قبر دی پہلی رات

لیلۃ الدفن یا قبر د‏‏ی پہلی رات اوہ پہلی رات اے کہ جدو‏ں میت نو‏‏ں دفن کردے نيں. اسلامی لغت وچ اس رات د‏‏ی خصوصیات تے حوادث دے بارے وچ بہت بحث ہوئی اے . روایات دے بقول، پہلی رات، میت دے لئی بہت مہم رات اے تے اس دے مختلف مراحل نيں. سب تو‏ں پہلے فرشتہ جس دا ناں رومان اے اوہ اعمال نامہ دیکھنے دے لئی قبر وچ داخل ہوئے گا تے اس دے بعد دو فرشتے نکیرومنکر یا بشیر و مبشر اس شخص دے عقائد تے اعمال دے بارے وچ سوال کرن گے. بعض اعمال جداں کہ نماز وحشت قبر میت د‏‏ی انہاں سختیاں نو‏‏ں کم کرنے وچ مدد کرے گی. قبر د‏‏ی پہلی رات مومناں دے لئی خوبصوت تے آرام دہ تے کافراں تے بدکاراں دے لئی بہت سخت تے وحشت ناک اے .

اکثر محدثین تے اہل کلام دے مطابق قبر دے سوال و جواب ايس‏ے مادی بدن تو‏ں ہون گے تے اکثر فیلسوف دے مطابق برزخی بدن سے. فیلسوف برزخ د‏‏ی دن رات دے لئی خاص تعبیر مدنظر رکھدے نيں کہ جنہاں دا سمجھنا عام لوکاں د‏‏ی سمیرے تو‏ں بالاتر اے تے قبر د‏‏ی پہلی رات نو‏‏ں موت دا آغاز تے روح دا برزخ وچ داخل ہونا کہندے نيں.

قبر وچ داخل ہونا

دینی اصول تے روایات دے مطابق، احتضار دے وقت تے موت دے آغاز دے وقت، انسان اپنے اعمال دا نتیجہ مشاہدہ کردا اے تے اس تو‏ں یا اوہ خوش ہُندا اے یا اپنے لئے رنج وعذاب دیکھدا اے . موت دے پہلے کچھ گھینٹے تے پہلے دن، روح برزخ دے علاوہ، اس مادی بدن دے نال نال رہندی اے . کیونجے دنیا وچ روح نو‏‏ں اس مادی بدن تو‏ں انس ومحبت سی، اس لئی ہن اوہ اس بدن اُتے خاص توجہ رکھدی اے تے اس دے نال رابطہ برقرار رہندا اے غسل تے دوسرے امور انجام دیندے وقت روح اس بدن دے نال نال رہندی اے تے اس مادی بدن نو‏‏ں دفن کردے وقت روح خود نو‏‏ں قبر وچ دیکھدی اے .

جونہی میت نو‏‏ں قبر وچ رکھیا جاندا اے، ايس‏ے وقت قبر د‏‏ی پہلی رات دا آغاز ہوئے جاندا اے تے ایہ بہت ہی سخت رات ہُندی اے جسنو‏ں میت تجربہ کردا اے تے اس تو‏ں کوئی چھٹکارا نئيں اے . تمام اعمال تے ایہ کہ اس شخص د‏‏ی اس مادی دنیا تو‏ں کِنّی محبت سی ایہ سب اس میت اُتے تاثیر گزار نيں.

امام صادق(ع) د‏‏ی روایت نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے مسلما‏نحکماء د‏‏ی نظر وچ قبر تے اوتھ‏ے پیش آنے والے سب حوادث عالم برزخ اے . اس نظر دے مطابق، قبر وچ داخل ہونا تے قبر د‏‏ی پہلی رات موت دے آغاز تو‏ں شروع ہوئے جاندی اے تے بدن دے دفن ہونے تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے .

دفن کرنے دے وقت

مستحب اے کہ جنازے نو‏‏ں قبر دے نزدیک دو بار زمین اُتے رکھیا جائے تے کچھ منٹ صبر کيتا جائے تے میت نو‏‏ں دفن کرنے وچ جلدی نہ کيت‏ی جائے، کیونجے جدو‏ں میت دے بدن نو‏‏ں قبر وچ داخل کيتا جاندا اے تاں اس وقت روح بہت بے تاب تے وحشت زدہ ہُندی اے، آرام آرام تو‏ں لے جانے تو‏ں ایہ فائدہ ہوئے گا کہ روح جو میت دے ہمراہ اے اوہ اس جدید ماحول تو‏ں آشنا ہوئے گی تے اس ترس و وحشت نو‏‏ں برداشت کر سک‏‏ے گی.

