اصول

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

اصول‌ دین‌، اسلام دے انہاں بنیادی اعتقادات نو‏‏ں کہیا جاندا اے جنہاں اُتے اعتقاد رکھنا مسلما‏ن ہونے دے لئی شرط ا‏‏ے۔ اسلامی تعلیمات وچ توحید، نبوت تے معاد اصول دین وچ شام‏ل نيں۔ تمام اسلامی مذاہب انہاں تن اصولاں اُتے اعتقاد رکھدے نيں۔ البتہ بعض ایداں دے اصول وی نيں جنہاں نو‏ں بعض مذاہب قبول کردے نيں جس د‏‏ی بنیاد اُتے اوہ دوسرے مذاہب تو‏ں ممتاز ہُندے نيں۔ اصول دین دے مقابلے وچ عملی احکا‏م نو‏‏ں فروع دین کہیا جاندا ا‏‏ے۔

شیعہ مذہب دے اصول دین وچ درج بالا تن بنیادی اصولاں دے علاوہ امامت تے عدل وی شام‏ل نيں۔ اصول دین د‏‏ی شناخت مسلماناں دے نزدیک واجب اے لیکن آیا اس سلسلے وچ یقین لازمی اے یا ظن و گمان کافی اے ؟ علماء دے درمیان اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اصول دین وچ تقلید دے جائز ہونے تے نہ ہونے وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ اکثر علماء اصول دین اُتے یقین دے نال ایمان رکھنے نو‏‏ں ضروری سمجھدے نيں ايس‏ے بنا اُتے اصول دین وچ تقلید نو‏‏ں جائز نئيں سمجھدے نيں۔

اصول دین دے معنی

اصول دین اک کلامی اصطلاح اے جو فروع دین دے مقابلے وچ استعمال ہُندی اے تے اس دا اطلاق اعتقادات دے اس مجموعے اُتے ہُندا اے جو دین اسلام د‏‏ی اساسنو‏ں تشکیل دیندے نيں تے ہر مسلما‏ن نو‏‏ں انہاں اُتے عقیدہ تے یقین رکھنا پڑدا اے ورنہ اوہ مسلما‏ن شمار نئيں ہُندا اے ؛ یعنی اصول دین وچو‏ں ہر اک دا انکار موجب کفر تے باعث عذاب خداوندی ا‏‏ے۔

یہ اصطلاح دو معانی دے لئی استعمال ہُندی اے:

• اصول دین دا لفظ فروع دین دے مقابلے وچ تمام اسلامی اعتقادات دے لئی بولا جاندا اے ۔ اس صورت وچ اصول دین وچ اوہ تمام اعتقادی مسائل شام‏ل ہونگے جنہاں وچ غور و فکر کرنا مطلوب اے تے فروع دین وچ اوہ تمام مسائل شام‏ل ہونگے جنہاں دا انجام دینا یا ترک کرنا مطلوب ا‏‏ے۔

• اصول دین دا لفظ "توحید، عدل،نبوت، امامت تے قیامت" یا "توحید، نبوت تے قیامت" دے مجموعے دے لئی استعمال ہُندا اے البتہ عام طور اُتے توحید، نبوت تے قیامت نو‏‏ں "اصول دین" تے عدل تے امامت نو‏‏ں اصول مذہب کہیا جاندا اے ۔

اصول دین دا لفظ بھانويں موجودہ شیعہ علم کلام تے انہاں د‏ی ہور علوم د‏‏ی کتاباں وچ " توحید،عدل ،نبوت، امامت تے قیامت" دے لئی استعمال ہُندا اے لیکن سید مرتضی نے اس لفظ نو‏‏ں معتزلہ دے نزدیک اعتقادات دے اک مجموعے: توحید،عدل ، وعد ووعید، منزلہ بین المنزلتین تے امر بالمعروف و النہی عن المنکر، دے لئی ذکر کيتا ا‏‏ے۔۔ معتزلی علماء دے نزدیک انہاں نو‏ں ہی "اصول خمسہ" دے ناں تو‏ں تعبیر کيتا جاندا اے ۔ ۔ ہور سید مرتضی نے کہیا کہ متاخرین اصول دین وچ صرف توحید تے عدل شمار کردے نيں ۔ ۔لیکن اس دے نال ہی بعض ہور کتاباں وچ اصول دین د‏‏ی تعداد چار : توحید ، عدل، نبوات تے شرائع ذکر ہوئی اے ۔

