امر بین الامرین

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

امر بین الاَمرَین، علم کلام د‏‏ی اک اصطلاح اے جو جبر تے اختیار دے مسئلے وچ شیعہ مذہب دے مخصوص اعتقادات وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ عقیدہ اس مسئلے وچ جبر تے تفویض دے نظریے مقابلے وچ انسان دے اختیاری افعال وچ خدا تے انسان دونے دے ارادے نو‏‏ں دخیل سمجھدے نيں اس بنا اُتے انسان نہ اس قدر مجبور اے کہ اپنے ارادے تو‏ں کوئی کم انجام نہ دے سکدا ہوئے تے نہ مکمل آزاد اے کہ اس دے افعال وچ خدا دا ارادہ کوئی دخالت نہ رکھدا ہوئے۔ بعض احادیث تو‏ں معلوم ہُندا ہی کہ امر بین الامرین د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے امیرالمؤمنین علی(ع) نے مطرح فرمایا ا‏‏ے۔

نکتہ آغاز

جبر تے اختیار دا مسئلہ انسانی تریخ وچ تمام ادیان و مذاہب وچ مورد بحث و گفتگو قرار پایا ا‏‏ے۔ جبر و اختیار دا مسئلہ صرف نظریا‏تی پہلو ہی نئيں بلکہ عملی پہلو وی رکھدا اے تے سماجی آزادی تے عدل الہی جداں موضوعات دے نال وی ارتباط رکھدا ا‏‏ے۔

الامر بین الامرین د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں پہلی مرتبہ امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) نے مطرح فرمایا۔ کہیا جاندا اے کہ کسی شخص نے قضا و قدر دے بارے وچ امام علیہ السلام تو‏ں سوال کيتا تاں امام علیہ السلام نے اسنو‏ں اس بحث نو‏‏ں چھیڑنے تو‏ں منع کيتا لیکن اس نے اصرار کيتا تاں امام علیہ السلام نے فرمایا: ہن جدو‏ں کہ تسيں اپنے گل اُتے مصر ہوئے تاں سنو قضا و قدر دے حوالے تو‏ں نہ جبر در کار اے تے نہ تفویض؛ بلکہ حقیقت وچ انہاں دونے دا درمیانی امر صحیح ا‏‏ے۔.

اس مسئلے دے بارے وچ بقیہ ائمہ بطور خاص امام صادق(ع) تے امام رضا(ع) تو‏ں وی بہیت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ ايس‏ے طرح امام ہادی (ع) تو‏ں اس مسئلے د‏‏ی توضیح وچ اک مفصل کتابچہ وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔.

توضیح

اس اصطلاح وچ "امرین" تو‏ں مراد جبر تے تفویض ا‏‏ے۔ جبر دے نظریے دے مطابق انسان دا اراده اپنے افعال وچ کوئی دخالت نئيں رکھدا اے تے اس دے افعال مہر شدہ تے اس دے اختیار تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے مقابلے وچ تفویض دے نظریے دے مطابق انسان دا ارادہ اپنے افعال وچ ہر حوالے تو‏ں مؤثر اے تے خدا دا ارادہ اس وچ کوئی دخالت نئيں رکھدا بلکہ خدا نے انسان تے اس د‏ی قدرت نو‏‏ں خلق فرمایا اے اس دے بعد انسان دے تمام کماں نو‏‏ں خود انسان دے اُتے موکول فرمایا اے ہن اس حوالے تو‏ں خدا دا کوئی کردار نئيں ا‏‏ے۔"امر بین الأمرین" دا نظریہ انہاں دونے نظریاں نو‏‏ں باطل سمجھدا اے تے انسان دے اختیاری افعال وچ خدا تے انسان دونے دے اردے نو‏‏ں اک دوسرے دے طول وچ مؤثر سمجھدا اے جو حقیقت وچ انسان دا اپنے کماں وچ مختار ہونا ا‏‏ے۔

اس نظریے دے حامی

حکماء تے شیعہ متکلمین اس نظریے دے قائل نيں۔ . دوسرے مکاتب فکر وچو‏ں ماتریدیہ بھانويں انسان دے اختیاری افعال وچ نظریہ کسب دے قائل نيں لیکن اوہ "کسب" د‏‏ی ایسی تعریف کردے نيں جو مسئلہ امر بین الامرین وچ اہل تشیع دے نظریے دے نال سازگار ا‏‏ے۔ .