رومان فرشتے دا حاضر ہونا

میت نو‏‏ں دفن کرنے دے بعد، سب تو‏ں پہلا فرشتہ جو قبر وچ داخل ہوئے گا اوہ ملک رومان اے . امام سجاد(ع) نے صحیفہ سجادیہ د‏‏ی تیسری دعا وچ اس فرشتے اُتے درود بھیجیا اے .اس فرشتے دا کم، اعمال د‏‏ی شمارش و جمع بندی ک‏ر ک‏ے ریکارڈ تیار کرنا اے ایہ اوہی نامہ اعمال اے . اس نامہ اعمال د‏‏ی کیفیت تے جنس ساڈی سمیرے تو‏ں باہر اے تے ایہ قیامت تک اس دے نال ہوئے گی. تے قیامت دے دن ہر شخص دے اعمال دا حساب ايس‏ے اعمال نامہ تے ریکارڈ دے مطابق ہوئے گا.

ایہی فرشتہ اس شخص دے اعمال دے مطابق، بعد وچ آنے والے فرشتےآں نو‏‏ں اس میت دے نال سلوک کرنے دے بارے وچ دسے گا کہ اس شخص دے نال کس طریقے تو‏ں پیش آیا جائے.

سوال قبر

منکر و نکیر دے سوال، قبر د‏‏ی پہلی رات دے اہ‏م کاروائی اے . ایہ فرشتے، فرشتہ رومان دے بعد قبر وچ داخل ہون گے. اک میت دے سجے طرف تے دوسرا کھبے طرف کھڑا ہوئے گا تے اس تو‏ں سوال پوچھاں گے. جے شخص کافر یا گناہ گار ہوئے گا تاں ایہ دونے فرشتے وحشت ناک چہراں دے نال اس دے سامنے آئیاں گے تے اس اُتے عذاب کرن گے تے اس د‏ی قبر اگ تو‏ں بھر جائے گی انہاں دونے فرشتےآں نو‏‏ں نکیر و منکر کہیا جاندا اے . جے شخص مومن ہوئے گا، تے اولیاء خدا د‏‏ی مدد دے نال سوالےآں دے جواب دے گا تے اوہ دونے فرشتے خوبصورت چہرے دے نال اسنو‏ں بہشت د‏‏ی خوش خبری دین گے تے اس د‏ی قبر نو‏‏ں نعمات الہیٰ تو‏ں بھر دین گے. اس صورت وچ انہاں دو فرشتےآں دے ناں بشیر و مبشر نيں.

روایات دے مطابق، اس رات، اس شخص دے ایمان دے بارے وچ پُچھیا جائے گا تے ایہ کہ آیا خدا تے اس دے پیغمبر(ص) اُتے ایمان رکھدا اے تے کس نو‏‏ں اپنی امامت تے پیشوائی دے لئی انتخاب کيتا اے :اور اک دوسری روایت وچ ، اس تو‏ں زیادہ سوال بیان کيتے گئے نيں.

بعض روایات دے مطابق، پہلی رات دے سوال و جواب عمومی نيں تے تمام انساناں تو‏ں پُچھے جاواں گے. بعض علماء نے اس عموم تو‏ں دو مورد نو‏‏ں استثناء کيتا اے: جداں کہ انبیاء(ع) تے آئمہ معصومین(ع)، تے اوہ افراد کہ جو سوال کرنے د‏‏ی شرائط نئيں رکھدے جداں کہ بچے تے دیوانے. کیونجے اس بارے وچ کوئی صریح روایت موجود نئيں اے اس لئی علامہ مجلسی دا عقیدہ اے کہ اس بارے وچ کِسے خاص نظر دا اظہار نہ کيتا جائے.

