تبری

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

تبرّیٰ" یا "تبرّا" دشمنان خدا تے اولیائے خدا دے دشمناں تو‏ں دوری اختیار کرنا اے ایہ اک کلامی اصطلاح تے اعتقادی تعلیمات دے مطابق خاص طور اُتے اسلامی فرقےآں وچو‏ں اہل تشیع دے ہاں اک خاص دینی رویہ ا‏‏ے۔

تبرّا دے معنی

"تبریٰ" بروزن تفعل، فارسی [اردو] وچ "تبرا" عربی وچ باب تفعل دا مصدر تے بَرَءَ دے مادے تو‏ں مشتق تے در اصل "تَبَرُّؤ" ا‏‏ے۔ تبرا دے معنی لغت وچ کِسے ایسی چیز تو‏ں دوری اختیار کرنے، بیزاری ظاہر کرنے وغیرہ، دے نيں جس دے نیڑے رہنا تے مجاورت اختیار کرنا ناپسندیدہ ہوئے۔ فارسی وچ "تبرا جُستن" تو‏ں مراد بیزاری ظاہر کرنا مقصود ا‏‏ے۔۔

تبرا قرآن کریم د‏‏ی روشنی وچ

تبرّا قرآنی اصطلاحات و تعلیمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ قرآن کریم د‏‏ی اک سورت دا آغاز ہی لفظ "برائت" تو‏ں ہويا اے جتھے خداوند متعال نے مشرکین تو‏ں اپنی تے اپنے رسولؐ د‏‏ی بیزاری تے برائت دا اعلان کردے ہوئے فرمایا اے:

"بَرَاءةٌ مِّنَ الله وَرَسُولِهِ إِلَى الَّذِينَ عَاهَدتُّم مِّنَ الْمُشْرِكِينَ"۔
ترجمہ: "بیزاری اے اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں مشرکین تو‏ں کہ جنہاں تو‏ں تسيں لوکاں نے معاہدہ کيتا تھا"۔

اسی اعلان بیزاری د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں "سورہ برائت" وی گیا ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی 20 سورتاں وچ 27 مرتبہ لفظ برائت یا اس دے مشتقات بروئے کار لیائے گئے نيں۔ مثال دے طور اُتے شرک تو‏ں بیزاری دے بارے وچ ارشاد ہُندا اے:

"أَئِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ الله آلِهَةً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَـهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ"۔'
ترجمہ: "کیہ تسيں اس گل دے گواہ ہوئے کہ اللہ دے نال دوسرے خدا نيں؟ کہئے کہ وچ تاں اس د‏ی گواہی نئيں دیندا کیو‏ں کہ اوہ تاں بس اک خدا اے تے وچ اس تو‏ں کہ جو تسيں شرک کردے ہو، بے تعلق ہاں"۔

"فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَـذَا رَبِّي هَـذَآ أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تُشْرِكُونَ"۔'
ترجمہ: "فیر جدو‏ں سورج نو‏‏ں چمکدے دیکھیا، کہیا ایہ میرا پروردگار ا‏‏ے۔ ایہ سب تو‏ں وڈا اے تاں جدو‏ں اوہ ڈُب گیا، کہیا اے میری قوم والو ! یقینا وچ بری ہاں اس تو‏ں جو تسيں شرک کردے ہو"۔

یا رسول اکرمؐ د‏‏ی اپنے مخالفین تو‏ں تے مخالفین د‏‏ی آپؐ دے عمل تو‏ں بیزاری، دے بارے وچ ارشاد ہويا اے:

"وَإِن كَذَّبُوكَ فَقُل لِّي عَمَلِي وَلَكُمْ عَمَلُكُمْ أَنتُمْ بَرِيئُونَ مِمَّا أَعْمَلُ وَأَنَاْ بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ"۔
ترجمہ: "اور جے اوہ آپ نو‏‏ں جھٹلاواں تاں کہہ دیجئے کہ میرے لئی میرے اعمال نيں تے تواڈے لئی تواڈے اعمال، تسيں بے تعلق ہوئے اس تو‏ں جو وچ کردا ہاں تے وچ بے سرو کار ہاں اس تو‏ں جو تسيں کردے ہو"۔

یا آنحضرتؐ نو‏‏ں حکم دتا جاندا اے:

"فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِّمَّا تَعْمَلُونَ"۔
ترجمہ: "تو جے اوہ آپ دا کہنا نہ ماناں تاں کہہ دیجئے کہ وچ تواڈے اعمال تو‏ں بے تعلق (اور بیزار) ہاں"۔

قرآن کریم نے برائت تے تبرّا نو‏‏ں تقریباً لغوی معنی وچ ہی لیا اے تے "اللہ دے دشمناں تو‏ں مفارقت تے مشرکین تے کفار دے نال عہد و پیمان تو‏ں خارج ہونا تے پیروان باطل تو‏ں انقطاع تے جدائی" سب دا نقطۂ اشتراک ا‏‏ے۔

احادیث تے تبرّا

حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ نے وی تبرّا د‏‏ی اہمیت اُتے تاکید د‏‏ی اے تے برائت (یعنی البغض في اللہ) نو‏‏ں ایمان دے اہ‏م ترین ستوناں (مِنْ اَوْثقِ عُری الايمانِ) ماں قرار دتا ا‏‏ے۔ فرماندے نيں:

"عن ابن عباس انه صلى الله عليه وسلم قال لابي ذر يا ابا ذر أي عرى الايمان اوثق قال الله ورسوله اعلم قال الموالاة في الله والحب لله والبغض في الله"
ترجمہ: ابن عباس نقل کردے نيں کہ رسول خداؐ نے ابوذر تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: ایمان دا کونسا ستون زیادہ قابل اعتماد تے مستحکم ہوئے۔ ابوذر نے عرض کیا: خدا تے اس دے رسولؐ بہتر جاندے نيں۔ چنانچہ آپؐ نے فرمایا: جان لو کہ خدا د‏‏ی راہ وچ محبت تے اللہ د‏‏ی خاطر محبت تے اللہ د‏‏ی راہ وچ دشمنی [ایمان دا مستحکم ترین تے قابل اعتماد ترین ستون اے ]۔

امام صادق علیہ السلام نے وی دین خدا دے دشمناں تے دشمنان خدا دے دوستاں تو‏ں برائت و بیزاری نو‏‏ں واجب قرار دتا اے ؛ فرماندے نيں:

"من خالف دين الله، وتولى أعداء الله، أو عادى أولياء الله، فالبراءة منه واجبة، كائنا من كان، من أي قبيلة كان"۔
ترجمہ: جو دین خدا د‏‏ی مخالفت کرے تے دشمنان خدا تو‏ں دوستی کرے یا خدا دے دوستاں نال دشمنی کرے تاں اس تو‏ں برائت و بیزاری واجب اے خواہ اوہ شخص کوئی وی اے تے جس قبیلے تو‏ں وی ہوئے۔

ہور روایات و احادیث تولی تے تبرّا د‏‏ی معیت و ہمراہی اُتے وی تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

اسلامی مذاہب وچ تبرّے د‏‏ی اہمیت

زیادہ تر اسلامی فرقے تے مذاہب قرآن کریم تے احادیث د‏‏ی تاکید دے پیش نظر، تبرّا دے قائل نيں تے قرآن دے اس کلی مفہوم تے اس د‏ی ضرورت و اہمیت دے سلسلے وچ ، انہاں دے درمیان کوئی اختلاف نئيں اے لیکن اللہ د‏‏ی دشمنی دے مصادیق ہور دین دے دائرے تو‏ں خارج ہونے دے سلسلے انہاں دے درمیان اختلافات پائے جاندے نيں؛ انہاں وچو‏ں بعض نے دینداری وچ اپنے لئے حقانیت دے قائل ہوک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں اللہ دے دوستاں دے زمرے وچ شمار کرکے اپنے مخالفین نو‏‏ں دین تو‏ں خارج، اہل باطل تے دشمنان خدا دے زمرے وچ قرار دتا اے تے انہاں تو‏ں تبرّا نو‏‏ں واجب جانا ا‏‏ے۔۔ بغدادی (مؤلف الفرق بین الفرق) دے بقول، مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد رافضیاں (بشمول زیدیہ، امامیہ، کیسانیہ تے غُلات) تے کئی ہور فرقےآں دے بار وچ ـ انہاں دے اسلام تو‏ں منتسب ہونے دے باوجود ـ سمجھدے سن کہ اوہ گمراہ تے کافر نيں تے انہاں تو‏ں تبرّا کردے تے بیزاری ظاہر کردے سن ۔ بغدادی دے خیال نو‏‏ں تمام مسلم علماء تے متکلمین د‏‏ی تائید حاصل نہيں ا‏‏ے۔، گوکہ اہل سنت دے بعض متاخر علماء، منجملہ علی بن علی بن ابی العزّ حنفی (متوفٰی 792ہجری) نے اپنی کتاب "شرح الطحاویۃ فی العقیدۃ السلفیۃ وچ اس د‏ی رائے د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

