نیرنگ خیال
| نیرنگ خیال | |
|---|---|
| معلومات | |
ترمیم  |
بقول رام بابو سکسینہ ”آزاد نثر وچ شاعری کردے نيں تے شاعری کردے ہوئے نثر لکھدے نيں۔“
مولانا محمد حسین آزاد نے مشرقی رہتل دے گہوارے دہلی وچ پرورش تے تربیت پائی۔ دہلی کالج وچ تعلیم حاصل کرنے دا موقع ملا۔ جو اس زمانے وچ مشرقی رہتل و معاشرت تے علوم و افکار دے نال نال مغربی علوم تے تصورات و نظریات توں آگاہی و شناسائی دا سرچشمہ وی سی۔ آزاد اپنی تربیت تے افتاد طبع دے لحاظ توں مشرقی آدمی سن ۔ لیکن ماحول تے روح عصری توں وی ناواقف نئيں سن ۔ گویا آزاد ایداں دے سنگم اُتے کھڑے نيں جتھے انہاں دی اک نظر مشرق دی پوری تکلف انشاءپردازی اُتے پڑدی اے تے دوسری نظر نثر دے جدید تقاضاں اُتے تے آزاد نوں احساس اے کہ اوہ خداوند تعالٰی دی طرف توں انہاں ہر دو قسم دے ذوق و نظر دے ملانے دے لئی پیدا کيتے گئے نيں۔ چنانچہ آزاد دیاں تحریراں وچ مشرق و مغرب دونے دی جھلک دکھائی دیندی اے۔ آزاد دی مشہور لکھتاں وچ ” سخندان فارس“، ”آب حیات“ تے ”نیرنگ خیال“ شامل نيں۔ لیکن اس لکھتاں وچ نیرنگ خیال نوں بہت ودھ مقبولیت حاصل ہوئی ۔
نیرنگ خیال دا فن
سودھونیرنگ خیال تیرہ مضامین اُتے مشتمل اے۔ مضامین تمثیلی انداز وچ لکھے گئے نيں۔ آغاز وچ اسنوں دو حصےآں وچ لکھیا گیا۔ ست مضامین اُتے مشتمل پہلا حصہ 1880ء وچ شائع ہويا۔ چھ مضامین اُتے مشتمل دوسرا حصہ آزاد دی وفات دے بعد 1923ء وچ شائع ہويا۔
نیرنگ خیال دے مضامین انگریزی دے معروف انشاءپردازاں جانسن، ایڈیسن تے سٹیل دے مضامین توں ماخوذ نيں۔ آزاد انہاں وچ جانسن توں ودھ متاثر معلوم ہُندے نيں تے انہاں ہی دے ہاں توں اخذ و ترجمہ وی ودھ کيتا اے۔ خود آزاد نیرنگ خیال دے دبیاچے وچ تسلیم کردے نيں، ” ميں نے انگریزی دے انشاءپردازاں دے خیالات توں اکثر چراغ روشن کيتا اے ۔“
بھانويں نیرنگ خیال دے مضامین آزاد دا ترجمہ نيں مگر آزاد دی چابکدستی تے انشاءپردازانہ مہارت نے انہاں نوں تخلیقی رنگ دے دتا اے۔ انہاں وچ کچھ اس طرح حالات تے مقامی ماحول دے مطابق تبدیلی دی اے کہ اوہ طبع ذاد معلوم ہُندے نيں۔ نیرنگ خیال وچ تیرہ مضامین نيں۔ تھلے آزاد دے مضامین تے انگریزی دے جنہاں مضامین دا ترجمہ کيتا گیا اے اُنہاں دی لسٹ دتی جا رہی اے۔
١)انسان کسی حال وچ خوش نئيں )The endeavour of mankind to get red of their burdons
٢)شہرت عام بقائے دوام دا دربار )The vision of the table of fame
٣)خوش طبعی )Our ture and false humour
۴)آغاز آفرینش وچ باغ عالم دا کیہ رنگ سی تے رفتہ رفتہ کيتا ہو گیا )An allegorical history of rest and labour
۵)جھوٹھ تے سچ دا رزم نامہ )Truth falsehood and fiction and allegery
)گلشن امید دی بہار )The garden of hope
