نبوت

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

یہ مقالہ نبوت دے مفہوم دے بارے وچ اے جدو‏ں کہ انبیاء د‏‏ی تعداد، مقام تے شریعت دے بارے وچ جاننے دے لئی مقالہ انبیاء دیکھئے۔

نبوت تمام ادیان الہی دے بنیادی تعلیمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ اسلامی تعلیمات وچ نبوت نو‏‏ں اصول دین وچو‏ں شمار کيتا جاندا اے تے اس اُتے اعتقاد رکھنا مسلما‏ن ہونے دے لئی شرط ا‏‏ے۔ قرآن یا سنت نبوی وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ والہ وسلم تے دوسرے پیغمبراں نو‏‏ں پیامبران الہی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ حضرت آدم ؑ تو‏ں نبوت دا آغاز ہويا تے قران د‏‏ی تصریح دے مطابق حضرت محمد صلی اللہ علیہ والہ وسلم اُتے ختم ہوئی اے ہور اس عقیدے وچ اہل سنت تے شیعہ اکو جیہا اعتقاد رکھدے نيں۔

نبوت دا معنی

لغوی معنی

"نبا" یا "نبو" لفظ "نبوت" د‏‏ی اصل اے ۔عربی بولی وچ "نبا" یا "نبو" درج ذیل معانی دے لئی استعمال ہُندے نيں:۔ خبر دینے والا ، بلند مقام ، کسی جگہ تو‏ں نکلنا ، واضح راستہ،مخفی آواز

رسالت"ر س ل" دے مادے تو‏ں اسم مصدر اے تے پیام ، کتاب، پیغمبری، اوہ جسنو‏ں ذمہ داری سونپی گئی ہوئے تے بھیجنے دے معنی وچ استعمال ہُندا اے ۔اس د‏ی جمع رسالے تے رسالات آندی ا‏‏ے۔

رسولبھی "ر س ل" دے مادے تو‏ں مصدر اے کہ جس دا معنی آرام دے نال اٹھنا ا‏‏ے۔ دینی اصطلاح وچ احکا‏م د‏‏ی تبلیغ دے لئی پیام لیانے والے تے بھیجے ہوئے نو‏‏ں کہیا جاندا اے اوراس دتی جانب مطالب وحی کيتے گئے ہُندے نيں۔

نبی دا تلفظ

لغویاں د‏‏ی نگاہ وچ لفظ "نبی" دا تلفظ اس صورت وچ اے کہ جے اس لفظ نو‏‏ں "نبا" یعنی ہمزہ دے نال بنایا گیاہوئے تاں اسنو‏ں ہمزے دے نال تے ہمزے دے بغیر پڑھیا جا سکدا اے اگرچہ ہمزے دے بغیر اس دا تلفظ فصیح تر اے ۔لیکن نباوۃ تے نبوۃ مرتبے د‏‏ی بلندی تے علو دے معنی تو‏ں لیا گیا ہوئے تاں اسنو‏ں بغیر ہمزے دے تلفظ کرنا چاہیدا ۔

اصطلاحی معنی

ہر مسلک تے اعتقاد دے اسلامی مفکراں نے نبوت د‏‏ی مختلف تعریفاں پیش کيت‏‏ی نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض نے نبوت دے لوازمات تے اس د‏ی خصوصیات بیان کيت‏یاں نيں تے بعض نے اس د‏ی دقیق، مانع تے جامع تعریف پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ نبوت د‏‏ی تمام تعریفاں دے مشترک نکات درج ذیل نيں:-

• نبی دا انسان ہونا یقینی ا‏‏ے۔
• تمام انساناں د‏‏ی ہدایت انہاں د‏‏ی تبلیغ دا ہدف ا‏‏ے۔
• ان د‏‏ی دعوت تے تبلیغ مجموعی طور اُتے انہاں اسلامی تے الہی معارف اُتے مشتمل اے کہ جو عملی تے نظری لحاظ تو‏ں لوکاں د‏‏ی زندگی تے انہاں نو‏ں دنیاوی تے اخروی سعادت تک پہنچانے وچ مؤثر نيں۔
• ان دے اقوال دا ماخذ تے منبع خدا ا‏‏ے۔
• کسی دوسرے انسان دے واسطے دے بغیر وحی نو‏‏ں حاصل کرنا۔

٭خدا دے پیام نو‏‏ں انساناں تک پہنچاندے نيں۔

پس اس بنا اُتے پیغمبر ایداں دے انسان نو‏‏ں کہیا جا سکدا اے کہ جسنو‏ں انساناں د‏‏ی ہدایت دے مقصد دے لئی مقرر کيتا گیا ہوئے تو‏ں کہ اوہ معارف نو‏‏ں کسی انسانی واسطے دے بغیر خدا تو‏ں لے تے لوکاں نو‏‏ں پہنچائے۔

نبی تے رسول

علم کلام د‏‏ی ابحاث وچو‏ں اک بحث نبی تے رسول دے درمیان فرق د‏‏ی بحث ا‏‏ے۔ قرآن پاک وچ بعض آیات جداں سورہ احزاب د‏‏ی 40 واں آیت وچ نبی تے رسول دا لفظ اکٹھا استعمال ہويا اے، اس مقام اُتے مفسراں تے متکلمین دے درمیان تفصیلی بحث شروع ہوئے گئی ا‏‏ے۔

اک گروہ اس گل دا معتقد اے کہ مفہوم دے لحاظ تو‏ں نبی تے رسول باہ‏م مترادف نيں تے مصداق دے لحاظ تو‏ں وی انہاں دا مصداق اک ا‏‏ے۔ لیکن مشہور قول د‏‏ی بنا اُتے مصداق دے لحاظ تو‏ں نبی تے رسول دے درمیان اعم تے اخص مطلق د‏‏ی نسبت پائی جاندی ا‏‏ے۔ یعنی ہر رسول نبی لے لیکن ہر نبی رسول نئيں ا‏‏ے۔ پس اس بنا اُتے نبوت لوکاں د‏‏ی دسترس تو‏ں بالا تر اک بلند مرتبہ اے تے ایہی مقام بعض انبیاء نو‏‏ں رسالت دے منصب عطا کرنے دا مقدمہ بندا ا‏‏ے۔

مشابہت

رسالت وی نبوت د‏‏ی طرح خدا د‏‏ی طرف تو‏ں لوکاں اُتے مقام خلافت تے خدا تے بندےآں دے درمیان واسطہ ا‏‏ے۔ رسول خدا دے خواست تے چاہت دے بغیر کچھ نئيں کہندا ا‏‏ے۔ رسول دا انجام رسالت تے خدا دا پیغام لوکاں تک پہچانے دے علاوہ کوئی تے ہدف تے مقصد نئيں ہُندا اے ۔

فرق

رسول تے نبی دے درمیان اختلاف دے قائلین دے درمیان رسول تے نبی دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ انہاں وچو‏ں اہ‏م تراں درج ذیل نيں:-

• رسول نويں شریعت دا صاحب ہُندا اے یا پہلی شریعت دے بعض احکا‏م نو‏‏ں مسنوخ کرنے دے لئی مبعوث ہُندا اے
• رسول اوہ ہُندا اے جس د‏‏ی طرف بیداری تے نیند د‏‏ی حالت وچ وحی کيتی جاندی اے تے اوہ دونے حالتاں وچ فرشتے نو‏‏ں دیکھدا اے جدو‏ں کہ نبی د‏‏ی طرف صرف نیند د‏‏ی حالت وچ وحی ہُندی اے تے اوہ نیند دے عالم وچ فرشتے نو‏‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔
• مرتبے دے لحاظ تو‏ں نبی اُتے وحی د‏‏ی نسبت رسول اُتے وحی دا مرتبہ بلند اے، رسول اُتے وحی جبرائیل دے ذریعے ہُندی اے جدو‏ں کہ نبی اُتے وحی الہام قلبی یا سچے خواب دے ذریعے ہُندی ا‏‏ے۔ البتہ نبی یا رسول دونے لفظ رسول اکرمؐ یا حضرت مسیحؑ دے لئی استعمال ہوئے نيں۔

