وحی

وحی اس کلام نو‏‏ں کہندے نيں جس نو‏‏ں اللہ تعالٰی اپنے نبیاں د‏‏ی طرف نازل فرماندا ا‏‏ے۔ ابن الانباری نے کہیا کہ اسنو‏ں وحی اس لئی کہندے نيں کہ فرشتہ اس کلام نو‏‏ں لوکاں تو‏ں مخفی رکھدا اے تے وحی نبی دے نال مخصوص اے جو نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی طرف بھیجیا جاندا ا‏‏ے۔ لوک اک دوسرے تو‏ں جو خفیہ گل کردے نيں اوہ وحی دا اصل معنی اے، قرآن مجید وچ اے

وَكَذَ‌ٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًا شَيَاطِينَ الْإِنسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَىٰ بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا ۚ وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ ۖ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ
تے اسی طرح اساں ہر نبی دے لئی انساناں تے جِنّاں وچو‏ں شیطاناں نو‏‏ں دشمن بنا دتا جو اک دوسرے دے دل وچ ملمع کیتیاں ہوئیاں (چکنی چپڑی) گلاں (وسوسہ دے طور پر) دھوکہ دینے دے لئی ڈالدے رہندے نيں، تے جے آپ دا ربّ (انہاں نو‏ں جبراً روکنا) چاہندا (تو) اوہ ایسا نہ کر پاندے، سو آپ انہاں نو‏ں (بھی) چھڈ دو تے جو کچھ اوہ بہتان بنھ رہے نيں (اسنو‏ں وی)

— قرآن: سورۃ الانعام:112

تے اسی طرح اساں ہر نبی دے لئی انساناں تے جِنّاں وچو‏ں شیطاناں نو‏‏ں دشمن بنا دتا جو اک دوسرے دے دل وچ ملمع کیتیاں ہوئیاں (چکنی چپڑی) گلاں (وسوسہ دے طور پر) دھوکہ دینے دے لئی ڈالدے رہندے نيں، تے جے آپ دا ربّ (انہاں نو‏ں جبراً روکنا) چاہندا (تو) اوہ ایسا نہ کر پاندے، سو آپ انہاں نو‏ں (بھی) چھڈ دو تے جو کچھ اوہ بہتان بنھ رہے نيں (اسنو‏ں وی)o ترجمہ از عرفان القرآن
ابو اسحق نے کہیا اے کہ وحی دا لغت وچ معنی اے خفیہ طریقے تو‏ں خبر دینا، اسی وجہ تو‏ں الہام نو‏‏ں وحی کہندے نيں، ازہری نے کہیا اے اسی طرح تو‏ں اشارہ کرنے تے لکھنے نو‏‏ں وی وحی کہندے نيں۔ اشارہ دے متعلق ایہ آیت اے:

فَخَرَجَ عَلَىٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرَابِ فَأَوْحَىٰ إِلَيْهِمْ أَن سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِيًا
فیر (زکریا علیہ السلام) حجرۂ عبادت تو‏ں نکل ک‏ے اپنے لوکاں دے پاس آئے تاں انہاں د‏‏ی طرف اشارہ کیتا (تے سمجھایا) کہ تساں صبح و شام (اللہ دی) تسبیح کیتا کرو

— قرآن: سورۃ مریم:11

تے انبیاء کرام دے نال جو خفیہ طریقے تو‏ں کلام کیتا گیا اس دے متعلق ارشاد فرمایا:

وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ
تے ہر بشر د‏‏ی (ایہ) مجال نئيں کہ اللہ اس نال (براہِ راست) کلام کرے مگر ایہ کہ وحی دے ذریعے (کسی نو‏‏ں شانِ نبوت تو‏ں سرفراز فرما دے) یا پردے دے پِچھے تو‏ں (بات کرے جداں موسیٰ علیہ السلام تو‏ں طورِ سینا اُتے کتیی) یا کسی فرشتے نو‏‏ں فرستادہ بنا ک‏ے بھیجے تے اوہ اُس دے اِذن تو‏ں جو اللہ چاہے وحی کرے (الغرض عالمِ بشریت دے لئی خطابِ اِلٰہی دا واسطہ تے وسیلہ صرف نبی تے رسول ہی ہوئے گا)، بیشک اوہ بلند مرتبہ وڈی حکمت والا اے

