تقلید
فائل:رساله عملیه.jpg | |
نماز | |
---|---|
واجب نمازاں | یومیہ نمازاں • نماز جمعہ • نماز عید • نماز آیات • نماز میت |
مستحب نمازاں | نماز تہجد • نماز غفیلہ • نماز جعفر طیار • نماز امام زمانہ • نماز استسقاء • نماز شب قدر • نماز وحشت • نماز شکر • نماز استغاثہ • ہور نمازاں |
ہور عبادات | |
روزہ • خمس • زکات • حج • جہاد امر بالمعروف تے نہی عن المنکر • تولی • تبری | |
احکام طہارت | |
وضو • غسل • تیمم • نجاست • مطہرات | |
مدنی احکام | |
وکالت • وصیت • ضمانت • کفالت • ارث | |
عائلی احکام | |
شادی بیاه • متعہ • تعَدُّدِ اَزواج • نشوز طلاق • مہریہ • رضاع • ہمبستری • استمتاع | |
عدالدی احکام | |
قضاوت • دیّت • حدود • قصاص • تعزیر | |
اقتصادی احکام | |
خرید تے فروخت (بیع) • اجارہ • قرضہ • سود | |
ہور احکام | |
حجاب • صدقہ • نذر • تقلید • کھانے پینے دے آداب • وقف • اعتکاف | |
متعلقہ موضوعات | |
بلوغ • فقہ • شرعی احکام • توضیح المسائل واجب • حرام • مستحب • مباح • مکروہ | |
خداشناسی | |
---|---|
توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل |
فروع | توسل • شفاعت • تبرک |
عدل (افعال الہی) | |
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
نبوت | |
خاتمیت • پیامبر اسلام • اعجاز • عدم تحریف قرآن | |
امامت | |
اعتقادات | عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت |
ائمہ معصومین | |
معاد | |
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
اہم مسائل | |
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت | |
تقلید اسلامی فقہ دی اک اصطلاح دا ناں اے ۔ دین دے فروعی مسائل وچ کِسے دوسرے شخص دے دسے ہوئے احکامات اُتے عمل کرنے نوں تقلید دے ناں توں تعبیر کيتا جاندا اے ۔اسلام دے اکثر مکاتب فروع دین وچ اس شرط دے نال جواز دے قائل نيں کہ جے انسان اس قدر صلاحیت دا مالک نہ ہوئے کہ اوہ قران و سنت توں اسلامی احکام اخذ کر سکے تے نہ اوہ احتیاط اُتے عمل کے سکے تاں ایداں دے شخص دے لئی جائز اے کہ اوہ تقلید اُتے عمل کرے ۔اس مسئلے دے اثبات دے لئی انہاں نے مختلف دلائل ذکر کيتے نيں ۔ لیکن اس دے نال ایہ یاد دہانی وی ضروری اے کہ مذہب تشیع وچ اسلام دے دو حصے بیان کيتے جاندے نيں جنہاں وچوں اک نوں اصول دین جس وچ توحید ،عدل، نبوت، امامت تے قیامت ذکر کيتے جاندے نيں، انہاں وچ تقلید کرنا جائز نئيں اے تے دوسرا حصہ فروع دین کہلاندا اے اس وچ تقلید کرنا ممکن ہُندا اے ۔
لغوی معنی
سودھولفظ تقلید لغوی اعتبار توں قلد توں باب تفعیل اُتے ڈھالیا گیا اے اس دا معنی کسی چیز نوں کسی چیز دے نال لٹکانا اے پہلی چیز نوں تقلید کہیا جاندا اے جداں حج دے موقع اُتے قربانی دے جانور نوں "تقلید البدنہ" کہیا جاندا اے چونکہ اس جانور دے گلے وچ کِسے چیز نوں لٹکایا جاندا اے توں کہ اس دے قربانی دے جانور ہونے دا پتہ چل جائے ۔ قلد حقیقت وچ بٹنے نوں کہندے نيں جداں کہیا جاندا اے "اقلدت الحبل" ميں نے رسی نوں بٹا . ايسے طرح کہندے نيں "قلدت السیفَ" ميں نے تلوار نوں کندھے اُتے لٹکایا ۔ [۱] راغب اصفہانی نے وی ایہی معنی بیان کيتا تے ہور کہیا کہ دھاگے ،چاندی یا کسی تے بٹی ہوئی چیز نوں گلے وچ لٹکانا اے ۔[۲]