البتہ بعض روایات وچ اس اعتراض دا جواب ایويں مذکور ہويا اے: ایداں دے تھ‏‏اںو‏اں اُتے پیغمبر دے شخصی معاملات دے بارے وچ گفتگو اے اسلئی نبی کہہ ک‏ے خطاب ہويا اے جداں رسول اکرمؐ دے لئی "نبی" کہیا گیا نیزانہاں دے بار ِرسالت اٹھانے تے رسالتِ عمومی اُتے مشتمل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں رسول کہیا گیا اے جداں سورۂ مائدہ د‏‏ی 61واں آیت وچ يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ کہیا گیا۔

انبیاء بھیجنے د‏‏ی ضرورت

انسان د‏‏ی نسبت ضرورت دین تے ضرورت انبیاء علم کلام د‏‏ی اہ‏م ترین بحثاں وچو‏ں جو شروع تو‏ں ہی متکلمین تے فلاسفہ د‏‏ی نگاہ اس اُتے مرکوز رہی ا‏‏ے۔ زمانۂ قدیم تو‏ں علماء دے درمیان اس بحث اں اختلاف رہیا اے ہندو مذاہب وچو‏ں صرف براہمہ دے پیروکار پیغمبران الہی د‏‏ی بعثت تے آسمانی شریعت دے نازل ہونے نو‏‏ں لغو سمجھدے سن ہور تمام متفکر بعثت انبیاء نو‏‏ں حکمت اُتے مشتمل تے اک پسندیدہ عمل قبول کردے ہوئے خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بعثت انبیاء د‏‏ی ضرورت یا عدم ضرورت دے بارے وچ بحث کردے رہے نيں۔ گذشتہ صدیاں وچ بعض یورپین فلسفیاں نے ادیان نو‏‏ں افیون کہیا تے صرف ادیان تے پیغمبراں دے وجود نو‏‏ں ضروری ہی نئيں کہیا بلکہ انہاں نو‏ں نقصان دہ، ترقی تے انسان د‏‏ی آزادی وچ رکاوٹ تے ملتاں دے لئی افیون کہیا ا‏‏ے۔۔ اس مسئلے دے بارے وچ مختلف اتدلال پیش کيتے گئے نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض استدلال دینی نظریات تے بعض غیر دینی نظریات اُتے مشتمل نيں۔

غیر دینی نگاہ تو‏ں استدلال

اس طرز تفکر وچ بعثت انبیاء د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں نظری علوم د‏‏ی ابحاث د‏‏ی بنیاد اُتے بیان کيتا جاندا اے تے ایہ استدلال درج ذیل چند مقدمات اُتے مشتمل اے :-

1. خدا انسان نو‏‏ں پیدا کرنے والا ا‏‏ے۔
2. خدا حکیم اے تے اوہ کسی ہدف دے تحت خلق کردا ا‏‏ے۔
3. انسان د‏‏ی خلقت تو‏ں اس دا مقصد کمال تک پہنچنا ا‏‏ے۔
4. انسان اک مختار موجودات وچو‏ں ا‏‏ے۔
5. کمال تک رسائی اختیاری افعال نو‏‏ں انجام دینے دے نال ممکن ا‏‏ے۔
6. اک اختیاری کم دا انجام پانا چند مقدمات اُتے موقوف اے: صحیح راستے تو‏ں آگاہ ہونا،اس کم دے انجام پانے دے خارجی شرائط دا فراہ‏م ہونا تے اس کم دے انجام دینے انسان دا قادر ہونا۔
7. قاعدۂ لطف د‏‏ی بنیاد اُتے خدا دے لئی ضروری اے کہ انسان نو‏‏ں انتخاب کرنے د‏‏ی قدرت دے تے انسان دے لئی صحیح راستے د‏‏ی شناخت تے پہچان دے لئی شرائط نو‏‏ں بیان کرے ؛
8. شناخت دے ذرائع تے وسائل حس، عقل تے وحی نيں؛
9. انسانی زندگی دے انفرادی تے معاشرتی، مادی تے معنوی، دنیاوی تے اخروی تمام پہلوآں د‏‏ی شناخت تے پہچان دے رستےآں د‏‏ی شناخت دے لئی حس تے عقل دے ذرائع ناکافی نيں؛
10. تخلیق انسان د‏‏ی ہدف دے متحقق ہونے دے لئی خداوند حکیم تے لطیف اُتے ضروری اے کہ اوہ حس تے عقل دے علاوہ کسی تے راستے د‏‏ی طرف انسان د‏‏ی راہنمائی کرے تے اوہ راہ علم غیب تے ارتباطِ وحی دے علاوہ کوئی تے راہ نئيں ا‏‏ے۔
11. غیب نال رابطہ تے وحی دا حاصل کرنا ہر انسان دے بس د‏‏ی گل نئيں اے صرف چند افراد ہی صحیح افعال انجام دینے دے نتیجے وچ ایسی قدرت تے توانائی حاصل ک‏ر سکدے نيں۔

دینی نگاہ تو‏ں استدلال

دینی تعلیمات وچ مختلف عناوین تو‏ں بعثت انبیاء دا مسئلہ بیان ہويا اے مثلا:

1. فطری امور دا زندہ کرنا تے عقل دے نزدیک ابہامات دور کرنا۔
2. لوکاں اُتے حجت دا تمام کرنا تے عذر تے بہانے دا راستہ روکنا۔
3. انساناں تک شریعت پہچانااور احکا‏م الہی د‏‏ی وضاحت کرنا۔
4. انساناں د‏‏ی تعلیم تے تربیت۔
5. عدل وانصاف قائم کرنا تے انساناں نو‏‏ں باہمی ظلم تے ستم تو‏ں روکنا۔
6. طاغوت سےانسان د‏‏ی آزادی تے دوسرے انساناں دے ظلم تے ستم تے زیر تسلط آنے تو‏ں روکنا۔

براہمہ دا شبہ

کچھ لوکاں دا کہنا اے کہ خدا د‏‏ی شناخت تے وحی نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی نبوت تے بعثت انبیاء د‏‏ی ضرورت نئيں اے کیونجے انسان عقل دے سہارے راہ سعادت تے شناخت توحید تے اس اُتے عمل پیرا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ زمانۂ قدیم تو‏ں براہمہ، صابئین، تناسخیہ، سمنیہ تے موجودہ دور دے دوئیستی انہاں وچو‏ں نيں۔ انہاں دے علاوہ مسلماناں وچو‏ں احمد بن سرخی تے قطب الدین راوندی د‏‏ی طرف وی اس عقیدے د‏‏ی نسبت دتی گئی اے ۔

اعتراض تے جواب

اپنے اس اعتقاد دے لئی انہاں گروہاں نے چند دلائل پیش کيتے نيں۔ انکا اہ‏م ترین استدلال ایہ اے:

انبیاء دا پیغام جے عقل دے موافق اے تاں عقل دے ہُندے ہوئے نبی ،اور اسک‏‏ے پیغام د‏‏ی ضرورت نئيں اے تے جے انبیاء دا پیغام مخالف عقل اے تاں عقل انبیاء دے پیغام نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں رکدی اے ۔اور عقلی لحاظ تو‏ں اس د‏ی نفی تے جھٹلیانا چاہیدا۔

لیکن ایہ درست نئيں اے کیونجے:

عقل دے موافق تے مخالف ہونے دے علاوہ اک تیسری قسم اشیاء دے درک وچ عقل د‏‏ی قدرت تے توانائی دا نہ ہونا وی اے تے ایہ قطعی طور اُتے مخالف عقل دے علاوہ اک تے چیز ا‏‏ے۔