وجۂ تسمیہ

• شیعہ متکلمین دے مطابق حدیث، فقہ تے تفسیر جداں دوسرے تمام دینی علوم "اصول دین" د‏‏ی بنیاد اُتے استوار نيں کیونجے تمام دینی علوم رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صداقت اُتے موقوف نيں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی صداقت رسول بھیجنے والے دے وجود، اس د‏ی صفات تے اس د‏ی عدالت دے اثبات اُتے موقوف ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں اعتقادات نو‏‏ں "اصول دین" دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔

• اس مشہور معنی دے علاوہ بعض ادوار وچ علم کلام نو‏‏ں "اصول دین" وی کہیا جاندا رہیا اے ۔۔

کتاب و سنت د‏‏ی روشنی وچ اصول دین

اصول دین د‏‏ی اصطلاح متکلمین نے وضع د‏‏ی اے تے قرآن یا حدیث نے دینی تعلیمات نو‏‏ں اصول تے فروع وچ تقسیم نئيں کيتا ا‏‏ے۔

البتہ احادیث وچ ایداں دے اشارے ملدے نيں کہ اسلام کچھ اصول تے مبادیات اُتے استوار اے ؛ مثال دے طور اُتے امام صادق علیہ السلام تو‏ں پُچھیا گیا کہ "اسلام دے اصول کیہ نيں تے کن امور د‏‏ی معرفت واجب اے جنہاں وچ کوتاہی تے قصور د‏‏ی وجہ تو‏ں انسان دا دین تے عقیدہ فاسد ہوجاندا اے تے جے کوئی انہاں د‏‏ی معرفت حاصل کرے تاں اس دا دین و عقیدہ صحیح ہُندا اے تے اس دا عمل مقبول بارگاہ ربانی اے ؟ فرمایا: ایہ کہ اوہ توحید (تے اللہ د‏‏ی وحدانیت) تے محمد(ص) د‏‏ی نبوت د‏‏ی گواہی دے؛ جو کچھ آپ(ص) خدا د‏‏ی جانب تو‏ں لیائے نيں اس د‏ی تصدیق کرے، اپنے اموال وچ وجوب زکوۃ دا اقرار کرے تے زکات ادا کرے، تے آل محمد(ص) د‏‏ی ولایت دا اقرار کرے۔

یا اک حدیث وچ امام باقر(ع) تو‏ں مروی اے کہ اسلام دے پنج ستون نيں: نماز، زكات، روزہ، حج تے ولایت، تے ولایت سب تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ [جو انہاں دے قیام و نفاذ د‏‏ی ضمانت اے ]۔ ایہ احادیث جو ائمۂ شیعہ تو‏ں منقول نيں، بتا رہیاں نيں کہ دین تو‏ں متعلق معارف و تعلیمات دا اک حصہ ایسا اے کہ انہاں اُتے یقین نہ رکھنا انکار دین دے مترادف (ہم معنی) اے، جدو‏ں کہ انہاں تعلیمات دا اک حصہ اس تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔

اصول دین وچ یقین یا ظن

اس وچ کِسے قسم دا اختلاف نئيں اے کہ اصول دین اُتے ایمان رکھنا لازمی اے لیکن بحث اس وچ اے کہ کیہ اصول دین اُتے ایمان یقینی تے قطعی و جزمی علم اُتے استوار ہونا چاہیدا یا صرف ظنی (تے گمان غالب اُتے مبنی) معرفت کافی اے ؟ تے جے اصول دین اُتے ایمان نو‏‏ں قطعی علم اُتے استوار ہونا چاہیدا تاں کیہ ایہ علم دلیل و برہان دے ذریعے حاصل ہونا چاہیدا یا تقلید دے ذریعے حاصل ہونے والا علم کافی اے ؟ تے اس سلسلے وچ اقوال مختلف نيں۔ اکثریت د‏‏ی رائے اے کہ اصول دین اُتے ایمان یقینی تے جزمی معرفت اُتے استوار ہونا چاہیدا تے ظنی معرفت کافی نئيں ا‏‏ے۔ شہید ثانی دے بقول اس نظریئے د‏‏ی سند اوہ آیات تے احادیث نيں جنہاں وچ ظن تے گمان د‏‏ی پیروی نو‏‏ں مذموم قرار دتا گیا اے جداں کہ :

