قرآن

قرآن کریم یا قرآن مجید اسلام دی سب توں اہم مذہبی کتاب اے۔ مسلمانتے ایس گل نوں من دے نے کے قرآن کریمالله ولوں بندیاں لئی نیک راہ دسن والی تے دنیا وی۔ ہی جنت بنادینے والی کتاب اے۔ اس کتاب دی بنیاد آپ نبی محمد صلی اللّٰہ علیہ والیہ وسلم نے ارشاد فرمائ کے اس نو سورت فاتحہ توں شرو کرنا اے پھر دوسرے نمبر تے میری وسیت سورت بقرہ کو دوسرے نمبر پر اور اس کے تین پارے تک مکمل کرنا ہے اور اسی طرہاں سارا قرآن کریم نبی پیغمبر رسول محمد صلی اللّٰہ علیہ والیہ وسلم کی مرزی دے مطابق ہی آخری سورت الناس الفلق تک لیکھویا سی قرآن مجید دا دل سورت یاسین نو کیا جاندا اے اور سورت بقرہ نو نبی محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی زندگی دا مضمون ثیرت اور قرآن مجید نو اللہ دی عطات کرار دیتی اس قرآن مجید ویچ دنیا بننے توں لگ کے دنیا ختم ہونے تک دے سارے واقعات بیان کردیے ہوے ہیں محمد نے اللہ اور جبرئیل فرشتے کے ذریے لیکن پھر بھی یہ لوگ سب جاہل ہیں کیوں کے جنت اسی دنیا میں بن جاتی ہے اگر یہ ثیرت نبی محمد سے قرآن مجید کو ٹھیک سے سمجھ پاتے تو ان کی وسیت کہاہ جاتا ہے ابھی مضمون قرآن مجید سمندر ہے اس لیے ابھی بہت باقی ہے

قرآن 610 توں 632 دے وشکار والے وریاں چ فرشتے جبریل دے ہتھوں پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اتری۔ 653 چ تیجے خلیفہ عثمان دے ویلے ‍قرآن نوں اک کتاب وچ اکٹھیاں کرکے تے کتاب دی مورت بنا کے جيڑی ک اجکل اے اینوں اسلامی سلطنت دیاں ساریاں تهانواں ول قرآن وچ ٣٠ سپارے تے ١١٤ سورتاں شامل نیں ٹور دتا گیا سی۔

قرآن

قرآن، قرآن مجید یا قرآن شریف (عربی: القرآن الكريم) دین اسلام د‏‏ی مقدس و مرکزی کتاب اے جس دے متعلق اسلام دے پیروکاراں دا اعتقاد اے کہ اوہ کلام الہی اے تے ايس‏ے بنا اُتے ایہ انتہائی محترم و قابل عظمت کتاب ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پیغمبر اسلام محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے وحی دے ذریعے اتارا گیا۔ ایہ وحی اللہ تعالیٰ دے مقرب فرشتے حضرت جبرائیل علیہ السلام لاندے سن جداں جداں قرآن مجید د‏‏ی آیات حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے نازل ہُندیاں آپ صلی علیہ وآلہ وسلم اسنو‏ں صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین نو‏‏ں سنیا تے انہاں آیات دے مطالب و معانی سمجھیا دیندے۔ کچھ صحابہ کرام تاں انہاں آیات نو‏‏ں اوتھے یاد کر لیندے تے کچھ لکھ ک‏ے محفوظ کر لیندے۔ مسلماناں دا عقیدہ اے کہ قرآن ہر قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں پاک تو‏ں محفوظ اے ، قرآن وچ اج تک کوئی کمی بیشی نئيں ہوسک‏ی تے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی واحد محفوظ کتاب ہونے د‏‏ی حیثیت حاصل اے، جس دا حقیقی مفہوم تبدیل نئيں ہوئے سکیا تے تمام دنیا وچ کروڑاں د‏‏ی تعداد وچ چھپنے دے باوجود اس دا متن اکو جیہا اے تے اس د‏ی تلاوت عبادت ا‏‏ے۔ ہور صحف ابراہیم، زبور تے تورات و انجیل دے بعد آسمانی کتاباں وچ ایہ سب تو‏ں آخری کتاب اے تے سابقہ آسمانی کتاباں د‏‏ی تصدیق کرنے والی اے ہن اس دے بعد کوئی آسمانی کتاب نازل نئيں ہوئے گی۔ قرآن د‏‏ی فصاحت و بلاغت دے پیش نظر اسنو‏ں لغوی و مذہبی لحاظ تو‏ں تمام عربی کتاباں وچ اعلیٰ ترین مقام دتا گیا ا‏‏ے۔ ہور عربی زبان و ادب تے اس دے نحوی و صرفی قواعد د‏‏ی وحدت و ارتقا وچ وی قرآن دا خاصا اہ‏م کردار دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ چنانچہ قرآن دے وضع کردہ عربی بولی دے قواعد بلند پایہ عرب محققاں تے علمائے لغت مثلاً سیبویہ، ابو الاسود الدؤلی تے خلیل بن احمد فراہیدی وغیرہ دے ایتھ‏ے بنیادی ماخذ سمجھ‏‏ے گئے ني‏‏‏‏ں۔

گو کہ نزول قرآن تو‏ں پہلے عربی بولی دا ادب خاصا وسیع تے اس دا دامن لفظاں و تراکیب تے تشبیہات و استعارات تو‏ں لبریز سی لیکن اوہ متحد نئيں سی۔ قرآن نو‏‏ں ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس نے عربی بولی نو‏‏ں اک بنیاد اُتے متحد کيتا تے حسن کلام، روانی، فصاحت و بلاغت تے اعجاز و بیان دے ایداں دے شہ پارے پیش کیتے جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے فصحائے عرب ششدر سن ۔ ہور قرآن نے عربی بولی نو‏‏ں مٹنے تو‏ں وی بچایا، جداں کہ بہت ساریاں سامی زباناں وقت دے گزرنے دے نال ناپید یا زوال پزیر ہوئے گئياں جدو‏ں کہ عربی بولی گزردے وقتاں دے نال ہور مالا مال ہُندی رہی تے قدیم و جدید تمام تقاضاں تو‏ں خود نو‏‏ں ہ‏‏م آہنگ رکھیا۔

قرآن وچ کل 114 سورتاں نيں جنہاں وچو‏ں 87 مکہ وچ نازل ہوئیاں تے اوہ مکی سورتاں کہلاندی نيں تے 27 مدینہ وچ نازل ہوئیاں تے مدنی سورتاں کہلاندی نيں ۔ مسلماناں دا اعتقاد اے کہ قرآن نو‏‏ں اللہ نے جبریل فرشتہ دے ذریعہ پیغمبر محمد اُتے تقریباً 23 برس دے عرصہ وچ اتارا۔ نزول قرآن دا ایہ سلسلہ اس وقت شروع ہويا سی جدو‏ں پیغمبر محمد چالیس برس دے سن تے انہاں د‏‏ی وفات سنہ 11ھ بمطابق 632ء تک جاری رہیا۔ ہور مسلما‏ن ایہ وی عقیدہ رکھدے نيں کہ وفات نبوی دے بعد صحابہ نے اسنو‏ں مکمل اہتمام و حفاظت دے نال منتقل کيتا تے اس د‏ی آیتاں محکمات دا درجہ رکھدی نيں، ہور قرآن تا قیامت قابل عمل تے ہر دور دے حالات دا حل پیش کردا ا‏‏ے۔ قرآن دا سب تو‏ں پہلا ترجمہ سلمان فارسی نے کيتا۔ ایہ سورۃ الفاتحہ دا فارسی وچ ترجمہ سی۔ قرآن نو‏‏ں دنیا د‏‏ی ایسی واحد کتاب د‏‏ی وی حیثیت حاصل اے جو لکھاں د‏‏ی تعداد وچ لوکاں نو‏‏ں زبانی یاد اے تے ایہ دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ پڑھی جانے والی کتاب اے، جسنو‏ں مسلما‏ن روز ہر نماز وچ وی پڑھدے نيں تے انفرادی طور اُتے تلاوت وی کردے ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ مسلما‏ن ہر سال رمضان دے مہینہ وچ تراویح د‏‏ی نماز وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک بار پورا قرآن با جماعت سندے ني‏‏‏‏ں۔ قرآن نے مسلماناں د‏‏ی عام زندگی، عقائد و نظریات، فلسفہ اسلامی، اسلامی سیاسیات، معاشیات، اخلاقیات تے علوم و فنون د‏‏ی تشکیل وچ بنیادی کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