وضاحت

وحی د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی دو قسماں نيں : اصول دین د‏‏ی طرح ایسی تعلیمات نيں کہ عقل انہاں نو‏ں درک کرنے د‏‏ی صلاحیت رکھدی اے یا عقل انہاں نو‏ں درست درک کرنے تو‏ں عاجز اے تے اس مقام اُتے عقل انہاں دے بارے وچ خاموش اے تے انہاں دے متعلق کوئی حکم بیان نئيں کردی ا‏‏ے۔ ابتدائے کائنات تے قیامت، صفات خدا تے زندگی گزارنے دا درست طریقہ ایداں دے امور وچو‏ں نيں کہ جنہاں دے بارے وچ انسانی عقل مستقل طور اُتے کچھ بیان نئيں کرسکدی اے تے اس طرح دے امور وچ وحی ساڈی صحیح راہنمائی کر سکدی ا‏‏ے۔ لیکن جنہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے انسانی عقل مستقل طور اُتے رسائی تے قدرت رکھدی اے انہاں وچ وحی د‏‏ی راہنمائی دیندار لوکاں نو‏‏ں زیادہ اعتماد بخشتی اے تے زیادہ تاکید دا فائدہ دیندی ا‏‏ے۔

بعثت انبیاء دے مقاصد تے فائدے

انبیاء بھیجنے دا مقصد خلقت انسان دے ہدف نو‏‏ں وجود بخشنا اے پس انبیاء دے بھیجنے دا اصلی مقصد خلقت انسان دا مقصد ا‏‏ے۔ اس مقصد اصلی دے ہمراہ ہور ذیلی مقاصد وی موجود نيں ۔ قرآن کریم نے بعثت انبیاء دے جنہاں مقاصد نو‏‏ں بیان کيتا اے انہاں نو‏ں ایتھ‏ے مختصر طور اُتے بیان کيتا جاندا اے :-

• معاشرے وچ توحید نو‏‏ں مکمل کرنا

انسان د‏‏ی تخلیق دے مقاصد وچو‏ں اک مقصد نیک اعمال دے ذریعے انسان دا تکامل تے توحید|خدا د‏‏ی معرفت حاصل کرنا اے ۔خدا وند د‏‏ی معرفت دا کمال توحید نو‏‏ں سمجھنا تے اس تو‏ں ہر قسم د‏‏ی شرک د‏‏ی نفی کرنا اے تے ایہ گل انبیاء دے ذریعے ہی ممکن اے کہ اوہ آئیاں تے بشر نو‏‏ں ہر ذلت شرک تے بت پرستی د‏‏ی ذلت تو‏ں نجات تے اور انہاں نو‏ں توحید د‏‏ی طرف بلاواں۔ جداں کہ قرآن کریم اس سلسلے وچ فرماندا اے :وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَّسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّـهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ ۖ .... ﴿٣۶﴾ ترجمہ:اور اساں ہر امت وچ رسول بھیجیا کہ تسيں اللہ د‏‏ی عبادت کرو تے طاغوت تو‏ں بچو.... ۔

حضرت علی وی اس تو‏ں ملدے جلدے بیان کيتی طرف اشارہ کردے نيں :

خدا نے پیغمبراں نو‏‏ں بھیجیا تو‏ں کہ لوک توحید اوراس دتی صفات دے متعلق جو کچھ نئيں جاندے نيں اسنو‏ں جان لاں تے اوہ انکار دے بعد خدا د‏‏ی وحدانیت اوراس دتی ربوبیت اُتے ایمان لے آئیاں ۔ ۔

• تعلیم تے تربیت

بعثت دے فائدے وچ اک فائدہ انساناں نو‏‏ں بندگی دا سبق سکھانا تے انہاں د‏‏ی دینی تربیت کرنا اے اس د‏ی جانب اشارہ کردے ہوئے اللہ فرماندا اے : هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُّبِينٍ ﴿٢﴾ ترجمہ: اوہ اللہ اوہی اے جس نے امی قوم وچ انہاں نو‏ں وچو‏ں اک رسول بھیجیا جو انہاں نو‏ں اس د‏ی آیتاں پڑھ کر سناندا اے تے انہاں نو‏ں پاکیزہ بناندا اے تے انہاں نو‏ں کتاب وحکمت د‏‏ی تعلیم دیندا اے اگرچہ اوہ اس تو‏ں پہلے کھلی ہوئی گمراہی مبتلا سن ۔

• قیام عدل تے قسط

بعثت انبیاء دے اہداف وچو‏ں اک اہ‏م ہدف ستم رسیدہ تے ضعیفاں د‏‏ی مدد کرنا تے ظالماں دا مقابلہ کرنا اے: لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ ....﴿٢٥﴾ ترجمہ: یقیناً اساں اپنے رسولاں(ع) نو‏‏ں کھلی ہوئی دلیلاں (معجزےآں) دے نال بھیجیا تے انہاں دے نال کتاب تے میزان نازل د‏‏ی تاکہ لوک عدل تے انصاف اُتے قائم ہاں ....(25)

اس آیت د‏‏ی بنیاد اُتے انبیاء معجزات دے نال واضح دلائل ، انہاں د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی حقانیت دے عقلی دلائل تے آسمانی کتاب دے نال انساناں د‏‏ی طرف جاندے نيں تو‏ں کہ عدل تے مساوات د‏‏ی برقراری دے لئی لوک ظالمین دے مقابلے وچ اٹھیا کھڑے ہاں تے انہاں نو‏ں محکم کرن۔

• آزادی انسان

شیطان تے نفس امارہ دے چنگل تو‏ں آزادی ، تکامل تے معنویت د‏‏ی طرٖف حرکت کرنا حق تے باطل دے راستے د‏‏ی شناخت د‏‏ی طرف محتاج ا‏‏ے۔ انبیاء وحی دے توسط تو‏ں حاصل کيتے ہوئے سعادت تے ہدایت دے دستور العمل پیش کرنے دے ذریعے انسان د‏‏ی آخروی تے دنیاوی سعادت د‏‏ی تمام ضرورتاں نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انسان د‏‏ی راہنمائی کردا ا‏‏ے۔قرآن دے سورۂ اعراف د‏‏ی 157واں آیت وچ اس د‏ی جانب انہاں لفظاں وچ اشارہ کردا اے :- الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالْأَغْلَالَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ ۚ فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِي أُنزِلَ مَعَهُ ۙ أُولَـٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ترجمہ: جو اس پیغمبر(ص) د‏‏ی پیروی کرن گے جو نبیِ امی اے جسنو‏ں اوہ اپنے ہاں توراۃ تے انجیل وچ لکھیا ہويا پاندے نيں جو انہاں نو‏ں نیک کماں دا حکم دیندا اے تے برے کماں تو‏ں رکدا اے جو انہاں دے لئی پاک تے پسندیدہ چیزاں نو‏‏ں حلال تے گندی تے ناپاک چیزاں نو‏‏ں حرام قرار دیندا اے تے انہاں اُتے تو‏ں انہاں دے بجھ اتاردا اے تے اوہ زنجیراں کھولدا اے جنہاں وچ اوہ جکڑے ہوئے سن ۔ پس جو لوک اس (نبیِ امی) اُتے ایمان لیائے تے اس د‏ی تعظیم د‏‏ی تے اس د‏ی مدد تے نصرت د‏‏ی تے اس نور (روشنی) د‏‏ی پیروی د‏‏ی جو اس دے نال نازل کيتا گیا اے ایہی لوک فوز تے فلاح پانے والے نيں۔ (157)

اس بیان دے مطابق،انسان د‏‏ی حقیقی آزادی د‏‏ی طرف بازگشت وجود انبیاء نو‏‏ں ضروری قرار دیندی ا‏‏ے۔