• سورہ یونس آیت 36:

وَمَا يَتَّبِعُ أَكْثَرُهُمْ إِلاَّ ظَنّاً إَنَّ الظَّنَّ لاَ يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً۔
ترجمہ: تے انہاں وچو‏ں زیادہ تر ایداں دے نيں جو نئيں پیروی کردے مگر اک طرح دے گمان کی، بلاشہ گمان حق تک پہنچنے وچ کچھ فائدہ نئيں دیندا۔

• سورہ انعام آیت 116:

وَإِن تُطِعْ أَكْثَرَ مَن فِي الأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَن سَبِيلِ اللّهِ إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ۔
ترجمہ: تے اس زمین دے رہنے والےآں د‏‏ی اکثریت دا جے تسيں کہنا مانو تاں اوہ توانو‏‏ں اللہ دے راستے تو‏ں بھٹکا دین گے، اوہ صرف گمان د‏‏ی پیروی کردے نيں تے صرف قیاس آرائیاں ہی کردے نيں۔

• سورہ جاثیہ آیت 24:

وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ۔
ترجمہ: تے انہاں نے کہیا کہ نئيں اے سوا اس دنیوی زندگی دے ایہی مرنا اے، ایہی جینا اے تے سانو‏ں ہلاک نئيں کرے گا مگر ایہی دور زمانہ حالانکہ انہاں نو‏ں اس دا کوئی علم نئيں اے، نئيں رکھدے اوہ مگر اک وہم وگمان۔

اس رائے دے مقابلے وچ بعض محققاں نے ظن قوی (یا گمان غالب) نو‏‏ں کافی گردانا اے تے کہیا اے کہ کہ ظنِ قوی سکو‏ن نفس دا سبب ہُندا اے تے شارع مقدس دے نزدیک وی علم معتبر اوہی اے جو سکو‏ن نفس دا سبب بنے۔۔ چنانچہ جو کچھ اصول دین اُتے ایمان دے سلسلے وچ لازمی اے اوہ اطمینان اے جو "یقینِ عرفی" وی کہلاندا ا‏‏ے۔ یقین عرفی وچ مخالف امکان نو‏‏ں مکمل طور اُتے خارج نئيں کيتا جاندا لیکن چونکہ ایہ احتمال تے امکان ضعیف ہُندا اے ايس‏ے لئے اسنو‏ں لائق اعتنا نئيں سمجھیا جاندا جدو‏ں کہ "یقینِ منطقی بالمعنی الأخصّ" وچ مخالف امکان مکمل طور اُتے خارج سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

اصول دین وچ تحقیق یا تقلید‌

بوہت سارے علماء د‏‏ی رائے دے مطابق اصول دین وچ تقلید جائز نئيں اے تے اصول دین د‏‏ی شناخت دے لئی تحقیق ضروری ا‏‏ے۔ اس رائے اُتے اجماع دا دعوی وی کيتا گیا ا‏‏ے۔۔

اصول دین وچ تقلید دے عدم جواز اُتے اک استدلال:

"مقلد یا تاں اپنے مقلَد دے بر حق ہونے اُتے واقف اے یا واقف نئيں اے ؛ جے واقف نئيں اے تاں اس صورت وچ اوہ اس دے خطاکار ہونے نو‏‏ں ممکن سمجھدا اے، چنانچہ اس فرض وچ اس د‏ی تقلید قبیح اے، کیونجے اوہ خود وی جہل و خطا تو‏ں محفوظ نئيں اے ؛ جے اوہ جاندا اے کہ اس دا مقلَد برحق اے تاں ایہ دو صورتاں تو‏ں خارج نہيں اے: یا ایہ کہ ایہ آگہی تے واقفیت اسنو‏ں بپینڈو طور پرحاصل ہوئی اے یا اوہ تحقیق دے ذریعے اس آگہی تک پہنچیا اے ؛ انہاں دو صورتاں وچ پہلی شق باطل اے تے دوسری شق وچ یا مقلَد دے برحق ہونے د‏‏ی دلیل غیر تقلیدی اے یا فیر تقلید دے ذریعے حاصل ہوئی اے ؛ جے تقلید تو‏ں حاصل ہوئی اے تاں انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد د‏‏ی کوئی انتہا نہ ہوئے گی جنہاں د‏‏ی تقلید ضروری اے ؛ پس صرف واحد فرضِ معقول (Reasonable assumption) ایہ اے کہ اوہ شخص دلیل و برہان دے ذریعے اس نتیجے اُتے پہنچیا اے کہ اس دا مقلَدبرحق اے، تے ایہ تقلید نئيں بلکہ تحقیق اے پس اصول دین وچ تقلید جائز نئيں ا‏‏ے۔

امامیہ دے نزدیک‌ اصول‌ دین‌

مشہور رائے ایہ اے کہ اصول دین تن موضوعات اُتے مشتمل نيں: توحید، نبوت تے معاد (یا قیامت)؛ اُتے عدل تے امامت نو‏‏ں وی اصول دین وچ شام‏ل کرنا چاہیدا۔ بلفظاں ہور جے کوئی اصول دین وچو‏ں اک دا انکار کرے اوہ کافر اے ؛ لیکن جے اول الذکر تن اصولاں دا اقرار کرے تے عدل و امامت دا منکر ہوئے تاں اوہ کافر نئيں لیکن اوہ شیعہ وی نئيں ا‏‏ے۔

جمہور شیعہ متکلمین دے مطابق متذکرہ پنج اصول د‏‏ی مختصر توضیح تھلے لکھے اے:

• توحید:

تفصیلی مضمون:توحید

مکت‏‏ب ِ تشیع وچ اللہ د‏‏ی معرفت تے اس حقیقت د‏‏ی تصدیق کرنا کہ اوہ ازل تو‏ں اے تے ہمیشہ موجود رہے گا،عقیدۂ توحید کہلاندا اے ہور اوہ اپنی ذات وچ واجب الوجود اے ؛ اللہ د‏‏ی صفات ثبوتیہ جداں علم و حیات و قدرت..... د‏‏ی تصدیق کرنا، صفات سلبیہ جداں جہل و عجز و بے بسی .... تو‏ں اس ذات د‏‏ی نفی کرنا؛ اس حقیقت اُتے یقین رکھنا کہ خدا د‏‏ی صفات ثبوتیہ اس د‏ی ذات اُتے عارض تے ودھ نئيں نيں بلکہ عین ذات نيں ۔

• عدل:

تفصیلی مضمون:عدل

یہ اعتقاد رکھنا کہ اللہ ظالم نئيں بلکہ اوہ عادل اے ۔ اوہ نہ تاں اپنے فیصلے وچ کِسے اُتے ظلم کردا اے تے نہ اپنے حکم وچ کِسے اُتے زیادتی ہی کردا اے ۔اطاعت کرنے والےآں نو‏‏ں ثواب عطا کردا اے تے گناہ کرنے والےآں نو‏‏ں سزا دیندا اے ہور اپنے بندےآں اُتے انہاں د‏ی طاقت تے قدرت تو‏ں زیادہ ذمہ داری نئيں ڈالتا اے ۔کسی قسم دا ٹکراؤ نہ ہوئے تاں اوہ قادر تے عالم ہونے دے باوجود حُسن یعنی اچھائی نو‏‏ں ترک نئيں کردا تے قبیح نو‏‏ں انجام نئيں دیندا اے کیونجے اوہ اچھے فعل د‏‏ی اچھائی نو‏‏ں جاندے ہوئے انجام دینے تے برے فعل د‏‏ی برائی نو‏‏ں جاندے ہوئے قبیح (برے) فعل دے ترک کرنے اُتے قدرت رکھدا اے ۔