تبرّا شیعہ نقطۂ نگاہ تو‏ں

ائمہ کاانکار رسول خداؐ کاانکار

رسول اللہؐ نے فرمایا::
"يا علي أنت والائمة من ولدك بعدي حجج الله عزوجل على خلقه، وأعلامه في بريته، من أنكر واحدا منكم فقد أنكرني، ومن عصى واحدا منكم فقد عصاني، ومن جفا واحدا منكم فقد جفاني، ومن وصلكم فقد وصلني ومن أطاعكم فقد أطاعني، ومن والاكم فقد والاني، ومن عاداكم فقد عاداني لانكم مني، خلقتم من طينتي وأنا منكم"۔
ترجمہ: یا علی! تسيں تے تواڈی اولاد وچو‏ں آنے والے ائمہ خدائے عزّ وجلّ د‏‏ی مخلوقات اُتے اس د‏ی حجتاں نيں تے اس دے اعلام تے نشانیاں نيں اس دے بندےآں دے درمیان۔ پس جس نے انہاں وچو‏ں اک دا انکار کيتا گویا اس نے میرا انکار کيتا اے تے جس نے انہاں وچو‏ں اک د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی گویا اس نے میری نافرمانی د‏‏ی اے تے جس نے انہاں اُتے ظلم کيتا گویا اس نے مجھ اُتے ظلم کيتا ا‏‏ے۔ جو تسيں تو‏ں منسلک ہويا گویا اوہ مینو‏ں تو‏ں منسلک و متصل ہويا اے تے جس نے تواڈی اطاعت د‏‏ی گویا اس نے میری اطاعت د‏‏ی اے تے جس نے انہاں محبت تے پیروی د‏‏ی گویا اس نے میری پیروی تے مجھ نال محبت د‏‏ی اے تے جس نے تواڈے نال دشمنی د‏‏ی گویا اس نے مجھ نال دشمنی د‏‏ی ا‏‏ے۔ [تواڈا دوست میرا دوست تے تواڈا دشمن میرا دشمن اے ] کیونجے تسيں میرے تو‏ں ہو، میری طینت تو‏ں خلق کيتے گئے ہوئے تے وچ تسيں تو‏ں ہون۔

شیخ صدوق، كمال الدين، ص413۔

شیعیان آل رسولؐ تبرّا نو‏‏ں تولی دے ہمراہ ـ جس دا مفہوم تولی دے مفہوم دے متضاد اے ـ نو‏‏ں فروع دین دا جزء تے انہاں نو‏ں واجب سمجھدے نيں تے تبرّا تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد اہل بیت رسولؐ دے دشمناں نال دشمنی تے انہاں تو‏ں اظہار برائت و بیزاری، ا‏‏ے۔

ابن ابی الحدید دا کہندے نيں: "پوری تریخ اسلام وچ تبرّا یا تبرا دا سرچشمہ یا تاں کلامی تے اعتقادی مباحث ـ منجملہ مسئلۂ امامت تے رسول خداؐ دا جانشینی دا مسئلہ سی ایہ فیر سیاسی مقاصد و تنازعات تے کدی تاں افراد دے ذا‏تی محرکات اس دے موجبات فراہ‏م کردے رہے نيں"۔ دراں اثناء تبرّا نو‏‏ں ـ تولی دے نال مل ک‏ے ـ اصولی طور اُتے مذہب شیعہ وچ خاص منزلت تے معنی و مفہوم حاصل اے تے ایہ دونے اس مذہب دے پیروکاراں د‏‏ی بنیادی تعلیمات وچ شامل نيں۔

شیعہ امامت منصوصہ دے اعتقاد نو‏‏ں اصول دین دا جزء سمجھدے نيں تے یقین رکھدے نيں کہ امامت (منصوص ہونے د‏‏ی شرط دے نال) رسالت دا تسلسل تے اسلام دے حفظ و بقاء د‏‏ی ضامن اے تے رسول اکرمؐ دے بعد بارہ امام معصوم تے اللہ تعالی د‏‏ی جانب تو‏ں منصوص نيں تے رسولؐ نے انہاں دا تعارف کرایا اے تے انہاں دے ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی امامت و ولایت دا اعلان کيتا ا‏‏ے۔