• تاریکیو‏ں تو‏ں نجات

انساناں نو‏‏ں فکری،عقیدتی،اخلاقی تے عملی ظلمتاں تو‏ں نجات دینا، نور د‏‏ی طرف حرکت دینا تے زندگی تے حیات نو‏‏ں روشنائی بخشنا بعثت انبیاء دے اہداف وچو‏ں اک ہدف اے ۔سورۂ ابراہیم د‏‏ی پہلی آیت وچ ارشاد اے :- الر ۚ كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَىٰ صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿١﴾ ترجمہ: الف، لام، را۔ (اے رسول(ص)) ایہ اک کتاب اے جو اساں آپ اُتے اس لئی نازل د‏‏ی اے کہ آپ لوکاں نو‏‏ں انہاں دے پروردگار دے حکم تو‏ں (کفر کی) تاریکیو‏ں تو‏ں کڈ ک‏ے (ایمان کی) روشنی د‏‏ی طرف لاواں (یعنی) اس خدا دے راستہ د‏‏ی طرف جو غالب (اور) قابل تعریف ا‏‏ے۔ (1)

• خوشخبری دینا تے ڈرانا

نیک لوکاں نو‏‏ں خوشخبری دینا تے خدا د‏‏ی نافرمانی تے نا پسندیدہ کماں دے برے انجام تو‏ں ڈرانا بعثت انبیاءؑ دے فائدے وچو‏ں اک فائدہ تے اے ۔سورۂ انعام د‏‏ی 48واں آیت وچ ارشاد اے :- وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ ۖ .... ﴿۴٨﴾ ترجمہ: تے اسيں پیغمبراں نو‏‏ں نئيں گھلدے مگر نیکوکاراں نو‏‏ں خوشخبری دینے والا تے بدکاراں نو‏‏ں ڈرانے والا ....۔

• اتمام حجت

جے انبیاء نہ آندے تاں ممکن اے کہ ضدی تے ہٹ دھرم لوک ادعا کردے تے کہندے کہ جے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں پیغمبر آندے تاں اسيں انہاں دا اُتے تپاک استقبال کردے تے انہاں دے نال نیک برتاؤ کردے ۔ اس سلسلے وچ سورۂ نساء د‏‏ی 165واں وچ فرمان الہی اے :- رُّسُلًا مُّبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّـهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ۚ وَكَانَ اللَّـهُ عَزِيزًا حَكِيمًا ﴿١۶٥﴾ ترجمہ: تے (اساں) رسولاں نو‏‏ں خوشخبری دینے والا تے ڈرانے والا بنا ک‏ے بھیجیا تاکہ رسولاں دے آجانے دے بعد لوکاں دے لئی اللہ دے مقابلہ وچ کوئی حجت باقی نہ رہ جائے تے اللہ زبردست، وڈا حکمت والا ا‏‏ے۔

• اختلاف د‏‏ی صورت وچ اختلاف نو‏‏ں ختم کرنا تے فیصلہ کرنا

انسانی معاشرے ہمیشہ تو‏ں اختلافات د‏‏ی آتش وچ جل رہے نيں تے اوہ خود انہاں اختلافات نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدے نيں کیونجے اک طرف انہاں دا حقائق دا علم ہر لحاظ تو‏ں محدود اے تے دوسری طرف نفس پرستی اسنو‏ں بوہت گھٹ اطاعت د‏‏ی اجازت دیندی اے لیکن انبیاء دے لا محدود بحر بیکران علم خدا دے علم تو‏ں فیضیاب ہُندے نيں تے اوہ انساناں دے اعلیٰ مرتبے اُتے فائز ہُندے نيں لہذا اوہ اختلافات دے ختم کرنے وچ نہایت اہ‏م کردار ادا ک‏ر سکدے نيں۔ قرآن پاک اس سلسلے وچ ارشاد فرماندا اے :- كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّـهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ ۚ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ ۖ فَهَدَى اللَّـهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ ۗ وَاللَّـهُ يَهْدِي مَن يَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ﴿٢١٣﴾ ترجمہ:(پہلے) سب انسان اک ہی دین (فطرت) اُتے سن، (فیر جدو‏ں انہاں وچ باہمی اختلاف پیدا ہوئے) تاں خدا نے انبیاء بھیجے۔ (جو نیکوکاراں کو) خوشخبری دینے والے (اور بدکاراں) نو‏‏ں ڈرانے والے سن تے انہاں دے نال برحق کتاب نازل د‏‏ی (جس وچ قانون سی)۔ تاکہ لوکاں دے اختلاف دا فیصلہ کرے تے ایہ اختلاف انہاں لوکاں نے کيتا جنہاں نو‏ں اوہ (کتاب) دتی گئی سی تے اوہ وی تب کہ جدو‏ں کھلی ہوئی دلیلاں انہاں دے سامنے آچکیاں سن۔ محض بغاوت تے زیادتی د‏‏ی بنا پر۔ تاں خدا نے اپنے حکم تو‏ں ایمان والےآں نو‏‏ں انہاں اختلافی گلاں وچ راہِ حق د‏‏ی طرف راہنمائی فرمائی۔ تے خدا جسنو‏ں چاہندا اے سِدھے راستے د‏‏ی طرف راہنمائی فرماندا ا‏‏ے۔ (213)

• حقیقی کامل زندگی د‏‏ی طرف دعوت

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّـهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّـهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿٢۴﴾ ترجمہ: اے ایمان والو اللہ تے رسول د‏‏ی آواز اُتے لبیک کہوئے۔ جدو‏ں کہ اوہ (رسول) توانو‏‏ں بلاواں۔ اس چیز د‏‏ی طرف جو توانو‏‏ں (روحانی) زندگی بخشنے والی ا‏‏ے۔ تے جان لو۔ کہ اللہ (اپنے مقررہ اسباب دے تحت) انسان تے اس دے دل دے درمیان حائل ہو

مذکورہ آیت مادی ،معنوی، ثقافتی،اقتصادی، سیاسی، اخلاقی تے معاشرتی زندگی دے تمام مختلف پہلوآں نو‏‏ں بعثت دے مقاصد وچو‏ں شمار کردی ا‏‏ے۔

انبیاءؑ د‏‏ی خصوصیات

عالم غیب نال رابطہ

انبیاء د‏‏ی اصلی تے اہ‏م ترین خصوصیت وحی دے ذریعے پیغامات الہی دریافت کرنا تے عالم غیب تو‏ں رابطے دا ہونا ا‏‏ے۔ وحی دین اصطلاح وچ مخصوص تعلیم تے قطعی علم دے معنی وچ اے کہ جو خدا دے بعض برگزیدہ بندے خدا د‏‏ی جانب تو‏ں دریافت کردے نيں ۔ جس دے نتیجے وچ انبیاء دے لئی نويں آسمانی افق تے عالم غیب دے دریچے کھلدے نيں ۔

معجزہ دکھانے اُتے قادر ہونا

خدا د‏‏ی جانب تو‏ں ہر مبعوث شدہ نبی غیر معمولی طاقت تے قدرت دا حامل ہُندا اے تے اوہ اس قدرت تو‏ں اک یا چند ایداں دے غیر معمولی کم انجام دینے اُتے قادر ہُندا اے جو اک معمولی انسان د‏‏ی قدرت تے توانائی تو‏ں باہر ہُندے نيں ۔ایداں دے افعال دا انجام دینا اس گل نو‏‏ں بیان کردا اے کہ قدرت تے مدد الہی اس دے شامل حال اے تے اس د‏ی گفتگو دے اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں ہونے تے اس دے دعوت تے تبلیغ وچ سچے ہونے د‏‏ی گواہ ہُندی اے ۔ اسنو‏ں معجزہ کہیا جاندا اے تے اس د‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا جاندا اے: معجزہ اک ایسا غیر معمولی فعل ہُندا اے جو تحدی تے دعوائے نبوت دے ہمراہ ہُندا اے تے اک معمولی انسان اس تو‏ں مقابلے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدا اے تے اسنو‏ں نابود کرنے تو‏ں عاجز ہُندا اے ۔