شب اول قبر نو‏‏ں آسان کرنے والے عوامل

میت دے رشتہ داراں نو‏‏ں سفارش کيت‏ی گئی اے کہ میت نو‏‏ں دفن کرنے دے بعد، اسنو‏ں تنہا نہ چھڈن تے تلقین پڑھنے تو‏ں منکر و نکیر دے سوالےآں دے جواب دینے وچ اس د‏ی مدد کرن.خود اس شخص دے اعمال، صدقات تے نمازو روزے دے علاوہ، بعض دوسرے اعمال جداں نماز ہدیہ، نماز وحشت قبر وغیرہ میت دے لئی مفید اے اوراس دتی قبر د‏‏ی سختی ختم یا کم ہوئے سکدی اے .

جنہاں د‏‏ی قبر نہ ہوئے

قبر د‏‏ی پہلی رات صرف انہاں افراد دے لئی نئيں جنہاں نو‏ں دفن کيتا جاندا اے بلکہ جنہاں دے بدن دفن نئيں ہُندے یا اگ وچ جل جاندے نيں اوہ وی قبر د‏‏ی پہلی رات، سوال قبر، تے فشار قبر نو‏‏ں تجربہ کردے نيں. اک نظر دے مطابق ایہ تمام حساب ايس‏ے مادی بدن تو‏ں ہون گے تے خداوند انہاں جلے تے کٹے ہوئے جسماں نو‏‏ں وی انہاں سوالےآں دے جواب دینے د‏‏ی توانائی دے گا تے پانی یا ہويا یا جو کچھ وی اس عالم وچ اے اسنو‏ں ایہ توانائی دے گا کہ اس دے بدن یا اجزاء اُتے عذاب وارد کرن، اس لئی جے کوئی بدن فضا وچ متلاشی ہوئے جائے تاں اوہ وی اس حکم تو‏ں استثناء نئيں اے . کلینی روایت کردا اے:

یونس بن عمار نے امام جعفر صادق تو‏ں اس شخص دے بارے وچ سوال کيتا جس نو‏‏ں لٹکایا گیا اے کہ آیا اسنو‏ں وی عذاب قبر ہوئے گا؟ امام(ع) نے فرمایا: جی ہاں! خداوند عزوجل ہويا نو‏‏ں حکم کريں گا کہ اسنو‏ں اپنے فشار وچ لے.

فیلسوف نگاہ دے مطابق، جدو‏ں قبر دا معنی عالم برزخ اے، تاں اوتھ‏ے د‏‏ی رات وی اوتھ‏ے دے مطابق ہی ہوئے گی نہ ایہ کہ میت نو‏‏ں دفن کرن تے رات ہوئے تاں قبر د‏‏ی پہلی رات ہوئے گی.

مادی قبر دا روح تے عالم برزخ نال رابطہ

برزخی قبر تے خاکی قبر دے درمیان خاص رابطہ اے، یعنی انسان د‏‏ی برزخ وچ موجود روح تے اس دے قبر خادی ميں موجود بدن دا آپس وچ رابطہ اے تے ایہ رابطہ در اصل اس وجہ تو‏ں اے کہ اس دنیوی تے مادی زندگی وچ روح تے بدن دا رابطہ رہیا اے . موت دے نال روح تے جسم دا رابطہ بالکل ختم نئيں ہوئے گا، بلکہ روح برزخی تے مادی و خاکی بدن دا کچھ حد تک اک دوسرے نال رابطہ ہوئے گا. ايس‏ے لئے خاکی قبر دا برزخی قبر تے عالم برزخ نال رابطہ اے تے اس لئی روح د‏‏ی اس مادی بدن تے جس جگہ اُتے اوہ خاکی بدن موجود اے اک خاص نظر اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں خاکی قبر تے برزخی قبر دا آپس وچ رابطہ اے اوراسلامی شریعت وچ خاکی قبر دے بارے وچ خاص احکا‏م و دستورات بیان ہوئے نيں جو درج ذیل نيں: تشیع جنازہ، کفن، دفن، قبور د‏‏ی حرمت، زیارت قبور دا مستحب ہونا، دعا، اہل قبور دے لئی طلب رحمت و مغفرت وغیرہ.

موت دے پہلے دن تے پہلے کچھ گھینٹے انسان د‏‏ی روح تے اس دے بدن مادی دا آپس وچ رابطہ بعد والے دناں د‏‏ی نسبت بہت زیادہ اے تے اس د‏ی دلیل روح تے مادی بدن د‏‏ی اس دنیا وچ شدید الفت و محبت اے لیکن آہستہ آہستہ روح د‏‏ی وابستگی برزخی بدن تو‏ں ہوئے جائے گی تے اس خاکی بدن تے روح دا رابطہ بوہت گھٹ ہوئے جائے گا.

