برزخ

برزخ دنیا تے آخرت دے درمیانی عالم نو‏‏ں کہیا جاندا اے جسنو‏ں قیامت صغری، عالم مثال یا عالم قبر وی کہندے نيں۔ موت دے بعد جدو‏ں روح انسان دے بدن تو‏ں جدا ہوئے جاندا اے تاں انسان برزخ وچ داخل ہوئے جاندا اے جس دا پہلا مرحہ سوال قبر اے جس دے بارے وچ متفکرین دا خیال اے کہ ایہ سوالات بدن مثالی تو‏ں ہوئے گا جدو‏ں کہ دوسرے گروہ دا عقیدہ اے کہ قبر وچ سوالات قبر وچ موجود ايس‏ے مادی بدن تو‏ں ہوئے گا۔

اسلامی تعلیمات دے مطابق عالم برزخ مومن تے غیر مومن دونے دے لئی اے اس تفاوت دے نال کہ مؤمن دے لئی برزخ بہشت د‏‏ی طرح اے جدو‏ں کہ کافر دے لئی برزخ جہنم د‏‏ی مانند ا‏‏ے۔

برزخ وچ اختیاری امور دے ذریعے انسان د‏‏ی ترقی تے تکامل دا امکان نئيں ہُندا سوائے بچےآں کے۔ بھانويں دنیا وچ انجام دتے گئے سابقہ اعمال دے آثار دے ذریعے ایہ امکان موجود ہُندا ا‏‏ے۔

برزخ وچ شفاعت دے امکان تے عدم امکان دے بارے وچ وی محققاں دے درمیان اختلاف پایا جاندا اے: بعض شفاعت دے دائرہ کار نو‏‏ں قیامت تے برزخ دونے قرار دیندے نيں؛ جدو‏ں کہ بعض اسنو‏ں صرف قیامت دے دن منحصر سمجھدے نيں۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

برزخ دو چیزاں دے درمیانی فاصلے تے حائل نو‏‏ں کہیا جاندا اے تے اصطلاح وچ دنیا تے قیامت دے درمیانی فاصلے نو‏‏ں برزخ کہیا جاندا اے جس دا آغاز موت تے قبض روح تو‏ں ہُندا اے تے قیامت برپا ہونے تک باقی رہندا ا‏‏ے۔

برزخ دا لفظ قرآن کریم وچ تن بار تکرار ہويا اے لیکن صرف سورہ مومنون د‏‏ی آیت نمبر 100 وچ اس دے اصطلاحی معنی وچ استعمال ہويا اے ۔ اس آیت وچ موت دے وقت بعض افراد د‏‏ی طرف تو‏ں دنیا وچ دوبارہ پلٹائے جانے دے درخواست دے جواب وچ خدا دا ارشاد ہُندا اے کہ ایہ لوک قیامت تک برزخ وچ رہن گے۔

احادیث وچ لفظ برزخ دنیا تے آخرت دے درمیانی فاصلے دے معنی وچ آیا اے ؛ چنانچہ امام صادقؑ تو‏ں مروی اک حدیث وچ قیامت دے دن تمام حقیقی شیعاں دے لئی بہشت د‏‏ی بشارت دیندے ہوئے فرماندے نيں کہ: واللہِ اَتَخَوفُ علیکم فی‌البرزخ(ترجمہ: خدا د‏‏ی قسم برزخ وچ تواڈے لئے کوئی خوف نئيں اے)۔ اس دے بعد راوی دے برزخ تو‏ں متعلق کيتے گئے سوال دے جواب وچ فرماندے نيں: القبرُ منذُ حین موتہ الی یوم القیامۃ(ترجمہ: (برزخ) اوہی قبر اے جو موت تو‏ں لے ک‏ے قیامت تک اے ۔)

اس د‏ی علاوہ دوسری احادیث وچ ميں اس حوالے تو‏ں جو کچھ آیا اے اس دے مطابق قبر یا بہشت دے باغات وچو‏ں اک باغ اے یا جہنم دے گڑاں وچو‏ں اک گڑا اے ؛ نہ ایہ خاکی قبر جس وچ انسان دا بدن رکھیا گیا ا‏‏ے۔

احادیث وچ آیا اے کہ "جو وی مر جاندا اے اس د‏ی قیامت برپا ہوئے جاندی اے "؛ ايس‏ے لئے عالَم برزخ نو‏‏ں "قیامت صغری" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح برزخ تے قیامت وچ موجود شباہت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں عالَم مثال وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح چونکہ برزخ قبر د‏‏ی طرح دنیوی زندگی دے فورا بعد آندا اے اس لئی اسنو‏ں "عالم قبر" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