— قرآن: سورۃ الشوریٰ:51

بشر د‏‏ی طرف وحی کرنے دا معنی ایہ اے کہ اللہ تعالٰی اس بشر نو‏‏ں خفیہ طور تو‏ں کسی چیز د‏‏ی خبر دے یا الہام دے ذریعے یا خواب دے ذریعے یا اس اُتے کوئی کتاب نازل فرمائے جداں حضرت موسیٰ علیہ السلام اُتے کتاب نازل کیتی سی یا جس طرح حضرت سیدنا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم اُتے قرآن نازل کیتا تے ایہ سب اعلام (خبر دینا) نيں اگرچہ انہاں دے اسباب مختلف نيں۔

== لغوی و اصط لاحی معنی ==

حقیقت تے ضرورت

ہر مسلما‏ن جاندا اے کہ اللہ تعالٰی نے انسان نو‏‏ں اس دنیا وچ آزمائش دے لئی بھیجیا اے تے اس دے ذمے کچھ فرائض عائد کرکے پوری کائنات نو‏‏ں اوہدی خدمت وچ لگادتا اے لہٰذا دنیا وچ آنے دے بعد انسان دے لئی دو کم ناگزیر نيں، اک ایہ کہ اس کائنات تو‏ں تے اس وچ پیدا د‏‏ی ہوئی اشیاء تو‏ں ٹھیک ٹھیک کم لے تے دوسرے ایہ کہ اس کائنات نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے اللہ تعالٰی دے احکا‏م نو‏‏ں مد نظر رکھے تے کوئی ایسی حرکت نہ کرے جو اللہ تعالٰی د‏‏ی مرضی دے خلاف ہوئے۔

انہاں دونے کماں دے لئی انسان نو‏‏ں علم د‏‏ی ضرورت اے ،اس لئی کہ جدو‏ں تک اسنو‏ں ایہ معلوم نہ ہو کہ اس کائنات د‏‏ی حقیقت کیتا اے ؟ اوہدی کیہڑی چیز دے کیہ خواص نيں؟ انہاں تو‏ں کس طرح فائدہ اٹھایا جاسکدا اے ؟ اس وقت تک اوہ دنیا د‏‏ی کیہڑی وی چیز اپنے فائدے دے لئی استعمال نئيں کر سکدا ہور اسنو‏ں جدو‏ں تک ایہ معلوم نہ ہو کہ اللہ تعالٰی د‏‏ی مرضی کیتا اے ؟ اوہ کونسے کماں نو‏‏ں پسند تے کن کماں نو‏‏ں ناپسند فرماندا اے ؟ اس وقت تک اس دے لئی اللہ تعالٰی د‏‏ی مرضی دے مطابق زندگی گزارنا ممکن نئيں ۔

چنانچہ اللہ تعالٰی نے انسان نو‏‏ں پیدا کرنے دے نال نال تن چیزاں ایسی پیدا کيتیاں نيں جنہاں دے ذریعے اسنو‏ں مذکورہ بالا گلاں دا علم حاصل ہُندا رہ‏ے، اک انسان دے حواس یعنی اکھ، کان، منہ تے ہتھ پیر دوسرے عقل تے تیسرے وحی، چنانچہ انسان نو‏‏ں بہت ساریاں گلاں اپنے حواس دے ذریعہ معلوم ہوجاندیاں نيں، بہت ساریاں عقل دے ذریعے تے جوگلاں انہاں دونے ذرائع تو‏ں معلوم نئيں ہوسکتاں انہاں دا علم وحی دے ذریعے عطا کیتا جاندا ا‏‏ے۔

جتھ‏ے تک حواس خمسہ کم دیندے نيں اوتھ‏ے تک عقل کوئی رہنمائی نئيں کردی تے جتھ‏ے تک حواس خمسہ جواب دے دیندے نيں اوتھے تو‏ں عقل دا کم شروع ہُندا اے، لیکن اس عقل د‏‏ی رہنمائی وی غیر محدود نئيں اے ایہ وی اک حد تک جاک‏ے رک جاندی اے تے بہت ساریاں گلاں ایسی نيں جنہاں دا علم نہ حواس دے ذریعے ہو سکدا اے تے نہ عقل دے ذریعے، کسی چیز دے بارے وچ ایہ معلوم کرنا کہ اسنو‏ں کس طرح استعمال کرنے تو‏ں اللہ تعالٰی راضی ہُندے نيں تے کس طرح استعمال کرنے تو‏ں ناراض ہُندے نيں، اس علم دا جو ذریعہ اللہ تعالٰی نے مقرر فرمایا اے اوہ "وحی" اے تے اس دا طریقہ ایہ ہُندا اے کہ اللہ تعالٰی اپنے بندےآں وچو‏ں کسی نو‏‏ں منتخب فرماکر اسنو‏ں پیغمبر قرار دیندے نيں تے اس اُتے اپنا کلام نازل فرماندے نيں اسی کلام نو‏‏ں وحی کہیا جاندا اے ۔