٧)سیرزندگی )The voyage of life
٨)علوم دی بد نصیبی )The Conduct of patronage
٩)علمیت تے ذکاوت دا مقابلہ )The allegory of wit and learnign
٠١) نکتہ چینی )The allegory of criticism اب اُنہاں خصوصیات دا جائزہ لیندے نيں جس دی بدولت نیرنگ خیال نوں اردو نثر دی اک معرکتہ آرا کتاب دے طور اُتے جانیا جاندا اے۔
ترجمہ یا طبع زاد
سودھونیرنگ خیال دے مضامین بھانويں طبع زاد نئيں بلکہ ڈاکٹر صادق دی تحقیق دے مطابق انگریزی دے مشہور مضمون نگار ایڈیسن تے جانسن دے مضامین دا یا تاں ترجمہ نيں یا فیر انہاں توں ماخوذ نيں۔ لیکن پڑھنے دے دوران کدرے وی انہاں دے ترجمے ہوݨ دا گماں نئيں گزردا بلکہ طبع ذاد معلوم ہُندے نيں۔ نیرنگ خیال دے بارے وچ آزاد دی اپنی رائے ملاحظہ ہوئے۔
” ميں نے ڈائریکٹر صاحب دی قدر دانی توں بہت ساریاں کتاباں لکھياں کہ ہزاراں چھپ گئياں نيں تے ہندوستان دے گھر گھر وچ پھیلی ہوئیاں نيں مگر ایہ کتاب (نیرنگ خیال) اے کہ اپنے دل دے ذوق توں لکھدا ہاں تے شوق توں چھپواندا ہاں۔“
تمثیل نگاری
سودھوتمثیل توں ایسا انداز تحریر مراد اے جس وچ تشبیہات و استعارات توں کم لیا جاندا اے۔ اس وچ موضوع اُتے براہ راست بحث کرنے دی بجائے اسنوں تخیلی تے تصوراتی کرداراں، روزمرہ دے مسائل حیات تے انسان دے عقائد و تجربا ت توں ہُندا اے۔ عموماً اسنوں کسی خاص روحانی یا اخلاقی مقصد دے لئی استعمال کيتا جاندا اے۔ جانسن دے لفظاں وچ تمثیل توں مراد ایسا انداز بیان اے جس وچ اکثر غیر ذی روح تے غیر ذی عقل اشیاءکو جاندار بنا کے پیش کيتا جاندا اے۔ تے انہاں گلاں یا افسانےآں دی مدد توں انسان دے اخلاق و جذبات کاتزکیہ و اصلاح دا سامان فراہم کیہ جاندا اے۔
مولانا محمد حسین آزاد نے اردو نثر وچ تمثیل نگاری دا آغاز اودوں کيتا جدوں اس قسم دے طرز تحریر توں اکتا کر ادیب اگے ودھ چکے سن تے اس دی جگہ سادگی تے حقیقت نگاری نے لے لی سی تے انسان عقل و فکر تحقیق و تنقید دی روشنی وچ آگیا سی۔ اوداں تاں آزاد دی کوئی وی تصنیف تمثیل نگاری دے تخیل افروز اسلوب توں خالی نئيں۔ لیکن انہاں دی جو اس طرز خاص دی نمائندہ تحریر کہی جا سکدی اے اوہ نیرنگ خیال اے۔ نیرنگ خیال نے آزاد دے تمثیلی پیرائیہ بیان وچ ہو جادو جگایا اے کہ اس دی طرزِ انشاءکا رنگ کدی پھیکا نئيں پئے گا۔ بقول حامد حسن قادری، ” آزاد نے رمز و تمثیل دی اک شکل پسند دی اے تے ہر جگہ ايسے توں کم لیا اے۔ یعنی اشیائے بے جان تے اخلاق انسانی مجسم کرکے اپنے افسانےآں دے لوک و کردار پیدا کيتے نيں۔ ہر جگہ دل، عقل ،ایمان، نفس، انصاف تے ظلم وغیر ہ چلدے پھردے نظر آندے نيں۔ انہاں دی حرکات و سکنات نوں بار بار دیکھ کے اکتاہٹ محسوس ہُندی اے۔ مگر آزاد نے اپنے اسلوب، ذہانت تے تخیل دے زور اُتے انہاں وچ نويں نويں صورتاں پیدا کیتیاں نيں۔“
