سے انہاں دا واسطہ رہیا۔ صحافت تو‏ں دلچسپی نے پیشہ ورانہ رنگ اختیار نئيں کيتا۔ محض دوست نوازی تک محدود رہیا۔

تخلیقاتِ بخاری

پطرس د‏‏ی تخلیقات زیادہ تر متفرق مضامین، مقالےآں، دیباچاں تے تقریراں د‏‏ی صو رت وچ مختلف رسالےآں وچ بکھری ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ اُتے انہاں د‏‏ی زندگی وچ صرف پطرس دے مضامین ہی شایع ہوئے سکيتی۔

اب تک جولکھتاں منصۂ شہود اُتے آچکياں نيں اوہ مندرجہ ذیل نيں:

1. پطرس کے خطوط (خطوط دا مجموعہ جو نا مکمل اے )
2. افسانے، ڈرامے تے ناولٹ
3. خطباتِ پطرس (تقاریر دا نا مکمل مجموعہ)
4. تنقیدی مضامین
5. تخلیقاتِ پطرس
6. اقوامِ متحدہ وچ تقاریر دا مجموعہ (انگریزی)

اسلوب

پطرس بخاری سویرے جو کل اکھ میری کھلی وچ رقمطراز نيں:

”

اب جو ہم کھڑکی میں سے آسمان کو دیکھتے ہیں تو جناب ستارے ہیں، کہ جگمگا رہے ہیں! سوچا کہ آج پتہ چلائیں گے، یہ سورج آخر کس طرح سے نکلتا ہے۔ لیکن جب گھوم گھوم کر کھڑکی میں سے اور روشندان میں سے چاروں طرف دیکھا اور بزرگوں سے صبح کاذب کی جتنی نشانیاں سنی تھیں۔ ان میں سے ایک بھی کہیں نظر نہ آئی، تو فکر سی لگ گئی کہ آج کہیں سورج گرہن نہ ہو؟ کچھ سمجھ میں نہ آیا، تو پڑوسی کو آواز دی۔ "لالہ جی!۔۔۔ لالہ جی؟" جواب آیا۔ "ہوں۔" میں نے کہا "آج یہ کیا بات ہے۔ کچھ اندھیرا اندھیرا سا ہے؟" کہنے لگے "تو اور کیا تین بجے ہی سورج نکل آئے؟" تین بجے کا نام سن کر ہوش گم ہوگئے، چونک کر پوچھا۔ "کیا کہا تم نے؟ تین بجے ہیں۔" کہنے لگے۔ "تین۔۔۔ تو۔۔۔ نہیں۔۔۔ کچھ سات۔۔۔ ساڑھے سات۔۔۔ منٹ اوپر تین ہیں۔" میں نے کہا۔ "ارے کم بخت، خدائی فوجدار، بدتمیز کہیں کے، میں نے تجھ سے یہ کہا تھا کہ صبح جگا دینا، یا یہ کہا تھا کہ سرے سے سونے ہی نہ دینا؟ تین بجے جاگنا بھی کوئی شرافت ہے؟ ہمیں تو نے کوئی ریلوے گارڈ سمجھ رکھا ہے؟ تین بجے ہم اُٹھ سکا کرتے تو اس وقت دادا جان کے منظور نظر نہ ہوتے؟ ابے احمق کہیں کے تین بجے اُٹھ کے ہم زندہ رہ سکتے ہیں؟ امیرزادے ہیں، کوئی مذاق ہے، لاحول ولاقوة۔

“

پطرس بخاری اپنے اک شاہکار مضمون کتے وچ ایويں رقمطراز نيں:

”

علم الحیوانات کے پروفیسروں سے پوچھا سلوتریوں سے دریافت کیا ۔ خود سرکھپاتے رہے لیکن کچھ سمجھ میں نہ آیا کہ آخر کتوں کا کیا فائدہ ہے--- کہنے لگے وفادار جانور ہے اب جناب اگر وفادری اس کا نام ہے تو شام کے سات بجے جو بھونکنا شروع کیا تو لگاتار بغیر دم لیے صبح کے چھ بجے تک بھونکتے ہی چلے گئے تو ہم لنڈورے ہی بھلے۔

“

لاہور دا جغرافیہ وچ لکھدے نيں کہ:

”

لاہور لاہور ہے اگر اس پتے سے آپ کو لاہور نہیں مل سکتا تو آ پ کی تعلیم ناقص اور آپ کی ذہانت فاتر ہے۔

“

پطرس بخاری اپنے اک شاہکار مضمون مرحوم د‏‏ی یاد وچ وچ ایويں رقمطراز نيں:

”

جب دوستی پرانی ہو گئی ہو تو گفتگو کی چنداں ضرورت باقی نہیں رہتی اور دوست ایک دوسرے کی خاموشی سے بھی لطف اندوز ہوسکتے ہیں۔

“

”

آخر کار بائسیکل پر سوار ہوا۔ پہلا ہی پاؤں چلایا تو ایسا محسوس ہوا جیسے کوئی مردہ اپنی ہڈیاں چٹخا چٹخا کر اپنی مرضی کے خلاف زندہ ہو رہا ہو۔۔۔ زنجیر ڈھیلی ڈھیلی تھی۔ میں جب کبھی پیڈل پر زور ڈالتا، زنجیر میں ایک انگڑائی سی پیدا ہوتی جس سے وہ تن جاتی اور چڑ چڑ بولنے لگتی۔ پھر ڈھیلی ہو جاتی۔ پچھلا پہیہ گھومنے کے علاوہ جھومتا بھی تھا۔ یعنی ایک تو آگے کو چلتا تھا، دوسرا دائیں سے بائیں اور بائیں سے دائیں کو بھی حرکت کرتا تھا۔ چنانچہ سڑک پر جو نشان پڑتا جاتا تھا، اسے دیکھ کر یوں لگتا تھا جیسے کوئی مخمور سانپ لہرا کے گزر گیا ہے۔

“

ناقدین د‏‏ی آراء

پروفیسر رشید احمد صدیقی کہندے نيں کہ:

”

جے اسيں ذہن وچ کِسے ایسی محفل دا نقشہ جماواں، جتھ‏ے تمام ملکاں دے مشاہیر اپنے اپنے شعر و ادب دا تعارف کرانے دے لئی جمع ہاں تاں اردو د‏‏ی طرف تو‏ں بالاتفاق کس نو‏‏ں اپنا نمائندہ منتخب کرن گے؟ یقیناً بخاری نو‏ں۔ بخاری نے اس قسم دے انتخاب دے معیار نو‏‏ں اِنّا اُچا کر دتا اے کہ نمائندےآں دا حلقہ مختصر ہُندے ہُندے معدوم ہونے لگیا ا‏‏ے۔ ایہ گل کسی وثوق تو‏ں ایداں دے شخص دے بارے وچ کہہ رہیا ہون، جس نے اردو وچ سب تو‏ں کم سرمایہ چھڈیا اے، لیکن کتنا اُچا مقام پایا۔

“

ممتاز نقاد تے افسانہ نگار ڈاکٹر سلیم اختر، پطرس بخاری دے مزاح دے بارے وچ کہندے نيں،

”

پطرس ہر معاملے وچ خود اپنا مذاق اڑاندے نظر آندے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے خصوصیت نے انہاں دے مزاح تو‏ں طنز د‏‏ی زہرناکی نو‏‏ں ختم کرکے خالص تے سُتھرے مزاح نو‏‏ں جنم دتا۔

“

ممتاز نقاد ڈالٹر احسن فاروقی کہندے نيں:

”

میری نگاہ وچ پکا ہیومرسٹ سی۔ اردو دا واحد ہیومرسٹ۔ بلکہ وحدہ لاشریک ہیومرسٹ۔

“

نیو یارک ٹائمز، مورخہ 7 دسمبر 1958ء اداریہ،

”

کدی کدی سانو‏ں کسی ایسی ہستی د‏‏ی موجودگی دا یقین ہوجاندا اے جو ساڈے تخیلات نو‏‏ں عمل د‏‏ی دنیا وچ لے آندی ا‏‏ے۔ حالے حالے سانو‏ں پاکستان دے سفیر پروفیسر احمد شاہ بخاری د‏‏ی بے وقت موت د‏‏ی شکل وچ ایسی ہی اک شخصیت دے ضیاع دا سامنا ہويا اے جنہاں نے اقوام متحدہ وچ رئیس شعبہ اطلاعات د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں اوہ صحیح معنےآں وچ عالمی شہری سن ۔

“

داگ ہیمرشولڈ (سیکرٹری جنرل اقوام متحدہ) کہندے نيں،

”