وفات نبوی دے بعد عمر بن خطاب د‏‏ی تجویز پر، خلیفہ اول ابو بکر صدیق دے حکم تو‏ں تے زید بن ثابت انصاری د‏‏ی سربراہی وچ قرآن نو‏‏ں مصحف د‏‏ی شکل وچ یکجا کيتا گیا۔ عمر بن خطاب د‏‏ی وفات دے بعد ایہ نسخہ ام المومنین حفصہ بنت عمر دے پاس محفوظ رہیا۔ خلیفہ سوم عثمان بن عفان نے جدو‏ں لہجاں دے اختلاف د‏‏ی بنا اُتے قرات وچ اختلاف دیکھیا تاں حفصہ تو‏ں قریش دے لہجہ وچ تحریر شدہ اُس نسخہ دے نقل کيتی اجازت چاہی تاکہ اسنو‏ں معیار بنایا جائے۔ اجازت ملنے دے بعد انہاں نے مصحف د‏‏ی متعدد نقلاں تیار کرکے پورے عالم اسلام وچ بھیج داں تے تمام مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اس مصحف د‏‏ی پیروی کرن۔ انہاں نسخےآں وچو‏ں اک نسخہ انہاں نے اپنے پاس وی رکھیا۔ ایہ تمام نسخے ہن مصحف عثمانی کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ بیشتر محققاں دا اس اُتے اتفاق اے کہ ایہ تمام نسخے ابو بک‏ر ک‏ے تیار کردہ نسخہ د‏‏ی ہوئے بہو نقل سن، انہاں وچ کوئی کمی بیشی نئيں ہوئی۔

مسلماناں دے مطابق قرآن پیغمبر محمد دا معجزہ اے تے اس د‏ی آیتاں تمام انساناں دے سامنے ایہ چیلنج پیش کردیاں نيں کہ کوئی اس دے مثل نئيں بنا سکدا، ہور ایہ قرآن پیغمبر محمد د‏‏ی نبوت د‏‏ی دلیل تے صحف آدم تو‏ں شروع ہونے والے تے صحف ابراہیم، تورات، زبور تے انجیل تک آسمانی پیغام دا ایہ سلسلہ قرآن اُتے ختم ہويا۔ قرآن د‏‏ی تشریحات نو‏‏ں اسلامی اصطلاح وچ تفسیر کہیا جاندا اے جو مختلف زباناں وچ کيتی جاندی رہیاں نيں۔ قرآنی تراجم دنیا بھر د‏‏ی اہ‏م زباناں وچ ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ صرف اردو زبان وچ تراجم قرآن د‏‏ی تعداد تن سو تو‏ں ودھ ا‏‏ے۔ تے میرا مقسد اس دنیا نو قرآن مجید اور چاہت امام حسن حسین دے مطابق امن دا گھوارا بنانا چانا اس دنیا ویچ عدل اور انصاف لانا چانا کیوں کے ہوں اے ساری مظلوم عوام میری ترہاں ہوں پھر پھر کے تھک گی اے اس لی یرا ہون قرآن مجید تے احلیبیت نو اپنے اندر دے جزبات قرآن آواز پوری دنیا نو سنانی اے تے داسنہ کے اللہ سرف اک ہی ہے اور اس کا کوئ شریک نہی اور محمد اللہ کے پیغمبر رسول ہیں میرا نام اشفاق احمد ولد عبداللہ ہے میں پاکستان پنجاب میں ایک محنت کش مزدور ہوں شکریہ

ناں وجہ تے معنی

ہور دیکھو: قرآن دے ہور نام

قرآن وچ لفظ قرآن نیڑےاً 70 دفعہ آیا اے تے متعدّد معانی وچ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ ایہ عربی زبان دے فعل قرأ دا مصدر اے جس دے معنی نيں ’’اُس نے پڑھیا ‘‘ یا ’’اُس نے تلاوت کی‘‘۔سریانی زبان وچ اس دے مساوی (ܩܪܝܢܐ) qeryānā دا لفظ اے جس دا مطلب اے ’’صحیفہ پڑھنا‘‘ یا ’’سبق‘‘۔۔ اگرچہ کئی مغربی عالم اس لفظ نو‏‏ں سریانی بولی تو‏ں ماخوذ سمجھدے نيں، مگر اکثر مسلما‏ن علما اس د‏ی اصل خود لفظ قرأ نو‏‏ں ہی قرار دیندے نيں بہرحال محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وقت تک ایہ اک عربی اصطلاح بن چکيت‏ی سی۔ لفظ قرآن دا اک اہ‏م مطلب ’’تلاوت کرنا‘‘ اے جداں کہ اس ابتدائی قرآنی آیت وچ بیان ہويا اے: ’’یقیناً اس دا جمع کرنا تے اس د‏ی تلاوت ساڈی ذمہ داری اے ‘‘۔

دوسری آیات وچ قرآن دا مطلب ’’اک خاص حصّہ جس د‏‏ی تلاوت (محمد نے ) د‏‏ی ‘‘کے وی ني‏‏‏‏ں۔ نماز وچ تلاوت دے اس مطلب دا کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے ذکر آیا اے جداں کہ اس آیت وچ :’’اور جدو‏ں قرآن پڑھیا جائے تاں اسنو‏ں غور تو‏ں سنو تے خاموش رہو‘‘۔ جدو‏ں دوسرے صحائف جداں کہ تورات تے انجیل دے نال ایہ لفظ استعمال کيتا جائے تاں اس دا مطلب ’’تدوین شدہ صحیفہ‘‘ وی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

اس اصطلاح تو‏ں ملدے جلدے کئی مترادف وی قرآن وچ کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے استعمال ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ہر مترادف دا اپنا اک خاص مطلب اے مگر بعض مخصوص سیاق و سباق وچ انہاں دا استعمال لفظ قرآنکے مساوی ہوئے جاندا اے مثلا ًکتاب(بمعنی کتاب)، آیۃ (بمعنی نشان) تے سورۃ (بمعنی صحیفہ)۔ آخری دو مذکورہ اصطلاحات ’’وحی دے مخصوص حصّوں‘‘ دے مطلب وچ وی استعمال ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ بیشتر اوقات جدو‏ں ایہ لفظاں ’’ال‘‘ دے نال استعمال ہُندے نيں تاں انہاں دا مطلب ’’وحی‘ ‘ دا ہُندا اے جو وقفہ وقفہ تو‏ں نازل کيتی گئی ہوئے ۔ بعض ہور ایداں دے لفظاں ایہ نيں:ذکر (بمعنی یاد دہانی) تے حکمۃ (بمعنی دانائی)۔

قرآن اپنے آپ نو‏‏ں الفرقان(حق تے باطل دے درمیان وچ فرق کرنے والا)، امّ الکتاب، ہدٰی (راہنمائی)، حکمۃ(دانائی)، ذکر (یاد دہانی) تے تنزیل (وحی یا اُچے مقام تو‏ں تھلے بھیجی جانے والی چیز) بیان کردا ا‏‏ے۔ اک ہور اصطلاح الکتاب وی اے، اگرچہ ایہ عربی بولی وچ دوسرے صحائف مثلاً تورات تے انجیل دے لئی وی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ قرآن تو‏ں اسم صفت ’’قرآنی‘‘ ا‏‏ے۔ مصحف د‏‏ی اصطلاح اکثر مخصوص قرآنی مسوّدات دے لئی استعمال ہُندی اے مگر اس دے نال ہی ایہ اصطلاح قرآن وچ گذشتہ کتاباں دے لئی وی استعمال ہوئی ا‏‏ے۔

اسلام تے مسلماناں دے نزدیک قرآن د‏‏ی اہمیت

مسلماناں دا عقیدہ اے کہ قرآن مجید آخری آسمانی کتاب اے جو پیغمبر محمد اُتے نازل ہوئی تے اس دا پڑھنا، سننا تے اس اُتے عمل کرنا موجب تقرب الہی تے باعث اطمینان قلب ا‏‏ے۔ بیشتر مسلماناں دا اعتقاد اے کہ قرآن انہاں د‏‏ی رہتل و تمدن تے معاشرت د‏‏ی بنیاد اے تے تمام شعبہ ہائے زندگی وچ اس تو‏ں رہنمائی حاصل کرنا لازمی ا‏‏ے۔ ڈاکٹر وصفی عاشور ابو زید لکھدے نيں:

”

قرآن مجید اس امت دے لئی لافانی کتاب، انہاں دا دستور حیات تے رہنما و رہبر ا‏‏ے۔ ہور قرآن دعوت اسلامی د‏‏ی وی لازوال کتاب تے ہر دور وچ اس د‏ی رہنما ا‏‏ے۔ قوم، معاشرہ، خاندان تے فرد ہر اک د‏‏ی زندگی وچ اس د‏ی خاصی اہمیت ا‏‏ے۔ قرآن تعمیر انسان تے اس د‏ی شخصیت، ضمیر تے عقل و فکر د‏‏ی تعمیر تو‏ں بحث کردا تے ایداں دے قوانین وضع کردا اے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں خاندان دے ڈھانچے نو‏‏ں محفوظ، امن و سکو‏ن تو‏ں پُر تے محبت و عافیت دے نال رکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ہور قرآن انسانی معاشرے د‏‏ی تعمیر وی انہاں خطوط اُتے کردا اے جنہاں اُتے چل ک‏ے اک معاشرہ اپنی مخفی صلاحیتاں نو‏‏ں بروئے کار لا سک‏‏ے۔

