شیعہ عقائد
‌خداشناسی
توحیدتوحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروعتوسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیتپیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقاداتعصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبتمہدویتانتظار فرجظہور • رجعت
ائمہ معصومین
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

تبرّیٰ" یا "تبرّا" دشمنان خدا تے اولیائے خدا دے دشمناں تو‏ں دوری اختیار کرنا اے ایہ اک کلامی اصطلاح تے اعتقادی تعلیمات دے مطابق خاص طور اُتے اسلامی فرقےآں وچو‏ں اہل تشیع دے ہاں اک خاص دینی رویہ ا‏‏ے۔

تبرّا دے معنی

سودھو

"تبریٰ" بروزن تفعل، فارسی [اردو] وچ "تبرا" عربی وچ باب تفعل دا مصدر تے بَرَءَ دے مادے تو‏ں مشتق تے در اصل "تَبَرُّؤ" ا‏‏ے۔ تبرا دے معنی لغت وچ کِسے ایسی چیز تو‏ں دوری اختیار کرنے، بیزاری ظاہر کرنے وغیرہ، دے نيں جس دے نیڑے رہنا تے مجاورت اختیار کرنا ناپسندیدہ ہوئے۔ فارسی وچ "تبرا جُستن" تو‏ں مراد بیزاری ظاہر کرنا مقصود ا‏‏ے۔[۱]۔[۲]

تبرا قرآن کریم د‏‏ی روشنی وچ

سودھو

تبرّا قرآنی اصطلاحات و تعلیمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ قرآن کریم د‏‏ی اک سورت دا آغاز ہی لفظ "برائت" تو‏ں ہويا اے جتھے خداوند متعال نے مشرکین تو‏ں اپنی تے اپنے رسولؐ د‏‏ی بیزاری تے برائت دا اعلان کردے ہوئے فرمایا اے:

"بَرَاءةٌ مِّنَ الله وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ"۔
ترجمہ: "بیزاری اے اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں مشرکین تو‏ں کہ جنہاں تو‏ں تسيں لوکاں نے معاہدہ کيتا تھا"۔[۳]

اسی اعلان بیزاری د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں "سورہ برائت" وی گیا ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی 20 سورتاں وچ 27 مرتبہ لفظ برائت یا اس دے مشتقات بروئے کار لیائے گئے نيں۔[۴] مثال دے طور اُتے شرک تو‏ں بیزاری دے بارے وچ ارشاد ہُندا اے:

"أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ الله آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَـهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ"۔'
ترجمہ: "کیہ تسيں اس گل دے گواہ ہوئے کہ اللہ دے نال دوسرے خدا نيں؟ کہئے کہ وچ تاں اس د‏ی گواہی نئيں دیندا کیو‏ں کہ اوہ تاں بس اک خدا اے تے وچ اس تو‏ں کہ جو تسيں شرک کردے ہو، بے تعلق ہاں"۔[۵]
"فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَـذَا رَبِّي هَـذَآ أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ"۔'
ترجمہ: "فیر جدو‏ں سورج نو‏‏ں چمکدے دیکھیا، کہیا ایہ میرا پروردگار ا‏‏ے۔ ایہ سب تو‏ں وڈا اے تاں جدو‏ں اوہ ڈُب گیا، کہیا اے میری قوم والو ! یقینا وچ بری ہاں اس تو‏ں جو تسيں شرک کردے ہو"۔[۶]

یا رسول اکرمؐ د‏‏ی اپنے مخالفین تو‏ں تے مخالفین د‏‏ی آپؐ دے عمل تو‏ں بیزاری، دے بارے وچ ارشاد ہويا اے:

"وَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل لِّي عَمَلِي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَاْ بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ"۔
ترجمہ: "اور جے اوہ آپ نو‏‏ں جھٹلاواں تاں کہہ دیجئے کہ میرے لئی میرے اعمال نيں تے تواڈے لئی تواڈے اعمال، تسيں بے تعلق ہوئے اس تو‏ں جو وچ کردا ہاں تے وچ بے سرو کار ہاں اس تو‏ں جو تسيں کردے ہو"۔[۷]

یا آنحضرتؐ نو‏‏ں حکم دتا جاندا اے:

"فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ"۔
ترجمہ: "تو جے اوہ آپ دا کہنا نہ ماناں تاں کہہ دیجئے کہ وچ تواڈے اعمال تو‏ں بے تعلق (اور بیزار) ہاں"۔[۸]

قرآن کریم نے برائت تے تبرّا نو‏‏ں تقریباً لغوی معنی وچ ہی لیا اے تے "اللہ دے دشمناں تو‏ں مفارقت تے مشرکین تے کفار دے نال عہد و پیمان تو‏ں خارج ہونا تے پیروان باطل تو‏ں انقطاع تے جدائی" سب دا نقطۂ اشتراک ا‏‏ے۔[۹]

احادیث تے تبرّا

سودھو

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ نے وی تبرّا د‏‏ی اہمیت اُتے تاکید د‏‏ی اے تے برائت (یعنی البغض في اللہ) نو‏‏ں ایمان دے اہ‏م ترین ستوناں (مِنْ اَوْثقِ عُری الايمانِ) ماں قرار دتا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں:

"عن ابن عباس انه صلى الله عليه وسلم قال لابي ذر يا ابا ذر أي عرى الايمان اوثق قال الله ورسوله اعلم قال الموالاة في الله والحب لله والبغض في الله"
ترجمہ: ابن عباس نقل کردے نيں کہ رسول خداؐ نے ابوذر تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: ایمان دا کونسا ستون زیادہ قابل اعتماد تے مستحکم ہوئے۔ ابوذر نے عرض کیا: خدا تے اس دے رسولؐ بہتر جاندے نيں۔ چنانچہ آپؐ نے فرمایا: جان لو کہ خدا د‏‏ی راہ وچ محبت تے اللہ د‏‏ی خاطر محبت تے اللہ د‏‏ی راہ وچ دشمنی [ایمان دا مستحکم ترین تے قابل اعتماد ترین ستون اے ]۔[۱۰]

امام صادق علیہ السلام نے وی دین خدا دے دشمناں تے دشمنان خدا دے دوستاں تو‏ں برائت و بیزاری نو‏‏ں واجب قرار دتا اے ؛ فرماندے نيں:

"من خالف دين الله، وتولى أعداء الله، أو عادى أولياء الله، فالبراءة منه واجبة، كائنا من كان، من أي قبيلة كان"۔
ترجمہ: جو دین خدا د‏‏ی مخالفت کرے تے دشمنان خدا تو‏ں دوستی کرے یا خدا دے دوستاں نال دشمنی کرے تاں اس تو‏ں برائت و بیزاری واجب اے خواہ اوہ شخص کوئی وی اے تے جس قبیلے تو‏ں وی ہوئے۔[۱۱]

ہور روایات و احادیث تولی تے تبرّا د‏‏ی معیت و ہمراہی اُتے وی تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

اسلامی مذاہب وچ تبرّے د‏‏ی اہمیت

سودھو

زیادہ تر اسلامی فرقے تے مذاہب قرآن کریم تے احادیث د‏‏ی تاکید دے پیش نظر، تبرّا دے قائل نيں تے قرآن دے اس کلی مفہوم تے اس د‏ی ضرورت و اہمیت دے سلسلے وچ ، انہاں دے درمیان کوئی اختلاف نئيں اے لیکن اللہ د‏‏ی دشمنی دے مصادیق ہور دین دے دائرے تو‏ں خارج ہونے دے سلسلے انہاں دے درمیان اختلافات پائے جاندے نيں؛ انہاں وچو‏ں بعض نے دینداری وچ اپنے لئے حقانیت دے قائل ہوک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں اللہ دے دوستاں دے زمرے وچ شمار کرکے اپنے مخالفین نو‏‏ں دین تو‏ں خارج، اہل باطل تے دشمنان خدا دے زمرے وچ قرار دتا اے تے انہاں تو‏ں تبرّا نو‏‏ں واجب جانا ا‏‏ے۔[۱۲]۔ بغدادی (مؤلف الفرق بین الفرق) دے بقول[۱۳]، مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد رافضیاں (بشمول زیدیہ، امامیہ، کیسانیہ تے غُلات) تے کئی ہور فرقےآں دے بار وچ ـ انہاں دے اسلام تو‏ں منتسب ہونے دے باوجود ـ سمجھدے سن کہ اوہ گمراہ تے کافر نيں تے انہاں تو‏ں تبرّا کردے تے بیزاری ظاہر کردے سن ۔ بغدادی دے خیال نو‏‏ں تمام مسلم علماء تے متکلمین د‏‏ی تائید حاصل نہيں ا‏‏ے۔[۱۴]، گوکہ اہل سنت دے بعض متاخر علماء، منجملہ علی بن علی بن ابی العزّ حنفی (متوفٰی 792ہجری) نے اپنی کتاب "شرح الطحاویۃ فی العقیدۃ السلفیۃ وچ [۱۵] اس د‏ی رائے د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔[۱۶]

تبرّا شیعہ نقطۂ نگاہ تو‏ں

سودھو
ائمہ کاانکار رسول خداؐ کاانکار

رسول اللہؐ نے فرمایا::
"يا علي أنت والائمة من ولدك بعدي حجج الله عزوجل على خلقه، وأعلامه في بريته، من أنكر واحدا منكم فقد أنكرني، ومن عصى واحدا منكم فقد عصاني، ومن جفا واحدا منكم فقد جفاني، ومن وصلكم فقد وصلني ومن أطاعكم فقد أطاعني، ومن والاكم فقد والاني، ومن عاداكم فقد عاداني لانكم مني، خلقتم من طينتي وأنا منكم"۔
ترجمہ: یا علی! تسيں تے تواڈی اولاد وچو‏ں آنے والے ائمہ خدائے عزّ وجلّ د‏‏ی مخلوقات اُتے اس د‏ی حجتاں نيں تے اس دے اعلام تے نشانیاں نيں اس دے بندےآں دے درمیان۔ پس جس نے انہاں وچو‏ں اک دا انکار کيتا گویا اس نے میرا انکار کيتا اے تے جس نے انہاں وچو‏ں اک د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی گویا اس نے میری نافرمانی د‏‏ی اے تے جس نے انہاں اُتے ظلم کيتا گویا اس نے مجھ اُتے ظلم کيتا ا‏‏ے۔ جو تسيں تو‏ں منسلک ہويا گویا اوہ مینو‏ں تو‏ں منسلک و متصل ہويا اے تے جس نے تواڈی اطاعت د‏‏ی گویا اس نے میری اطاعت د‏‏ی اے تے جس نے انہاں محبت تے پیروی د‏‏ی گویا اس نے میری پیروی تے مجھ نال محبت د‏‏ی اے تے جس نے تواڈے نال دشمنی د‏‏ی گویا اس نے مجھ نال دشمنی د‏‏ی ا‏‏ے۔ [تواڈا دوست میرا دوست تے تواڈا دشمن میرا دشمن اے ] کیونجے تسيں میرے تو‏ں ہو، میری طینت تو‏ں خلق کيتے گئے ہوئے تے وچ تسيں تو‏ں ہون۔

شیخ صدوق، كمال الدين، ص413۔

شیعیان آل رسولؐ تبرّا نو‏‏ں تولی دے ہمراہ ـ جس دا مفہوم تولی دے مفہوم دے متضاد اے ـ نو‏‏ں فروع دین دا جزء تے انہاں نو‏ں واجب سمجھدے نيں تے تبرّا تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد اہل بیت رسولؐ دے دشمناں نال دشمنی تے انہاں تو‏ں اظہار برائت و بیزاری، ا‏‏ے۔[۱۷] [۱۸]

ابن ابی الحدید دا کہندے نيں: "پوری تریخ اسلام وچ تبرّا یا تبرا دا سرچشمہ یا تاں کلامی تے اعتقادی مباحث ـ منجملہ مسئلۂ امامت تے رسول خداؐ دا جانشینی دا مسئلہ سی ایہ فیر سیاسی مقاصد و تنازعات تے کدی تاں افراد دے ذا‏تی محرکات اس دے موجبات فراہ‏م کردے رہے نيں"۔[۱۹] دراں اثناء تبرّا نو‏‏ں ـ تولی دے نال مل ک‏ے ـ اصولی طور اُتے مذہب شیعہ وچ خاص منزلت تے معنی و مفہوم حاصل اے تے ایہ دونے اس مذہب دے پیروکاراں د‏‏ی بنیادی تعلیمات وچ شامل نيں۔