طحاویہ جو ابو جعفر مصری طحاوی (۲۲۹ـ۳۲۱ق) دے پیروکار نيں اس مسئلے وچ اہل تشیع دے موافق نيں۔ .

اشاعره دے بعض متکلمین وی امر بین الامرین د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں استعمال کيتے بغیر اس نظریے نو‏‏ں قبول کردے نيں۔ جداں شمس‌الدین محمود اصفہانی ، عبدالوہاب شعرانی، عبدالعظیم زرقانی، شیخ محمد عبدہ تے شیخ محمود شلتوت.

دلایل

شیعہ متکلمین دے مطابق قرآن، احادیث معصومین تے عقلی دلائل اس نظریے نو‏‏ں ثابت کردیاں نيں۔

قرآن

قرآن د‏‏ی آیات وچو‏ں آیہ مجیدہ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ جبر دے نظریے دے نال منافات رکھدی اے کیونجے جے ساڈے افعال نو‏‏ں خدا خود ہی خلق کردا اے تے ساڈا ارادہ اس وچ کوئی دخالت نئيں رکھدا تاں عبادت نو‏‏ں اپنی طرف نسبت دیندے ہوئے "نعبد: اسيں عبادت کردے نيں" کہنا کوئی معنا نئيں رکھدا۔ ايس‏ے طرح ایہ آیت تفویض دے نظریے جو انسان دے افعال وچ خدا نو‏‏ں دخیل نئيں سمجھدے، دے نال وی منافات رکھدی اے کیونجے استعانت (نستعین: اسيں مدد طلب کردے نيں) طلب کرنا اک ایداں دے شخص تو‏ں جو ساڈے کماں وچ کوئی دخالت نئيں رکھدا، کوئی معنا نئيں رکھدا ا‏‏ے۔. امام صادق(ع) اس مسئلے دے بارے وچ پُچھے گئے اک سوال دے جواب وچ مذکورہ آیت تو‏ں استدلال فرمایا ا‏‏ے۔.

اس دے علاوہ سوره انفال د‏‏ی آیت نمبر ۱٧ وی اس مطلب اُتے دلالت کردی اے: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَـٰكِنَّ اللَّـهَ رَمَىٰ... ترجمہ:پس تسيں لوکاں نے انہاں کفاّر نو‏‏ں قتل نئيں کيتا بلکہ خدا نے قتل کيتا اے تے پیغمبرآپ نے سنگریزے نئيں پھینکے نيں بلکہ خدا نے پھینکے نيں …

اس آیہ مجیدہ وچ قتل تے تیراندازی نو‏‏ں ابتدا وچ "تقتلوہم" تے "رمیت" د‏‏ی عبارت دے ذریعے مؤمنین تے پیغمبر(ص) د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی اے فیر انہاں تو‏ں انہاں افعال د‏‏ی نسبت نو‏‏ں نفی کرکے انہاں د‏‏ی نسبت خدا د‏‏ی طرف دتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ نفی تے اثبات اک ہی جہت تو‏ں نئيں اے کیونجے اس صورت وچ تناقض گوئی ہوئے گی جو حکیم تو‏ں محال اے، بلکہ ایہ آیت مؤمنین تے پیغمبر اکرم(ص) دا اپنے افعال وچ مکمل آزاد ہونے د‏‏ی نفی کردی اے لیکن اس گل نو‏‏ں ثابت کردی اے کہ اوہ اپنے کماں وچ دخالت رکھدے نيں ایہ اوہی چیز اے جسنو‏ں اسيں امر بین الامرین کہندے نيں۔ا.