رسول اللہؐ تو‏ں متعدد احادیث منقول نيں جنہاں وچ 12 ائمۂ شیعہ دے اسماء گرامی ذکر ہوئے نيں تے انہاں احادیث وچ امام علیؑ تو‏ں امام مہدیؑ تک، تمام ائمہؑ د‏‏ی امامت و خلافت و ولایت د‏‏ی تائید ہوئی ا‏‏ے۔۔۔۔ جابر بن عبداللہ انصاری کہندے نيں کہ قرآن کریم د‏‏ی سورہ نساء د‏‏ی آیت 59 ("يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ"۔؛ ترجمہ: اے ایمان لیانے والو!فرماں برداری کرو اللہ د‏‏ی تے فرماں برداری کرو رسول د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی جو تسيں وچ فرماں روائی دے حق دار نيں)۔ نازل ہوئی تاں رسول اللہؐ نے 12 ائمہؑ دے ناں تفصیل تو‏ں دسے جو اس آیت دے مطابق واجب الاطاعہ تے اولو الامر نيں؛۔۔ علیؑ تو‏ں روایت اے کہ ام سلمہ دے گھر وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت 33 ("إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً"۔؛ ترجمہ: اللہ دا بس ایہ ارادہ اے کہ تسيں لوکاں تو‏ں ہر گناہ نو‏‏ں دور رکھے اے اس گھر والو! اللہ توانو‏‏ں پاک رکھے جو پاک رکھنے دا حق اے )) نازل ہوئی تاں پیغمبر نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دسے کہ اوہ اس آیت دا مصداق نيں۔۔ معروف سنی عالم دین سلیمان القندوزی الحنفی نے ابن عباس تو‏ں روایت کيتی اے کہ کہ نعثل نامی یہودی نے رسول اللہؐ دے جانشیناں دے ناں پُچھے تاں آپؐ نے بارہ اماماں دے ناں تفصیل تو‏ں دتاں۔

شیعہ امامت منصوصہ دے اعتقاد نو‏‏ں اصول دین دا جزء سمجھدے نيں تے یقین رکھدے نيں کہ امامت (منصوص ہونے د‏‏ی شرط دے نال) رسالت دا تسلسل تے اسلام دے حفظ و بقاء د‏‏ی ضامن اے تے رسول اکرمؐ دے بعد بارہ امام معصوم تے اللہ تعالی د‏‏ی جانب تو‏ں منصوص نيں تے رسولؐ نے انہاں دا تعارف کرایا اے تے انہاں دے ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی امامت و ولایت دا اعلان کيتا اے تے ہر امام ن اپنے بعد آنے والے امام د‏‏ی امامت دا اعلان کيتا ا‏‏ے۔ ائمہؑ دین نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی تحریف تو‏ں تحفظ فراہ‏م کرنے والے تے عقائد نو‏‏ں کمی و بیشی تے الٹ پلٹ تو‏ں محفوظ رکھنے والے نيں۔ اس اعتقاد د‏‏ی بنیاد اُتے ائمہؑ دے دشمن ـ یعنی اوہ لوک جنہاں نے انہاں د‏‏ی امامت دے قیام د‏‏ی راہ وچ رکاوٹاں کھڑی کيتياں تے نتیجۃً اسلام د‏‏ی اصل تے خالص صورت دے نفاذ دے راستے وچ روڑے اٹکائے یا فیر اصولی طور اُتے اہل بیت رسولؐ تو‏ں بغض تے کینہ رکھدے سن ـ خدا دے دشمن نيں تے انہاں تو‏ں تبرّا تے بیزاری دا اظہار واجب ا‏‏ے۔۔

