محمد عبدہ

محمد عبدہ
(عربی وچ: محمد عبده)
جم	سنہ 1849   شبرا خیت ،  صوبہ بحیرہ ،  ایالت مصر ،  سلطنت عثمانیہ
وفات	11 جولائی 1905 (55–56 سال)  اسکندریہ
وجہ وفات	سرطان گردہ
شہریت	سلطنت عثمانیہ (۱۸۶۷–۱۱ جولائی ۱۹۰۵)
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ الازہر
استاذ	جمال الدین افغانی
تلمیذ خاص	محمد رشید رضا
پیشہ	مفسرِ قانون ،  الٰہیات دان ،  جج ،  عوامی صحافی ،  سیاست دان ،  وکیل ،  لکھاری ،  فلسفی ،  صحافی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	فقہ ،  سیاست
ملازمت	جامعہ الازہر
باب اسلام

علامہ شیخ محمد عبدُہ (پیدائش: 1849ء — وفات: 11 جولائ‏ی 1905ء) مصری مسلم عالم، محقق، فقیہ، مفتی اعظم ، مصلح، مصنف و مؤلف سن ۔ اُنئيں شیخ جمال الدین افغانی تو‏ں تلمذ حاصل سی ۔ اُنئيں مصر دا تریخ ساز تے اصلاح دا داعی تے عظیم شخصیت تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دے اواخر تے ویہويں صدی دے آغاز وچ اوہ فکر اِسلامی دے ارتقا وچ مصر دے اندر بہترین کردار اداء کردے ہوئے نظر آندے نيں۔ ماہر تعلیم دے طور اُتے تے مختلف ادیان دے اک وڈے عالم دے طور اُتے جانے جاندے سن ۔ اُنہاں دے اِسلامی فکری کردار دے سب معترف نيں تے جو اُنہاں د‏‏ی مخالفت کردے ہیں‘ اُنہاں دے بقول اوہ مغرب دے نال مصالحت کرنے تے نرم رویہ رکھنے وچ بہت اگے تک چلے گئے سن ۔ مسلم مسائل دے لئی تے اتحاد اُمت مسلمہ دے لئی اوہ اپنی فکری کوشش دے اعتبار تو‏ں امام غزالی د‏‏ی مطابقت وچ سن ۔ اُنہاں د‏‏ی زندگی دا اک وڈا حصہ مصر، عثمانی سلطنت دے مقبوضات (بالخصوص لبنان) تے فرانس وچ گزریا۔

سوانح

پیدائش

شیخ محمد عبدہ د‏‏ی پیدائش 1849ء وچ دریائے نیل دے اک ساحلی پنڈ شبرا خیت وچ ہوئی۔ علامہ دے آباؤ اجداد خدمتِ علم تے دین اسلام د‏‏ی اشاعت وچ پیش پیش رہے نيں۔ آپ دے والد د‏‏ی دو بیویاں سن تے اِنہاں خانگی مسائل اوہ بچپن وچ جھگڑےآں د‏‏ی تلخیاں دیکھدے رہ‏‏ے۔ گھریلو حالات نے کافی گہرا اَثر ڈالیا تے اوائل عمری وچ ہی معاشرتی مسائل د‏‏ی طرف توجہ دلیانا شروع د‏‏ی اوہ عائلی اصلاحات تے حقوقِ نسواں د‏‏ی پرزور حمایت سی۔

تعلیم

بارہ سال د‏‏ی عمر وچ قرآن کریم نو‏‏ں معنی دے نال حفظ ک‏ر ليا تے قرآنی تعلیم وچ غور و فکر د‏‏ی عادت اختیار کرلئی- ہور تعلیم دے لئی جامع احمدی وچ داخل ہوئے۔ ایہ مدرسہ جامعہ ازہر د‏‏ی طرز دا ضرور سی مگر چھوٹا سی ۔ عام طرز تعلیم تو‏ں ہٹ کر اِس مدرس‏ے وچ عقلی و نقلی علوم دا فقدان سی، اِسی لئی علامہ د‏‏ی رغبت تعلیم تو‏ں اُٹھ گئی تے اوہ محض سولہ سال د‏‏ی عمر وچ اُس مدرسہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے گھر چلے آئے جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی سولہ سال د‏‏ی عمر وچ شادی کردتی گئی۔ بعد وچ اپنے چچا شیخ درویش خضر نال ملاقات کرنے لگے جو سلسلہ شاذلیہ دے بزرگ وی سن تے اُنہاں د‏‏ی کوشش تو‏ں علامہ دوبارہ تحصیل علم و تعلیم د‏‏ی جانب مائل ہوئے، جسنو‏ں اوہ ادھورا چھڈ چکے سن ۔ شیخ درویش خضر تو‏ں مسائل تصوف و طریقت تو‏ں آگاہی وی حاصل کيتی تے توجہ اِلیٰ اللہ د‏‏ی طرف مائل ہوئے گئے جو تا دم آخر قائم رہی۔اِس دے بعد علامہ جمال الدین افغانی نال ملاقات ہوئی جنہاں تو‏ں مسائل فلسفہ تے سیاسی مسائل تو‏ں آگاہی دے بعد فلسفہ و سیاست د‏‏ی جانب رغبت اختیار کرلئی تے تصوف دا سلسلہ تقریباً ختم ہوک‏ے رہ گیا۔