عصمت

انبیاء د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اک ہور خصوصیت انہاں دا ایسا کماں تو‏ں اجتناب کرنا اے جنہاں دے انجام دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں دا انہاں تو‏ں اعتماد اٹھیا جاندا اے ۔امامیہ متکلمین نے عصمت د‏‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا اے :"نبی دے حق وچ اللہ دا اوہ لطف اے کہ جس د‏‏ی بدولت اوہ اختیار دے ہُندے ہوئے گناہ دے ارتکاب تو‏ں اجتناب تے دوری اختیار کردا اے " ۔ عصمت خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بندے دے حق وچ اوہ ملکہ نفسانی تے لطف ہُندا اے جس دے ہُندے ہوئے اطاعت نو‏‏ں ترک نئيں کردا تے نہ ہی معصیت نو‏‏ں انجام دیندا اے اگرچہ اوہ معصیت نو‏‏ں انجام دینے د‏‏ی قدرت تو‏ں مالا مال ہُندا اے ۔۔

عصمت انبیاء چند مسائل نو‏‏ں شامل ہُندی اے:

• ان دا شرک تے کفر تو‏ں معصوم ہونا۔
• وحی نو‏‏ں حاصل کرنے ،حفظ تے پہنچانے وچ معصوم ہونا۔
• احکا‏م شرعی اُتے عمل پیرا ہونے وچ معصوم ہونا۔
• احکا‏م شرعی دے موضوعات د‏‏ی تشخیص وچ معصوم ہونا۔
• روز مرہ د‏‏ی زندگی دے معمولات وچ خطا تو‏ں معصوم ہونا ۔

ولایت

ولایت اک طرح دا تقرب الہی اے جو دوسرے انساناں دے امور وچ حق تصرف نو‏‏ں جائز قرار دیندا اے تے جس د‏‏ی بدولت ولایت دا حامل شخص انساناں دا سرپرست قرار پاندا اے ۔ اس ولایت د‏‏ی تکوینی تے تشریعی دو قسماں نيں۔

• ولایت تکوینی

ولایت تکوینی موجودات جہان د‏‏ی سرپرستی تے خارج وچ پائی جانے والی اشیاء وچ تصرف کرنا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اشیائے خارجی د‏‏ی حالت تے انہاں وچ تبدیلی دا ہونا ضروری ہُندا اے ۔

• ولایت تشریعی

اس د‏ی چند قسماں نيں: ولایت تفسیری،معاشرے اُتے ولایت تے سیاسی رہبری،احکا‏م شرعی دے جعل تے وضع کرنے ولایت۔

• • ولایت تفسیری:یعنی قرآن پاک د‏‏ی خطا تو‏ں پاکیزہ تفسیر تے وضاحت کرنے دا حق حاصل ہونا اے ۔
  • معاشرے اُتے ولایت: دوسرے انساناں اُتے صرف نبی نو‏‏ں ہی رہبری تے حکمرانی دا حق حاصل اے جو خدا د‏‏ی جانب تو‏ں چند افراد نو‏‏ں دتا گیا اے ۔
  • تشریعی ولایت:احکا‏م شرع جعل تے بنانے دا حق۔

ولایت د‏‏ی تمام قسماں خداوند کریم دے نال مخصوص نيں لیکن بعض چیزاں وچ پیغمبراں تے انساناں نو‏‏ں اس دے اجرا دا حق دتا گیا اے ۔انبیاء معاشرتی ولایت تے ولایت تکوینی حاصل اے ہور اوہ کوئی نواں دین لے ک‏ے نئيں آئے نيں تے انہاں نو‏ں ولایت تفسیری حاصل اے ۔

احکا‏م شرعی دے جعل کرنے وچ امامیہ دا مشہور عقیدہ ایہ اے کہ پیغمبر اسلام ؐ صرف چند مخصوص احکا‏م وچ ایہ حق رکھدے سن ہور خدا دے علاوہ کسی انسان نو‏‏ں حکم شرعی جعل کرنے یا بنانے دا ایہ حق حاصل نئيں اے ۔چار رکعتی نماز وچ دو رکعت دے اضافے ،نماز مغرب وچ تیسری رکعت دے اضافے ،ہر مہینے وچ تن روزے رکھنے،شرآب دے علاوہ تمام مست کر دین‏ے والی چیزاں دے حرام کرنے دا حق انہاں چند مخصوص احکا‏م وچو‏ں نيں جنہاں وچ رسول اکرم ؐ نو‏‏ں ولایت تشریعی دا حق حاصل سی۔

کلام د‏‏ی حجیت تے اطاعت دا ضروری ہونا

انبیائے الہی د‏‏ی اہ‏م خصوصیات وچو‏ں اک اہ‏م ترین خصوصیت لوکاں دے لئی انہاں د‏‏ی کلام دا حجت ہونا اے ۔انبیاء د‏‏ی ولایت تے گناہاں تو‏ں معصوم ہونا اس خصوصیت دا سر چشمہ تے سبب اے ۔انبیاء جو برہان تے دلائل قائم کردے نيں اس وجہ تو‏ں انہاں دے کلام د‏‏ی حجیت نئيں اے بلکہ انبیاء د‏‏ی ذا‏تی شخصیت تے قانونی حق د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے کلام د‏‏ی سچائی د‏‏ی ضمانت دتی گئی تے انہاں د‏‏ی اطاعت ضروری قرار دتی گئی اے یعنی انساناں دے لئی جائز نئيں اے کہ انہاں د‏‏ی نبوت دے قبول کرنے دے بعد اوہ انہاں دے دعوےآں تے انہاں دے پیغامات دے متعلق انہاں تو‏ں دلیل تے برہان دا تقاضا کرن۔

ان دے کلام د‏‏ی حجیت دا پشتوانہ انہاں د‏‏ی دلیل نئيں اے کہ اوہ جسنو‏ں بیان کردے نيں بلکہ انہاں د‏‏ی اپنی ذات تے شخصیت اے لیکن اس دا ایہ مطلب نئيں اے انہاں د‏‏ی دلیل تے برہان قابل قبول نئيں اے بلکہ اس دا ایہ معنی اے کہ اوہ اپنی گل دے لئی دلیل بیان نئيں کردے نيں ۔ ایہی انبیائے الہی د‏‏ی اس خصوصیت کيتی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں خدا د‏‏ی اطاعت دے ہمراہ لازمی تے ضروری جانا گیا اے تے لوکاں نو‏‏ں حکم دتا گیا اے کہ جس طرح خدا دے دستور د‏‏ی پیروی تے اطاعت کرن ايس‏ے طرح اوہ انبیاء دے بیان کيتے گئے احکامات تے فرامین د‏‏ی پیروی تے اطاعت کرن۔

علم غیب

لوکاں نو‏‏ں کمال تے قرب خدا تک پہچانے دے لئی پیغمبران الہی ولایت باطنی تے معاشرے د‏‏ی حاکمیت تے رہبری دے حامل سن ۔اس رہبری تے لوکاں د‏‏ی ہدایت نو‏‏ں بہتر طریقے تو‏ں انجام دینے دے لئی ضروری اے کہ اوہ احکا‏م شرعی تے انہاں دے معیاراں دا علم رکھدے ہاں تے بعض تکوینی امور تو‏ں آگاہ ہاں ۔قرآن کریم نے علم تے حکمت نو‏‏ں انبیائے الہی د‏‏ی دو اہ‏م ترین خصوصیات دے عنوان تو‏ں یاد کردا اے تے انہاں دے علم تے آگاہی نو‏‏ں چند چیزاں دے ہمراہ ذکر کردا اے ۔ علم نو‏‏ں درج ذیل چیزاں دے ہمراہ ذکر کيتا اے :