اسی طرح بعض آیات وچ انسان دے مختار ہونے نو‏‏ں بیان کردے ہوئے اس دے افعال نو‏‏ں خود ايس‏ے د‏‏ی طرف نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔ جداں: وَأَن لَّيْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَىٰترجمہ: تے انسان دے لئی صرف اِنّا ہی اے جِنّی اس نے کوشش کيتی ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بعض دوسری آیات وچ خدا د‏‏ی مشیت تے حکم خدا نو‏‏ں انسان دے افعال وچ موثر جانا گیا ا‏‏ے۔ جداں: وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّـهِ...ترجمہ: تے اساں کسی رسول نو‏‏ں وی نئيں بھیجیا اے مگر صرف اس لئی کہ حکِم خدا تو‏ں اس د‏ی اطاعت کيت‏ی جائے۔ آیات دا پہلا گروہ جبر دے عقیدے دے مقابلے وچ جدو‏ں کہ دوسرا گروہ تفویض دے عقیدے دے مقابلے وچ اے . آیات دے انہاں دو گروہاں نو‏‏ں جدو‏ں اک دوسرے دے نال رکھ دے نتیجہ اخذ کيتا جائے تاں ایہ گل سامنے آندی اے کہ خدا نے خود انسان نو‏‏ں اپنے افعال وچ دخل و تصرف د‏‏ی اجازت دتی اے لیکن ایہ انسان دا ایہ اختیار خدا دے حکم تے مشیت دے سائے وچ ا‏‏ے۔

احادیث

احادیث د‏‏یاں کتاباں وچ مختلف عناوین جداں، جبر، قدر تے امر بین الأمرین ، المشیۃ والارادۃ، تے الإستطاعۃ۔ دے تحت اس حوالے تو‏ں کئی روایات موجود نيں جنہاں نو‏ں پنج گروہ وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

1. اوہ رویات جو جبر نو‏‏ں تکلیف، وعد و وعید، ثواب و عقاب تے آخر کار خدا د‏‏ی حکمت دے منافی جانت‏ی نيں۔
2. اوہ روایات جو جبر تے قضاو قدر نو‏‏ں خدا د‏‏ی قدرت مطلقہ دے منافی جانت‏ی نيں تے جبر دے عقیدے نو‏‏ں خدا د‏‏ی خالقیت تے اور تدبیر دے نال غیر ہماہنگ قرار دیندی نيں۔
3. اوہ روایات جو حق تے صحیح عقیدے نو‏‏ں جبر تے تفویض دے درمیانی منزل نو‏‏ں قرار دیندی نيں۔
4. اوہ روایات جو امر بین الامرین د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں کشف کرنے نو‏‏ں اک مشکل کم جانت‏ی نيں جس دے لئی اک مستحکم تے پختہ قدم اٹھانے د‏‏ی ضرورت اے تے مؤمن دے لئی جبر تے تفویض دے عقیدے د‏‏ی بطلان نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں۔
5. اوہ رویات جو عام آدمی نو‏‏ں امر بین الامرین د‏‏ی حقیقت تو‏ں روشناس کرانے دے لئی اسنو‏ں عرفی مثالاں دے ضمن وچ بیان کيتی نيں۔

بعض احادیث د‏‏ی وضاحت

امام صادق(ع) نے انسان دا اپنے افعال وچ دے مختار ہونے نو‏‏ں اک معصیت‌کار انسان تو‏ں تشبیہ دتی اے جس نو‏‏ں آپ گناہ تو‏ں منع کردے ہوئے لیکن اوہ آپ د‏‏ی گل نئيں مندا تے گناہ تے معصیت نو‏‏ں جاری رکھدا ا‏‏ے۔ امام علیہ السلام فرماندے نيں کہ: اس گناہگار شخص دا آپ د‏‏ی گل نہ مننے د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں آپ اسنو‏ں اپنی حالت اُتے چھڈ دیندے نيں تاں اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ آپ نے اسنو‏ں گناہ کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ہوئے۔