اس لفظ دے استعمال کیتی بعض نے ایہ وضاحت دتی اے :
اگر ایہ لفظ کسی چیز نوں لٹکانے دے معنی وچ ہوئے تاں ایہ لفظ دو مفعولاں دی طرف متعدی ہُندا اے جداں کہندے نيں "قلدت الہدی نعلہ"۔
اگر ایہ تبعیت پیروی دے معنی وچ ہوئے تاں وی دو مفعول اس دے لئی مذکور ہُندے نيں لیکن دوسرا مفعول "فی" دے نال استعمال ہُندا اے جداں "قلدتہ فی مشیہ"( ميں نے چلنے وچ اس دتی پیروی کی)کہندے نيں ۔[۳]
اصطلاحی معنی
سودھواہل سنت تے شیعہ علماء نے تقلید دی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں :مثلا
فقہی کتاباں وچ ایہ لفظ دو معنی دے لئی استعمال ہُندا اے :
- حج دیاں قسماں وچوں "حج قران " دے موقع اُتے قربانی دے جانور نوں علامت لگانے نوں "تقلید ہدی" توں تعبیر کردے نيں ۔[۸]
- مجتہد دے فتوے اُتے عمل کردے ہوئے کسی چیز نوں بجا لیانا یا کسی اعتقاد دا اپنے آپ نوں پابند ٹھہرانا اے ۔[۹]۔
وضاحت: احکامات شرعیہ بجا لیانے وچ موضعات دی تشخیص ٌمقلِدْ دے ذمے ہُندی اے جداں نماز دی ادائیگی وچ قبلے نوں معین کرنا ، اوقات نماز ، روزے وچ افطار و سحر دے وقت نوں معین کرناوغیرہ جدوں کہ احکامات وچ مقلِدْ اپنے مقلَد دے فتوی اُتے عمل کردا اے ۔ پس تقلید وچ مقلِد احکامات وچ اپنے مقلَد دی طرف رجوع کردا اے ۔ ہاں جے کوئی شخص نابینا ہوئے تاں اوہ موضوعات وچ وی کسی دوسرے دے کہنے پہ عمل کردا اے۔
[تقلید] تقلیدی مسئلہ نئيں
سودھوہر بالغ تے عاقل شخص نوں اجمالی طور اُتے یقین اے کہ اس دی نسبت کچھ احکام نوں بجا لیانا یا کچھ نوں ترک کرنا ضروری اے ۔ اس وجہ توں عقل مستقل طور اُتے کہندی اے کہ اوہ انہاں احکام نوں بجا لیا کے اپنے آپ نوں بری الذمہ قرار دے ۔پس ہر بالغ تے عاقل شخص نوں چاہیدا کہ اوہ انہاں احکام نوں واقع دے مطابق انجام دے یا انہاں توں دوری اختیار کرے یا ایسی چیز اُتے اعتماد کردے ہوئے انہاں نوں بجا لاواں کہ جس دی حجیت دا اسنوں علم ہوئے توں کہ جے اوہ خطا کرے تاں قیامت دے روز اس دا عذر قابل قبول ہوئے۔ جس چیز دی حجیت قطعی تے یقینی نہ ہوئے ایسی چیز اُتے اعتماد کردے ہوئے احکامات نوں انجام دینا جائز نئيں اے کیونجے غیر یقینی حالت وچ انہاں احکامات نوں بجا لیانے دے باوجود عقاب دا احتمال موجود رہندا اے ۔پس اس بنا اُتے اک عام شخص نوں چاہیدا کہ اوہ اپنے احکامات دی بجا آوری وچ ایداں دے مجتہد دے فتوے اُتے عمل کرے جس دی حجیت دا اسنوں یقین ہوئے ۔ پس ممکن نئيں اے کہ تقلید دا مسئلہ تقلیدی ہوئے بلکہ ضروری اے کہ اوہ اجتہاد دے ذریعے ثابت ہو۔لہذا اصل تقلید برہانی تے دلیل دے نال ہونی چاہیدا۔[۱۰]
دلائل تقلید
سودھوشیعہ فقہاء دے درمیان مشہور اے کہ ہر مکلف دے لئی اجتہاد،احتیاط یا تقلید وچ کِسے اک راہ دا انتخاب کرنا واجب اے ۔فیر اس وجوب وچ اختلاف اے کہ ایہ وجوب شرعی ،وجوب مقدماندی یا وجوب عقلی اے ۔[۱۱]۔