آزاد نے تمثیل دے پردے وچ مذہب و اخلاق ،علم و فن تے شعر و ادب دے نکات وڈی پرکاری تے چابکدستی توں پیش کيتے نيں۔ انہاں نے مجرد خیالات نوں متشکل تے متجسم کرکے پیش کيتا اے۔ انہاں نوں انسانی خصوصیات توں آراستہ کرکے دکھایا اے۔ مثلاً آرام، مشقت، حرص، قناعت، سچ، جھوٹھ، امید، یاس، بڑھاپا، بچپن، علمیت وغیرہ نوں انسانی پردے وچ پیش کيتا اے۔ اُنہاں دی تمثیل نگاری دی اک مثال ملاحظہ ہو جس وچ منظر خیالی ہوݨ دی بجائے حقیقی محسوس ہُندا اے۔
”ملک ملک فراغ سی تے خسرو آرام رحمدل فرشتہ مقام گویا انہاں دا بادشاہ سی۔ اوہ نہ رعیت توں خدمت چاہندا سی نہ کسی توں خراج باج منگدا سی۔ اس دی اطاعت و فرمان برداری ايسے وچ ادا ہو جاندی تھی۔“
مرقع نگاری
سودھوآزاد نے نیرنگِ خیال وچ انشاءپردازی تے مرقع نگار ی دے لئی ٹھوس حقائق دی بجائے تخیل اُتے زور دتا اے۔ آزاد دے خیالی مرقعاں وچ وی محاکات ( لفظی تصویراں ) دا اوہ فطری ڈھنگ پایا جاندا اے جس توں مرقع تصوراتی یا خیالی ہوݨ دے باوجود حقیقت دے نیڑے ترین پہنچ جاندا اے۔ تے اس وچ بہترین مرقع نگاری دی شان پیدا ہو جاندی اے۔ ”نیرنگ خیال “ دے خیالی مضامین نوں پڑھ کر حقیقت دا گمان ہُندا اے۔ اس لئی اسيں کہہ سکدے نيں کہ آزاد نے اپنے فن تے اسلوب بیان دے زور توں بہترین مرقع کشی دی اے تے قاری اپنے ذہن توں ”خیال “ تے ”واقعہ “ دا فرق بھُل کر موقع دے منظر وچ محو ہو جاندا اے۔ بقول سید عبد اللہ، ” آزاد اردو ادب بولی دے سربرآوردہ مرقع نگار نيں۔ جنہاں نوں قدرت نے حسن خیال تے حسن بیان کيتی نعمتاں توں اس طرح سرفراز کيتا کہ انہاں دے قلم دا اعجاز انہاں دے مرقعاں نوں رنگین کردا اے تے ناظرین نوں محسور کرکے انہاں دے دل نشین کردا اے ۔“
اسلوب
سودھونیرنگ خیال دی اشاعت توں اردو انشاءپردازی وچ اک نويں تے خوشگوار باب دا آغاز ہُندا اے۔ ایہ کہنا مبالغہ نہ ہوئے گا کہ آزاد جے نیرنگ خیا ل دے علاوہ تے کچھ وی نہ لکھدے تب وی انہاں دا شمار اردو دے غیر فانی انشاءپردازاں وچ ہُندا۔ نیرنگ خیال اپنے دلکش اسلوب تے رمزیت دی وجہ توں اردو ادب وچ ہمیشہ زندہ رہے گی۔ آؤ اُنہاں دے اسلوب دا جائزہ لیندے نيں۔
شاعرانہ اسلوب
سودھوآب حیات، دربار اکبری تے سخن دان فارس وچ آزاد دی شاعرانہ انشاءپردازی دی مرصع کاری نے اس گلدستے نوں لازوال بنا دتا اے۔ اسلوب بیان دے معاملے وچ آزاد دا نقطہ نظر بالکل واضح اے۔ اوہ کتاب نوں معمائے دقیق دی بجائے رفیق تفریح بنانے دی کوشش کردے نيں۔ اوہ فن انشاء وچ لطف بولی دی شیرینی نوں تفریح طبع دا سامان گرداندے نيں۔ اُنہاں دے شاعرانہ اسلوب نوں دیکھدے ہوئے رام بابو سکسینہ نے انہاں دی نثر نوں شاعری قرار دتا اے۔
استعارے دا رنگ