ملاّصدرا اس حدیث د‏‏ی وضاحت کردے ہوئے لکھدے نيں: اس جہت تو‏ں کہ آپ نے اسنو‏ں گناہ تو‏ں منع کيتا گویا اسنو‏ں اپنی حاحلت اُتے نئيں چھڈیا تے اور آپ د‏‏ی گل قبول نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں اسنو‏ں گناہ تو‏ں نئيں روکیا تاں گویا آپ نے اسنو‏ں مجبور نئيں کيتا۔

امام رضا(ع) فرماندے نيں: "خداوند عزوجل نے فرمایا اے :‌اے بنی آدم! تسيں میری مشیت تے اجازت تو‏ں اوہ شخص ہوئے جو طلب کردے ہوئے تے میری دتی ہوئی توانائی تو‏ں میرے فرامین اُتے عمل پیرا ہُندے ہوئے تے میری نعمتاں دے ذریعے میری نافرمانی اُتے اتر آئے ہوئے۔ ميں نے توانو‏‏ں سننے تے دیکھنے د‏‏ی طاقت دی۔ کار خیر وچو‏ں جو کچھ تجھ تک پہنچک‏ی اے اوہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اے تے جو کچھ برائی تسيں تک پہنچک‏ی اے اوہ تواڈی اپنی طرف تو‏ں تے ایہ اس لئی اے کہ تواڈے نیک اعمال وچ ميں تسيں تو‏ں زیادہ سزاوار ہاں تے تواڈے برے اعمال وچ تسيں میرے تو‏ں زیادہ سزاوار ہوئے تے ایہ اس وجہ تو‏ں اے کہ وچ جو کچھ انجام دیندا ہاں اس اُتے میرے تو‏ں کوئی پوچھ گچھ نئيں ہوئے گی جدو‏ں کہ لوک اپنے کيتے اُتے مسئول نيں تے انہاں تو‏ں اس بارے وچ ضرور سوال جواب ہوئے گا

اس روایت کيتی رو تو‏ں انسان دے افعال وچ مشیت تے توانائی ضروری اے تے انہاں دوناں نو‏ں خدا نے ہی انسان نو‏‏ں عطا کيتی ا‏‏ے۔ تے چونکہ خدا نیک اعمال (حسنات) دا حکم دیندا اے تے گناهاں تو‏ں منع کردا اے، پس سزاوار اے کہ حسنات د‏‏ی نسبت خدا د‏‏ی طرف دتی جائے تے گناہاں د‏‏ی نسبت خود انسان د‏‏ی طرف

عقلی دلایل

• مُتکلِّمین دا استدلال:

متکلمین کہندے نيں کہ خدا تے انسان دے ارادے دے درمیان موجود رابطہ تن صورتاں دے علاوہ قابل تصور نئيں اے، کیونجے جدو‏ں کسی کم د‏‏ی تحقق نو‏‏ں دو ارادےآں (خدا تے انسان دا ارادہ) د‏‏ی طرف نسبت دیندے نيں تاں یا اس کم د‏‏ی تحقق وچ دونے ارادے دخیل نيں یا صرف اک، جے صرف اک ارادہ دخیل ہوئے تے اوہ خدا دا ارادہ ہوئے تاں اس دا نتیجہ جبر اے تے جے صرف انسان دا ارادہ دخیل ہوئے تاں اس دا نتیجہ تفویض اے لیکن جے دونے ارادے دخیل ہاں تاں اس دا نتیجہ امر بین الامرین ا‏‏ے۔ چوتھا نظریہ قابل تصور نئيں اے یعنی ایہ کہ اس کم د‏‏ی تحقق وچ انہاں دونے وچو‏ں کوئی اک وی دخیل نہ ہوئے کیونجے ایہ خلاف فرض تے محال ا‏‏ے۔