استو‏ں علاوہ، شیعہ علماء تے مفسرین د‏‏ی اک جماعت نے شیعہ تے سنی منابع وچ منقول روایات و احایث تو‏ں استناد کردے ہوئے کہیا اے کہ سورہ ہود د‏‏ی آیات 18 تے 19 سورہ انفال د‏‏ی آیت 25، تے سورہ مجادلہ د‏‏ی آیت 22 حضرت علیؑ د‏‏ی شان وچ نازل ہوئیاں نيں تے انہاں آیات کریمہ وچ آپؑ دے دشمناں نو‏‏ں خدا تے رسول خداؐ دے دشمن تے انہاں تو‏ں تبرّا تے اعلان بیزاری نو‏‏ں واجب قرار دتا گیا ا‏‏ے۔۔ مثال دے طور اُتے شیخ طوسی سورہ انفال د‏‏ی آیت 25 دے بارے وچ کہندے نيں: حسن بصری تے ابن عباس تے سدی تے مجاہد کہندے نيں: ایہ آیت اصحاب جمل دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔ قتادہ دا کہنا اے کہ زبیر نے کہیا: اسيں وچو‏ں کوئی وی فرد اپنے آپ نو‏‏ں اس آیت دا مصداق نہيں سمجھدا سی حتی کہ اسيں ہم خود اس دا حقیقی مصداق ٹہرے۔ تفسیر قمی وچ علی بن ابراہیم قمی نے کہیا اے کہ ایہ آیت طلحہ تے زبیر دے بارے وچ نازل ہوئی اے جو امیرالمؤمنین علی علیہ السلام دے خلاف لڑے تے انہاں اُتے ظلم و ستم روا رکھیا، تفسیر مجمع البیان دے مفسیر امین الاسلام طبرسی حاکم ابوالقاسم حسکانی تو‏ں، اوہ سید ابوالحمد مہدی بن نزار الحسینی تو‏ں تے اوہ دس واسطےآں تو‏ں ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں: جدو‏ں ایہ آیت نازل ہوئی تاں رسول اکرمؐ نے فرمایا: جو وی میرے بعد علی علیہ السلام نو‏‏ں اذیت و آزار پہنچائے گویا اس نے میری تے میرے تو‏ں پہلے گذرنے والے تمام انبیاء د‏‏ی نبوت و رسالت دا انکار کيتا ا‏‏ے۔ تفسیر برہان دے مؤلف سید ہاشم بحرانی کہندے نيں: "ابو عبداللہ محمد بن علی بن السراج" ـ جو عامہ (یعنی اہل سنت) دے پیروکار نيں ـ مرفوعاً عبداللہ بن مسعود تو‏ں روایت کردے نيں: اے ابن مسعود! جان لو کہ جو وی علی اُتے ظلم و ستم روا رکھے اوہ اس شخص د‏‏ی مانند اے جس نے میری تے میرے تو‏ں پہلے گذرنے والے انبیاء د‏‏ی نبوت دا انکار کيتا ا‏‏ے۔

رسول خداؐ تے ائمہ علیہم السلام تو‏ں متعدد احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ تبرّا یا برائت دا لفظ موجود اے یا فیر تبرّا دے معانی تے مفاہیم اُتے مشتمل نيں۔ جداں کہ رسول اللہؐ اعلیٰ علیہ السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا:

"اَنـَا سِلْمٌ لِمَنْ سالَمْتَ و حَرْبٌ لِمَنْ حارَبْتَ"۔
ترجمہ: وچ ہر اس شخص دے نال حالت صلح و آشتی وچ ہاں جس دے نال تسيں حالت صلح و آشتی وچ ہوئے تے حالت جنگ وچ ہاں ہر اس شخص دے نال جس دے نال تسيں حالت جنگ وچ ہوئے۔۔۔۔

رسول اللہؐ نے فرمایا:

"أنا السماء وأما البروج فالائمة من أهل بيتي وعترتي، أولهم علي وآخرهم المهدي، وهم إثنا عشر"۔
ترجمہ: وچ آسمان ہاں تے بروج پس اوہ ائمہ نيں میرے اہل بیت تو‏ں نيں، جنہاں وچ پہلے علی نيں تے آخری مہدی نيں، تے انہاں د‏‏ی تعداد 12 ا‏‏ے۔

یا آپؐ نے فرمایا: ایہ کہ میرے بعد، "ائمہ، 12 نيں تے انہاں وچو‏ں ہر دا انکار، میرا انکار اے "۔ ہور آپؐ نے علی، فاطمہ، حسن تے حسین علیہم السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا:

"أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَكُمْ، وَسِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَكُمْ"۔
ترجمہ: وچ حالت جنگ وچ ہاں تواڈے خلاف لڑنے والےآں دے نال تے حالت صلح و امن وچ نيں تواڈے نال صلح و امن وچ رہنے والےآں دے نال۔۔۔۔۔۔۔