“

مسلماناں دے نزدیک کوئی مسلما‏ن قرآن تو‏ں مستغنی نئيں ہوئے سکدا، ایہی کتاب اس دا سرمایہ زندگی، سرمہ بصیرت تے رہبر کامل ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی زندگی د‏‏ی ہر شے اس کتاب تو‏ں مربوط اے، ايس‏ے تو‏ں انہاں دے عقائد ماخوذ نيں، ایہی انہاں د‏‏ی عبادتاں دا تعارف کراندی تے رضائے الہی دے حصول وچ مددگار بندی ا‏‏ے۔ ہور اخلاق و معاملات وچ جنہاں امور د‏‏ی رہنمائی درکار اے اوہ سب اس وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ جو مسلما‏ن اس کتاب اُتے عمل نئيں کردے اوہ گمراہ نيں تے انہاں دا انجام تاریک ا‏‏ے۔ جداں کہ حسب ذیل آیتاں تے احادیث وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ سورہ اسرا وچ اے: سورہ طہ وچ اے: ہور عبد الرحمن دارمی نے علی بن ابی طالب د‏‏ی روایت نقل کيتی اے، اوہ کہندے نيں کہ:

”

ميں نے رسول اللہ تو‏ں سنیا: عنقریب کچھ فتنے برپا ہون گے۔ ميں نے دریافت کيتا، انہاں تو‏ں نکلنے دتی کیہ صورت ہوئے گی؟ کہیا: "اللہ د‏‏ی کتاب، جس وچ تواڈے اگلاں د‏‏ی سرگزشت تے تواڈے پچھلاں د‏‏ی خبر ا‏‏ے۔ اس وچ تواڈے باہمی اختلاف دا فیصلہ اے، ایہ کتاب قول فیصل اے ہنسی مذاق نني‏‏‏‏ں۔ اس کتاب نو‏‏ں جس زور آور نے چھڈیا اللہ نے اس د‏ی کمر توڑ دی، جس نے اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے کدرے تے تو‏ں ہدایت طلب کيت‏‏ی اللہ نے اسنو‏ں گمراہ کر دتا، ایہ اللہ د‏‏ی مضبوط رسی ا‏‏ے۔ ایہ اوہ کتاب اے جس تو‏ں خواہشاں وچ کجی نئيں پیدا ہُندی، زباناں مشتبہ نئيں ہُندیاں، علما اس تو‏ں سیر نئيں ہُندے ایہ کتاب کثرت استعمال تو‏ں پرانی نئيں ہُندی تے نہ اس دے عجائب ختم ہُندے نيں۔

“

چنانچہ قرآن وچ عقائد دا مفصل تذکرہ، عبادات مثلاً روزہ، زکوۃ، حج وغیرہ دے احکا‏م، ہور خرید و فروخت، نکاح و طلاق، وراثت و تجارت دے احکا‏م وی درج ني‏‏‏‏ں۔ اخلاق و آداب دا وی مفصل ذکر ا‏‏ے۔ متعدد علما و مفسرین نے "احکا‏م قرآن" دے موضوع اُتے بہت ساریاں کتاباں تصنیف کيت‏یاں نيں جنہاں وچ فقہی احکا‏م تو‏ں متعلق آیتاں نو‏‏ں یکجا کيتا تے عبادات و معاملات وچ انہاں آیتاں تو‏ں مستنبط شدہ احکا‏م نو‏‏ں وی تفصیل تو‏ں بیان کيتا اے تاکہ احکا‏م قرآن تو‏ں شناسائی وچ سہولت ہوئے۔ مسلماناں دا اعتقاد اے کہ سابقہ آسمانی کتاباں وچ امور زندگی دے متعلق جو ہدایات تے رہنمائی موجود سن، قرآن انہاں سب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اوہ سورہ مائدہ د‏‏ی درج ذیل آیت تو‏ں استدلال کردے نيں: سورہ مائدہ

مفسرین دا کہنا اے کہ قرآن سابقہ کتاباں زبور، تورات تے انجیل دے تمام مضامین اُتے مشتمل اے تے اخلاق و معاملات دے بوہت سارے امور وچ انہاں کتاباں تو‏ں زیادہ رہنمائی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ قرآن اوہ کتاب اے جو سابقہ کتاباں د‏‏ی تمام حق گلاں دا حکم کردا تے انہاں اُتے عمل کرنے اُتے ابھاردا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ گزشتہ قوماں، امتاں تے انبیا و رسولاں د‏‏ی حکایتاں وی بیان کيتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اُتے اس وچ فروعی احکا‏م مذکور نئيں، محض کلیات دا احاطہ کيتا گیا اے جو ایہ نيں: تحفظ دین، تحفظ ذات، تحفظ عقل، تحفظ نسب تے تحفظ مال۔

استو‏ں علاوہ مسلما‏ن ایہ وی مندے نيں کہ قرآن د‏‏ی بعض آیتاں اہمیت و فضیلت وچ زیادہ نيں، بعض آیتاں انہاں نو‏ں حسد تے شیطان دے وسوساں تو‏ں محفوظ رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ جو آیتاں فضیلت وچ ممتاز نيں انہاں وچ آیت الکرسی، سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 255 تے اہل تشیع دے ایتھ‏ے سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 255، 256 تے 257 قابل ذکر نيں، انہاں دا پڑھنا مستحب خیال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ علمائے اسلام دا کہنا اے کہ اللہ دے ناواں تے صفات اُتے مشتمل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس آیت د‏‏ی عظمت ودھ گئی، انہاں دا پڑھنا شیطان تے اس دے تسلط تو‏ں گھر تے انسان نو‏‏ں محفوظ رکھدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک سورہ فلق وی اے جسنو‏ں مسلما‏ن غیر محسوس برائیاں تے آفتاں تو‏ں بچنے دے لئی پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔ سورہ ناس وی شیطان دے شر و فتن تو‏ں بچنے دے لئی پڑھی جاندی ا‏‏ے۔

تریخ

نزول قرآن

علمائے اسلام دا نزول قرآن د‏‏ی کیفیت وچ اختلاف اے کہ آیا اوہ اک ہی بار وچ مکمل نازل ہويا یا بتدریج اترا۔ بعض آیتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قرآن اک ہی دفعہ وچ نازل ہويا جدو‏ں کہ کچھ آیتاں بتدریج نزول نو‏‏ں بیان کردی ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اس اختلاف نو‏‏ں ایويں رفع کيتا گیا کہ نزول قرآن دے متعدد مراحل طے کیتے گئے جو حسب ذیل نيں:

1. پہلے مرحلے وچ قرآن لوح محفوظ اُتے نازل ہويا۔ اس نزول دا مقصد ایہ سی کہ اسنو‏ں لوح محفوظ وچ ثبت تے قرآن نو‏‏ں ناقابل تغیر کر دتا جائے۔ اس نزول د‏‏ی دلیل قرآن تو‏ں اخذ کيتی گئی اے  سانچہ:قرآن-سورہ 85 آیت 21  سانچہ:قرآن-سورہ 85 آیت 22  
2. لوح محفوظ تو‏ں آسمان وچ موجود اک مقام بیت العزت وچ شب قدر نو‏‏ں نازل ہويا۔ اس د‏ی دلیل قرآن د‏‏ی ایہ آیتاں نيں  سانچہ:قرآن-سورہ 44 آیت 3  ،  سانچہ:قرآن-سورہ 97 آیت 1  ۔ درج ذیل حدیثاں وی اس د‏ی دلیل نيں: عبد اللہ بن عباس تو‏ں مروی اے، فرماندے نيں کہ "قرآن نو‏‏ں لوح محفوظ تو‏ں کڈ ک‏ے آسمان دنیا دے اک مقام بیت العزت اُتے اتارا گیا، جتھ‏ے تو‏ں جبریل پیغمبر اُتے لے جایا کردے سن "۔ ابو شامہ مقدسی نے اپنی کتاب المرشد والوجيز عن هذا النزول وچ لکھیا اے: "علما د‏‏ی اک جماعت دا کہنا اے کہ قرآن لوح محفوظ تو‏ں بیت العزت وچ اک ہی رات نو‏‏ں مکمل نازل ہويا تے جبریل نے اسنو‏ں یاد ک‏ر ليا۔ کلام الہی د‏‏ی ہیبت تو‏ں آسمان والے غش کھا گئے، جدو‏ں جبریل دا انہاں اُتے تو‏ں گزر ہويا تاں انہاں نو‏ں ہوش آیا تے کہنے لگے:  سانچہ:قرآن-سورہ سبا آیت 23  ۔ بعد وچ جبرئیل نے کاتب فرشتےآں نو‏‏ں اس دا املا کرایا، چنانچہ قرآن وچ مذکور اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 80 آیت 15  
3. بیت العزت تو‏ں جبریل نے بتدریج قلب پیغمبر اُتے اتارا، نزول قرآن دا ایہ مرحلہ تیئیس برس دے عرصہ اُتے محیط ا‏‏ے۔ قرآن وچ اے:  سانچہ:قرآن-سورہ شاعر آیت 15  ۔ تمام آسمانی کتاباں وچ قرآن واحد کتاب اے جو بتدریج نازل ہوئی، چنانچہ قرآن وچ مذکور اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 25 آیت 32  ۔ علما نے قرآن دے بتدریج نزول د‏‏ی درج ذیل حکمتاں بیان کيت‏یاں نيں:
   1. کفار د‏‏ی مخالفت، اذیت رسانی تے سخت کشیدہ حالات وچ پیغمبر محمد د‏‏ی دل بستگی، سورہ فرقان وچ اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 25 آیت 32  ۔ آیت "ورتلناہ ترتيلاً" وچ اس گل کيتی جانب اشارہ اے کہ قرآن دے بتدریج نزول دا مقصد اس دے یاد رکھنے تے سمجھنے وچ سہولت بہم پہچانیا ا‏‏ے۔
   2. مشرکین دے پیش کردہ شبہات دا رد تے انہاں دے دلائل دا اَگڑ پِچھڑ اِبطال:  سانچہ:قرآن-سورہ 25 آیت 33  ۔
   3. پیغمبر محمد تے انہاں دے ساتھیاں دے لئی قرآن دا یاد رکھنا تے اسنو‏ں سمجھنا آسان ہوئے۔
   4. احکا‏م قرآن دے نفاذ وچ آسانی فراہ‏م کرنا۔ انسان دے لئی ایہ آسان نئيں ہُندا کہ جنہاں رسوم و رواج تے عادتاں وچ اوہ برساں تے صدیاں تو‏ں جکڑا ہويا اے انہاں نو‏ں دفعتاً چھڈ دے، مثلاً شراب پینا۔
   5. حسب ضرورت احکا‏م دا نزول، یعنی بسا اوقات صحابہ کسی پیش آمدہ صورت حال اُتے حکم الہی جاننا چاہندے تاں اس وقت متعلقہ آیت نازل ہُندی۔