جب کوئی جاہل اس گل کيتی جانب متوجہ ہوئے جاندا اے کہ خدا دی جانب توں اس اُتے کچھ احکامات دا بجا لیانا ضروری اے ۔اس دا انہاں احکامات نوں بجا لیانا علم اُتے موقوف اے جدوں کہ اوہ اس علم نوں حاصل کرنے توں عاجز اے تے احتیاط اُتے وی عمل کرنا اس دے لئی نا ممکن اے تاں ہن اس حال وچ اس دے پاس صرف اک ہی راستہ اے کہ اوہ عالم دی طرف رجوع کرے تے اس دا عالم دی طرف رجوع کرنا اک وجدانی امر اے۔ ۔اگر اوہ عالم دی طرف وی رجوع نہ کرے تاں لازم آندا اے اس دی نسبت باب علم بند ہوئے جائے۔شرعی احکام نوں انجام دینے دے لئی جاہل دا عالم دی طرف رجوع کرنا اک وجدانی اقدام اے یعنی اس دا وجدان عالم دی طرف رجوع کرنے نوں جائز قرار دیندا اے ۔پس جدوں ایہ ثابت ہوئے گیا جاہل دا عالم دی طرف رجوع کرنا اک وجدانی امر اے تاں ہن اسکے لئے دلیل قائم کرنے دی ضرورت اے کیونجے وجدانی امور اولیات وچوں نيں تے اولیات دلیل دے محتاج نئيں ہُندے نيں کیونجے ہر دلیل دی غایت تے انتہا اولیات اُتے ہی ہُندی اے ۔[۱۲]
سیرت دی دو قسماں :عرف تے عقلاء دی سیرت تے متشرعین(دیندار لوکاں)کی سیرت، نيں ۔اگر عرف تے عقلاء دی سیرت پائی جاندی ہوئے تاں اس وچ شارع دے امضاء(حکم جواز) دی ضرورت ہُندی اے لیکن جے سیرت دی دوسری قسم دیندارلوکاں دی سیرت(سیرت متشرعہ ) کسی چیز اُتے موجود ہوئے تاں ایہ سیرت امام معصوم دی رائے دی بیان بیان گر ہُندی اے تے ایہ اجماع عملی اے ۔ اس وچ شارع دی جانب توں امضاء(یعنی حکم جواز) دی ضرورت نہں ہُندی اے۔جاہل دے عالم دی طرف رجوع کرنے وچ اسيں دیکھدے نيں کہ جہلاء نوں جدوں اس گل دا یقین ہوئے جاندا اے کہ خدا دی جانب توں کچھ احکام دا بجا لیانا ضروری اے تے اوہ نہ تاں انہاں احکام دی معرفت حاصل کر سکدے نيں تے نہ اوہ احتیاط اُتے عمل کے سکدے نيں لہذا ایداں دے جہلاء اپنے احکام دینی نوں انجام دینے وچ ہمیشہ علماء دی طرف رجوع کردے نيں۔[۱۳] سیرت متشرعین دے معاملے وچ اس سیرت متشرعہ اُتے آئمہ معصومین دی تائید دا ادعا وی کيتا گیا اے ۔ پس اس گل دے پیش نظر تقلید دے جواز اُتے ایہ قوی ترین دلیل قرار پائے گی۔[۱۴]
آیات
سودھو
- وماکانَ المُؤمِنونَ لِینفِروا کافَّةً فَلَولا نَفَرَ مِن کلِّ فِرقَة مِنهُم طَائِفَةٌ لِیتَفَقَّهوا فِی الدّینِ ولِینذِروا قَومَهُم اِذا رَجَعوا اِلَیهِم لَعَلَّهُم یحذَرون[۱۵]
ترجمہ : تے ایہ نئيں ہوئے سکدا کہ سب دے سب مؤمنین نکل کھڑے ہون، فیر کیوں نہ ہر گروہ وچ اک جماعت نکلے توں کہ اوہ دین دی سمجھ پیدا کرن تے جدوں اوہ واپس آئیاں تاں اپنی قوم نوں ڈراواں توں کہ اوہ ہلاکت توں بچے رہیاں۔
یہ آیت احکام شرعی وچ تقلید دے وجوب نوں بیان کردی اے کیونجے فقیہ جس چیز توں انذار(ڈرائے) کرے اس توں بچنا ضروری اے تے ایہ صرف اس دے انذار تے فتوے اُتے عمل دے ذریعے ہی ممکن اے ۔