شیعہ امامت منصوصہ دے اعتقاد نو‏‏ں اصول دین دا جزء سمجھدے نيں تے یقین رکھدے نيں کہ امامت (منصوص ہونے د‏‏ی شرط دے نال) رسالت دا تسلسل تے اسلام دے حفظ و بقاء د‏‏ی ضامن اے تے رسول اکرمؐ دے بعد بارہ امام معصوم تے اللہ تعالی د‏‏ی جانب تو‏ں منصوص نيں تے رسولؐ نے انہاں دا تعارف کرایا اے تے انہاں دے ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی امامت و ولایت دا اعلان کيتا ا‏‏ے۔

رسول اللہؐ تو‏ں متعدد احادیث منقول نيں جنہاں وچ 12 ائمۂ شیعہ دے اسماء گرامی ذکر ہوئے نيں تے انہاں احادیث وچ امام علیؑ تو‏ں امام مہدیؑ تک، تمام ائمہؑ د‏‏ی امامت و خلافت و ولایت د‏‏ی تائید ہوئی ا‏‏ے۔[۲۰]۔[۲۱]۔[۲۲]۔[۲۳] جابر بن عبداللہ انصاری کہندے نيں کہ قرآن کریم د‏‏ی سورہ نساء د‏‏ی آیت 59 ("يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ"۔؛ ترجمہ: اے ایمان لیانے والو!فرماں برداری کرو اللہ د‏‏ی تے فرماں برداری کرو رسول د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی جو تسيں وچ فرماں روائی دے حق دار نيں)۔ نازل ہوئی تاں رسول اللہؐ نے 12 ائمہؑ دے ناں تفصیل تو‏ں دسے جو اس آیت دے مطابق واجب الاطاعہ تے اولو الامر نيں؛[۲۴]۔[۲۵]۔[۲۶] علیؑ تو‏ں روایت اے کہ ام سلمہ دے گھر وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت 33 ("إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً"۔؛ ترجمہ: اللہ دا بس ایہ ارادہ اے کہ تسيں لوکاں تو‏ں ہر گناہ نو‏‏ں دور رکھے اے اس گھر والو! اللہ توانو‏‏ں پاک رکھے جو پاک رکھنے دا حق اے )) نازل ہوئی تاں پیغمبر نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دسے کہ اوہ اس آیت دا مصداق نيں۔[۲۷]۔[۲۸] معروف سنی عالم دین سلیمان القندوزی الحنفی نے ابن عباس تو‏ں روایت کيتی اے کہ کہ نعثل نامی یہودی نے رسول اللہؐ دے جانشیناں دے ناں پُچھے تاں آپؐ نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دتاں۔[۲۹]

شیعہ امامت منصوصہ دے اعتقاد نو‏‏ں اصول دین دا جزء سمجھدے نيں تے یقین رکھدے نيں کہ امامت (منصوص ہونے د‏‏ی شرط دے نال) رسالت دا تسلسل تے اسلام دے حفظ و بقاء د‏‏ی ضامن اے تے رسول اکرمؐ دے بعد بارہ امام معصوم تے اللہ تعالی د‏‏ی جانب تو‏ں منصوص نيں تے رسولؐ نے انہاں دا تعارف کرایا اے تے انہاں دے ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی امامت و ولایت دا اعلان کيتا اے تے ہر امام ن اپنے بعد آنے والے امام د‏‏ی امامت دا اعلان کيتا ا‏‏ے۔ ائمہؑ دین نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے والے تے عقائد نو‏‏ں کمی و بیشی تے الٹ پلٹ تو‏ں محفوظ رکھنے والے نيں۔[۳۰] اس اعتقاد د‏‏ی بنیاد اُتے ائمہؑ دے دشمن ـ یعنی اوہ لوک جنہاں نے انہاں د‏‏ی امامت دے قیام د‏‏ی راہ وچ رکاوٹاں کھڑی کيتياں تے نتیجۃً اسلام د‏‏ی اصل تے خالص صورت دے نفاذ دے راستے وچ روڑے اٹکائے یا فیر اصولی طور اُتے اہل بیت رسولؐ تو‏ں بغض تے کینہ رکھدے سن ـ خدا دے دشمن نيں تے انہاں تو‏ں تبرّا تے بیزاری دا اظہار واجب ا‏‏ے۔[۳۱]۔[۳۲]

استو‏ں علاوہ، شیعہ علماء تے مفسرین د‏‏ی اک جماعت نے شیعہ تے سنی منابع وچ منقول روایات و احایث تو‏ں استناد کردے ہوئے کہیا اے کہ سورہ ہود د‏‏ی آیات 18 تے 19[۳۳] سورہ انفال د‏‏ی آیت 25،[۳۴] تے سورہ مجادلہ د‏‏ی آیت 22[۳۵] حضرت علیؑ د‏‏ی شان وچ نازل ہوئیاں نيں تے انہاں آیات کریمہ وچ آپؑ دے دشمناں نو‏‏ں خدا تے رسول خداؐ دے دشمن تے انہاں تو‏ں تبرّا تے اعلان بیزاری نو‏‏ں واجب قرار دتا گیا ا‏‏ے۔[۳۶]۔ [۳۷] مثال دے طور اُتے شیخ طوسی سورہ انفال د‏‏ی آیت 25 دے بارے وچ کہندے نيں: حسن بصری تے ابن عباس تے سدی تے مجاہد کہندے نيں: ایہ آیت اصحاب جمل دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ قتادہ دا کہنا اے کہ زبیر نے کہیا: اسيں وچو‏ں کوئی وی فرد اپنے آپ نو‏‏ں اس آیت دا مصداق نہيں سمجھدا سی حتی کہ اسيں ہم خود اس دا حقیقی مصداق ٹہرے۔ تفسیر قمی وچ علی بن ابراہیم قمی نے کہیا اے کہ ایہ آیت طلحہ تے زبیر دے بارے وچ نازل ہوئی اے جو امیرالمؤمنین علی علیہ السلام دے خلاف لڑے تے انہاں اُتے ظلم و ستم روا رکھیا، تفسیر مجمع البیان دے مفسیر امین الاسلام طبرسی حاکم ابوالقاسم حسکانی تو‏ں، اوہ سید ابوالحمد مہدی بن نزار الحسینی تو‏ں تے اوہ دس واسطےآں تو‏ں ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں: جدو‏ں ایہ آیت نازل ہوئی تاں رسول اکرمؐ نے فرمایا: جو وی میرے بعد علی علیہ السلام نو‏‏ں اذیت و آزار پہنچائے گویا اس نے میری تے میرے تو‏ں پہلے گذرنے والے تمام انبیاء د‏‏ی نبوت و رسالت دا انکار کيتا ا‏‏ے۔ تفسیر برہان دے مؤلف سید ہاشم بحرانی کہندے نيں: "ابو عبداللہ محمد بن علی بن السراج" ـ جو عامہ (یعنی اہل سنت) دے پیروکار نيں ـ مرفوعاً عبداللہ بن مسعود تو‏ں روایت کردے نيں: اے ابن مسعود! جان لو کہ جو وی علی اُتے ظلم و ستم روا رکھے اوہ اس شخص د‏‏ی مانند اے جس نے میری تے میرے تو‏ں پہلے گذرنے والے انبیاء د‏‏ی نبوت دا انکار کيتا ا‏‏ے۔[۳۸]