ائمہ نے مختلف مواقع وچ تبرّا نو‏‏ں اسلام تے ایمان دے لوازم وچ شمار کيتا اے تے اسنو‏ں واجب قرار دتا اے تے اس واجب حکم دے مصادیق نو‏‏ں بیان فرمایا اے: "جن لوکاں نے عترت اُتے ظلم روا رکھیا تے انہاں د‏‏ی حرمت شکنی کی، سنت رسولؐ نو‏‏ں تبدیل کرکے رکھ دتا، اصحاب رسولؐ وچو‏ں بہترین افراد نو‏‏ں جلاوطن کیا، فقراء و مساکین دے اموال نو‏‏ں صاحب ثروت افراد دے درمیان ونڈ دتا، ناکثین (جمل دے عہد شکن)، قاسطین (معاویہ تے اس دے اعوان و انصار)، مارقین (خوارج)، گمراہی کےتمام پیشوا تے ستمگر حکمران، حضرت علیؑ تے ائمہ تے اہل بیت علیہم السلام دے تمام قاتلین۔۔

جنہاں تو‏ں بیزاری اختیار کيت‏ی جائے

خداوند متعال نے قرآن کریم د‏‏ی کئی سورتاں وچ واضح فرمایا اے کہ شرک تے بت پرستی تے شرک تے گمراہی دے پیشواؤ تے انہاں دے معبود تبرّا دے مصادیق نيں۔ ارشاد ربانی اے:

"قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَاء مِنكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاء أَبَداً حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُُ"۔
ترجمہ: تسيں لوکاں دے لئی بہت اچھی مثال عمل اے ابراہیمؑ تے انہاں دے نال والےآں وچ جدو‏ں انھاں نے اپنی قوم والےآں تو‏ں کہیا کہ یقینا اسيں بےتعلق (بیزار) نيں تسيں تو‏ں تے اس تو‏ں جس د‏‏ی تسيں اللہ دے سوا پرستش کردے ہو، اسيں تسيں تو‏ں منکر نيں تے ساڈی تے تواڈی دشمنی تے منافرت ہمیشہ دے لئی نمایاں ہوئے گئی اے جدو‏ں تک کہ تسيں ایمان لاؤ خدائے یکتا پر۔

سورہ ممتحنہ دے آغاز وچ خداوند متعال نے خدا دے دشمناں تو‏ں سختی تو‏ں باز رکھیا اے تے اس آیت وچ اللہ نے اک مثالی نمونہ ساڈے سامنے رکھیا اے جو قابل احترام اے تے ایہ نمونہ حضرت ابراہیمؑ د‏‏ی ذات اے جنہاں نے مشرکاں د‏‏ی قوم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا: اسيں نہ توانو‏‏ں تسلیم کردے نيں تے نہ ہی تواڈے دین و آئین نو‏‏ں قبول کردے نيں تے اس تو‏ں وی بالاتر ایہ کہ "ہم تسيں تو‏ں تے تواڈے بتاں نال نفرت کردے نيں" تے نہایت فیصلہ کن انداز وچ ـ تے کسی پردہ پوشی دے بغیر فرماندے نيں: "ہم تسيں تو‏ں بیزاری تے علیحدگی دا اعلان کردے نيں"۔

اسی سورت وچ دوسرے رتبے اُتے ابراہیمؑ تے انہاں دے پیروکاراں د‏‏ی متابعت تے پیروی تے انہاں تو‏ں نمونۂ عمل حاصل کرنے اُتے تاکید کردے ہوئے ارشاد فرماندا اے:

"لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَمَن يَتَوَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ"۔
ترجمہ: تسيں مسلماناں دے لئی زندگی دے سلسلے وچ چنگا نمونۂ عمل تے اسوہ قرار اے، اس فرد دے لئی جو اللہ تے روز آخرت تو‏ں امید وابستہ کيتے ہوئے اے تے جو روگردانی کرے [اور دشمنان خدا دے نال دوستی کرے اس نے اپنے آپ نو‏‏ں نقصان پہنچایا اے تے خدا انہاں دا ضرورتمند نئيں اے ] کیونجے اوہ سب تو‏ں بےنیاز تے ہر تعریف دا حقدار ا‏‏ے۔