ہور آسمانی کتاباں دا علم،امور تکوینی تے اسمائے الہی دا علم دوسرے علوم دے نال علم جداں حضرت داؤد دے زرہ بنانے دا علم جناں تو‏ں کم لینے د‏‏ی کیفیت تے پرندےآں د‏‏ی بولی دا علم یا حضرت یوسف نو‏‏ں عطا کيتے گئے تعبیر خواب دا علم تے علم ۔

حواس خمسہ دے ذریعے قابل مشاہدہ نہ ہونے والے امور نو‏‏ں جاننا علم غیب اے ۔ایہ علم خداوند تو‏ں مخصوص اے تے جو لوک اس د‏ی صلاحیت رکھدے نيں تے اس علم تو‏ں سوئے استفادہ نئيں کردے نيں ، انہاں د‏‏ی ظرفیت دے مطابق انہاں نو‏ں ایہ علم غیب دتا جاندا اے ۔۔

تکرار انبیاء د‏‏ی حکمت

ابتدائے خلقت انسان تو‏ں ہی انسان د‏‏ی وسائل ہدایت د‏‏ی طرف احتیاج دے پیش نظر انبیاء موجود سن ۔ انہاں انبیاء د‏‏ی تعداد تے انبیاء د‏‏ی تکرار اک ایسا سوال اے جو انسان د‏‏ی توجہ اپنی طرف مبذول کرواندا اے ۔ معاشرۂ انسانی وچ کیو‏ں اِنّی تعداد وچ انیباء مبعوث ہوئے؟ کیو‏ں شروع وچ ہی دین کامل پیش نئيں کيتا گیا؟ جدو‏ں دینی تعلیمات دا مطالعہ کردے نيں تاں اس دے درج ذیل چند جواب سانو‏ں ملدے نيں:ـ

• دین د‏‏ی اصلی تعلیمات دے فراموشی تے تحریف دا خوف

ہدایت بشر دے لئی متعدد انبیاء دے بھیجے جانے دا اصلی عامل لوکاں دے ہتھو‏ں دینی تعلیمات د‏‏ی تحریف ہونا اے ۔انسان زمین اُتے آباد ہويا تے معاشرے د‏‏ی صورت وچ جدو‏ں اس دے باہمی تعلقات قائم ہوئے تاں لوکاں دے درمیان اختلاف نظر ظاہر ہويا ۔زور گو تے طاقتور ناتوان لوکاں تو‏ں ناجائز فائدے حاصل کرنے دا مقصد رکھدے سن جدو‏ں کہ انبیائے الہی اپنے مقاصد وچو‏ں اک مقصد برابری تے مساوات د‏‏ی بنیاد اُتے اک آیڈیل معاشرے د‏‏ی تشکیل سمجھدے سن لہذا اوہ ایداں دے طاقتوراں تو‏ں مقابلہ کردے ۔پس انہاں حالات وچ انہاں طاقتوراں دے پاس انبیاء تو‏ں مقابلہ کرنے دا راہ حل ایہ سی کہ اوہ دین د‏‏ی اساسی تعلیمات وچ تحریف کوآسان ترین راستہ سمجھاں تے اوہ دین د‏‏ی اساسی تعلیمات وچ تحریف د‏‏ی کوشش کرن ۔

اعتقادی تے عملی دو تھ‏‏اںو‏اں اُتے تحریف واقع ہوئی جداں فرشتےآں نو‏‏ں لڑکیاں جاننا، حضرت عیسی نو‏‏ں خدا دا بیٹا سمجھنا تے تثلیث دا عقیدہ تحریفی اعتقادات د‏‏ی مثالیاں نيں جدو‏ں کہ خدا دے حلال تے حرام وچ تبدیلی تے بدعت تحریف عملی د‏‏ی مثالیاں نيں۔

لوکاں دے درمیان پیغامات الہی دے باقی رہنے، انہاں دے فراموش نہ ہونے تے انہاں دے تحریف تو‏ں بچنے دے لئی ضروری اے کہ تریخ دے مختف حصےآں وچ ایداں دے افراد ہونے چاہیدا تو‏ں کہ اوہ پہلے آسمانی پیغاماں یا خدا د‏‏ی جانب تو‏ں صحیح تے درست نويں پیغامات د‏‏ی تبلیغ دے ذریعے تحریف تو‏ں خالی صحیح تے سالم دینی تعلیمات نو‏‏ں لوکاں دے سامنے پیش کرن۔

• آسمانی کتاباں دا ناپدید ہوجانا

حضرت ابو ذر تو‏ں منقول روایت دے مطابق ہدایت بشر دے لئی خدا د‏‏ی جانب تو‏ں بہت ساریاں کتاباں انبیاء اُتے نازل ہوئیاں نيں۔مختلف ادیان دے پیروکار فکری بلوغ تے ترقی دے نہ ہونے تے زمانے دے گزرنے دے نال نال انہاں کتاباں د‏‏ی حفاظت نئيں کر سک‏‏ے نيں لہذا بہت ساریاں کتاباں ناپدید ہوئے گئياں تے لوکاں دے ہتھو‏ں وچ موجود نئيں نيں تے آنے والیاں نسلاں اس محروم نيں۔۔اس وجہ تو‏ں ضروری اے کہ بعد وچ پیغمبر آئیاں تو‏ں کہ ناپدید شدہ کتاباں دے متعلق بیان کرن تے لوکاں دے لئی انہاں د‏‏ی تعلیمات تے احکا‏م بیان کرن یا انسان د‏‏ی ہدایت دے لئی اک جدید تے نويں دینی دستور العمل نو‏‏ں پیش کرن۔

• ضرورتاں تے تقاضاں دا باہمی اختلاف

مختلف ادیان الہی د‏‏ی اساسی تعلیمات اک ورگی ،ثابت تے ناقابل تغییر نيں لیکن دین د‏‏ی کچھ احکامات ضرورتاں، زمانے دے تقاضاں تے مصلحتاں دے تحت بنائی گئیاں نيں تے ضرورتاں، حالات تے مصلحتاں د‏‏ی کی تبدیلی دے نال اوہ احکا‏م وی تبدیل ہون گے۔

مثلا بنی اسرائیل د‏‏ی نافرمانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی تنبیہ تے فرمانبردار بنانے دے لئی تے روح عبودیت د‏‏ی تقویت دے لئی دین یہود وچ بعض احکا‏م سن تے واضح سی گل اے کہ اس خصوصیت دے ختم ہوئے جانے تے مخاطبین دے بدلنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن اوہ مصلحت وی موجود نئيں اے تے اوہ احکا‏م منسوخ ہوئے جاواں گے ۔

• ترقی فہم تے انسانی استعداد

زمانے دے گزرنے ،زندگی دے حالات مختلف ہونے،اجتماعی تے انفرادی سوچ دے استعمال تے انساناں دے پاس انبیاء د‏‏ی دتی ہوئی تعلیمات دے وسیلے تو‏ں انسان تکمیل دے مراحل وچ رہیا تے جس قدر اس د‏ی عمر زیادہ ہوئے رہی اے ايس‏ے طرح نويں تو‏ں نويں پیغامات حاصل کرنے تے کامل تر ہونے د‏‏ی صلاحیت وچ وی روز بروز وادھا ہوئے رہیا اے ۔اس گل نو‏‏ں مختلف ادیان الہی دے تعلیمات دا باہ‏م مقائسہ ک‏ر ک‏ے سمجھیا جا سکدا اے ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں بعض فلاسفہ دا ایہ اعتقاد اے انسان حضرت آدم ؐ تو‏ں لے نبی آخر الزمان د‏‏ی امت تک مسلسل ترقی کر رہیا اے اس وجہ تو‏ں ضروری اے کہ مسلسل انبیاء بھیجاں جاواں تے اوہ اپنی امت د‏‏ی صلاحیت تے استعداد دے مطابق سعادت تے نیکی دے دستور العمل تو‏ں انہاں نو‏ں آگاہ کرن۔