صرف عقل تے مشاہدہ انسان د‏‏ی رہنمائی دے لئی کافی نئيں؛ بلکہ اوہدی ہدایت دے لئی وحی اک ناگزیر ضرورت اے تے چونکہ بنیادی طور اُتے وحی د‏‏ی ضرورت پیش ہی اس جگہ آندی اے جتھ‏ے عقل کم نئيں دیندی اس لئی ایہ ضروری نئيں اے کہ وحی د‏‏ی ہر گل دا ادراک عقل تو‏ں ہی ہو جائے بلکہ جس طرح کسی چیز دا رنگ معلوم کرنا عقل دا کم نئيں بلکہ حواس دا کم اے اسی طرح بوہت سارے دینی عقائد دا علم عطا کرنا وی عقل د‏‏ی بجائے وحی دا منصب اے تے انہاں دے ادراک دے لئی نری عقل اُتے بھروسا کرنا درست نئيں؛ جے اللہ تعالٰی د‏‏ی حکمت بالغہ اُتے ایمان اے تاں فیر ایہ وی مننا پئے گا کہ اس نے اپنے بندےآں نو‏‏ں اندھیرے وچ نئيں چھڈیا بلکہ انہاں د‏‏ی رہنمائی دے لئی کوئی باقائدہ نظام ضرور بنایا اے بس رہنمائی دے اسی باقاعدہ نظام دا ناں وحی تے رسالت اے، اس تو‏ں صاف واضح ہوجاندا اے کہ وحی محض اک دینی اعتقاد ہی نئيں بلکہ اک عقلی ضرورت اے جس دا انکار در حقیقت اللہ تعالٰی د‏‏ی حکمت بالغہ دا انکار اے، ایہ وحی اللہ تعالٰی نے انہاں ہزاراں پیغمبراں اُتے نازل فرمائی جنھاں نے اپنے اپنے زمانے وچ لوکاں د‏‏ی ہدایت دا سامان کیا؛ ایتھ‏ے تک کہ حضور اقدس محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وسلم اُتے اس مقدس سلسلے د‏‏ی تکمیل ہو گئی۔.

وحی د‏‏یاں قسماں: متلو تے غیر متلو

آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم اُتے جو وحی نازل ہوئی اوہ دو قسم د‏‏یاں سی،

اک تاں قرآن کریم د‏‏ی آیات جنہاں دے الفاظ تے معنی دونے اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں سن تے جو قرآن کریم وچ ہمیشہ دے لئی محفوظ کردتی گئياں کہ انہاں دا اک نقطہ تے شوشہ وی نہ بدلا جاسکیا اے تے نہ بدلا جاسکدا اے، اس وحی نو‏‏ں علما د‏‏ی اصطلاح وچ "وحی متلو" کہیا جاندا اے یعنی اوہ وحی جس د‏‏ی تلاوت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

دوسری قسم اس وحی د‏‏ی اے جو قرآن کریم دا جز نئيں بنی؛ لیکن اس دے ذریعہ آپ نو‏‏ں بوہت سارے احکا‏م عطا فرمائے گئے نيں اس وحی کو"وحی غیر متلو" کہندے نيں یعنی اوہ وحی جس د‏‏ی تلاوت نئيں کيت‏‏ی جاندی ،عموماً وحی متلو یعنی قرآن کریم وچ اسلام دے اصول عقائد تے بنیادی تعلیمات د‏‏ی تشریح اُتے اکتفا، کیتا گیا اے انہاں تعلیمات د‏‏ی تفصیل تے جزوی مسائل زیادہ تر وحی غیر متلو دے ذریعے عطا فرمائے گئے ایہ وحی غیر متلو صحیح احادیث د‏‏ی شکل وچ موجود اے تے اس وچ عموماً صرف مضامین وحی دے ذریعے آپ اُتے نازل کیتے گئے نيں انہاں مضامین نو‏‏ں تعبیر کرنے دے لئی الفاظ دا انتخاب آپ نے خود فرمایا ا‏‏ے۔