1866ء وچ اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ جامعہ ازہر وچ داخلہ لیا تے مختلف علوم دے شیوخ نال رابطہ کرنے وچ بہت مدد ملی تے ایتھے تو‏ں علامہ جمال الدین افغانی تو‏ں مختلف جہات د‏‏ی علمی و سیاسی ملاقات وچ خیالات دا تبادلہ رہیا تے فیر علامہ جمال الدین افغانی د‏‏ی فکری شاگردی نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا تے فیر اُنہاں د‏‏ی فکر د‏‏ی ترویج و اشاعت وچ اپنی استعداد دے مطابق جدوجہد کيتی۔

علمی خدمات

1876ء وچ شیخ علامہ جمال الدین افغانی دے اِصرار اُتے صحافت د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے 1879ء وچ جامعہ ازہر وچ بطور اُستاد مقرر ہوئے، لیکن ایہ نوکری چند مہینے ہی چل سکی تے جامعہ ازہر تو‏ں اِس ملازمت تو‏ں علاحدہ کردیے گئے۔ 1880ء وچ حکومت مصر نے علامہ نو‏‏ں اک سرکاری اخبار دا مدیر اعلیٰ مقرر کر دتا لیکن دو سال دے بعد 1882ء وچ مصر تو‏ں جلاوطن کر دتا گیا تاں قاہرہ تو‏ں بیروت چلے گئے تے فیر اوتھے تو‏ں فرانس اپنے شیخ علامہ جمال الدین افغانی دے پاس پہنچ گئے۔ فرانس وچ قیام دے دوران دونے نے اک تنظیم عروۃ الوثقیٰ دے ناں تو‏ں بنائی تے اک اخبار عروۃ الوثقیٰ دے ناں تو‏ں 1884ء وچ جاری کیتا۔ اِس اخبار وچ علامہ جمال الدین افغانی دے افکار شائع کیتے جاندے سن ۔ پیرس وچ قیام دے دوران علامہ نے فرانسیسی زبان وی سکھی۔ 1885ء وچ علامہ واپس بیروت چلے گئے تے اوتھے رہائش پزیر ہوئے۔ 1885ء اوہ مختصر تو‏ں قیام دے لئی انگلینڈ، تونس وی گئے تے بیروت واپس چلے آئے۔ بیروت وچ بطور مُعَلِّم دے اپنی خدمات سر انجام دینے لگے۔ اِس دورانیے وچ مختلف مذاہب دے لوک اُنہاں دے حلقہ درس و تدریس وچ شامل ہوئے گئے سن ۔ 1888ء وچ چھ سالہ جلاوطنی دے بعد اُنئيں مصر آنے د‏‏ی اجازت مل گئی تاں مصر واپس آگئے۔ ہن اُنہاں نے بطور قاضی دے کم شروع کیتا تے حکومت مصر نے اُنئيں 1891ء وچ قاضی عدالت مقرر کر دتا۔ 3 جون 1899ء نو‏‏ں اُنئيں مفتی اعظم مصر مقرر کر دتا گیا۔

مفتی اعظم مصر

خدیو مصر عباس حلمی پاشا نے شیخ محمد عبدہ نو‏‏ں 3 جون 1899ء نو‏‏ں مفتیٔ اعظم مصر مقرر کر دتا گیا۔اِس عہدے اُتے اوہ تا دم آخر یعنی 6 سال اک مہینہ تے 8 دن فائز رہے۔اِس دوران اُنہاں نے مجموعی طور اُتے 944 مفصل فتاویٰ جاری کیتے، جنہاں د‏‏ی تعداد ایويں اے:

• شیخ نے 728 فتاویٰ میراث، وقف، مال، بیع، شرائط، اجازت امانت، وصیت دے متعلق جاری کیتے۔
• رضاعت، طلاق، ازدواج، نکاح، نفقہ، غلامی تو‏ں متعلق 100 فتاویٰ جاری کیتے۔
• قتل، قصاص تے شرائط نفاذ سزائے اموات اُتے 29 فتوے جاری کیتے۔
• مختلف فیہٖ مسائل و مشکلات تو‏ں متعلق 87 فتاویٰ جاری کیتے۔

وفات

شیخ محمد عبدہ د‏‏ی وفات بروز منگل 7 جمادی الاول 1323ھ مطابق 11 جولائ‏ی 1905ء نو‏‏ں شام پنج بجے مرض سرطان تو‏ں ہوئی۔ اُس وقت شیخ محمد عبدہ د‏‏ی عمر 56 سال سی۔ میت اسکندریہ تو‏ں قاہرہ لیائی گئی جتھ‏ے نمازِ جنازہ دے بعد تدفین عمل وچ آئی۔

ہور ویکھو

• جمال الدین افغانی

حوالے