معتزلہ

معتزلہ اک عقلیت پسند فرقہ جس دا بانی اک ایرانی نژاد واصل بن عطا الغزال شاگرد خواجہ حسن بصری سی، اس دے نزدیک قرآن مخلوق اے، توحید عقلاً معلوم ہو سکدی اے، گناہ کبیرہ دا مرتکب کافر نئی‏‏ں وغیرہ وغیرہ، مامون الرشید دے عہد وچ ایہ سرکاری مذہب بن گیا سی۔ امت مسلمہ وچ پنج وڈے فرقے ہوئے نیں انہاں وچوں اک معتزلہ وی اے، سنی، خوارج، شیعہ، معتزلہ تے باطنیہ۔

عقیدہ:	معتزلہ
مذہب:	اسلام
ابتدا تھاں:	بصرہ عراق
شروع ہویا:	اہل سنت توں
بانی:	عمرو بن عبید و واصل بن عطا

وجہ تسمیہ

دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ ایہ فرقہ وجود وچ آیا تے اس دا سب توں پہلا پیروکار عمرو بن عبید سی جو حسن بصری دا شاگرد سی، انہاں لوگاں نوں اہل السنۃ و الجماعۃ دے عقائد توں الگ ہوجانے دی بنا اُتے معتزلہ کہیا جاندا اے۔

معتزلہ دے مذہب دی بنیاد عقل اُتے اے، کہ انہاں لوکاں نے عقل نوں نقل اُتے ترجیح دتی اے، عقل دے خلاف قطعیات وچ تاویلات کر دے نیں تے ظنیات دا انکار کردیندے نیں، اللہ تعالیٰ دے افعال نوں بندیاں دے افعال اُتے قیاس کر دے نیں، بندیاں دے افعال دے چنگے تے برے ہونے دی بنیاد اُتے اللہ تعالیٰ دے افعال اُتے چنگے تے برے دا حکم لگاندے نیں، خلق تے کسب وچ کوئی فرق نئی‏‏ں کرپاندے ،

پنج اصول

انہاں دے مذہب دے پنج اصول نیں:

• عدل
• توحید
• نفاذِ وعید
• منزلۃ بین منزلتین۔
• امر بالمعروف تے نہی عن المنکر۔

• (1) عقیدۂ عدل دے اندر درحقیقت انکارِ عقیدۂ تقدیر مضمر اے، انہاں دا کہنا اے کہ اللہ تعالیٰ شر دا خالق نئی‏‏ں، اگر اللہ تعالیٰ نوں خالقِ شر ماناں تو شریر لوکاں نوں عذاب دینا ظلم ہوئے گا جو خلافِ عدل اے، جدونکہ اللہ تعالیٰ عادل اے ظالم نئی‏‏ں۔
• (2) انہاں دی توحید دا حاصل ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ دی تمام صفات تے قرآن مجید مخلوق نیں، اگر انہاں غیر مخلوق منیئے تے تعدد قدماء لازم آندا اے جو توحید دے خلاف اے۔
• (3) نفاذِوعید دا مطلب ایہ اے کہ اللہ تعالیٰ نے جو جو عذاب بتلائے نیں تے جو جو وعیداں سنائیاں نیں، گنہگاراں اُتے انہاں نوں جاری کرنا اللہ تعالیٰ اُتے واجب اے، اللہ تعالیٰ کسے نوں معاف نئی‏‏ں کر سکدا تے نہ کسے گنہگار دی توبہ قبول کر سکدا اے، اس اُتے لازم اے کہ گنہگار نوں سزا دے، جداں کہ اس اُتے لازم اے کہ نیکو کار نوں اجر و ثواب دے، ورنہ نفاذِ وعید نئی‏‏ں ہوئے گا۔
• (4) منزلۃ بین منزلتین دا مطلب ایہ اے کہ معتزلہ ایمان تے کفر دے درمیان اک تیسرا درجہ مندے نیں تے اوہ مرتکبِ کبیرہ دا درجہ اے، انہاں دے نزدیک مرتکبِ کبیرہ یعنی گنہگار شخص ایمان توں نکل جاندا اے تے کفر وچ داخل نئی‏‏ں ہُندا، گویا نہ اوہ مسلمان اے تے نہ کافر۔
• (5) امر بالمعروف دا مطلب انہاں دے نزدیک ایہ اے کہ جن احکامات دے اسی‏‏ں مکلّف نیں دوسریاں نوں انہاں دا حکم کرو تے لازمی طور اُتے انہاں دی پابندی کروان تے نہی عند المنکر ایہ اے کہ اگر امام ظلم کرے تو اس دی بغاوت کرکے اس دے نال قتال کیتا جائے۔

حکم

معتزلہ دے ایہ تمام اصول تے انہاں دی تشریحات عقل و قیاس اُتے مبنی نیں، انہاں دے خلاف واضح آیات و احادیث موجود نیں، نصوص دی موجودگی وچ عقل و قیاس نوں مقدم کرنا سراسر غلطی تے گمراہی اے۔

ہور ویکھو

• زمخشری
• تفسیر کشاف