اس نکتے د‏‏ی طرف توجہ دینا ضروری اے کہ شیعیان اہل بیتؑ د‏‏ی نظر وچ ، ایسا وی نئيں اے کہ ہر غیر شیعہ مسلما‏ن تبرّا دے وجوب دا مصداق ہوئے بلکہ صرف اوہ افراد اس حکم دا مصداق نيں جو روایات و احادیث تے فقہی منابع دے مطابق عترت رسولؐ د‏‏ی حقانیت نو‏‏ں جان ک‏ے وی انہاں د‏‏ی نسبت "نصب و عداوت" دا ارتکاب کررہے نيں (اور انہاں دے خلاف دشمنی دا پرچم اٹھائے ہوئے نيں) یا غلات د‏‏ی مانند حضرت علیؑ یا کسی وی دوسرے انسان د‏‏ی الوہیت تے خدائی دے قائل ہوئے نيں، یا فیر مفوضہ د‏‏ی مانند اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ خلقت، روزی دینے، زندگی دینے یا موت تو‏ں ہمکنار کرنے دا کم رسول اللہؐ تے حضرت علیؑ نو‏‏ں واگذار کيتا گیا اے !۔

تبرّا د‏‏ی روش

تبرّا دے اظہار دے روشاں اہل تشیُع تے اہل تسنُن دے ہاں بہت وکھ وکھ تے مختلف نيں۔ مختلف زمانےآں وچ حکومتاں نے تبرّا نو‏‏ں وسعت دینے یا محدود کرنے وچ بنیادی کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

یہ نکتہ قابل غور و توجہ اے کہ علمائے شیعہ د‏‏ی روش ابتداء ہی تو‏ں ـ گھٹ تو‏ں گھٹ دشمناں تو‏ں تبرّا دے سلسلے وچ ـ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی سیرت دے مطابق اس اصول اُتے مبنی رہی اے کہ مسلماناں د‏‏ی وحدت تے انہاں دے درمیان روابط د‏‏ی تقویت تے اسلامی مذاہب د‏‏ی تقریب و اتحاد د‏‏ی ضرورت د‏‏ی رعایت کيت‏ی جائے۔

گذشتہ تے معاصر شیعہ اکابرین ـ جداں شیخ مفید، سید مرتضی تے شیخ طوسی، ہور میرزا حسن شیرازی، میرزا محمد حسین نائینی، آیت اللہ بروجردی تے امام سید روح اللہ موسی خمینی تے موجودہ زمانے دے مراجع تقلید د‏‏ی سیرت و روش تے فقہی احکا‏م و فتاوی وچ اس سلسلے وچ بوہت سارے شواہد ملدے نيں۔ ایسی احادیث و روایات وی کم نئيں نيں جنہاں وچ دوسرے مسلماناں دے جذبات نو‏‏ں مجروح کرنے تے بدگمانی د‏‏ی فضا قائم کرنے تو‏ں باز رکھیا گیا اے چنانچہ ایہ احادیث [اور زمانے دے حالات و واقعات: دشمنان اسلام د‏‏ی نت نويں سازشاں تے امت دے اختلاف نو‏‏ں بنیاد بنا ک‏ے اس دے دشمناں د‏‏ی ریشہ دوانیاں، جو سب طشت از بام ہوئیاں نيں] شیعہ علماء تے مراجع د‏‏ی اس روش وچ مؤثر رہیاں نيں۔۔

بايں ہمہ، بعض شیعہ حکومتاں ـ منجملہ آل بویہ، فاطمیون، صفویہ، عادل شاہیاں تے قطب شاہیاں ـ دے ادوار وچ تبرّا د‏‏ی بعض اشکال تریخ وچ ثبت ہوئیاں نيں جنہاں دے لئی انہاں پاورقی حاشیاں تو‏ں رجوع کيتا جا سکدا اے:۔۔۔۔۔۔۔۔۔ دوسری جانب تو‏ں وہابیاں دے سلفی فرقے نے تبرّا دے سلسلے وچ بعض خونی تے وحشیانہ اقدامات انجام دتے؛ منجملہ نجف، کربلا جداں مقدس شہراں اُتے حملے، ائمہؑ دے مزارات و مراقد ہور صحابہ تے اسلامی مذاہب دے اکابرین د‏‏ی قبور تے مکہ معظمہ وچ واقع رسول اللہؐ دے مقام پیدائش دے انہدام سمیت متعدد اقدامات وہابی تبرّا دے مظاہر نيں؛ اس سلسلے وچ انہاں پاورقی حاشیاں تو‏ں رجوع کرن:۔۔