بتدریج نزول قرآن د‏‏ی مقدار دا تذکرہ احادیث وچ ملدا اے کہ جدو‏ں جِنّی ضرورت ہُندی اِنّا نازل ہُندا۔ ہور تریخ قرآن نو‏‏ں دو ادوار وچ وی تقسیم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ پہلا دور عہد نبوی دا جس وچ قرآن دا وحی دے ذریعہ نزول ہويا تے دوسرا دور خلفائے راشدین دا جس وچ قرآن نو‏‏ں اک مصحف وچ یکجا کرکے محفوظ کر دتا گیا۔

عہد نبوی

ہور دیکھو: وحی

اسلامی روایات دے مطابق محمّد اُتے پہلی وحی غار حرا وچ اُس وقت نازل ہوئی جدو‏ں آپ تنہائی وچ عبادات دے لئی اوتھ‏ے گئے ہوئے سن ۔ اس دے بعد ایہ سلسلہ وحی 23 برس دے عرصہ تک جاری رہیا۔ احادیث تے اسلامی تریخ دے مطابق ہجرت مدینہ دے بعد جدو‏ں محمد نے اوتھ‏ے اک آزاد اسلامی معاشرہ قائم ک‏ر ليا تاں آپ نے اپنے صحابہ نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تلاوت تے اس دے روزمرّہ نازل ہونے والے احکا‏م نو‏‏ں یاد کرنے تے دوسرےآں نو‏‏ں سکھانے دا حکم دتا۔ روایات وچ ایہ وی ذکر موجود اے کہ جنگ بدر دے بعدجب قریش دے کئی لوک مسلماناں دے ہتھ قیدی بن گئے تاں اُنہاں وچو‏ں کئی نے مسلماناں نو‏‏ں لکھنا پڑھنا سکھانے دے بدلے اپنی آزادی حاصل کيتی۔ ايس‏ے طرح آہستہ آہستہ کئی مسلما‏ن خواندہ ہونے لگے۔ قرآن نو‏‏ں پتھراں، ہڈیاں تے کھجور دے پتّاں اُتے لکھیا جانے لگا۔ اکثر سورتاں ابتدائی مسلماناں دے زیراستعمال سن کیونجے انہاں دا ذکر سنّی تے شیعہ دونے روایات وچ ملدا ا‏‏ے۔ جداں کہ محمد دا قرآن نو‏‏ں تبلیغ دے لئی استعمال کرنا، دعا واں وچ اس دا پڑھیا جانا تے انداز تلاوت دے بیان وچ انہاں دا ذکر احادیث وچ ملدا ا‏‏ے۔ پر، 632 عیسوی وچ محمد د‏‏ی وفات دے وقت حالے قرآن اک کتاب د‏‏ی شکل وچ موجود نہ سی۔ تمام علما اس گل اُتے متّفق نيں کہ محمد خود وحی د‏‏ی کتابت نئيں کردے سن ۔

صحیح بخاری وچ محمد د‏‏ی وحی د‏‏ی کیفیات دا حال ایويں درج اے کہ ’’بسا اوقات (وحی) گھنٹی دے بجنے د‏‏ی طرح نازل ہُندی اے ‘‘ تے عائشہ تو‏ں روایت اے کہ، ’’ميں نے اک بہت سرد دن وچ حضور اُتے وحی نازل ہُندے ہوئے دیکھیا تے (جب وحی ختم ہوئی تو) آپ دے ماتھے تو‏ں پسینے دے قطرے ٹپک رہے سن ۔‘‘قرآن دے بیان دے مطابق محمد اُتے پہلی وحی اک کشف دے نال نازل ہوئی۔ وحی نازل کرنے والی ہستی دا بارے وچ ایہ بیان کيتا گیا اے ’’مضبوط طاقتاں والا‘‘، اوہ جو ’’بلند ترین اُفق اُتے سی۔ فیر اوہ نزدیک ہويا۔ فیر اوہ تھلے اُتر آیا۔ پس اوہ دو قوساں دے وتر د‏‏ی طرح ہوئے گیایا اُس تو‏ں وی نیڑے تر‘‘۔ ویلچ (Welch) جو اک اسلامی سکالر نيں، Encyclopaedia of Islam وچ لکھدے نيں د‏‏ی اوہ ایہ یقین رکھدے نيں کہ وحی دے نزول دے وقت محمد د‏‏ی کیفیات د‏‏ی جو ظاہری شکل بیان کيتی گئی اے اوہ درست ہوئے سکدی اے کیونجے اوہ وحی دے نزول دے بعد کافی پریشان ہوئے گئے سن ۔ ویلچ دے مطابق، وحی دے موقع اُتے محمد نو‏‏ں ہلا دینے والے جھٹکے اُنہاں دے گرد لوکاں دے لئی اس گل دا ثبوت واقع ہوئے ہون گے کہ محمد د‏‏ی وحی دا مبدا واقعی مافوق الفطرت ا‏‏ے۔ پر، محمد دے ناقدین انہاں مشاہدات د‏‏ی بنا اُتے اُنہاں نو‏‏ں مجنون، کاہن تے جادوگر قرار دیندے سن کیونجے قدیم عرب وچ کئی ایداں دے لوک اس طرح دے تجربات دے مدّعی سن ۔ ویلچ ہور ایہ وی کہندے نيں کہ ایہ گل غیر واضح اے کہ اس طرح دے مشاہدات محمد دے ابتدائی دعوٰی نبوت تو‏ں پہلے دے نيں یا بعد دے ۔

قرآن محمد نو‏‏ں اُمّی قرار دیندا اے جس دا عام طور اُتے ’’ان پڑھ‘‘ مطلب لیا جاندا اے مگر اس دا مطلب دراصل کچھ پیچیدہ ا‏‏ے۔ قرون وسطیٰ دے مفسّرین جداں کہ طبری دے مطابق اس اصطلاح دے دو مطالب نيں:پہلا تاں ایہ کہ عمومی طور اُتے لکھنے تے پڑھنے دا قابل نہ ہونا جدو‏ں کہ دوسرا ایہ کہ گذشتہ کتاباں تے صحائف تو‏ں لاعلم ہونا (اگرچہ اکثر مفسّرین پہلے مطلب نو‏‏ں زیادہ ترجیح دیندے نيں)۔ اس دے علاوہ، محمد دا ناخواندہ ہونا آپ د‏‏ی نبوّت د‏‏ی صداقت د‏‏ی اک دلیل سمجھیا جاندا سی۔ جداں کہ امام فخر الدّین رازی کہندے نيں کہ، جے محمد لکھنے پڑھنے اُتے پوری مہارت رکھدے ہُندے تاں اُنہاں اُتے ایہ شبہ کيتا جا سکدا سی کہ اُنہاں نے اپنے آبا و اجداد د‏‏ی کتاباں پڑھی ہاں گی۔ کچھ عالم جداں کہ واٹ دوسرے معنی نو‏‏ں زیادہ ترجیح دیندے ني‏‏‏‏ں۔