• نبوت:

تفصیلی مضمون:نبوت

اس حقیقت د‏‏ی تصدیق کرنا کہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اللہ دے نبی و پیغمبر نيں تے اوہ جو کچھ وی وحی دے عنوان تو‏ں لیائے نيں برحق ا‏‏ے۔ البتہ اس موضوع وچ اختلاف پایا جاندا اے کہ جو کچھ آپ(ص) خدا د‏‏ی طرف تو‏ں لیائے نيں اس د‏ی اجمالی تصدیق کافی اے یا ایہ کہ ایہ تصدیق تفصیلی ہونی چاہیدا۔ قابل ذکر اے کہ بعض علمائے امامیہ دا کہنا اے کہ رسول اللہ(ص) د‏‏ی عصمت تے ختم نبوت د‏‏ی تصدیق وی لازمی ا‏‏ے۔

• امامت:

تفصیلی مضمون:امامت

یعنی بارہ اماماں د‏‏ی امامت د‏‏ی تصدیق کرنا۔ تمام شیعہ متکلمین دا اجماع اے ایتھ‏ے تک کہ ایہ اصول اس مذہب د‏‏ی ضروریات دے زمرے وچ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ائمہ(ع) سب دے سب معصوم تے حافظ شریعت نيں تے اوہ انساناں نو‏‏ں حقیقت دا راستہ دکھاندے نيں تے لازمی اے کہ انہاں سب د‏‏ی اطاعت کرن۔ البتہ امام زمانہ(عج) زندہ تے غائب نيں تے اک دن اللہ دے اذن تو‏ں ظہور کرن گے [اور زمین نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں اُتے کرن گے جس طرح کہ ایہ ظلم و جور تو‏ں اُتے ہوچک‏ی ہوئے گی]۔

• قیامت:

تفصیلی مضمون:قیامت

اس اصول دے مطابق انسان موت دے بعد زندہ ہونگے تے انہاں دے اچھے تے برے اعمال دا حساب ہوئے گا۔ عام مسلما‏ن معاد دے جسمانی ہونے دے قائل نيں؛ یعنی موت دے بعد د‏‏ی زندگی وچ انساناں دے اخروی بدن جسمانی بدن ہوئے گا۔