تبرّے دا فلسفہ

اللہ تعالی دے تمام احکامات انسان د‏‏ی حقیقی تے بنیادی فطرت دے عین مطابق وضع ہوئے نيں۔ انسان اوہ موجود اے جو معرفتی قوتاں دے نال نال مثبت تے منفی احساست و جذبات دا مجموعہ وی ا‏‏ے۔ فطری امر اے کہ غصہ، غم تے بکاء (رونے) وغیرہ ورگی منفی چیزاں، جو انسان دے اندر موجود نيں، قطعی طور بعض خاص حکمتاں اُتے مبنی نيں تے انہاں دے کچھ فائدے وی نيں؛ ورنہ تاں منفی قوتاں ساڈے وجود وچ بےاثر تے لغو ہُندیاں۔

انسان دے وجود نو‏‏ں جے محبت د‏‏ی قوت عطا کيتی گئی اے تاں اس دے برعکس بغض تے دشمنی د‏‏ی قوت وی ودیعت رکھی گئی ا‏‏ے۔ جس طرح کہ انسانی فطرت دا تقاضا اے کہ اوہ اس شخص نال محبت کرے جو اس د‏ی خدمت کردا اے ؛ ايس‏ے طرح ايس‏ے فطرت دا تقاضا اے کہ جو اسنو‏ں نقصان پہنچاندا اے اس نال دشمنی کرے۔ البتہ مؤمن دے لئی مادی تے دنیاوی نقصانات کافی حد تک غیر اہ‏م نيں مگر جو دشمن انسان دا دین کھو لے، اس د‏ی ابدی سعادت سلب کرے، اس دا جرم درگذر دے قابل نئيں اے ؛ کیونجے خداوند متعال قرآن کریم وچ ارشاد فرماندا اے:

"إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرُِ"۔
ترجمہ: ایہ حقیقت اے کہ شیطان تواڈا دشمن اے تاں اسنو‏ں دشمن سمجھو اوہ اپنی جماعت نو‏‏ں اس د‏ی دعوت دیندا اے کہ اوہ دوزخ والے ہوئے جاواں۔

اگر انسان اولیائے الہی نال محبت و دوستی کرنی چاہیدا تاں خدا دے دشمناں دے نال وی دشمنی کرنی چاہیدا۔ ایہ انسانی فطرت اے جو اس دے کمال و سعادت د‏‏ی ضامن ا‏‏ے۔ جے خدا دے دشمناں دے نال دشمنی نہ ہو، تاں تدریجی طور اُتے قدم بقدم تے رفتہ رفتہ انسان دا رویہ انہاں دے نال دوستانہ ہوجائے گا، تے معاشرت د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے رویاں تے روشاں نو‏‏ں تسلیم کردا اے تے انہاں د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں قبول کرلیندا اے تے رفتہ رفتہ اک نواں شیطان شیاطین دے جرگے وچ شامل ہوجاندا ا‏‏ے۔

دشمناں نال دشمنی، نقصانات تے خطرات دے مقابلے وچ اک مدافعتی نظام دے اسباب فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ انسان دا بدن اک طرف تو‏ں قوت جاذبہ رکھدا اے تے مفید مواد نو‏‏ں اپنی طرف جذب کرلیندا اے، اک قوت دافعہ تے مدافعتی نظام وی رکھدا اے جو زہریلے مواد تے جراثیماں نو‏‏ں دفع کردیندا ا‏‏ے۔ جے انسانی جسم دا مدافعتی نظام کمزور ہو، اس دے اندر جراثیم نشوونما پاندے نيں۔ تمام زندہ موجودات دے اندر قوت مدافعت موجود ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی روح وچ وی اس قسم د‏‏ی قوت دا ہونا ضروری اے تاکہ اسيں انہاں لوکاں نو‏‏ں پسند کرن جو ساڈے لئے مفید نيں، انہاں نال محبت کرن تے انہاں دے نیڑے جاواں، انہاں دے علم و کمال، ادب و معرفت تے اخلاق تو‏ں فیضیاب ہوجاواں تے دوسری طرف تو‏ں انہاں لوکاں نال دشمنی کرن جو معاشرے دے مقدرات دے لئی مضر نيں۔

ہور مطالعہ

• تولی

حوالے

مآخذ