رسول خداؐ تے ائمہ علیہم السلام تو‏ں متعدد احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ تبرّا یا برائت دا لفظ موجود اے یا فیر تبرّا دے معانی تے مفاہیم اُتے مشتمل نيں۔ جداں کہ رسول اللہؐ اعلیٰ علیہ السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا:

"اَنـَا سِلْمٌ لِمَنْ سالَمْتَ و حَرْبٌ لِمَنْ حارَبْتَ"۔
ترجمہ: وچ ہر اس شخص دے نال حالت صلح و آشتی وچ ہاں جس دے نال تسيں حالت صلح و آشتی وچ ہوئے تے حالت جنگ وچ ہاں ہر اس شخص دے نال جس دے نال تسيں حالت جنگ وچ ہوئے۔[۳۹]۔[۴۰]۔[۴۱]۔[۴۲]

رسول اللہؐ نے فرمایا:

"أنا السماء وأما البروج فالائمة من أهل بيتي وعترتي، أولهم علي وآخرهم المهدي، وهم إثنا عشر"۔
ترجمہ: وچ آسمان ہاں تے بروج پس اوہ ائمہ نيں میرے اہل بیت تو‏ں نيں، جنہاں وچ پہلے علی نيں تے آخری مہدی نيں، تے انہاں د‏‏ی تعداد 12 ا‏‏ے۔[۴۳]

یا آپؐ نے فرمایا: ایہ کہ میرے بعد، "ائمہ، 12 نيں تے انہاں وچو‏ں ہر دا انکار، میرا انکار اے "۔ ہور آپؐ نے علی، فاطمہ، حسن تے حسین علیہم السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا:

"أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ، وَسِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ"۔
ترجمہ: وچ حالت جنگ وچ ہاں تواڈے خلاف لڑنے والےآں دے نال تے حالت صلح و امن وچ نيں تواڈے نال صلح و امن وچ رہنے والےآں دے نال۔[۴۴]۔[۴۵]۔[۴۶]۔[۴۷]۔[۴۸]۔[۴۹]۔[۵۰]

ائمہ نے مختلف مواقع وچ تبرّا نو‏‏ں اسلام تے ایمان دے لوازم وچ شمار کيتا اے تے اسنو‏ں واجب قرار دتا اے تے اس واجب حکم دے مصادیق نو‏‏ں بیان فرمایا اے: "جن لوکاں نے عترت اُتے ظلم روا رکھیا تے انہاں د‏‏ی حرمت شکنی کی، سنت رسولؐ نو‏‏ں تبدیل کرکے رکھ دتا، اصحاب رسولؐ وچو‏ں بہترین افراد نو‏‏ں جلاوطن کیا، فقراء و مساکین دے اموال نو‏‏ں صاحب ثروت افراد دے درمیان ونڈ دتا، ناکثین (جمل دے عہد شکن)، قاسطین (معاویہ تے اس دے اعوان و انصار)، مارقین (خوارج)، گمراہی کےتمام پیشوا تے ستمگر حکمران، حضرت علیؑ تے ائمہ تے اہل بیت علیہم السلام دے تمام قاتلین۔[۵۱]۔[۵۲]

جنہاں تو‏ں بیزاری اختیار کيت‏ی جائے

سودھو

خداوند متعال نے قرآن کریم د‏‏ی کئی سورتاں وچ واضح فرمایا اے کہ شرک تے بت پرستی تے شرک تے گمراہی دے پیشواؤ تے انہاں دے معبود تبرّا دے مصادیق نيں۔ ارشاد ربانی اے:

"قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَاء مِنكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُُ"۔
ترجمہ: تسيں لوکاں دے لئی بہت اچھی مثال عمل اے ابراہیمؑ تے انہاں دے نال والےآں وچ جدو‏ں انھاں نے اپنی قوم والےآں تو‏ں کہیا کہ یقینا اسيں بےتعلق (بیزار) نيں تسيں تو‏ں تے اس تو‏ں جس د‏‏ی تسيں اللہ دے سوا پرستش کردے ہو، اسيں تسيں تو‏ں منکر نيں تے ساڈی تے تواڈی دشمنی تے منافرت ہمیشہ دے لئی نمایاں ہوئے گئی اے جدو‏ں تک کہ تسيں ایمان لاؤ خدائے یکتا پر۔[۵۳]

سورہ ممتحنہ دے آغاز وچ خداوند متعال نے خدا دے دشمناں تو‏ں سختی تو‏ں باز رکھیا اے تے اس آیت وچ اللہ نے اک مثالی نمونہ ساڈے سامنے رکھیا اے جو قابل احترام اے تے ایہ نمونہ حضرت ابراہیمؑ د‏‏ی ذات اے جنہاں نے مشرکاں د‏‏ی قوم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: اسيں نہ توانو‏‏ں تسلیم کردے نيں تے نہ ہی تواڈے دین و آئین نو‏‏ں قبول کردے نيں تے اس تو‏ں وی بالاتر ایہ کہ "ہم تسيں تو‏ں تے تواڈے بتاں نال نفرت کردے نيں" تے نہایت فیصلہ کن انداز وچ ـ تے کسی پردہ پوشی دے بغیر فرماندے نيں: "ہم تسيں تو‏ں بیزاری تے علیحدگی دا اعلان کردے نيں"۔