برزخی بدن

انسان د‏‏ی روح موت دے بعد جدو‏ں مادی بدن تو‏ں جدا ہوئے جاندی اے تاں برزخی بدن وچ داخل ہوئے ک‏ے عالم برزخ وچ برزخی زندگی گزارتی ا‏‏ے۔ درباره چیستی بدن برزخی اختلاف شده است: گروهی معتقدند که بدن برزخی، بدن مجرد از ماده است که شکل و شمایلی مشابه با بدن مادی دارد و به همین جهت، به آن بدن مثالی گفته می‌شود؛ اما گروهی ہور معتقدند که بدن برزخی، همین بدن مادی در قبر است که مورد سوال قرار می‌گیرد و از ثواب و عذاب برزخی برخوردار می‌شود.

سوال قبر

سوال قبر نو‏‏ں حیات برزخی دا پہلا مرحلہ قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ قبر د‏‏ی پہلی رات ہر انسان تو‏ں اس دے اعتقادات تے دنیا وچ انجام دتے گئے اعمال دے بارے وچ سوال کيتا جائے گا۔ یہ سوالات ايس‏ے مادی بدن تو‏ں کيتا جائے گا یا بدن مثالی تو‏ں اس بارے وچ دو نظریات پائے جاندے نيں۔

فشار قبر

بہت ساری احادی تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ فشار قبر صرف کفار تے مشرکین تک منحصر نئيں اے بلکہ مؤمن وی دنیا وچ اس دے اعمال تے کردار تے گناہاں دے تناسب تو‏ں فشار قبر وچ مبتلاء ہوئے گا تاکہ اس طرح اوہ گناہاں تو‏ں پاک ہوئے تے بہشت برزخی وچ جانے دے قابل ہوئے۔ ابو بصیر کہندے نيں: "امام صادقؑ تو‏ں عرض کیا: آیا کوئی ایسا شخص وی اے جو فشار قبر تو‏ں نجات پیدا کرے؟ فرمایا: فشار قبر تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدا ہون، کِنے کم لوک نيں جو فشار قبر تو‏ں نجات پیدا کرن گے۔"

برزخی بہشت و جہنم

برزخ وچ ہر انسان دنیا وچ انجام دتے گئے اعمال دا مزہ چکھے گا، اس بنا اُتے بعض لوک بہشتی تے بعض جہنمی ہونگے۔
بہشت برزخی اُتے پیش کيتے جانے والے دلائل وچو‏ں اک سورہ نحل د‏‏ی ایہ آیت اے جس دے مطابق ملائکہ جدو‏ں مؤمنین د‏‏ی روح قبض کرن گے تاں انسے کدرے گے: "آپ اُتے درود و سلام ہوئے جو کچھ دنیا وچ انجام دتا کردے سن اس دے بدلے وچ بہشت وچ داخل ہوئے جاواں"۔ ايس‏ے طرح سورہ آل عمران وچ آیا اے کہ شہداء زندہ تے خوشی تو‏ں اپنے پروردگار دے ایتھ‏ے روزی پاندے نيں۔ شیعہ تے سنی محققاں اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ آیات اس گل کيتی گواہی دیندی نيں کہ مؤمنین تے شہداء موت دے بعد تے قیامت تو‏ں پہلے زندہ‌ نيں تے برزخی بہشت وچ اپنے پروردگار دے نعمات تو‏ں مستفید ہُندے نيں۔
برزخی جہنم دے بارے وچ وی سورہ نساء وچ آیا اے کہ جدو‏ں ملائکہ ظالمین د‏‏ی روح قبض کردے نيں تاں انہاں تو‏ں کہندے نيں: تواڈا ٹھکانا جہنم ا‏‏ے۔ محققاں دے مطابق گفتگو اس گل دے اُتے دلالت کردی اے کہ ایہ موت دے بعد تے قیامت تو‏ں پہلے زندہ نيں تے برزخی جہنم وچ موجود نيں۔
ايس‏ے طرح سورہ غافر وچ فرعونیاں دے عذاب دے ذریعے وی استدلال کيتا جاندا اے موت دے بعد خدا فرعونیاں اُتے دو مرحلے وچ عذاب نازل کردا اے: اک قیامت تو‏ں پہلے تے دوسرا قیامت دے بعد۔
احادیث وچ بار بار برزخی بہشت و جہنم دے اُتے تصریح کيتی گئی ا‏‏ے۔