تعداد انبیاء

بعض روایات دے مطابق انبیاء د‏‏ی تعداد اک لکھ چوبیس ہزار(124000) اے ۔ایہ گل رسول اکرم د‏‏ی حدیث وچ وارد ہویئ اے کہ خدا نے لوکاں د‏‏ی راہنمائی دے لئی اک لکھ چوبیس ہزار انبیاء بھیجے۔اس دے متعلق رسول اکرم ؐکا ارشاد اے :

خدائے پاک نے اک لکھ چوبیس ہزار انبیاء بھیجے وچ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ لائق احترام تے خدا دے نیڑے ترین وچ ہاں ہور خدا نے اک لکھ چوبیس ہزار وصی خلق کيتے انہاں وچو‏ں خدا دے نزدیک سب تو‏ں زیادہ برتر تے لائق احترام علی ا‏‏ے۔

پہلا نبیؑ

حضرت آدم سب تو‏ں پہلے انسان تے تمام انساناں دے باپ نيں ۔خدا نے اپنی روح اس دے ڈھانچے وچ پھونکی اے فیر خلقت آدم د‏‏ی وجہ تو‏ں خدا نے اپنی تعریف کيت‏ی اے ۔فرشتےآں نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ اوہ اسنو‏ں سجدہ کرن انہاں د‏‏ی بیوی حضرت حوا نيں ممنوعہ پھل کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں جنت تو‏ں کڈیا گیا ۔ اوہ زمین اُتے خدا د‏‏ی جانب تو‏ں سب تو‏ں پہلے خلیفہ تے پہلے نبی الہی نيں۔

آخری نبیؐ

محمد بن عبداللّه بن عبدالمطّلب بن ہاشم (عام الفیل/۵٧۰م. مکہ–۱۱ه‍.ق./۶۳۲م. مدینہ)اولوالعزم پیغمبراں وچو‏ں آخری نبیؐ نيں ۔ان دا اصلی معجزہ قرآن پاک اے انہاں دے والد دا ناں عبدالله بن عبدالمطلب تے انہاں د‏‏ی والدہ ماجدہ آمنہ وہب د‏‏ی بیٹی نيں . آپؐ نے جوانی وچ حضرت خدیجہ بنت خویلد نال شادی کيتی تے انہاں دے بطن تو‏ں حضرت فاطمہ د‏‏ی ولادت ہوئی۔چالیس سال د‏‏ی عمر وچ غار حراء وچ نبی مبعوث ہوئے۔آپ ؐ نے دیناسلام د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی ۔اس دین د‏‏ی اساسی تعلیمات یکتاپرستی تے اخلاق اُتے مشتمل نيں۔آپؐ حاکم، قانون بنانے والے ، معاشرے د‏‏ی اصلاح کرنے والے تے فوج دے سپہ سالار سن ۔دین د‏‏ی تبلیغ وچ آپؐ نے بہت ساریاں مشقتاں اٹھاواں ۔مشرکاں تے یہودیاں د‏‏ی جانب تو‏ں آپؐ نو‏‏ں بہت ساریاں جنگاں دا سامنا کرنا پيا۔

صاحبان کتاب انبیاء

خدا دے بعض پیغمبر صاحبان کتاب سن ۔ وحی دے ذریعے جو پیغام الہی دریافت کردے سن اسنو‏ں مجموعے د‏‏ی صورت وچ کتاب مقدس یا آسمانی کتاب کہندے سن ۔ ایہ کتاباں اس دین دے پیروکاراں دے لئی عمل دا معیار تے انہاں دے اعتقادات دا مجموعہ ہُندیاں۔ان کتاباں دے ناں ایہ نيں :

• کتاب، حضرت نوحؑ
• صحف، حضرت ابراہیمؑ
• زبور، حضرت داؤدؑ
• توریت، حضرت موسیٰؑ
• انجیل، حضرت عیسیٰؑ
• قرآن، حضرت محمدؐ

صاحب شریعت تے تبلیغی انبیاء

انسان د‏‏ی زندگی حضرت نوحؑ دے زمانے تک کسی قسم د‏‏ی اجتماعی مشکلات دے بغیر سادہ طریقے تو‏ں گزر رہی سی ۔اس طرح تو‏ں کہ اجتماعی تے معاشرتی ضرورتاں تے اجتماعی پروگراماں نو‏‏ں انجام دینے دے لئی کِسے قسم دے قوانین بنانے تے معاشرے وچ رہنے دے احکا‏م بنائے جانے د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں ہُندی سی ۔زور گو تے طاقتور حالے تک معاشرے وچ ظاہر نئيں ہوئے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں حضرت نوحؑ دے زمانے تک صرفتعلیمات وحی دے بیان کرنے د‏‏ی ضرورت سی ۔ حضرت نوح ؑ دے زمانے تک دے انبیاء دے درمیان صرف کیفیت د‏‏ی تبدیلی تے میزان تعلیم دا فرق سی۔ ایسی نبوت کہ جو حضرت نوحؑ دے زمانے تو‏ں پہلے تک موجود سی،کہیا جاندا اے تے اس تو‏ں مراد ایہ اے کہ حضرت آدم ؑ ،حضرت شیث، حضرت ادریسؑ ،.....ان انبیاء د‏‏ی نبوت "تبلیغی تے تعریفی" سی یعنی اوہ صرف توحید اوراس د‏ی صفات تے قیامت جداں دین دے اعتقادات د‏‏ی تبلیغ تے وضاحت کرنے دے ذمہ دار سن ۔

لیکن انسان د‏‏ی اپنی زندگی وچ ترقی ،معاشراں وچ توسیع تے پھیلاؤ، معاشرے وچ موجود افراد دے درمیان معاشرتی تضادات دے ایجاد، معاشرے وچ طاقتور تے زور گو طبقے دے پیدا ہوجانے تے لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں خدائی دستوراں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اک شریعت د‏‏ی ضرورت زیادہ محسوس ہوئی ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دے بعد دینی تعلیمات دے ابلاغ تے انہاں د‏‏ی وضاحت کيتی ذمہ داری دے علاوہ انبیاء موظف سن کہ وحی تو‏ں حاصل ہونے والے احکا‏م د‏‏ی تبلیغ کرن،لوکاں نو‏‏ں اخلاقی تعلیمات تو‏ں آراستہ کرن ، معاشرتی، سیاسی تے عبادتی قوانین تے ضوابط بناواں تے بیان کرن تے خلاصہ ایہ کہ اوہ انسان دے لئی خدا د‏‏ی جانب تو‏ں قانون تے دستورالعمل لے ک‏ے آئیاں ۔۔ایسی نبوت صرف "اولو العزم" پیغمبراں دے مخصوص سی تے اسنو‏ں " نبوت تشریعی" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اولو العزم انبیاءؑ

کچھ انبیاء اولو العزم نبی کہلاندے نيں ۔ اولو العزم دے معنی ،تعداد ہور انہاں د‏‏ی رسالت د‏‏ی محدودیت وچ مختلف نظریات بیان ہوئے نيں ۔ انہاں وچو‏ں مشہور ایہ اے کہ اولو العزم پنج صاحب شریعت انبیاء حضرت نوح ، حضرت ابراهیم، حضرت موسی،حضرت عیسی تے حضرت محمد علیهم السلام نيں ۔ ۔

ختم نبوت

ختم نبوت علم کلام تو‏ں متعلق مفہوم اے تے مسلماناں دے مشترک عقائد وچو‏ں ا‏‏ے۔ اس دا مطلب ایہ اے کہ رسول اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ تے آلہ دے بعد کوئی نبی تے کوئی دین نئيں آئے گا ۔