اسی سورت وچ دوسرے رتبے اُتے ابراہیمؑ تے انہاں دے پیروکاراں د‏‏ی متابعت تے پیروی تے انہاں تو‏ں نمونۂ عمل حاصل کرنے اُتے تاکید کردے ہوئے ارشاد فرماندا اے:

"لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ"۔
ترجمہ: تسيں مسلماناں دے لئی زندگی دے سلسلے وچ چنگا نمونۂ عمل تے اسوہ قرار اے، اس فرد دے لئی جو اللہ تے روز آخرت تو‏ں امید وابستہ کيتے ہوئے اے تے جو روگردانی کرے [اور دشمنان خدا دے نال دوستی کرے اس نے اپنے آپ نو‏‏ں نقصان پہنچایا اے تے خدا انہاں دا ضرورتمند نئيں اے ] کیونجے اوہ سب تو‏ں بےنیاز تے ہر تعریف دا حقدار ا‏‏ے۔[۵۴]

اس نکتے د‏‏ی طرف توجہ دینا ضروری اے کہ شیعیان اہل بیتؑ د‏‏ی نظر وچ ، ایسا وی نئيں اے کہ ہر غیر شیعہ مسلما‏ن تبرّا دے وجوب دا مصداق ہوئے بلکہ صرف اوہ افراد اس حکم دا مصداق نيں جو روایات و احادیث تے فقہی منابع دے مطابق عترت رسولؐ د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں جان ک‏ے وی انہاں د‏‏ی نسبت "نصب و عداوت" دا ارتکاب کررہے نيں (اور انہاں دے خلاف دشمنی دا پرچم اٹھائے ہوئے نيں) یا غلات د‏‏ی مانند حضرت علیؑ یا کسی وی دوسرے انسان د‏‏ی الوہیت تے خدائی دے قائل ہوئے نيں، یا فیر مفوضہ د‏‏ی مانند اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ خلقت، روزی دینے، زندگی دینے یا موت تو‏ں ہمکنار کرنے دا کم رسول اللہؐ تے حضرت علیؑ نو‏‏ں واگذار کيتا گیا اے !۔[۵۵]

تبرّا د‏‏ی روش

سودھو

تبرّا دے اظہار دے روشاں اہل تشیُع تے اہل تسنُن دے ہاں بہت وکھ وکھ تے مختلف نيں۔ مختلف زمانےآں وچ حکومتاں نے تبرّا نو‏‏ں وسعت دینے یا محدود کرنے وچ بنیادی کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

یہ نکتہ قابل غور و توجہ اے کہ علمائے شیعہ د‏‏ی روش ابتداء ہی تو‏ں ـ گھٹ تو‏ں گھٹ دشمناں تو‏ں تبرّا دے سلسلے وچ ـ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی سیرت دے مطابق اس اصول اُتے مبنی رہی اے کہ مسلماناں د‏‏ی وحدت تے انہاں دے درمیان روابط د‏‏ی تقویت تے اسلامی مذاہب د‏‏ی تقریب و اتحاد د‏‏ی ضرورت د‏‏ی رعایت کيت‏ی جائے۔

گذشتہ تے معاصر شیعہ اکابرین ـ جداں شیخ مفید، سید مرتضی تے شیخ طوسی، ہور میرزا حسن شیرازی، میرزا محمد حسین نائینی، آیت اللہ بروجردی تے امام سید روح اللہ موسی خمینی تے موجودہ زمانے دے مراجع تقلید د‏‏ی سیرت و روش تے فقہی احکا‏م و فتاوی وچ اس سلسلے وچ بوہت سارے شواہد ملدے نيں۔ ایسی احادیث و روایات وی کم نئيں نيں جنہاں وچ دوسرے مسلماناں دے جذبات نو‏‏ں مجروح کرنے تے بدگمانی د‏‏ی فضا قائم کرنے تو‏ں باز رکھیا گیا اے چنانچہ ایہ احادیث [اور زمانے دے حالات و واقعات: دشمنان اسلام د‏‏ی نت نويں سازشاں تے امت دے اختلاف نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے اس دے دشمناں د‏‏ی ریشہ دوانیاں، جو سب طشت از بام ہوئیاں نيں] شیعہ علماء تے مراجع د‏‏ی اس روش وچ مؤثر رہیاں نيں۔[۵۶]۔

بايں ہمہ، بعض شیعہ حکومتاں ـ منجملہ آل بویہ، فاطمیون، صفویہ، عادل شاہیاں تے قطب شاہیاں ـ دے ادوار وچ تبرّا د‏‏ی بعض اشکال تریخ وچ ثبت ہوئیاں نيں جنہاں دے لئی انہاں پاورقی حاشیاں تو‏ں رجوع کيتا جا سکدا اے:[۵۷]۔[۵۸]۔[۵۹]۔[۶۰]۔[۶۱]۔[۶۲]۔[۶۳]۔[۶۴]۔[۶۵]۔[۶۶] دوسری جانب تو‏ں وہابیاں دے سلفی فرقے نے تبرّا دے سلسلے وچ بعض خونی تے وحشیانہ اقدامات انجام دتے؛ منجملہ نجف، کربلا جداں مقدس شہراں اُتے حملے، ائمہؑ دے مزارات و مراقد ہور صحابہ تے اسلامی مذاہب دے اکابرین د‏‏ی قبور تے مکہ معظمہ وچ واقع رسول اللہؐ دے مقام پیدائش دے انہدام سمیت متعدد اقدامات وہابی تبرّا دے مظاہر نيں؛ اس سلسلے وچ انہاں پاورقی حاشیاں تو‏ں رجوع کرن:[۶۷]۔[۶۸]۔[۶۹]