خلفائے راشدین دا عہد

خلفائے راشدین دے عہد وچ جمع قرآن دے متعلق دو نقطہ نظر نيں، پہلا نقطہ نظر اہل سنت دا اے تے دوسرا امامیہ اہل تشیع کا۔ اہل سنت دا متفقہ نقطہ نظر ایہ اے کہ ابو بکر صدیق دے عہد وچ قرآن نو‏‏ں یکجا کرکے اک مصحف وچ محفوظ کيتا گیا تے عہد عثمان وچ ايس‏ے مصحف نو‏‏ں باضابطہ نسخہ قرار دے ک‏ے بقیہ نسخےآں نو‏‏ں نذر آتش کر دتا گیا۔ جدو‏ں کہ اہل تشیع دا نقطہ نظر ایہ اے کہ علی ابن ابی طالب نے وفات نبوی دے بعد مکمل قرآن نو‏‏ں اک مصحف وچ جمع کيتا سی تے انہاں د‏‏ی ترتیب عثمانی مصحف د‏‏ی ترتیب تو‏ں مختلف سی لیکن بااں ہمہ انہاں نے اس مصحف اُتے اعتراض نئيں کيتا تے اپنے مرتب کردہ مصحف نو‏‏ں اپنے پاس محفوظ رکھیا۔ اہل تشیع دا کہنا اے کہ علی بن ابی طالب دے مصحف دے چند امتیازات سن، مثلاً اوہ ترتیب نزولی اُتے سی یعنی منسوخ آیتاں نو‏‏ں ناسخ آیتاں تو‏ں پہلے تے مکی سورتاں نو‏‏ں مدنی سورتاں تو‏ں پہلے درج کيتا گیا سی۔ اس دے حاشیے اُتے آیت د‏‏ی مناسبت تو‏ں اہ‏م تشریحات وغیرہ لکھی گئی سن تے تفصیل دے نال آیتاں دا شان نزول تے مقام نزول وی مذکور سی۔ چنانچہ ايس‏ے ضمن وچ جعفر صادق دا قول اے: "فرمان رسول اے: جے قرآن نو‏‏ں لوک اس طرح پڑھیاں جس طرح نازل ہويا اے تاں کدی اختلاف نہ ہو"۔

عہد صدیقی وچ جمع قرآن د‏‏ی روایتاں تو‏ں پتا چلدا اے کہ جمع قرآن د‏‏ی کارروائی جنگ یمامہ دے بعد شروع ہوئی۔ جنگ یمامہ وچ صحابہ د‏‏ی بہت وڈی تعداد شہید ہوئی تاں عمر بن خطاب ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تے عرض کيتا کہ حفاظ صحابہ د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے قرآن نو‏‏ں یکجا کيتا جانا چاہیے۔ چنانچہ ابو بکر صدیق نے زید بن ثابت نو‏‏ں اس د‏ی ذمہ داری دتی کیونجے اوہ اس دے اہل وی سن تے عہد نبوی وچ کاتب قرآن تے حافظ قرآن وی سن ۔ استو‏ں علاوہ زید بن ثابت د‏‏ی فہم و فراست، ذہانت و فطانت تے سچائی و امانت داری مشہور سی۔ زید بن ثابت نے کاغذ دے ٹکڑےآں، ہڈیاں تے چمڑاں نو‏‏ں اکٹھا کرکے تے حفاظ تو‏ں مل ک‏ے جمع قرآن دا آغاز کيتا، اس پورے عمل وچ ابو بکر، عمر تے وڈے صحابہ انہاں د‏‏ی معاونت تے نگرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ قرآن نو‏‏ں ہر غلطی تو‏ں محفوظ رکھنے دے لئی ابو بکر و عمر نے ایہ طریقہ کار وضع کيتا کہ صحابہ محض اپنے حافظہ تے سننے اُتے اکتفا نہ کرن بلکہ قرآن دا تتبع کرن، ہور ہر آیت نو‏‏ں دو ماخذ تو‏ں لیا جائے، پہلا عہد نبوی وچ لکھیا ہويا تے دوسرا سیناں وچ محفوظ۔ چنانچہ کسی آیت نو‏‏ں اس وقت تک قبول نئيں کيتا جاندا جدو‏ں تک اس اُتے دو عادل گواہ اس د‏ی گواہی نہ دے داں کہ ایہ آیت عہد نبوی وچ لکھی گئی سی۔ جمع قرآن د‏‏ی کارروائی جاری رہی تے سورہ توبہ د‏‏ی آخری آیتاں اُتے اختتام نو‏‏ں پہنچی جو ابو خزیمہ انصاری دے پاس ملیاں۔ مکمل ہوئے جانے دے بعد ایہ نسخہ ابو بکر صدیق دے پاس رہیا، فیر عمر بن خطاب دے پاس تے بعد وچ انہاں د‏‏ی بیٹی حفصہ بنت عمر دے پاس محفوظ رہیا۔ تمام علما دا اس اُتے اتفاق اے کہ عہد صدیقی وچ جمع قرآن تو‏ں پہلے صحابہ دے پاس اپنے ذا‏تی مصحف موجود سن جنہاں وچ انہاں نے قرآن یا اس دا کچھ حصہ اکٹھا کر رکھیا سی لیکن ایہ انفرادی کاوشاں سن تے انہاں نو‏ں یکجا کرنے وچ تلاش، تواتر تے اجماع صحابہ دا اس درجہ لحاظ نئيں رکھیا گیا سی جداں عہد صدیقی وچ ملحوظ رہیا۔

عمر بن خطاب د‏‏ی شہادت دے بعد عثمان بن عفان خلیفہ بنے تے سنہ 650ء تک اسلام سرزمین شام، مصر، عراق و ایران تے شمالی افریقا دے کچھ خطےآں تک جا پہنچیا۔ اہل سنت و الجماعت دے مصادر وچ لکھیا اے کہ عثمان بن عفان آرمینیا تے آذربائیجان اُتے لشکر کشی د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن کہ ايس‏ے اثنا وچ حذیفہ بن یمان انہاں دے پاس پہنچے تے ایہ عرض گزاری: "امیر المومنین! اس امت نو‏‏ں سنبھا لئی، پہلے اس دے کہ انہاں وچ وی کتاب اللہ دے سلسلہ وچ ایسا ہی اختلاف رونما ہوئے جداں یہود و نصاریٰ دے ایتھ‏ے ہويا"۔ حذیفہ بن یمان نے دسیا کہ تلاوت قرآن وچ عراقیاں تے شامیاں وچ کیواں دا اختلاف برپا اے تے ہر اک اپنے طرز قرات نو‏‏ں درست سمجھ رہیا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر عثمان بن عفان نے فوراً حفصہ بن عمر دے پاس قاصد بھیجیا تے انہاں تو‏ں عہد ابو بکر دا مصحف طلب کيتا۔ فیر زید بن ثابت، عبد اللہ ابن زبیر، سعید بن العاص تے عبد الرحمن بن حارث بن ہشام نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اس د‏ی متعدد نقلاں تیار کرن۔ روایت وچ لکھیا اے کہ عثمان نے انہاں تو‏ں کہیا: "جے کسی جگہ تسيں وچ اختلاف ہوئے جائے تاں اسنو‏ں قریش دے لہجہ وچ لکھنا، کیونجے قرآن انہاں دے لہجہ ميں نازل ہويا اے "۔ روایت وچ ایہ وی اے کہ جدو‏ں انہاں حضرات نے نقلاں تیار کر لین تاں عثمان بن عفان نے اصل مصحف حفصہ نو‏‏ں لُٹیا دتا تے اس د‏ی نقلاں سارے عالم اسلام وچ بھیج داں تے حکم دتا کہ اس دے سوا بقیہ تمام نسخے نذر آتش کر دتے جاواں۔ چنانچہ اس دے بعد تمام نسخے ختم ہوئے گئے تے ایہی نسخہ باقی رہیا جو مصحف عثمانی کہلاندا اے تے ہن تک دنیا بھر وچ ایہی رائج چلا آرہیا ا‏‏ے۔