اعتراض :اس مقام اُتے بعض صاحبان علم نے ایہ اعتراض کيتا اے :یہ آیت فتوے دے ذریعے فقیہ دے ڈرانے اُتے دلالت نئيں کردی اے بلکہ ایہ آیت اُس زمانے وچ تفقہ دے رائج معنی اُتے دلالت کردی اے تے اوہ ایہ معنی اے کہ احکام دے متعلق معصومینؑ توں سوالات کيتے جاندے تے جوآئمہ معصومین توں انہاں دے جواب دیندے اسنوں ہی لوکاں دے سامنے بیان کيتا جاندا تھا(یعنی اس آیت وچ انذار کرنے توں مراد ایہ اے کہ اک جماعت دین دی سجھ بجھ حاصل کرنے دے بعد لوکاں دے سامنے آیات تے احادیث بیان کرے تے لوک جو کچھ اس توں سناں اس اُتے عمل کرن ) کیونجے صدر اسلام دے دور وچ موجودہ زمانے دا معنی (یعنی آیات تے احادیث توں کسی حکم نوں اخذ کرنا تے اسنوں اپنے مقلدین دے لئی بیان کرنا تے اس دے ذریعے اپنے مقلدین نوں انذار کرنا)رائج نئيں سی۔پس ایہ آیت فتوے دے ذریعے انذار اُتے دلالت نئيں کردی اے ۔
جواب:احکام نوں دلیل دے نال جاننے دے لحاظ توں اُس زمانے تے موجودہ زمانے دی فقاہت تے اجتہاد وچ کوئی فرق نئيں اے . ہان صرف آسانی تے مشکل دے لحاظ توں انہاں دے درمیان فرق اے مثلا اہل بولی دی جہت توں اُنہاں لوکاں نوں علم لغت سیکھنے دی ضرورت پیش نئيں آندی سی یا انہاں نوں جے کسی لفظ دا معنی معلوم نئيں ہُندا سی تاں انہاں دے پاس راہ موجود سی اوہ مستقیم طور اُتے امام توں سوال کر سکدے سن ۔آجکل دے دور وچ صرف تعارض روایات اک ایسا مسئلہ اے جو مشکل مسائل وچوں اے لیکن تعارض روایات دا مسئلہ وی اُس زمانے وچ موجود سی جداں کہ مختف روایات توں ظاہر ہُندا اے ۔پس اس بنا اُتے آیت دی دلالت نوں کسی اک زمانے دے نال مخصوص کرنا درست نئيں اے ۔
- فَسـئَلوا اَهلَ الذِّكرِ اِنہاں كُنتُم لاتَعلَمون[۱۶]
ترجمہ :پس جے تسيں نئيں جاندے ہوئے تاں تسيں اہل ذکر توں سوال کرو۔
یہ آیت جاہل دے عالم دی طرف رجوع دے جواز اُتے دلالت کردی اے تے اسنوں ہی تقلید کہیا جاندا اے ہور جاہل دی نسبت فتوائے عالم دی حجیت اُتے دلالت کردی اے کیونجے جے عالم دا فتوی جاہل اُتے حجت نہ ہوئے تاں عالم توں سوال کرنا لغو لازم آئے گا۔ اعتراض :اس آیت توں ایہ مراد اے کہ جاہل عالم توں رجوع کرے توں کہ اسنوں علم حاصل ہوئے جائے تے فیر اوہ سائل اس علم دے مطابق عمل کرے ۔پس ایہ آیت فتوے دی حجیت نوں بیان نئيں کر رہی اے ۔ جواب: کسی چیز دے علم یا معرفت نہ ہونے دی صورت وچ جدوں سوال دا جواب دتا جاندا اے تاں عام طور اُتے ایداں دے تھانواں اُتے سائل دے عمل تے ذمہ داری نوں بیان کرنا مقصود ہُندا اے ۔جداں کہ اک مریض علاج دے لئی جدوں ڈاکٹر دے پاس جاندا اے تاں اس مریض دا قصد ایہ ہُندا اے کہ اوہ ڈاکٹر دے کہنے دے مطابق عمل کريں گا اس مریض دا ایہ مقصود نئيں ہُندا اے کہ اوہ ڈاکٹر تے اس بیماری دے علاج دا عالم ہوئے جائے او فیر اس ڈاکٹر دے کہے اُتے عمل کريں گا۔ معترض دا بیان کردہ معنی فہم عرفی دے خلاف اے ۔ پس اس بیان کيتی روشنی وچ آیت دا ایہ معنی اے "اگر تسيں عالم نئيں تاں انہاں توں سوال کرو توں کہ انہاں دے کہے دے مطابق عمل کرسکو"۔
اعتراض:روایات وچ اہل ذکر توں اہل کتاب یا آئمہ معصومین توں مراد نيں پس ایہ آیت تقلید دے جواز،جاہل دے عالم دی طرف رجوع تے احکام وچ فقیہ دی طرف رجوع کرنے توں مربوط نئيں اے ۔