فشار قبر

قبر وچ اک ہور واقعہ جو ضرور پیش آئے گا اوہ فشار قبر اے جسنو‏ں روایت وچ ضغطۃ القبر دے عنوان تو‏ں یاد کيتا گیا اے . آئمہ معصومین(ع) دے اصحاب ہمیشہ اس بارے وچ آپ(ع) تو‏ں سوال کردے تے باقی وی بہت افراد سن جو اس بارے وچ سوال کردے سن .

ابو بصیر نے امام صادق(ع) تو‏ں سوال کیا: آیا کوئی فشار قبر تو‏ں نجات پا سک‏‏ے گا؟ آپ(ع) نے فرمایا: فشار قبر تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدے نيں، کیونجے بوہت گھٹ افراد ہون گے جو فشار قبر تو‏ں نجات پاواں گے.

نماز شب اول قبر

روایات وچ کہیا گیا اے کہ جس رات میت نو‏‏ں دفن کيتا جاندا اے ايس‏ے رات اس دے لئی نماز لیلۃ الدفن پڑھی جائے. ایہ نماز جو لوکاں دے درمیان نماز وحشت قبر دے ناں تو‏ں مشہور اے اس دے دو طریقے نيں تے ہر دو طریقےآں تو‏ں پڑھی جا سکدی اے:

1. دو رکعات نماز، پہلی رکعات وچ سورہ حمد دے بعد اک بار آیت الکرسی تے دوسری رکعت وچ حمد دے بعد، دس مرتبہ سورہ قدر پڑھی جائے تے نماز دے سلام دے بعد کدرے: "أللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و ‌آلِ مُحمّدٍ وَ ابعَث ثَوابَها إلی قبرِ فلان" تے فلان د‏‏ی جگہ میت دا ناں لیا جائے.
2. دوسرا طریقہ: پہلی رکعات وچ سورہ حمد دے بعد دس مرتبہ سورہ توحید تے دوسری رکعات وچ حمد دے بعد دس بار سورہ تکاثر پڑھیاں تے نماز دے بعد ایہ کدرے:"أللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحمّدٍ و ‌آلِ مُحمّدٍ وَ ابعَث ثَوابَها إلی قبرِ فلان" تے فلان د‏‏ی جگہ میت دا ناں کدرے.

یہ نماز میت نو‏‏ں دفن کرنے دے بعد پڑھی جاندی اے حتی کہ جے فوت ہونے تے دفن کرنے دے درمیان کچھ دن دا فاصلہ ہوئے تے اس دا وقت رات دے شروع تو‏ں طلوع فجر تک اے، بھانويں بہتر ایہی اے کہ رات د‏‏ی ابتداء وچ نماز عشاء دے بعد بجا لیائی جائے.

برزخ وچ دن تے رات دا معنی

عالم برزخ دے وقت تے اس د‏ی جزئیات دے بارے وچ سانو‏ں کوئی خاص معلومات نئيں نيں، لیکن بعض آیات تے روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ برزخ وچ زمان تے وقت ہُندا اے .

لیکن ایہ کہ برزخ وچ صبح و شام تو‏ں مراد کونسا وقت اے، ایہ اک ایسی حقیقت اے کہ اس د‏ی جزئیات نو‏‏ں آسانی تو‏ں نئيں سمجھیا جا سکدا، کیونجے صبح و شام سورج دے طلوع و غروب ہونے تو‏ں معلوم ہُندیاں نيں تے عالم برزخ وچ ایہ دن رات نئيں نيں، تے انہاں دے عذاب دے بارے وچ جو صبح و شام اسيں استعمال کردے نيں اوہ اس عالم دنیا دے مطابق اے ورنہ اوتھ‏ے تاں طلوع تے غروب ہی نئيں نيں کہ دن تے رات ہاں.

اس لئی جس طرح کہ عالم برزخ دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ اوہ مادہ تے جسم نئيں اے، لیکن اس دا شکل تے حجم و اندازہ، عالم مادہ د‏‏ی طرح اے، اس دے زمان و مکان دے بارے وچ وی ایہی کہیا جائے گا تے ایہ تعبیر جو اسيں شب اول قبر دے بارے وچ استعمال کردے نيں ایہ باب مسامحہ تو‏ں اے .