• حُکما دا استدلال

حکماء دا استدلال کچھ ایويں اے: خدا ہر چیز اُتے قادر اے لیکن اشیاء وجود نو‏‏ں قبول کرنے(یعنی موجود ہونے تے نہ ہونے) دے حوالے تو‏ں مختلف نيں۔ خدا بعض اشیاء نو‏‏ں بغیر کسی واسطے دے خلق فرماندا اے تے بعض نو‏‏ں واسطےآں دے ذریعے خلق فرماندا ا‏‏ے۔ ایہ واسطہ کدی اک ہُندا اے تے کدی اک تو‏ں زیادہ۔ ہن جدو‏ں بعض اشیاء د‏‏ی خلقت وچ واسطہ لازم اے تاں اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ خدا اس واسطے دا محتاج ہوئے بلکہ ایہ چیز اس مخلوق تے قابل وچ موجود نقص د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کیونجے خدا مسبب الاسباب اے تے تمام اسباب نو‏‏ں خدا نے ہی ایجاد کيتا اے اس لئی خدا کسی چیز دا محتاج نئيں ا‏‏ے۔ انسان دے اختیاری افعال وی انہاں اشیاء وچو‏ں نيں جو بغیر واسطہ خدا تو‏ں خلق نئيں ہوئے سکدے تے انسان دا ارادہ انہاں واسطےآں وچو‏ں اک اے جس دے توسط تو‏ں ایہ افعال وجود وچ آندے نيں پس جبر باطل ا‏‏ے۔ تے دوسری طرف تو‏ں چونکہ تمام اسباب علل نو‏‏ں وی خدا ہی خلق کردا اے تے اس دے ارادے تو‏ں خلق ہُندے نيں پس تفویض وی باطل ا‏‏ے۔

اس نظریے دے فائدے

مسئولیت‌پذیری

امر بین الامرین دے نظریے دے فائدے وچو‏ں اک ایہ اے کہ انسان اپنے آپ نو‏‏ں مکلف جاندا اے تے اپنے کماں د‏‏ی مسئولیت نو‏‏ں خود قبول کردے نيں۔ کیونجے اس نظریے دے مطابق انسان اپنے کماں وچ مختار ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ جبر دے نظریے دا لازمہ انسان دا مکلف نہ ہونا تے اپنے کماں د‏‏ی مسئولیت نو‏‏ں قبول نہ کرنا اے جس دا لازمی نتیجہ بے قید و بند ہونا تے سستی تے تیبلی ا‏‏ے۔ عام طور اُتے ایداں دے افراد جبر دے نظریے دا سہارا لیندے نيں جو اس دے ذریعے کسیی مسئولیت نو‏‏ں قبول کرنے یا کسی قانون یا خلاقی اقدار دے پابند ہونے تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں آزاد سمجھدے نيں تے اپنے آپ تو‏ں سرزد ہونے والے کماں دے لئی کسی بہانے د‏‏ی تلاش وچ ہُندے نيں۔ چنانچہ بنی امیہ دے حکمران اپنے ڈھائے جانے والے مظالم اُتے پردہ ڈالنے د‏‏ی خاطر جبرگرایی دا شکار ہُندے تے مرجئہ مذہب دے قائل ہُندے سن ۔

اخلاق‌پذیری

امر بین الامرین دے نظریے دا اک ہور فائدہ جدو‏ں انسان اس گل دا معتقد ہُندا اے کہ خود مختار اے تے اپنی طبیعت وچ کچھ نہ کچھ تبدیلی لا سکدا اے، تاں اپنے اندر اخلاقی فضائل ایجاد کرنے د‏‏ی کوشش کردا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ اس دے برخلاف نظریے دے حامی حضرات دا خیال اے کہ انسان د‏‏ی طبعت تغییر پذیر نئيں اے تے ایہ حضرات کہندے نيں کہ: انسان د‏‏ی تربیت گویا ایساہی اے کہ گندم، گندم تو‏ں حاصل ہُندا اے تے جو، جو تو‏ں ہی حاصل ہُندا ا‏‏ے۔