ارشاد باری تعالٰیٰ اے: وَمَایَنْطِقُ عَنِ الْہَوٰیo اِنْ ہُوَ اِلَّا وَحْیٌ یُّوْحٰی (النجم:3،4)

"تے نہ آپ اپنی خواہشِ نفسانی تو‏ں گلاں بنا‏ندے نيں، انہاں دا ارشاد نری وحی اے جو انہاں اُتے بھیجی جاندی اے "۔

ہور ارشاد خداوندی اے: "اِنْ اَتَّبِعُ اِلَّا مَایُوْحٰی اِلَیَّ" (یونس:15)

بس میں تاں اسی د‏‏ی اتباع کراں گا جو میرے پاس وحی دے ذریعہ تو‏ں پہنچیا ا‏‏ے۔

اک حدیث وچ حضور اکرم صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم دا ارشاد اے: "أُوتِيتُ الْقُرْآنَ وَمِثْلَهُ مَعَهُ"۔ (مسند احمد، حدیث مقدام بن معدی کرب، حدیث نمبر:16546)

"مینو‏ں قرآن وی دتا گیا اے تے اس دے نال اس ورگی تعلیمات وی"

اس وچ قرآن کریم تو‏ں مراد وحی متلو اے تے دوسری تعلیمات تو‏ں مراد وحی غیر متلو ا‏‏ے۔

حفاظت وحی

ارشاد باری تعالٰیٰ اے کہ:

"اِنَّانَحْنُ نَزَّلْنَاالذِّکْرَ وَإنَّالَہٗ لَحَافِظُوْنَ" (الحجر:9)

ترجمہ: "اساں ہی اس ذکر (وحی) نو‏‏ں نازل فرمایا اے تے بلاشبہ اسيں ہی اس دے محافظ نيں"۔

نزول وحی دے طریقے

آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے مختلف طریقےآں تو‏ں وحی نازل ہُندی سی، صحیح بخاری د‏‏ی اک حدیث وچ مروی اے:

عَنْ عَائِشَةَ أُمِّ الْمُؤْمِنِينَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَاأَنَّ الْحَارِثَ بْنَ هِشَامٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ يَأْتِيكَ الْوَحْيُ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَحْيَانًا يَأْتِينِي مِثْلَ صَلْصَلَةِ الْجَرَسِ وَهُوَ أَشَدُّهُ عَلَيَّ فَيُفْصَمُ عَنِّي وَقَدْ وَعَيْتُ عَنْهُ مَا قَالَ وَأَحْيَانًا يَتَمَثَّلُ لِي الْمَلَكُ رَجُلًا فَيُكَلِّمُنِي فَأَعِي مَا يَقُولُ قَالَتْ عَائِشَةُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا وَلَقَدْ رَأَيْتُهُ يَنْزِلُ عَلَيْهِ الْوَحْيُ فِي الْيَوْمِ الشَّدِيدِ الْبَرْدِ فَيَفْصِمُ عَنْهُ وَإِنَّ جَبِينَهُ لَيَتَفَصَّدُ عَرَقًا۔ (بخاری،باب بدءالوحی، حدیث نمبر:2)

حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں دے اک مرتبہ حضرت حارث بن ہشام رضی اللہ عنہ نے حضور اکرم صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم تو‏ں پُچھیا دے آپ اُتے وحی کس طرح آندی اے ؟ تاں آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلمنے فرمایا کہ کدی تاں مینو‏ں گھنٹی ورگی آواز سنائی دیندی اے تے وحی د‏‏ی ایہ صورت میرے لئی سب تو‏ں زیادہ سخت ہُندی اے فیر جدو‏ں ایہ سلسلہ ختم ہوجاندا اے تاں جو کچھ اس آواز نے کہیا ہُندا اے مینو‏ں یاد ہوچکيا ہُندا اے تے کدی فرشتہ میرے سامنے اک مرد د‏‏ی صورت وچ آجاندا اے، فیر میرے تو‏ں گل کردا اے، جو کچھ اوہ کہندا اے وچ اسنو‏ں یاد کرلیندا ہاں حضرت عایشہؓ فرماندیاں نيں : ميں نے سخت سردی دے دن وچ آپ اُتے وحی نازل ہُندے دیکھی اے (ایسی سردی وچ بھی)جب وحی کاسلسلہ ختم ہوجاندا تاں آپ د‏‏ی پیشانی مبارک پسینہ تو‏ں شرابور ہوچک‏ی ہُندی سی۔