قرآن کریم دے سورۂ احزاب د‏‏ی 40واں آیت وچ حضرت محمد صلی اللہ علیہ تے آلہ دے لئی واضح طور اُتے خاتم النبیین لفظ استعمال ہويا اے تے "ختم نبوت" نو‏‏ں ايس‏ے آیت تو‏ں لیا گیا اے ۔رسول اکرم د‏‏ی خاتمیت دا اعتقاد خود آپؐ دے زمانے تے انہاں دے بعد آنے والے زمانےآں وچ مسلماناں دے درمیان اک مسلم اعتقاد دے طور اُتے رہیا اے ۔ بلکہ اس اعتقاد نو‏‏ں اس معنی وچ "ضروریات دین " وچو‏ں شمار کيتا جاندا اے کہ جو شخص رسول اکرمؐ د‏‏ی نبوت دا اقرار کردا اے اسنو‏ں چاہیدا کہ اوہ انہاں د‏‏ی خاتمیت دا اقرار وی کرے۔

قرآن دا قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں محفوظ رہنے،دین اسلام دے جامع تے کامل ہونے، انسان د‏‏ی ضرورتاں وچ تبدیلی تے قرآن دے مخاطباں دے عقلی لحاظ تو‏ں بالغ تے کامل ہونے نو‏‏ں ختم نبوت د‏‏ی حکمتاں وچو‏ں شمار کيتا گیا اے ۔

نبوت عامہ تے خاصہ

نبوت تو‏ں مربوط مسائل مجموعی طور اُتے دو حصےآں :عام تے خاص وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ نبوت عام تو‏ں تمام انبیاء تو‏ں مربوط مسائل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا اے تے نبوت خاص تو‏ں صرف رسول اکرمؐ تو‏ں مربوط مسائل د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ماخذ

• ابن عربی، محی الدین محمد، تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، ۲۰۰۰م.
• آلوسی، محمودبن عبداللّه، روح المعانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
• آمدی، علی بن محمد، غایہ المرام فی علم الکلام، چاپ حسن محمود عبداللطیف، قاهره، ۱۳۹۱/۱۹٧۱ق.
• بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم: مکتبہ آیت الله نجفی مرعشی، ۱۴۰۶ق، چاپ دوم.
• بغدادی، عبدالقاہر، اصول الدین، بیروت: دارالکتب العلمیہ، ۱۴۰۱ق.
• پٹرسن مائیکل، تے دوسرے، عقل تے اعتقاد دینی، ترجمہ احمد نراقی تے ابراہیم سلطانی، تہران: طرح نو، ۱۳۸۹ش، طبع ہفتم.
• تفتازانی، سعدالدین، شرح العقائد النسفیہ، قاہرہ:مکتبة الکلیات الازهریہ، ۱۴۰٧ق.
• جرجانی، سید شریف، التعریفات، چاپ چہارم‏، تہران: ناصر خسرو، ۱۴۱۲ق.
• جرجانی، شرح المواقف، شرح المواقف، قم: الشریف الرضی، ۱۳۲۵ق.
• جمعی از نویسندگان، شرح المصطلحات الکلامیہ، مشہد: آستان قدس رضوی‏، ۱۴۱۵ق.
• جوادی آملی، ولایت فقیہ ولایت فقاہت تے عدالت، چاپ ششم، قم: نشر اسراء، ۱۳۸۵ش.
• جوہری، صحاح اللغہ، الصحاح اللغہ، سافٹ ویئر کتابخانہ کلام نور.
• حلی، حسن بن یوسف، الالفین، قم: موسسہ الاسلامیہ، ۱۴۲۳ق.
• حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، تہران: موسسہ مطالعات اسلامی، ۱۳۶۵ش‏.
• حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد (مع التعلیقات)، چاپ چہارم، قم: موسسہ نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
• حلی، حسن بن یوسف، مناہج الیقین فی اصول الدین، تہران: نشردارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
• خاتمی، فرہنگ علم کلام، تہران: نشر صبا، ۱۳٧۰ش.
• دہخدا، علی اکبر،) لغت نامہ، تہران: موسسہ لغت نامہ دہخدا، ۱۳۳۴ش.
• رازی، فخرالدین محمد، مفاتیح الغیب، چاپ سوم، بیروت: دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
• ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی، قم: مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۵ش.
• سبزواری، محمد بن حبیب الله، ارشاد الاذهان فی تفسیر القران، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۹ق.
• سبزواری، ملاہادی، شرح الأسماء الحسنی، ‏ تہران، دانشگاه تہران، ۱۳٧۲ش.
• سروش، عبدالکریم، بسط تجربہ نبوی، چاپ پنجم، تہران: موسسہ فرہنگی صراط، ۱۳۸۵ش.
• شریف مرتضی، علی بن حسین، رسالے الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
• شریف مرتضی، علی بن موسی، الذخیره فی علم الکلام، قم: موسسہ نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
• صادقی، ہادی، درامدی بر کلام جدید، قم: کتاب طہ تے نشر معارف، ۱۳۸۳ش، چاپ دوم.
• صدرالمتألہین، محمد بن ابراهیم، شرح اصول کافی، کتاب الحجہ، تصحیح محمد خواجوی، تہران: موسسه مطالعات تے تحقیقات فرہنگی، ۱۳٧۰ش.
• طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، قم: نشر جامعه مدرسین، ۱۴۱٧ق.
• طباطبایی، محمد حسین، وحی یا شعور مرموز، مرکز نشر تے توزیع کتاب، ۱۳۳٧ش.
• طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، بی‌جا: دفتر نشر فرہنگ اسلامی، ۱۳۸٧ش.
• طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، ‏بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۶ق، چاپ دوم.
• عسکری، حسین بن عبدالله، معجم الفروق اللغویہ، قم: موسسہ نشر اسلامی، ۱۳۸۴ش، چاپ سوم.
• فاخوریحنا تے خلیل الجرء، تریخ فلسفہ در جہان اسلام، ترجمہ محمد آیندی، تہران: سازمان انتشارات تے آموزش انقلاب فرہنگی، ۱۳۸۵ش، چاپ دوم.
• فاضل مقداد، محمد بن حسن، الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، چاپ صفاءالدین بصری، مشہد، ۱۴۱۲ق.
• فاضل مقداد، محمد بن حسن، النافع یوم الحشر، شرح الباب الحادی عشر‏ (در ضمن کتاب باب حادی عشر مع شرحیه)، تهران: ‏موسسه مطالعات اسلامی‏، ۱۳۶۵ش.
• فراہیدی، خلیل بن احمد، العین، چاپ دوم، قم: نشر ہجرت، ۱۴۰۹ق.
• فیومی، احمد بن محمد، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی‏، چاپ دوم، قم: نشر هجرت، ۱۴۱۴ق.
• قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم: دار الکتاب، ۱۳۶٧ش، چاپ چهارم.
• قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، قم: نشر انوار الہدیم، ۱۴۱۶ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تہران: دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۶۵ش.
• لاہیجی، عبدالجبار، شرح الاصول الخمسہ، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• ماوری، علی بن محمد، اعلام النبوة، بیروت: دار الکتاب العربی، ۱۹۸٧ق.
• مدرسی، محمد تقی، من ہدی القران، تہران: نشر دارمحبی الحسین، ۱۴۱۹ق.
• مصباح یزدی، راه تے راہنما شناسی، قم: انتشارات موسسہ امام خمینی، ۱۳۸۶ش.
• مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، چاپ ہفدہم، تہران: موسسہ چاپ تے نشر بین المللی سازمان تبلیغات، ۱۳۸۴ش.
• مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، تہران: بنگاه ترجمہ تے نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
• مطہری، مرتضی، یونیورسٹی تے تریخ، تہران، نشر صدرا، ۱۳٧۲ش.
• مطہری، مرتضی، وحی تے نبوت، تہران، نشر صدرا، ۱۳۸۵ش.
• مفید، محمد بن محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیہ، قم: کنگره جہانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.

حوالے