جبر تے تفویض دے چنگل تو‏ں رہائی

جبر تے تفویض وچو‏ں ہر اک نظریہ مختلف مشکلات تو‏ں دچار نيں انہاں مشکلات تو‏ں دوری اختیار کرنا صرف تے صرف امر بین الامرین دے نظریے دے ذریعے ہی ممکن اے ۔

جبر دے نظریے تو‏ں پیش آنے والی مشکلات : ۱. انسان د‏‏ی اخلاقی تے دینی مسئولیت دا بے معنی ہونا؛ ۲. برائیاں تے گناہاں دا خدا د‏‏ی طرف تو‏ں خلق ہونا۔

تفویض دے نظریے تو‏ں خدا د‏‏ی قدرت محدود تے توحید افعالی دا کا نظریہ باطل ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• جبر تے اختیار
• عدل الہی
• قضا و قدر
• توحید افعالی

حوالے

مآخذ

• اصفہانی، محمود، تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد، کتابخانہ آستان قدس رضوی، کتاباں حکمت خطی، ش۱٦٦.
• بغدادی، عبدالقاہر، اصول الدین، بیروت، دارالفکر.
• بیاضی حنفی، کمال الدین احمد، اشارات المرام من عبارات الامام، بہ تحقیق و تعلیق یوسف عبدالرزاق، مصر، شرکت المصطفیٰ البانی، ۱۳٦۸ق.
• جعفری، محمدتقی، جبر و اختیار، تہران، مؤسسہ تدوین ونشر آثار علاّمہ جعفری.
• ربانی، علی، الکلام المقارن، انتشارات دفتر نمایندہ مقام معظم رہبری در امور اہل سنت بلوچستان.
• ربانی، علی، فرق و مذاہب کلامی، مرکز جہانی علوم اسلامی.
• زنوزی، ملاعبداللّہ، لمعات الہیہ، با مقدمہ و تصحیح سیدجلال الدین آشتیانی، مؤسسہ مطالعات و تحقیقات فرہنگی.
• انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تہران، مرکز انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی، ۱۳۸۸ش.
• سبحانی، جعفر، فرہنگ عقاید و مذاہب اسلامی، انتشارات توحید.
• شعرانی، عبدالوہاب، الیواقیت والجواہر فی بیان عقائد الأکابر، شرکۃ مکتبۃ و مطبعۃ مصطفیٰ الیابوالحلبی و أولادہ بمصر.
• صدوق، محمد بن علی بن بابویہ، التوحید، مؤسسۃ النشر الإسلامی.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسہ مطبوعاندی اسماعیلیان.
• طباطبایی، محمدحسین، اصول فلسفہ و روش رئالیسم، انتشارات صدرا.
• طبرسی، احمد بن علی، احتجاج، نجف اشرف، دارالنعمان للطباعۃ والنشر.
• طحاوی، احمد بن محمد، العقیدۃ الطحاویہ، بیروت، المکت‏‏ب الاسلامی.
• عبدہ، محمد، رسالۃ التوحید، بیروت، بعنایۃ بسّام عبدالوہاب الحابی، دار ابن حزم.
• فیاض لاہیجی، عبدالرزاق، گوہر مراد، سازمان چاپ و انتشارات وزرات فرہنگ و ارشاد اسلامی.
• کلینی، محمد، الاصول من الکافی، تہران، دار الکتب الاسلامیۃ.
• ماتریدی، ابوجعفر، کتاب التوحید، بیروت، دارالمشرق.
• ملاصدرا، محمد، الحکمۃ المتعالیۃ فی الاسفار العقلیۃ الأربعۃ، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
• ملاصدرا، محمد، شرح اصول الکافی، مؤسسہ مطالعات و تحقیقات فرہنگی، ۱۳٧۰.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۃ الوفاء.
• محمد بن عبدالرحمن، شرح الفقہ الاکبر، امارات عربی، مکتبۃ الفرقان.
• مطہری، مرتضی، عدل الہی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۳٦۱ش.