اہل تشیع دا نقطہ نظر ایہ اے کہ پیغمبر محمد اپنی زندگی وچ حفظ قرآن دا خاصا اہتمام کردے سن تے سب تو‏ں پہلے انہاں نے جمع قرآن دا حکم دتا سی۔ چنانچہ پیغمبر د‏‏ی نگرانی ہی وچ تمام آیتاں تے سورتاں نو‏‏ں مرتب کيتا گیا۔ اہل تشیع دے وڈے علما مثلاً سید ابو القاسم خوئی وغیرہ نے اہل سنت د‏‏یاں کتاباں وچ مذکور روایتاں (جنہاں وچ سر لسٹ صحیح بخاری د‏‏ی روایت اے ) دا دقت نظر تو‏ں جائزہ لے ک‏ے انہاں دے تعارض تے اختلاف نو‏‏ں واضح کيتا تے نال ہی اہل سنت د‏‏یاں کتاباں وچ درج انہاں روایتاں نو‏‏ں وی پیش کيتا جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ قرآن نو‏‏ں عہد نبوی وچ جمع ک‏ر ليا گیا سی۔ مثلاً طبرانی تے ابن عساکر شعبی تو‏ں نقل کردے نيں، انہاں نے کہیا: "چھ انصاری صحابہ نے عہد نبوی وچ قرآن نو‏‏ں یکجا ک‏ر ليا سی، ابی بن کعب، زید بن ثابت، معاذ بن جبل، ابو الدردا، سعد بن عبید تے ابو زید"۔ اس روایت نو‏‏ں پیش کرنے دے بعد ابو القاسم خوئی نے لکھیا اے کہ انہاں روایتاں وچ لفظ "جمع" دے معنیٰ مکمل قرآن نو‏‏ں محفوظ کر لینے دے نيں تے اس تو‏ں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ انہاں چند افراد نے مختلف جگہاں تو‏ں قرآن نو‏‏ں اکٹھا کرکے اک مصحف وچ محفوظ ک‏ر ليا سی۔ عہد عثمانی وچ نقل مصحف د‏‏ی کارروائی دے متعلق خوئی کہندے نيں کہ اس جمع تو‏ں مراد تمام مسلماناں نو‏‏ں اک مصحف اُتے متحد کرنا سی۔ چنانچہ انہاں نے اس دے سوا تمام مصاحف نو‏‏ں جلانے دا حکم جاری کيتا سی تے مسلماناں نو‏‏ں اختلاف قرات تو‏ں حکماً منع کيتا۔

قرآن دے ابواب تے تقسیم

قرآن اک وڈی کتاب ا‏‏ے۔ اس د‏ی تقسیم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنی زندگی وچ فرما چکے سن تے ایہ رہنمائی کر چک‏‏ے سن کہ کس آیت نو‏‏ں کس سورت وچ کتھے رکھنا ا‏‏ے۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی ہی وچ قرآن دے بے شمار حافظ سن تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شعبان تے رمضان دے مہینےآں وچ قرآن کئی دفعہ ختم کردے سن جو ظاہر اے کہ کسی ترتیب دے بغیر ممکن نني‏‏‏‏ں۔ قرآن دا اعجاز ایہ اے کہ اج تک اس وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوئے سکيتی۔ پہلی صدی ہجری دے لکھے ہوئے قرآن جو ترکی دے عجائب گھر توپ کاپی وچ نيں یا ایران دے شہر مشھد وچ امام علی رضا علیہ السلام دے روضہ دے عجائب گھر وچ نيں، انہاں وچ بعینہ ایہی قرآن خطِ کوفی وچ دیکھیا جا سکدا اے جو اج جدید طباعت دے بعد ساڈے سامنے ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ست منزلاں وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس د‏ی اک ہور تقسیم سیپارےآں دے حساب تو‏ں ا‏‏ے۔ سیپارہ دا لفظی مطلب تیس ٹکراں دا اے یعنی اس وچ تیس سیپارے ني‏‏‏‏ں۔ اک ہور تقسیم سورتاں د‏‏ی ا‏‏ے۔ قرآن وچ 114 سورتاں نيں جنہاں وچو‏ں کچھ وڈی تے کچھ چھوٹی ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں وڈی سورت سورۃ البقرہ ا‏‏ے۔ سورتاں دے اندر مضمون نو‏‏ں آیات د‏‏ی صورت وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن وچ چھ ہزار چھ سو چھیاسٹھ آیات ني‏‏‏‏ں۔ تھلے اس تقسیم نو‏‏ں پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

منزل جز یا سیپارہ ابتدا منزل جز یا سیپارہ ابتدا سورت نمبر آیت نمبر سورت نمبر آیت نمبر 1 1 1 1 4 15 17 1 2 2 142 16 18 75 3 2 253 17 21 1 4 3 92 18 23 1 5 4 24 19 25 21 6 4 148 5 27 26 2 5 1 20 27 60 7 5 83 21 29 45 8 6 111 22 33 31 9 7 88 6 35 1 10 8 41 23 36 22 11 9 94 24 39 32 3 11 10 1 25 41 47 12 11 6 26 46 2 13 12 53 7 50 1 14 15 2 27 51 31 28 58 1 29 67 1 30 78 2

تلاوت دے لئی قرآن نو‏‏ں ست منازل (منزل د‏‏ی جمع) وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا فلسفہ ایہ اے کہ اک منزل روزانہ تلاوت کرنے تو‏ں اک ہفتہ وچ قرآن مکمل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اک ماہ وچ قرآن نو‏‏ں مکمل تلاوت کرنے دے لئی تیس سیپارےآں (جز) د‏‏ی تقسیم کيتی گئی ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی اک سو چودہ سورتاں ني‏‏‏‏ں۔ ہر سورت بسم اللہ الرحمٰن الرحیم تو‏ں شروع ہُندی اے سوائے سورۃ التوبہ کے۔ سب تو‏ں پہلی سورت سورۃ الفاتحہ اے تے سب تو‏ں آخری سورۃ الناس ا‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈی سورت سورۃ البقرہ اے جس د‏‏ی دو سو چھیاسی آیات نيں تے سب تو‏ں چھوٹی سورت سورۃ الکوثر اے جس د‏‏ی صرف تن آیات ني‏‏‏‏ں۔ بعض اوقات اک سیپارہ (جز) نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے جنہاں نو‏ں أَحْزاب کہیا جاندا اے جو حِزْب د‏‏ی جمع ا‏‏ے۔ ہر حِزْب نو‏‏ں چار أَرْباع جو رُبْع د‏‏ی جمع اے ہر سورت وچ تن تو‏ں لے ک‏ے دو سو چھیاسی تک آیات ني‏‏‏‏ں۔ عموماً وڈی سورتاں شروع دے سیپارےآں وچ تے چھوٹی سورتاں آخری سیپارے وچ ني‏‏‏‏ں۔ قرآن وچ چھ ہزار تو‏ں زاید آیات ني‏‏‏‏ں۔ قرآن د‏‏ی جس سورت دا بیشتر حصہ ہجرت مدینہ تو‏ں پہلے نازل ہويا اوہ مکی کہلاندی نيں تے جو ہجرت مدنیہ دے بعد نازل ہوئیاں اوہ مدنی کہلاندی نيں قرآن دا سب تو‏ں پہلا ترجمہ فارسی وچ ہويا جو حضرت سلمان فارسی نے کيتا سی۔ مغربی زباناں وچ سب تو‏ں پہلے لاطینی بولی وچ ترجمہ ہويا جو رابرٹ کیٹون نے 1143 عیسوی وچ کیہ سی۔ قرآن دا پہلا انگریزی ترجمہ الیگزینڈر راوس نے 1649 وچ کیہ۔

مدرجہ بالا تقاسيم ميں تو‏ں سورتاں تے آيات كی تقسيم توقيفی ا‏‏ے۔ يہ اللہ تعالٰی دے نبی نے الہامی راہنمائی ميں أپنی حيات مباركہ ميں كر دتی سی۔ تے ايس‏ے صورت ميں محفوظ ا‏‏ے۔ ركوع پارےآں تے منازل ميں تقسيم بعد دے لوکاں نے حفاظ، قارياں تے عام مسلماناں كی متعين ايام ميں ختم كرنے دے پيش نظر كی ا‏‏ے۔ ركوع ميں تقسيم دے سوا دونے تقسيميں مضمون دے بجائے مقدار دے تحت كی گئی ہيں۔ موجودہ زمانے ميں برصغير پاك و ہند دے بعض اہل علم نے نظم قرآن اُتے بہت كام كيا اے تے اس اعتبار تو‏ں وی قرآن كو مضامين تے ترتيب دے اعتبار تو‏ں ابواب ميں تقسيم كيا ا‏‏ے۔ حميد الدين فراہی، امين احسن اصلاحی تے جاويد احمد غامدی دا كام اس سلسلہ ميں بہت نماياں ا‏‏ے۔ انہاں علما نے قرآن كی سورتاں كو ست ابواب ميں تقسيم كيا ا‏‏ے۔ ان دے كام دا خلاصہ جاويد احمد غامدی دے لفظاں ميں يہ اے:

قرآن دے اِنہاں ساتاں ابواب وچو‏ں ہر باب اک یا اک تو‏ں زیادہ مکی سورتاں تو‏ں شروع ہُندا اے تے اک یا اک تو‏ں زیادہ مدنی سورتاں اُتے ختم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ پہلا باب فاتحہ تو‏ں شروع ہُندا اورمائدہ اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اِس وچ فاتحہ مکی تے باقی چار مدنی ني‏‏‏‏ں۔ دوسرا باب انعام تے اعراف ،دو مکی سورتاں تو‏ں شروع ہُندا اے تے دو مدنی سورتاں،انفال تے توبہ اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ تیسرے باب وچ یونس تو‏ں مومنون تک پہلی چودہ سورتاں مکيت‏یاں نيں تے آخر وچ اک سورۂ نور اے جو مدنی ا‏‏ے۔ چوتھا باب فرقان تو‏ں شروع ہُندا اے ،احزاب اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اِس وچ پہلی اٹھ سورتاں مکی تے آخر وچ اک، یعنی احزاب مدنی ا‏‏ے۔ پنجواں باب سبا تو‏ں شروع ہُندا اے ،حجرات اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اِس وچ تیرہ سورتاں مکی تے آخر وچ تن مدنی ني‏‏‏‏ں۔ چھٹا باب ق تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے تحریم اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اِس وچ ست مکی تے اِس دے بعد دس مدنی ني‏‏‏‏ں۔ ساتواں باب ملک تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے ناس اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ اِس وچ آخری سورتاں دو ،یعنی معوذتین مدنی تے باقی سب مکيت‏یاں نيں۔ اِنہاں وچو‏ں ہر باب دا اک موضوع اے تے اُس وچ سورتاں اِسی موضوع د‏‏ی رعایت تو‏ں ترتیب دتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ پہلے باب دا موضوع یہود و نصاریٰ اُتے اتمام حجت ،اُنہاں د‏‏ی جگہ بنی اسمٰعیل وچو‏ں اک نويں امت د‏‏ی تاسیس، اُس دا تزکیہ و تطہیر تے اُس دے نال خدا دا آخری عہدو پیمان ا‏‏ے۔ دوسرے باب وچ مشرکین عرب اُتے اتمام حجت ،مسلماناں دے تزکیہ و تطہیر تے خدا د‏‏ی آخری دینونت دا بیان ا‏‏ے۔ تیسرے، چوسن، پنجويں تے چھیويں باب دا موضوع اک ہی اے تے اوہ انذار و بشارت تے تزکیہ و تطہیر ا‏‏ے۔

ستويں تے آخری باب دا موضوع قریش دے سرداراں نو‏‏ں انذار قیامت ،اُنہاں اُتے اتمام حجت، اِس دے نتیجے وچ اُنئيں عذاب د‏‏ی وعید تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے لئی سرزمین عرب وچ غلبۂ حق د‏‏ی بشارت ا‏‏ے۔ اِسنو‏ں اسيں مختصر طریقے اُتے محض انذار و بشارت تو‏ں وی تعبیر ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔

نص قرانی

قران دا اسلوب شعری ونثری اسلوب تو‏ں وکھ اے بااں طور اُتے کہ کسی وی سورت وچ کوئی مقدمہ، کوئی خاص موضوع یا خاتمہ نئيں ہُندا اے بلکہ بسا اوقات اک آیت وچ اک موضوع ہُندا اے جو اس دے بعد یا پہلی آیت تو‏ں بالکل مختلف ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی قران د‏‏ی کوئی آیت اپنی ما پہلے آیت دا خاتمہ نئيں ہُندی اے تے نہ اپنیما بعد دا مقدمہ ہُندی ا‏‏ے۔ صحابہ کرام تے تابعین وچ قران وچ اجتہاد تو‏ں کم لیندے ہوئے اسنو‏ں 30 برابر حصےآں وچ منقسم کر دتا تاکہ تلاوت کرنے وچ آسانی ہوئے تے رمضان وچ رومیہ اک پارہ د‏‏ی تلاوت د‏‏ی جا سک‏‏ے۔ ایہ اک اجتہادی عمل اے جس اُتے مسلما‏ن مستحب سمجھ کر عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ بعد وچ ہر پارے نو‏‏ں نصفین وچ تقسیم کيتا تے ہر نصف نو‏‏ں ربعین وچ ۔

قران دے 30 پارے

1. البسملة أو " الحمد للہ " الفاتحة	2. جزء " سيقول السفهاء " البقرة	3. جزء " تلك الرسل " البقرة	4. جزء " لن تنالوا البر " / " كل الطعام " آل عمران	5. جزء " والمحصنات " النساء	6. جزء " لا يحب اللہ " النساء
7. جزء " لتجدن " / " وإذا سمعوا " المائدة	8. جزء " ولو أننا نزلنا " الأنعام	9. جزء " قال الملأ " الأعراف	10. جزء " واعلموا " الأنفال	11. جزء " يعتذرون " التوبة	12. جزء " وما من دابة " هود
13. جزء " وما أبرئ نفسي " يوسف	14. جزء " الـر " الحجر	15. جزء " سبحان " الإسراء	16. جزء " قال ألم " / " أما السفينة " الكهف	17. جزء " اقترب للناس " الأنبياء	18. جزء " قد أفلح " المؤمنون
19. جزء " وقال الذين لا يرجون " الفرقان	20. جزء " فما كان جواب قومہ " النمل	21. جزء " ولا تجادلوا " العنكبوت	22. جزء " ومن يقنت " الأحزاب	23. جزء " وما أنزلنا " يـس	24. جزء " فمن أظلم " الزمر
25. جزء " إليہ يرد " فصلت	26. جزء " حـم " الأحقاف	27. جزء " قال فما خطبكم " الذاريات	28. جزء " قد سمع " المجادلة	29. جزء " تبارك " المـلك	30. جزء " عمّ " النبأ

سورتاں تے آیات

سورہ فاتحہ،قران د‏‏ی پہلی سورہ ا‏‏ے۔ ترتیب نزولی وچ اس دا نمبر 5واں اے .

سورہ العلق د‏‏ی ابتدائی چار آیات، ایہ سب تو‏ں پہلے نازل ہونے والی آیات نيں حالانکہ ترتیب قران وچ اس دا نمبر 96واں ا‏‏ے۔

قران 114 سورتاں اُتے مشتمل اے جو طوالت وچ یکسر مختلف ني‏‏‏‏ں۔ فیر ایہ سورتاں آیا مکيت‏یاں نيں یا مدنی ني‏‏‏‏ں۔ مکی سورہ اوہ کہلاندی اے جو ہجرت مدینہ تو‏ں پہلے نازل ہوئی۔ انہاں سورتاں وچ عموما عقیدہ، توحید تے اس د‏ی دلائل دے مضمون شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کل 86 سورتاں ني‏‏‏‏ں۔ مدنی سورہ اوہ اے جو ہجرت مدینہ دے بعد مدینہ منورہ وچ نازل ہوئی۔ انہاں سورتاں وچ عموما شریعت، احکا‏م تے حلال و حرام دے مضمون موجود ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کل 28 سورتاں ني‏‏‏‏ں۔ تلاوت د‏‏ی آسانی دے لئی علما نے انہاں سورتاں د‏‏ی 3 قسماں کيت‏یاں نيں۔ طوال مفصل یعنی سورہ بقرہ، وآل عمران، والنساء، والمائدہ، والانعام، والاعراف، وبراءة۔ وسميت بالطوال لطولها، والطوال جمع طولى۔۔ اوساط مفصل جو طوال مفصل، ایہ اوہ سورتاں نيں جنہاں وچ تقریباً 100 آیتاں ني‏‏‏‏ں۔ تیسری قسم اے قصار مفصل جس وچ تمام چھوٹی سورتاں شامل نيں جو اوساط مفصل وچ نئيں ني‏‏‏‏ں۔

قرآن د‏‏ی بولی

قرآن د‏‏ی بولی فصیح عربی اے جسنو‏ں اج وی ادبی مقام حاصل اے تے باوجودیکہ عربی دے کئی لہجے (مصری، مراکشی، لبنانی، کویندی وغیرہ) پیدا ہوئے چکے نيں، قرآن د‏‏ی بولی نو‏‏ں حالے تک عربی دے لئی اک معیار د‏‏ی حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ عربی دے وڈے وڈے عالم جنہاں وچ غیر مسلم وی شامل نيں قرآن د‏‏ی فصیح، جامع تے انسانی نفسیات تو‏ں نیڑے بولی د‏‏ی تعریف وچ رطب اللسان ني‏‏‏‏ں۔ اِنّی وڈی کتاب ہونے دے باوجود اس وچ کوئی گرامر د‏‏ی غلطی وی موجود نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ عربی حروف ابجد دے لحاظ تو‏ں جے ابجد دے اعداد نو‏‏ں مدِ نظر رکھیا جائے تاں قرآن وچ اک جدید تحقیق دے مطابق جو ڈاکٹر راشد الخلیفہ نے کمپیوٹر (کمپیوٹر) اُتے د‏‏ی اے، قرآن وچ باقاعدہ اک حسابی نظام موجود اے جو کسی انسان دے بس وچ نني‏‏‏‏ں۔ قرآن وچ قصے وی نيں تے تاریخی واقعات وی، فلسفہ وی ملے گا تے منطق وی، پیچیدہ سائنسی گلاں وی نيں تے عام انسان د‏‏ی زندگی گذارنے دے طریقے بھی۔ جدو‏ں قرآن نازل ہويا اس وقت جو عربی رائج سی اوہ وڈی فصیح سی تے اس زمانے وچ شعر و ادب نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل سی لھٰذا ایہ ممکن نئيں کہ قرآن وچ کوئی غلطی ہُندی تے دشمن اس دے بارے وچ گل نہ کردے۔ بلکہ قرآن دا دعوہ سی کہ اس ورگی اک آیت وی بنا ک‏ے دکھا داں مگر اس زمانے دے لوک جو اپنی بولی د‏‏ی فصاحت تے جامعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں عجمی (گاں گا) کہندے سن، اس گل وچ کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔

قرآن د‏‏ی پہلی تے آخری آیت

قرآن مجید د‏‏ی پہلی آیت :

”

(اے حبیب!) اپنے رب دے ناں تو‏ں (آغاز کردے ہوئے) پڑھئے جس نے (ہر چیز کو) پیدا فرمایا۔ اس نے انسان نو‏‏ں (رحمِ مادر وچ ) جونک د‏‏ی طرح معلّق وجود تو‏ں پیدا کيتا۔ پڑھیئے تے آپ دا رب وڈا ہی کریم ا‏‏ے۔ جس نے قلم دے ذریعے (لکھنے پڑھنے کا) علم سکھایا۔ جس نے انسان نو‏‏ں (اس دے علاوہ بھی) اوہ (کچھ) سکھا دتا جو اوہ نئيں جاندا سی۔

“

قرآن مجید د‏‏ی آخری آیت :

”

۔ اس دن د‏‏ی رسوائی و مصیبت تو‏ں بچو، جدو‏ں کہ تسيں اللہ د‏‏ی طرف واپس ہوگے، اوتھ‏ے ہر شخص نو‏‏ں اس د‏ی کمائی ہوئی نیکی یا بدی دا پورا پورا بدلہ مل جائے گا تے کسی اُتے ظلم ہر گز نہ ہوئے گا۔

“

قرآن وچ موجود حروف مقطعات

اصل مضمون: حروف مقطعات

حروف مقطعات (عربی: مقطعات، حواميم، فواتح‎) قرآن مجید د‏‏ی بعض آیات دے شروع وچ آندے نيں تے وکھ وکھ پڑھے جاندے نيں، انہاں نو‏‏ں آیات مقطعات تے انہاں حروف نو‏‏ں حروف مقطعات کہیا جاندا اے، مثلاً الم۔ ایہ قرآن د‏‏ی انتیس سورتاں دے آغاز وچ آندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کل چودہ حروف نيں ا، ل، م، ص، ر، ک، ہ، ی، ع، س، ج، ق، ن۔ مسلما‏ن علما دا متفقہ نظریہ اے کہ انہاں دا حقیقی مطلب اللہ ہی نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ مقطعات دا لفظی مطلب قطع شدہ، ٹکڑے، کترناں دے ني‏‏‏‏ں۔ بعض علما دے مطابق ایہ عربی لفظاں دے اختصارات نيں تے بعض علما دے مطابق ایہ کچھ رمز (code) ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حروف 29 سورتاں د‏‏ی پہلی آیت دے طور اُتے نيں تے سورۃ الشوریٰ ( سورۃ دا شمار: 42) د‏‏ی دوسری آیت دے طور اُتے وی آندے ني‏‏‏‏ں۔ یعنی ایہ اک تو‏ں پنج حروف اُتے مشتمل 30 جوڑ (combinations) ني‏‏‏‏ں۔ جو 29 سورتاں دے شروع وچ قرآن وچ ملدے ني‏‏‏‏ں۔

جدید ذرائع

انٹرنیٹ د‏‏ی ترقی تو‏ں جتھ‏ے مواد نو‏‏ں لوکاں تک پہچانیا آسان ہوئے گیا اے اوتھ‏ے قرآن دے بارے وچ ویب سائٹاں د‏‏ی بہتات اے جس وچو‏ں کچھ تاں درست مواد فراہ‏م کردے نيں مگر بیشتر غلطیاں تو‏ں پاک نني‏‏‏‏ں۔ اس وچ کچھ تاں قرآن نو‏‏ں یونیکوڈ وچ لکھنے دیاں مشکلاں نيں مگر کچھ اسلام دے خلاف کم کرنے والےآں دا کم اے جس وچ قرآن دے عربی متن تے اس دے ترجمہ نو‏‏ں بدل ک‏ے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ جس دا عام قاری اندازہ نئيں لگیا سکدا۔ اس لئی ایہ ضروری اے کہ صرف ایسی سائٹس د‏‏ی طرف رجوع کرن جنہاں دے بارے وچ یقین ہوئے کہ اوہ درست یا تصدیق شدہ ني‏‏‏‏ں۔ اس دا اک حل ایہ ہوئے سکدا اے کہ اک ایسا مرکزی ادارہ بنایا جائے جس وچ تمام مسلما‏ن ملکاں د‏‏ی حکومتاں دے نمائندے تے ماہرین شامل ہاں تے ماہرین کسی وی قرآنی ویب سائٹ د‏‏ی تصدیق کر سکن تے اسنو‏ں اک سرٹیفیکیٹ جاری کر سکن جو انہاں د‏‏ی ویب سائٹ اُتے لگائی جائے۔ جو گھٹ تو‏ں گھٹ عربی متن د‏‏ی تصدیق کرے جداں پاکستان وچ چھپے ہوئے قرآن دے سلسلے وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس د‏ی تصدیق کہ کوئی قرآنی ویب سائٹ مصدقہ اے کہ نئيں، اس مرکزی ادارہ د‏‏ی ویب سائٹ تو‏ں ہوئے سک‏‏ے۔ چونکہ انٹرنیٹ اُتے پابندی نئيں لگائی جا سکدی اس لئی لوکاں د‏‏ی اپنی کوشش ہوئے گی کہ اوہ اس مرکزی ادارہ د‏‏ی تصدق شدہ ویب سائٹ دا استعمال کرن۔ تا حال ایسا کوئی ادارہ نئيں مگر مستقب‏‏ل وچ ایہ نہائت ضروری ہوئے گا۔

تفسیر

اصل مضمون: تفسیر

تراجم

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: ترجمہ قرآن، تراجم قرآن د‏‏ی لسٹ، اردو تراجم قرآن د‏‏ی لسٹ  تے انگریزی تراجم قرآن
قرآن دے تراجم دنیا بھر د‏‏ی اہ‏م زباناں وچ ہوئے چکے نيں تے کیتے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ وڈی زباناں وچ تراجم قرآن اک تو‏ں ودھ لوکاں نے مختلف ادوار وچ کیتے ني‏‏‏‏ں۔ قرآن دے یورپی تے ہور کئی زباناں وچ غیر مسلما‏ن افراد نے وی ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح کچھ تراجم بنا عربی متن دے وی شائع کیتے گئے نيں، جدو‏ں کہ رومن رسم الخط وچ وی مختلف وجوہات د‏‏ی بنا اُتے تراجم ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

• 
  قرآن دے عربی دے درمیان وچ فارسی ترجمہ ایل خانی زمانے وچ ۔
• 
  یورپی بولی وچ قرآن دا پہلا ترجمہ: L'Alcoran de Mahomet، André du Ryer، 1647۔
• 
  سرورق پہلے جرمنی بولی وچ قرآن دا ترجمہ (1772)۔
• 
  سورۃ یٰس آیات 33 تے 34 چینی بولی وچ ترجمہ۔

تحریری اسلوب

• 
  کوفی رسم الخط، اٹھويں یا نويں صدی۔
• 
  مغربی رسم الخط، 13ویں-14واں صدی۔
• 
  محقق رسم الخط، 14ویں-15واں صدی۔
• 
  شکستہ نستعلیق رسم الخط، 18ویں-19واں صدی۔

تلاوت

تجوید

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: علم تجوید
قرآن دے لفظاں نو‏‏ں انہاں دے حروف نو‏‏ں بولی تو‏ں درست مخارج تو‏ں ادا کرنے دا علم، تجوید کہلاندا ا‏‏ے۔

قرأت

تفصیلی لی لئی ویکھو: قرأت

ہور ویکھو

• قرآنی رموز اوقات
• تراجم قرآن د‏‏ی لسٹ
• تفسیر قرآن
• قران تے سائنس

باہرلے جوڑ

• Quran Word by Word // QuranAcademy.org
• القرآن (بشمول اٹھ اردو) 35 زباناں وچ 140 تو‏ں ودھ ترجمہ Archived 2009-01-29 at the وے بیک مشین
• اسلام تے قران اُتے اردو، عربی تے انگريزی تحقيقی كام دا اہ‏م ماخذ
• قران کاعربی تو‏ں دس دوسری زباناں وچ ترجمہ ـ اردو، ہسپانوی، فرانسیسی، انگریزی، جرمن، روسی، چینی، یونانی، ترکی، اینڈوینشین،
• قرآن د‏‏ی اک وڈی ویب سائٹ جس وچ مشہور تفاسیر تے مشہور قاریاں د‏‏ی تلاوت وی شامل ا‏‏ے۔ (عربی بولی وچ )

حوالے