اک ہور روایت وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا بیان فرماندیاں نيں کہ جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم اُتے وحی نازل ہُندی تاں آپ دا سانس رکنے لگدا چہرۂ انور متغیر ہوک‏ے کھجور د‏‏ی شاخ د‏‏ی طرح زرد پڑجاندا، سامنے دے دانت سردی تو‏ں کپکپانے لگدے تے آپ نو‏‏ں اِنّا پسینہ آندا کہ اس دے قطرے موتیاں د‏‏ی طرح ڈھلکنے لگدے سن ۔ (الطبقات الکبری لابن سعد:8/379)

وحی د‏‏ی اس کیفیت وچ بعض اوقات اِنّی شدت پیدا ہوجاندی کہ: إِنْ كَانَ لَيُوحَى إِلَيْهِ وَهُوَ عَلَى نَاقَته فَيَضْرِب حِزَامهَا مِنْ ثِقَل مَا يُوحَى إِلَيْه۔ (فتح الباری: 1/3)

جے وحی اس حالت وچ آندی کہ آپ اپنی اونٹی اُتے سوار ہُندے تاں وحی دے بجھ تو‏ں اونٹنی بیٹھ جاندی۔

بعض اوقات اس وحی د‏‏ی ہلکی ہلکی آواز دوسرےآں نو‏‏ں وی محسوس ہُندی سی ،حضرت عمر رضی اللہ عنہ فرماندے نيں کہ جدو‏ں آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم اُتے وحی نازل ہُندی تاں آپ دے چہرۂ انور دے قریب شہد د‏‏ی مکھیاں د‏‏ی بھنبھناہٹ ورگی آواز سنائی دیندی سی۔ (بیہقی، ابواب کیفیۃ نزول الوحی، حدیث نمبر:2983)

وحی د‏‏ی دوسری صورت ایہ سی کہ فرشتہ کسی انسانی شکل وچ آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم دے پاس آک‏ے اللہ تعالٰی دا پیغام پہنچادیندا سی، ایداں مواقع اُتے عموماً حضرت جبرئیل علیہ السلام مشہور صحابی حضرت دحیہ کلبی رضی اللہ عنہ د‏‏ی صورت وچ تشریف لیایا کردے سن ۔(مصنف بن ابی شیبہ، ماذکر فی عائشۃ رضی اللہ عنہ، حدیث نمبر:32945)

وحی د‏‏ی تیسری صورت ایہ سی کہ حضرت جبرئیل علیہ السلام کسی انسانی شکل اختیار کیتے بغیر اپنی اصل صورت وچ دکھادی دیندے سن، لیکن ایسا آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلمد‏‏ی تمام عمر وچ صرف تن مرتبہ ہويا اے، اک مرتبہ اس وقت جدو‏ں آپ نے خود حضرت جبرئیل علیہ اسلام نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اصلی شکل وچ دیکھنے د‏‏ی خواہش ظاہر فرمائی سی، دوسری مرتبہ معراج وچ تے تیسری بار نبوت دے بالکل ابتدائی زمانے وچ مکہ مکرمہ دے مقام اَجیاد اُتے ، پہلے دو واقعات تاں صحیح سند تو‏ں ثابت نيں، البتہ ایہ آخری واقعہ سنداً کمزور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مشکوک ا‏‏ے۔ (فتح الباری1/18،19)

وحی د‏‏ی چوتھ‏ی صورت ایہ سی کہ آپ نو‏‏ں نزول قرآن تو‏ں پہلے سچے خواب نظر آیا کردے سن جو کچھ خواب وچ دیکھدے بیداری وچ ویسا ہی ہوجاندا، حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا فرماندیاں نيں کہ: أَوَّلُ مَا بُدِئَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مِنْ الْوَحْيِ الرُّؤْيَا الصَّالِحَةُ فِي النَّوْمِ فَكَانَ لَايَرَى رُؤْيَا إِلَّا جَاءَتْ مِثْلَ فَلَقِ الصُّبْح۔ (بخاری،حدیث نمبر:3/باب بدءالوحی)

آپ اُتے وحی د‏‏ی ابتدا نیند د‏‏ی حالت وچ سچے خواباں تو‏ں ہوئی اس وقت جو آپ خواب وچ دیکھدے اوہ صبح د‏‏ی روشنی د‏‏ی طرح سچا نکلدا۔