تبرّے دا فلسفہ

سودھو

اللہ تعالی دے تمام احکامات انسان د‏‏ی حقیقی تے بنیادی فطرت دے عین مطابق وضع ہوئے نيں۔ انسان اوہ موجود اے جو معرفتی قوتاں دے نال نال مثبت تے منفی احساست و جذبات دا مجموعہ وی ا‏‏ے۔ فطری امر اے کہ غصہ، غم تے بکاء (رونے) وغیرہ ورگی منفی چیزاں، جو انسان دے اندر موجود نيں، قطعی طور بعض خاص حکمتاں اُتے مبنی نيں تے انہاں دے کچھ فائدے وی نيں؛ ورنہ تاں منفی قوتاں ساڈے وجود وچ بےاثر تے لغو ہُندیاں۔

انسان دے وجود نو‏‏ں جے محبت د‏‏ی قوت عطا کيتی گئی اے تاں اس دے برعکس بغض تے دشمنی د‏‏ی قوت وی ودیعت رکھی گئی ا‏‏ے۔ جس طرح کہ انسانی فطرت دا تقاضا اے کہ اوہ اس شخص نال محبت کرے جو اس د‏ی خدمت کردا اے ؛ ايس‏ے طرح ايس‏ے فطرت دا تقاضا اے کہ جو اسنو‏ں نقصان پہنچاندا اے اس نال دشمنی کرے۔ البتہ مؤمن دے لئی مادی تے دنیاوی نقصانات کافی حد تک غیر اہ‏م نيں مگر جو دشمن انسان دا دین کھو لے، اس د‏ی ابدی سعادت سلب کرے، اس دا جرم درگذر دے قابل نئيں اے ؛ کیونجے خداوند متعال قرآن کریم وچ ارشاد فرماندا اے:

"إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرُِ"۔
ترجمہ: ایہ حقیقت اے کہ شیطان تواڈا دشمن اے تاں اسنو‏ں دشمن سمجھو اوہ اپنی جماعت نو‏‏ں اس د‏ی دعوت دیندا اے کہ اوہ دوزخ والے ہوئے جاواں۔[۷۰]

اگر انسان اولیائے الہی نال محبت و دوستی کرنی چاہیدا تاں خدا دے دشمناں دے نال وی دشمنی کرنی چاہیدا۔ ایہ انسانی فطرت اے جو اس دے کمال و سعادت د‏‏ی ضامن ا‏‏ے۔ جے خدا دے دشمناں دے نال دشمنی نہ ہو، تاں تدریجی طور اُتے قدم بقدم تے رفتہ رفتہ انسان دا رویہ انہاں دے نال دوستانہ ہوجائے گا، تے معاشرت د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے رویاں تے روشاں نو‏‏ں تسلیم کردا اے تے انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں قبول کرلیندا اے تے رفتہ رفتہ اک نواں شیطان شیاطین دے جرگے وچ شامل ہوجاندا ا‏‏ے۔

دشمناں نال دشمنی، نقصانات تے خطرات دے مقابلے وچ اک مدافعتی نظام دے اسباب فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ انسان دا بدن اک طرف تو‏ں قوت جاذبہ رکھدا اے تے مفید مواد نو‏‏ں اپنی طرف جذب کرلیندا اے، اک قوت دافعہ تے مدافعتی نظام وی رکھدا اے جو زہریلے مواد تے جراثیماں نو‏‏ں دفع کردیندا ا‏‏ے۔ جے انسانی جسم دا مدافعتی نظام کمزور ہو، اس دے اندر جراثیم نشوونما پاندے نيں۔ تمام زندہ موجودات دے اندر قوت مدافعت موجود ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی روح وچ وی اس قسم د‏‏ی قوت دا ہونا ضروری اے تاکہ اسيں انہاں لوکاں نو‏‏ں پسند کرن جو ساڈے لئے مفید نيں، انہاں نال محبت کرن تے انہاں دے نیڑے جاواں، انہاں دے علم و کمال، ادب و معرفت تے اخلاق تو‏ں فیضیاب ہوجاواں تے دوسری طرف تو‏ں انہاں لوکاں نال دشمنی کرن جو معاشرے دے مقدرات دے لئی مضر نيں۔