سودھونثر وچ جے تخیل دی رنگ آمیزی ہوئے گی، تاں اس دے ابلاغ دے لئی تمثیل دے بیان وچ مرقع نگاری تے ايسے وجہ توں تجسیم نگاری رنگ دکھائے گی۔ ایہ سب کچھ آزاد دی نثر وچ درجہ کمال نوں پہنچیا ہويا اے۔ ایتھے استعارے دا ایہ رنگ ویکھو:
- ” تمام میدان، جو نظر دے گرد و پیش دکھائی دیندا سی۔ اس دا رنگ کدی نورِ سحر سی تے کدی شام و شفق، جس توں قوسِ قزاح دے رنگ وچ کدی شہرت عام تے کدی بقائے دوام دے حروف عیاں سن ۔“
اور ایہ چلن آزاد دے ہاں اس قدر عام اے کہ انہاں دی تحریر دا اک لازمی وصف بن گیا اے۔
دہلی دی بولی
سودھواسلوب دراصل تحریر کيتی اوہ روح اے جو اپنی قوت حیات دی شدت نوں منوا کر رہندی اے۔ تے ایہ درجہ ہور لوازمات دے علاوہ شستہ تے برجستہ بولی دے بغیر حاصل نئيں ہو سکدا۔ اوہ دہلی دے اشراف دی بول چال دی بولی لکھدے نيں۔ روز مرہ وی آندا اے لیکن اس احتیاط دے نال کہ کوئی عامیانہ عنصر اس وچ شامل نہ ہوئے۔ بقول سید وقار عظیم ” لفظاں دی مزاج دانی اس اُتے ختم اے۔ علمی لفظاں وچ روزمرہ دا چٹخارا پیدا کرنے تے سِدھے روزمرہ نوں علمی مرتبہ عطا کرنے دا کمال صرف اسنوں آندا اے ۔“
انفرادیت
سودھواس گل وچ کوئی کلام نئيں کہ آزاد اردو دا اوہ البیلا ادیب اے جس دی طرز انشاءکی مثال نہ انہاں توں پہلے ملدی اے تے نہ بعد وچ انہاں دی کوئی تقلید کر سکا۔ آزاد اوہ صاحب طرز ادیب تے یکتائے روزگار انشاءپرداز اے ں جس دی نظیر صدیاں دے بعد ہی پیدا ہُندی اے۔ آزاد دی اجُٹّ انشاءپردازی دا راز اس گل وچ اے کہ اوہ اسلوب دا ،نثر کا، ادب کا، ترنم تے رنگ دا شگفتہ مزاج، سلجھاہويا تے نکھرا ذوق رکھدے نيں۔ جو صدیاں دی تہذیبی عمل تے رد عمل دی وجہ توں اک اسلوب دی شکل وچ نمودار ہويا اے۔
قدیم و جدید دا ملاپ
سودھوآزاد اک طرف تاں قدیم اسلوب دے بہترین تے نفیس ترین منعکس کرنے والے سن تے نال ہی انہاں دی ایہ وڈی خصوصیت اے کہ اوہ ادبی نثر نگاراں دے جدید تقاضاں یا شعور دا خیال رکھدے نيں۔ ایہ شعور وی انہاں دے ذہن تے انہاں دی تخلیقی نثر نگاری توں ملیا ہويا اے۔ اس طرح اک طرف تاں آزاد دی نثر فارسی تے اردو دی اعلیٰ ترین نثراں دا نچوڑ اے، ظہوری تے طغرٰی دا رنگ، اچھے صنعت گراں تے ادیباں دا عکس منعکس کردی اے۔ دوسری طرف انہاں نوں اس گل دا وی احسا س اے کہ نثر ابلاغ دا بہترین ذریعہ اے۔ مدعا، مطلب تے مضمون نوں براہ راست قاری تک پہچانیا نثر دا بنیادی مقصد اے۔ ایہ شعور جدید نثر دا بخشا ہويا اے کہ مدعا نگاری اولین درجہ رکھدی اے تے رنگینی ثانوی درجہ۔ گویا آزاد ایداں دے سنگھم اُتے کھڑے نيں جتھے اک نظر مشرق دی پوری پرتکلف انشا پردازی اُتے پڑدی اے تے دوسری طرف نثر دے جدید تقاضو ں اُتے ۔
ماضی پرستی