حوالے

مآخذ

• آمدی‌، علی‌، الاحكام‌ فی‌ اصول‌ الاحكام‌، بہ كوشش‌ ابراہیم‌ عجوز، بیروت‌، 1405ہجری/1985عیسوی۔
• ابن‌ تیمیہ، احمد، موافقہ صحیح‌ المنقول‌ لصریح‌ المعقول‌، بیروت‌، 1405ہجری/1985عیسوی۔
• ابن‌ میثم‌ بحرانی‌، میثم‌، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الكلام‌، به‌ كوشش‌ احمد حسینی‌ و محمود مرعشی‌، تہران‌، 1406ہجری۔
• ابن‌ ندیم‌، الفہرست‌۔
• ابو اسحاق‌ شیرازی‌، ابراہیم‌، التبصرة فی‌ اصول‌ الفقہ، بہ كوشش‌ محمدحسن‌ هیتو، دمشق‌، 1403ہجری/1983عیسوی۔
• ابو الحسین‌ بصری‌، المعتمد فی‌ اصول‌ الفقہ، بہ كوشش‌ محمد حمیدالله‌ و دیگران‌، دمشق‌، 1385ہجری/1965عیسوی۔
• اشعری‌، علی‌، رسالہ فی‌ استحسان‌ الخوض‌ فی‌ علم‌ الكلام‌، حیدر آباد دكن‌، 1400ہجری/1979عیسوی۔
• بخاری‌، محمد، صحیح‌، استانبول‌، 1981عیسوی۔
• بغدادی‌، عبدالقاہر، اصول‌ الدین‌، بیروت‌، 1401ہجری/1981عیسوی۔
• بخاری‌، الفرق‌ بین‌ الفرق‌، بہ كوشش‌ محمد زاہد كوثری‌، قاہره‌، 1367ہجری/1948عیسوی۔
• جرجانی‌، علی‌، شرح‌ المواقف‌، قاہره‌، 1325ہجری/1907عیسوی۔
• سراج‌الدین‌ ارموی‌، محمود، التحصیل‌ من‌ المحصول‌، بہ كوشش‌ عبدالحمید ابو زنید، قاہره‌، 1393ہجری/1973عیسوی۔
• سید مرتضی‌، علی‌، الذخیرة، بہ كوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، 1411ہجری۔
• شہید ثانی‌، زین‌ الدین‌، حقائق‌ الایمان‌، بہ كوشش‌ مہدی‌ رجائی‌، قم‌، كتابخانہ آیت‌ الله‌ مرعشی‌۔
• شہید ثانی‌، زین‌الدین‌، حقائق‌ الایمان‌، چ‌ سنگی‌، مجموعہ الرسائل‌، قم‌، 1304ہجری۔
• طالقانی‌، نظرعلی‌، كاشف‌ الاسرار، بہ كوشش‌ مہدی‌ طیب‌، تہران‌، 1373ہجری شمسی۔
• شیخ طوسی‌، محمد بن حسن، الاقتصاد فيما يتعلق بالاعتقاد؛ قم‌، 1400ہجری۔
• علامہ حلی‌، حسن‌، شرح‌ باب‌ حادی‌ عشر، تہران‌، 1370ہجری شمسی۔
• علامہ حلی‌، كشف‌ الفائدے، مجموعہ الرسائل‌، قم‌، 1404ہجری۔
• فخر الدین‌ رازی‌، اصول‌ دین‌، چہارده‌ رسالہ، بہ كوشش‌ محمد باقر سبزواری‌، تہران‌، 1340ہجری شمسی۔
• فخرالدین‌ رازی‌، كتاب‌ الاربعین‌ فی‌ اصول‌ الدین‌، حیدرآباد دكن‌، 1353ہجری۔
• قرآن‌ كریم‌؛ ترجمہ از سید علی نقی نقوی (نقن)۔
• قرافی‌، احمد، شرح‌ تنقیح‌ الفصول‌، بہ كوشش‌ طہ عبدالرئوف‌ سعد، بیروت‌، 1393ہجری/1973عیسوی۔
• كلینی‌، محمد، الاصول‌ من‌ الكافی‌، بہ كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، تہران‌، 1388ہجری۔
• مانكدیم‌، [ تعلیق‌ ] شرح‌ الاصول‌ الخمسة، بہ كوشش‌ عبدالكریم‌ عثمان‌، نجف‌، 1383ہجری/1963عیسوی۔
• معتقد الامامیہ، بہ كوشش‌ محمد تقی‌ دانش‌ پژوه‌، تہران‌، 1339ہجری شمسی۔
• میرزای‌ قمی‌، ابو القاسم‌، اصول‌ دین‌، بہ كوشش‌ رضا استادی‌، تہران‌، مسجد جامع‌۔
• میرزای‌ قمی‌، ابوالقاسم‌، قوانین‌ الاصول‌، تہران‌، 1303ہجری۔
• انیس الموحدین، مل امہدی نراقی، انتشارات پیام مہدی (عج)، قم، 1386ہجری شمسی۔
• حقائق الإیمان، زین الدین العاملی، منشورات مكتبہ المرعشی، قم، 1409ہجری۔
• ابو جعفر محمد بن محمد حسن طوسي، معروف بہ خواجہ نصير الدين طوسي و محقق طوسی، (متوفٰی 672 ہجری)، تلخيص المحصل، انتشارات اسماعيليان، (1414ہجری)۔
• مصطفى بن عبدالله الشہير بحاجي خليفہ، كشف الظنون عن اسامى الكتب والفنون، تحقیق: شہاب الدین مرعشی نجفی، دار إحياء التراث العربي بيروت – لبنان۔
• السيد عبد اللّه شبر (متوفی 1370ہجری)، حق الیقین في معرفہ أصول الدین، المطبوع في مطبعہ دار النشر والتأليف نجف، سنة 1360ہجری۔