برزخ قرآن وچ

برزخ دا لفظ قرآن کریم وچ ، تن بار آیا اے ([[سورہ فرقان|فرقان:۵٣]]، الرحمن:٢٠، مومنون:١٠٠) لیکن صرف سورہ مومنون وچ مذکور معنی وچ استعمال ہويا اے: حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یوْمِ یبْعَثُونَترجمہ: ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں انہاں وچو‏ں کسی د‏‏ی موت آگئی تاں کہنے لگیا کہ پروردگار مینو‏ں پلٹا دے شاید وچ ہن کوئی نیک عمل انجام داں. ہرگز نئيں ایہ اک گل اے جو ایہ کہہ رہیا اے تے انہاں دے پِچھے اک عالم برزخ اے جو قیامت دے دن تک قائم رہنے والا اے .(مومنون١٠٠)

اس آیت وچ ، قرآن بعض افراد د‏‏ی نا بجا درخواست جو کہ موت دے وقت کردے نيں، تے دنیا وچ پرتن د‏‏ی خواہش کردے نيں، اعلان کردا اے کہ قیامت دے دن تک اک سبب حائل اے تے ایہ عبارت "الی یوم یبعثون" اس چیز د‏‏ی حکایت کردی اے کہ برزخ تو‏ں مراد، دنیا تے آخرت دے درمیان والا عالم اے کہ جسنو‏ں قیامت تو‏ں پہلے ہر افراد دیکھے گا.

قرآن وچ برزخ دا اثبات

سورہ مومنون د‏‏ی آیت نمبر١٠٠ دے علاوہ جو کہ برزخ دے وجود نو‏‏ں بیان کردی اے، بعض تے آیات لفظ برزخ دے ذکر کيتے بغیر اسنو‏ں ثابت کردیاں نيں. ایہ آیات شہیداں دے زندہ ہونے دے بارے وچ بیان کردیاں نيں کہ جو درج ذیل نيں:

• وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَترجمہ: تے خبردار راہ خدا وچ قتل ہونے والےآں نو‏‏ں مردہ خیال نہ کرنا اوہ زندہ نيں تے اپنے پروردگار دے ایتھ‏ے رزق پارہے نيں. [آل عمران-١٦٩]

• وَ لَا تَقُولُوا لِمَن یُقتَلُ فِی سَبِیلِ اللهِ أموَاتٌ بَل أحیَاءٌ وَ لَکِن لَا تَشعُرُونترجمہ: تے جو لوک راہ خدا وچ قتل ہوجاندے نيں انہاں نو‏ں مردہ نہ کہو بلکہ اوہ زندہ نيں لیکن توانو‏‏ں انہاں د‏‏ی زندگی دا شعور نئيں اے . [بقرہ-١۵۴]

قرآنی آیات دے مطابق، برزخ صرف شہیداں دے لئی نئيں بلکہ ایہ عالم حتی کافراں ،ستمگراں جداں فرعون تے اس دے چاہنے والےآں دے لئی وی اے، جداں کہ سورہ مومنون وچ فرماندا اے:"النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِترجمہ: اوہ جہّنم جس دے سامنے ایہ ہر صبح و شام پیش کيتے جاندے نيں تے جدو‏ں قیامت برپا ہوئے گی تاں فرشتےآں نو‏‏ں حکم ہوئے گا کہ فرعون والےآں نو‏‏ں بدترین عذاب د‏‏ی منزل وچ داخل کردو. [مومنون-۴٦]

برزخ روایات وچ

بعض روایات وچ ، لفظ برزخ نو‏‏ں دنیا تے آخرت دے درمیان والا مرحلہ کہیا گیا اے . مثال دے طور پر، امام صادق(ع) د‏‏ی حدیث وچ اس مطلب دے بعد دے تمام حقیقی شیعہ آخرت وچ بہشت وچ داخل ہون گے، ایہ بیان ہويا اے:واللهِ اَتَخَوفُ علیكم فی‌البرزخترجمہ: خدا د‏‏ی قسم تواڈے برزخ دا خوف کھاندا ہاں.

اس دے بعد اس راوی دے جواب وچ جس نے برزخ دے بارے وچ پُچھیا، فرمایا:القبرُ منذُ حین موته الی یوم القیامةترجمہ: (برزخ) اوہی قبر اے موت تو‏ں لے ک‏ے قیامت دے دن تک.

امام(ع) د‏‏ی دوسری عبارت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عالم قبر تو‏ں مراد اوہی عالم برزخ اے تے بعض روایات دے مطابق قبر تو‏ں مراد ایہ اک خاکی گودال کہ جس وچ میت نو‏‏ں رکھدے نيں اوہ نئيں، بلکہ اس قبر دا باطنی معنی یعنی اوہی برزخ اے تے ایہ خاکی قبر، انسان دے جسمانی بدن نو‏‏ں رکھنے والی جگہ اے تے عالم برزخ انسان د‏‏ی روح د‏‏ی جگہ اے تے عالم برزخ نو‏‏ں عالم قبر وی کہیا جاندا اے .