سودھوآزاد ماضی دی ستائش دی طرف وڈا واضح تے مضبوط رجحان رکھدے نيں۔ اس دی وجہ شائد ایہ اے کہ انہاں نوں ماضی اُتے اعتبار ودھ اے۔ اِنّا اعتبار جو شائد حال تے اس طرح مستقبل اُتے نہ ہوئے۔ ماضی اک رومان بن کے انہاں دی طبیعت وچ رچ بس جاندا اے۔ اوہ پرانی رہتل تے گزرے تمدن نوں جدید رہتل و تمدن توں بہتراور ايسے وجہ توں برتر خیال کردے نيں۔ حال انہاں نوں بوجوہ، روکھا پھیکا دکھائی دیندا اے۔ جدوں کہ ماضی اُتے شکوہ تے جمال آفراں رنگاں دی ایسی بہار دا ناں اے جسنوں کدی خزاں چھو کر نہ گزرے گی۔ اس طبعی رجحان نے انہاں دے اسلوب نوں پوری طرح اپنی گرفت وچ لئی رکھا۔
ماضی دے مرقع آزاد نوں نہایت مرغوب نيں تے انہاں دے مضامین وچ تھاں تھاں مل جاندے نيں۔ لیکن انہاں وچ جو چیز آزاد دا امتیاز بن جاندی اے۔ اوہ اے تاریخی بصیرت۔ کسی تاریخی کردار دی تصویر آزاد اس طرح بناواں گے کہ اس تصویر وچ متعلقہ کردار تما م تر سرفرازی یا روسیاہی جو وی اس نے اپنے لئی جمع دی واضح ہو کے سامنے آجاندی اے۔
- ” اس دے پِچھے اک بادشاہ آیا کہ اُتے کلاہ کیانی تے اس اُتے درفش کاویانی جھمدا سی۔ مگر پھریرا علم دا پارہ پارہ ہو رہاتھا و ہ آہستہ آہستہ اس طرح آندا سی، گویا اپنے زخم بچائے ہوئے آندا اے ۔“
اسلوب دا خمیر
سودھومولانا محمد حسین آزاد دی تحریر وچ شفق دی سرخی، صبح بہار دی دلآویزی تے چاندنی دی لطافت اے۔ اُنہاں دے اسلوب دا خمیر صوفی دے تصور، شاعر دے تخیل، عاشق دی آرزو تے دوشیزہ دے ارمان دی آمیزش توں تیار ہويا اے۔ انہاں دے ایتھے سادگی وچ شوخی اے تے شوخی وچ سادگی۔ ایتھے بے خودی وی اے تے ہشیاری بھی۔ تشبیہات و استعارات نيں مگر عام فہم تے دلکش۔ انہاں دے اسلوب نگارش دی قدرتی رنگینی تے دل آویزی نے نیرنگ خیال وچ انسانی سیرت تے زندگی دے تجرباں نوں حسین مرقعاں تے دلکش تصویراں وچ بدل کرپیش کيتا اے۔۔ مثا ل دے طور پر:
- ”دیکھدا ہاں کہ وچ اک باغ ِ نو بہار وچ ، جس دی وسعت دی انتہا نئيں، امید دے پھیلائو دا کیہ ٹھکانہ اے۔ آس کولوں لے کے جتھے تک نظر کم کردی اے۔ تمام عالم رنگین و شاداب اے۔ ہر چمن رنگ و روپ دی دُھپ توں چمکتا، خوشبو توں مہکتا ہويا سا لہکتا نظر آندا اے ۔“
مجموعی جائزہ
سودھواردو نوں انشاءپردازی دے اعلیٰ درجے اُتے جس نے پہنچایا اوہ آزاد تے صرف آزاد نيں۔ مہدی آفادی انہاں نوں اردو معلی دا ہیرو کہندے نيں۔ اردو وچ اج تک آزاد دا سا مرقع نگار پیدا نئيں ہويا۔ آزاد دی فطر ت وچ منطق توں ودھ جذبے تے تخیل دی کارفرمائی ملدی اے۔ تے تخیل دی رنگین تصویر کاری ہی انہاں دے اسلوب دا اوہ وصف خاص اے جو رنگ آزاد کہلاندا اے۔ تخیل دی تشکیل و تجسیم وچ آزاد دا حسین بیان انہاں دے کم آیااے۔ چنانچہ حامد حسن قادری انہاں نوں ”طرح دار ادیب “ کہندے نيں۔ تے بقول یحییٰ تنہا، ” نیرنگ خیال دی نثر ہزار نظماں اُتے فوقیت رکھدی اے ۔“