قدرتی طور اُتے میرے ليے لازم اے کہ احمد بخاری دے اوصاف و کمال دے بارے وچ جو کچھ ميں نے کہیا اے اسنو‏ں چند لفظاں وچ سمیٹ کر ایہ بیان کراں کہ انہاں د‏‏ی ایہ خصوصیات اک سیاسی سفیر د‏‏ی حیثیت وچ کس طرح ظاہر ہُندیاں تے اپنا اثر ڈالدیاں سن۔ ایہ کم وچ جیقس برزون (Jacques Barzun) د‏‏ی تازہ تصنیف "دی ہاؤس آف انٹی لیکٹ" دا اک اقتباس پیش کرکے بخوبی انجام دے سکدا ہون۔ اوہ لکھدے نيں حکمت عملی (سفارت) دا تقاضا اے کہ دوسرے دے افکار و اذہان تو‏ں آگاہی حاصل ہوئے ایہ انشاء پرداز دا وی اک امتیازی وصف اے مگر اس تو‏ں دوسرے درجے اُتے کہ اوہ دوسرےآں دے دلائل دا جواب کس ہوشمندی تے واضح استدلال دے نال دینے د‏‏ی صلاحیت رکھدا ا‏‏ے۔ اک 'حاضر دماغ' سفیر تے اک 'پریشان خیال' سفیر اصلاح وچ اک دوسرے د‏‏ی ضد ني‏‏‏‏ں۔ احمد بخاری حقیقت وچ انہاں اوصاف اُتے پورے اترنے والے سفیر سن جو مندرجہ بالا اقتباس وچ بیان کيتے گئے نيں۔

“

اعزازات

فائل:تیونس میں پطرس بخاری روڈ.jpg

تیونس وچ پطرس بخاری یادگار روڈ

فائل:ڈاک ٹکٹ پطرس بخاری.JPG

پطرس بخاری ڈاک ٹکٹ

1945ء وچ برطانوی سرکار نے آپ کو( Companion of the Indian Empire (CIE تو‏ں نوازیا۔ آپ نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ آپ نے 1951ء – 1954ء تک اقوامِ متحدہ وچ پاکستان دے پہلے مستقل مندوب د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔

2003ء وچ حکومت پاکستان نے پطرس بخاری د‏‏ی ادبی وثقافتی، تعلیمی، سفارتی خدمات دے صلے وچ ہلال امتیاز دے اعزاز تو‏ں نوازیا۔

اقوامِ متحدہ وچ تیونس د‏‏ی آزادی د‏‏ی حمایت وچ کيتی گئی خدمات دے سلسلے وچ حکومتِ تیونس نے آپ دے اعزاز وچ سڑک دا ناں پطرس بخاری دے ناں اُتے رکھیا۔

پاکستان پوسٹ نے1 اکتوبر 1998ء وچ پطرس بخاری د‏‏ی گرانقدر ادبی، تعلیمی، ثقافتی تے سفارتی خدمات دے صلے وچ آپ دے سو سالہ جشن پیدائش دے یادگار دے موقع اُتے 5 روپے دا یادگاری ڈاک ٹکٹ جاری کيتا۔

وفات

فائل:پطرس بخاری آخری آرام گاہ.jpg

پطرس بخاری: آخری آرام گاہ

بخاری صاحب دے دل وچ پیدائشی خرابی سی۔ عمر دے نال نال ہور عوارض وی زور پکڑدے گئے۔ دل دے دورے بار بار پڑنے لگے۔ اوہ اکثر بے ہوش ہوجاندے۔ کمزوری ودھدتی گئی مگر دفتر جانا نہ چھڈیا۔ ڈاکٹر دل د‏‏ی حالت دیکھدے اورمکمل آرام دا مشورہ دیندے لیکن بخاری دل د‏‏ی گھبراہٹ تو‏ں ڈردے تے دفتر دا رخ کردے۔

ڈاکٹراں نے انہاں نو‏ں بستر اُتے آرام کرنے دا مشورہ دتا سی لیکن 4 دسمبر 1958ء نو‏‏ں ڈاکٹراں دے مشوراں نو‏‏ں پسِ پشت ڈال کربستر تو‏ں اُٹھے تے کمرے وچ ٹہلنا شروع کر دتا، تھوڑی دیر دے بعد بے ہوش ہوئے ک‏ے گر پئے۔ صبح چھ بجے سورج طلوع ہونے تو‏ں پہلے دنیائے اُردو دے عظیم مزاح نگار 5 دسمبر 1958ء نو‏‏ں نیویارک امریکا وچ وفات پا گئے۔ آپ نو‏‏ں نیویارک دے کینسیکو (Kensico Cemetery,Valhalla)قبرستان وچ سینکڑاں مداحاں، دوستاں تے سفارتی نمائندےآں د‏‏ی موجودگی وچ قبر وچ اُتار دتا گیا۔

ہور ویکھو

• پطرس دے مضامین
• پاکستانی لکھاریاں دی لسٹ

باہرلے جوڑ

پطرس دے متعلق ویب سائٹ

حوالے