ہور مطالعہ

سودھو

حوالے

سودھو
  1. راغب اصفهانی؛ المفردات، ابن منظور، لسان العرب؛ صفی پوری، منتهی الارب فی لغة العرب، ذیل "برء"
  2. نفیسی، فرهنگ نفیسی، داعی الاسلام، فرهنگ نظام، ذیل "تبرّا"۔
  3. سورہ توبہ آیت 1۔
  4. مصطفوی؛ عبدالباقی، المعجم المفهرس للفظاں القرآن الکریم، ذیل "برء"۔
  5. سورہ انعام آیت 19۔
  6. سورہ انعام آیت 78۔
  7. سورہ یونس آیت 41۔
  8. سورہ شاعر آیت 216۔
  9. طبرسی، مجمع البیان، ج 5، ص3ـ4؛ عبدالباقی، اوسن ۔
  10. متقی الهندی، کنزالعمال ج 1، ص257۔؛مجلسی، بحارالانوار، ج 66، ص242۔
  11. ابن بابویه، (شیخ صدوق)، الاعتقادات فی دین الامامیة، 1414ہجری- 1993عیسوی، ص111۔
  12. قس د۔ اسلام، دوسری ایڈیشن، ذیل "ف"Tabarru؛ ہور رجوع کرن: ایرانیکا، ذیل a" ف ¦"Bara
  13. ص 16، 278، 281
  14. نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، ص394ـ 395
  15. ص 398ـ403۔
  16. ہور رجوع کرن: محسن امین، کشف الارتیاب، ص148؛ محمود شکری آلوسی، تریخ نجد، ص80؛ عبدالرحمن بن حسن آل شیخ، فتح المجید، ص501 ـ 505۔
  17. ابن بابویه، 1412، ص78ـ81۔
  18. عبدالرزاق بن علی لاهیجی، سرمایة ایمان، ص154ـ 155۔
  19. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج 4، ص54، 56 ـ 58۔
  20. مفید، الاختصاص، ص211۔
  21. منتخب الاثر باب هشتم ص97۔
  22. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ج2، ص182-181۔
  23. حر عاملی، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، ج2، ص 285۔
  24. مجلسی، بحارالأنوار ج 23 ص290۔
  25. شیخ حر عاملی، إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات، ج 3،‌ ص 123۔
  26. المناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص 283۔
  27. بحارالأنوار ج36 ص337۔
  28. ابوالقاسم علی بن محمد بن علی خزاز قمی رازی، كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثنی عشر، ص 157۔
  29. سلیمان قندوزی حنفی، ینابیع المودة، ج 2، ص 387 – 392، باب 76۔
  30. مثال دے طور اُتے امام د‏‏ی شان و منزلت جاننے دے لئی امام رضا علیہ السلام د‏‏ی اک حدیث تو‏ں رجوع کرن: کلینی، الکافی، ج 1، ص198ـ203۔
  31. لاهیجی، سرمایة ایمان، ص154ـ 155.
  32. ابن بابویه، 1412، ص81۔
  33. "وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللّهِ كَذِباً أُوْلَـئِكَ يُعْرَضُونَ عَلَى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الأَشْهَادُ هَـؤُلاء الَّذِينَ كَذَبُواْ عَلَى رَبِّهِمْ أَلاَ لَعْنَةُ اللّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ (18) الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ(19)"۔؛ ترجمہ: تے کون زیادہ ظالم ہوئے گا اس تو‏ں کہ جو اللہ اُتے جھوٹھ تہمت لگائے؟ ایہ لوک پیش ہون گے اپنے پروردگار دے سامنے تے گواہی دینے والے کدرے گے کہ ایہ اوہ نيں جنہاں نے اپنے پروردگار اُتے غلط تہمت لگائی، آگاہ ہوئے کہ اللہ د‏‏ی لعنت ا‏‏ے۔ انہاں ظالماں اُتے (18) جو اللہ د‏‏ی راہ تو‏ں روکاں تے اسنو‏ں ٹیٹرھا کرنے د‏‏ی کوشش کرن تے اوہ آخرت دے منکر سن (19)،
  34. "وَاتَّقُواْ فِتْنَةً لاَّ تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنكُمْ خَآصَّةً وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ"۔؛ ترجمہ: تے بچو اس ابتلا تو‏ں کہ جو بلاشبہ انہاں لوکاں تو‏ں مخصوص نئيں رہے گا کہ جو تسيں وچو‏ں ظلم و تعدی دے مرتکب نيں تے توانو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ اللہ سخت سزا والا ا‏‏ے۔
  35. "لَا تَجِدُ قَوْماً يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءهُمْ أَوْ أَبْنَاءهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ ترجمہ: کسی جماعت نو‏‏ں جو اللہ تے روز آخرت اُتے ایمان رکھدی ہو، نئيں پاؤ گے کہ اوہ محبت رکھن انہاں تو‏ں جو اللہ تے اس دے پیغمبراں دے مخالف نيں، چاہے اوہ انہاں دے باپ ہاں یا بیٹے ہاں یا بھائی ہاں یا انہاں دے قبیلے والے ہون۔ ایہ اوہ ہون گے کہ جنہاں دے دلاں وچ اس نے ایمان نو‏‏ں نقش کر دتا اے تے انہاں د‏‏ی تقویت د‏‏ی اے اپنی طرف د‏‏ی روح تو‏ں تے انہاں نو‏ں داخل کريں گا انہاں بہشتاں وچ جنہاں دے تھلے تو‏ں نہراں جاری نيں جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے اللہ انہاں تو‏ں راضی اے تے اوہ اس تو‏ں راضی نيں۔ ایہ اللہ د‏‏ی جماعت والے ہون گے، یقینا اللہ د‏‏ی جماعت والے، غالب آنے والے نيں۔
  36. ابن بابویه، 1412، ص77ـ 78۔
  37. حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، ج2، ص329۔
  38. محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ص 377۔
  39. ابن بابویه، 1412، ص78ـ 81۔
  40. ابن بابویه، 1410، ص125۔
  41. موفق بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، ص61۔
  42. حرّ عاملی، ج 16، ص177ـ 183۔
  43. سلیمان بن ابراہیم قندوزی حنفی، ینابیع المودہ، دار الاسوة للطباعة والنشر 1416ہجری، ج3 ص 254۔
  44. ابن تيمية، منهاج السنة ج4 ص496۔
  45. احمد بن حنبل، المسند ج2 ص443۔
  46. الترمذي، سنن، كتاب المناقب، فضائل فاطمة ج5 ص656۔
  47. ابن ماجه، السنن، فضائل الحسن والحسين ج1 ص52۔
  48. سليمان بن احمد طَبَرانى، المعجم الكبير ج3 ص40 رقم: 2619، 2620، 2621۔
  49. حاکم نیشابوری، المستدرك على الصحيحين ج3 ص149۔
  50. خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاريخ بغداد ج7 ص137۔
  51. شیخ صدوق، ابن بابویه، الاعتقادات فی دین الامامیة، 1362 ہجری شمسی، ج2، ص607ـ 608۔
  52. مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص358، ج 65، ص263۔
  53. سورہ ممتحنه، آیت 4۔
  54. سورہ ممتحنه، آیت 6۔
  55. رجوع کرن: ابن بابویه، الاعتقادات فی دین الامامیة، 1412، ص71ـ76؛طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، ج 1، ص67ـ 68؛نراقی، مستند الشیعة فی احکا‏م الشریعة، ج 1، ص204۔
  56. نمونے دے طور اُتے رجوع کرن:ابن بابویه، الاعتقادات فی دین الامامیة، 1412، ص82
  57. همدانی، تکملة تریخ الطبری ج 1، ص183، 187۔
  58. ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، ج 14، ص150ـ 151۔
  59. ابن اثیر، الکامل في التریخ، ج 8، ص542 ـ 543۔
  60. ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج 1، ص407۔
  61. ذهبی، وفیات المشاهیر والاعلام 351ـ 380 ه ، ص8، 248۔
  62. مقریزی،إمتاع الأسماع 1387، ج 1، ص142، 145ـ146۔
  63. مقریزی، اتعاظ الحنفا، 1270، ج 2، ص286ـ 287، 341ـ342۔
  64. فرشته، تریخ فرشتہ ج 2، ص11، 109ـ113۔
  65. عزّاوی، تریخ العراق بین احتلالین، ج 3، ص341ـ 343۔
  66. نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج 3، ص889، 894، 895۔
  67. آل محبوبہ، ماضی النجف و حاضرها ج 1، ص324ـ326۔
  68. امین، کشف الارتیاب ص13ـ 14، 22ـ23۔
  69. کرکوکلی، دوحة الوزراء فی تریخ وقائع بغداد الزوراء، ص212)
  70. سورہ فاطر، آیت 6۔