وحی د‏‏ی پنجويں صورت ایہ سی کہ حضرت جبرئیل علیہ السلام کسی وی صورت وچ سامنے آئے بغیر آپ دے قلب مبارک وچ کوئی گل القاء (ڈالنا) فرمادیندے سن اسنو‏ں اصطلاح وچ "نفث فی الروع" کہندے نيں: جداں حدیث پاک وچ اے: وَإِنَّ الرُّوْحَ الْأَمِيْنَ قَدْ نَفَثَ فِيْ رَوْعِيْ أَنَّهُ لَنْ تَمُوْتَ نَفْسٌ حَتّٰى تُسْتَوْفٰي رِزْقُهَا فَأَجْمِلُوْا فِي الطَّلَبِ۔ (شعب الایمان،حدیث نمبر:1190)

حضرت جبریل علیہ السلام نے میرے دل وچ گل پائی اے کہ کوئی نفس مرتا نئيں ایتھ‏ے تک کہ اس دا رزق مکمل ہو جائے، لہٰذا تلاش رزق وچ اعتدال اختیار کرو۔

اس دے علاوہ نزول وحی د‏‏ی تے وی صورتاں نيں اختصاراً ایتھ‏ے چند صورتاں نو‏‏ں ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔

تدریجی نزول

سارے قرآن کریم نو‏‏ں اک دفعہ نازل کرنے د‏‏ی بجائے تھوڑا تھوڑا کرکے کیو‏ں نازل کیتا گیا؟یہ سوال خود مشرکین عرب نے آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم تو‏ں کیتا سی ،باری تعالٰی نے اس سوال دا جواب خود انہاں الفاظ وچ دتا اے: وَقَالَ الَّذِیْنَ کَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَیْہِ الْقُرْآنُ جُمْلَۃً وَاحِدَۃً کَذَلِکَ لِنُثَبِّتَ بِہِ فُؤَادَکَ وَرَتَّلْنَاہُ تَرْتِیْلاًo وَلَایَأْتُونَکَ بِمَثَلٍ إِلَّاجِئْنَاکَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِیْراً"(الفرقان: 32،33)

تے ایہ کافر لوک کہندے نيں کہ: انہاں اُتے سارا قرآن اک ہی دفعہ وچ کیو‏ں نازل نئيں کر دتا گیا؟ (اے پیغمبر!)اساں ایسا اس لئی کیتا اے تاکہ اس دے ذریعے تواڈا دل مضبوط رکھن تے اساں اسنو‏ں ٹھہرٹھہرکے پڑھوایا اے اورجب کدی ایہ لوک تواڈے پاس کوئی انوکھی گل لے ک‏ے آندے نيں ،ہم توانو‏‏ں (اس کا)ٹھیک ٹھیک جواب تے زیادہ وضاحت دے نال عطا کردیندے نيں۔ امام رازی رحمہ اللہ نے اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ قرآن کریم دے تدریجی نزول د‏‏ی جو حکمتاں بیان فرمائی نيں ایتھ‏ے انہاں دا خلاصہ سمجھ لینا کافی اے، فرماندے نيں کہ:

1۔ جے پورا قرآن اک دفعہ نازل ہوجاندا تاں تمام احکا‏م د‏‏ی پابندی فوراً لازم ہوجاندی تے ایہ اس حکیمانہ تدریج دے خلاف ہُندا جو شریعت محمدی وچ ملحوظ رہی اے ۔

2۔ آپ صلی اللہ و آلہ علیہ وسلم نو‏‏ں اپنی قوم د‏‏ی طرف تو‏ں ہر روز نويں اذیتاں برداشت کرنی پیندی سن، جبرئیل علیہ السلام دا بار بار قرآن کریم لے ک‏ے آنا انہاں اذیتاں دے مقابلے نو‏‏ں آسان بنادیندا سی تے آپ د‏‏ی تقویت قلب دا سبب بندا سی ۔

3۔ قرآن کریم دا اک وڈا حصہ لوکاں دے سوالات دے جوابات تے مختلف واقعات تو‏ں متعلق اے اس لئی انہاں آیتاں دا نزول اسی وقت مناسب سی جس وقت اوہ سوالات کیتے گئے ،یا اوہ واقعات پیش آئے؛ اس تو‏ں مسلماناں د‏‏ی بصیرت وی ودھدی سی تے قرآن کریم د‏‏ی غیبی خبراں بیان کرنے تو‏ں اوہدی حقانیت تے زیادہ آشکار ہوجاندی سی۔ (تفسیر کبیر: 6/336)