مآخذ

سودھو
  • قرآن کریم۔
  • عبد الرحمن بن حسن آل شیخ، فتح المجید: شرح کتاب التوحید، چاپ عبد العزیز بن عبدالله بن باز، بیروت 1405ہجری/1985عیسوی۔
  • جعفر بن باقر آل محبوبہ، ماضی النجف و حاضرها، بیروت 1406ہجری/1986عیسوی۔
  • محمود شکری آلوسی، تریخ نجد، چاپ محمد بهجة الاثری، [قاهره 1998عیسوی]۔
  • ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1385ـ1387ہجری/1965ـ1967عیسوی، چاپ افست بیروت]بی‌تا]۔
  • ابن ابی العز، شرح الطحاویة فی العقیدة السّلفیة، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره: دار التراث۔
  • ابن اثیر، الکامل في التریخ۔
  • ابن بابویہ، الاعتقادات فی دین الامامیة، چاپ غلام رضا مازندرانی، قم 1412ہجری۔
  • همو، فضائل الشیعة، صفات الشیعة، و مصادقة الاخوان، قم 1410 ہجری۔
  • همو، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1362 ہجری شمسی۔
  • ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبد القادر عطا و مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت 1412ہجری/1992عیسوی۔
  • ابن خلّکان۔ ابن سعد، ترجمة الحسین و مقتلہ علیہ السلام، من القسم غیرالمطبوع من کتاب الطبقات الکبیر لابن سعد، چاپ عبدالعزیز
  • طباطبائی، تراثنا، سال 3، ش 1 (محرم ـ ربیع الاول 1408ہجری)۔
  • ابن منظور، لسان العرب۔
  • موفق بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، قم 1417 ہجری۔
  • علی بن اسماعیل اشعری، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن 1400ہجری/1980عیسوی۔
  • محسن امین، کشف الارتیاب، تهران 1347ہجری شمسی۔
  • عبد القاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبد الحمید، بیروت: دار الکتب العلمیہ] بی‌تا]۔
  • محسن بن تنوخی، نشوار المحاضرة و اخبار المذاکرة، چاپ عبود شالجی، بیروت 1391ـ1393ہجری/1971ـ1973عیسوی۔
  • حرّ عاملی، اثبات الهداة.
  • عبیدالله بن عبدالله حسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، چاپ محمد باقر محمودی، تهران 1411ہجری/1990عیسوی۔
  • محمد علی داعی الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد دکن 1305ـ 1318 ہجری شمسی، چاپ افست تهران 1362ـ 1364ہجری شمسی۔
  • احمد بن داود دینوری، الاخبار الطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960عیسوی، چاپ افست قم 1368ہجری شمسی۔
  • محمد بن احمد ذهبی، تریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 351ـ380 ه، بیروت 1409ہجری/1989عیسوی۔
  • حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران ] 1332 ہجری شمسی]۔
  • محمد بن عبدالکریم شهرستانی، کتاب الملل و النحل، چاپ محمد بن فتح الله بدران، قاهره ] 1375ہجری/ 1956عیسوی]، چاپ افست قم 1367ہجری شمسی۔
  • عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری، منتهی الارب فی لغة العرب، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298ہجری شمسی چاپ افست 1377ہجری شمسی۔
  • محمد بن یحیی صولی، اخبار الراضی بالله و المتقی بالله، چاپ هیورث دن، بیروت 1399ہجری/ 1979عیسوی۔
  • محمد کاظم بن عبد العظیم طباطبائی یزدی، العروة الوثقی، بیروت 1404ہجری/1984عیسوی۔
  • طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی.
  • طبری، تریخ الأمم والملوک۔
  • محمد فؤاد عبد الباقی، المعجم المفهرس للفظاں القرآن الکریم، قاهره 1364ہجری۔
  • عباس عزّاوی، تریخ العراق بین احتلالین، بغداد 1353ـ1371ہجری/ 1935ـ1956عیسوی، چاپ افست قم 1369ہجری شمسی۔
  • عبد الرحمن بن احمد عضد الدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، ] بی‌تا]۔
  • محمد قاسم بن غلام علی فرشتہ، تریخ فرشته، یا، گلشن ابراهیمی، لکهنو 1281ہجری۔
  • نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران 1364ہجری شمسی۔
  • رسول کرکوکلی، دوحة الوزراء فی تریخ وقائع بغداد الزوراء، نقلہ عن الترکیة موسی کاظم نورس، قم 1372 ہجری شمسی۔
  • کلینی، الکافی۔
  • عبدالرزاق بن علی لاهیجی، سرمایة ایمان، تهران 1362 ش۔
  • علی بن حسام الدین متقی، کنزالعمال فی سنن الاقوال و الافعال، حیدرآباد دکن 1364ـ1384/ 1945ـ 1975۔
  • مجلسی، بحار الانوار۔
  • مسعودی، مروج الذهب۔
  • حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران 1360ـ1371 ہجری شمسی۔
  • احمد بن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا، ج 1، چاپ جمال الدین شیال، قاهره 1387ہجری 1967عیسوی۔
  • همو، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط والا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة، بولاق 1270ہجری، چاپ افست قاهره] بی‌تا]۔
  • احمد بن محمد مهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکا‏م الشریعة، ج 1، مشهد 1415ہجری۔
  • علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران 1355ہجری شمسی۔
  • محمد بن عبدالملک همدانی، تکملة تریخ الطبری، ج 1، چاپ البرت یوسف کنعان، بیروت 1961عیسوی۔
  • یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر 1355ـ1357ہجری/ 1936ـ 1938عیسوی، چاپ افست بیروت] بی‌تا]۔
  • Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bara¦ Ýa" (by E. Kohlberg); EI 2, s.v. "`Tabarru" (by J. Calmard).

بیرونی ربط

سودھو

مضمون دا منبع: دانشنامۂ جہان اسلام