جواب:یہ آیت کسی اک مخصوص مقام توں مربوط نئيں اے بلکہ اوہ اک قاعدہ کلیہ بیان کر رہی اے جو مقام دی مناسبت توں کدی اہل کتاب اُتے صادق آندا، کدی آئمہ معصومینؑ اُتے منطبق ہُندا اے تے کدی فقیہ اُتے صادق آندا اے۔ جدوں مقام سوال اعتقادات مثلا نبوت یا نبیؑ دی صفات دے متعلق ہوئے گا تاں علمائے اہل کتاب مراد ہونگے ،اگر مقام سوال احکام فرعیہ توں ہوئے تاں نبی اکرمؐ تے آئمہ معصومین ؑ توں سوال کرنا مقصود ہوئے گا تے جدوں معصومینؑ توں ارتباط ممکن نہ ہوئے تاں فقہاء دی طرف رجوع کرنا مراد ہوئے گا۔
لیکن جے اس آیت نوں اس توں پہلی والی آیات دے تناظر وچ دیکھو تاں ایہ فقیہ دے فتوے توں متعلق حکم دی بیان گر نئيں اے۔[۱۷]
وہ روایات کہ جنہاں توں علماء نے گاہے بگاہے تقلید دے جواز دے لئی استناد کيتا اے۔ انہاں روایات نوں چند حصےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے : مثلا
- احادیث جنہاں وچ آئمہؑ نے اپنے شیعاں نوں اپنے اصحاب دی طرف رجوع کرنے دا حکم دتا اے جداں امام زمانہ دی توقیع[۱۸]
- وہ احادیث جنہاں وچ آئمہ نے اپنے مخصوص اصحاب دا ناں لے کے انہاں دی طرف رجوع کرنے دا حکم دتا اے۔ [۱۹]
- وہ احادیث جنہاں وچ آئمہؑ نے اپنے اصحاب دی فتوی دینے اُتے حوصلہ افزائی فرمائی اے ۔[۲۰]
- وہ احادیث جنہاں وچ علم دے بغیر قیاس تے اور شخصی رائے دی بنا اُتے فتوی دینے توں منع فرمایا اے ۔[۲۱]
- وہ احادیث جنہاں وچ آئمہ ؑ نے قواعد شرعیہ دی اساس اُتے فتوی دینے دی تائید فرمائی اے جداں [۲۲]
تقلید دے ممنوعہ تھانواں
سودھوجداں کہ پہلے بیان ہويا کہ تقلید وچ مقلد غیر دے قول اُتے عمل کردے ہوئے احکام شرعیہ نوں انجام دیندا اے جدوں کہ اصول دین وچ اک مسلمان نوں اصول دین دے متعلق یقین تے اعتقاد پیدا کرنا ہُندا اے تے ایہ یقین تے اعتقاد کسی دے کہنے اُتے پیدا نئيں ہُندا بلکہ قرآن دی رو توں قدرے متیقن ایہ اے کہ اصول دین وچ غیر دی تقلید یعنی پیروی کرنے توں منع کيتا گیا اے جداں کہ ارشاد رب العزت اے : ...إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى أُمَّةٍ وَ إِنَّا عَلى آثارِهِمْ مُقْتَدُون [۲۳] اساں اپنے باپ دادا نوں اک رسم اُتے پایا تے اسيں انہاں دے نقش قدم دی پیروی کر رہے نيں ۔ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ[۲۴] ترجمہ : جدوں انہاں نوں کہیا جاندا اے کہ جو اللہ دی طرف توں تے اسکے رسول دی طرف توں نازل ہويا اے اس دی طرف آؤ تاں اوہ کہندے نيں :ساڈے لئے اوہی کافی اے جس اُتے اساں اپنے آباؤ اجداد نوں پایا اے ،کیہ اوہ نئيں جاندے نيں کہ انہاں کےآباؤ اجداد نہ کسی چیز نوں جاندے نيں تے نہ ہی اوہ ہدایت یافتہ نيں ۔ ہاں ! اگراصول دین وچ کِسے دے کہنے اُتے یقین حاصل ہوئے جائے تویہ کافی اے کیونجے اعتقادات وچ یقین تے جزم مقصود اے اوہ کسی وی راستے توں حاصل ہوئے جائے ۔ حقیقت وچ ایہ وی دلیل دے نال اعتقاد رکھنا کہلاندا اے ۔اس استدلال دی کیفیت ایويں اے :اصول دین وچوں فلان چیز دے بارے وچ مینوں اک جماعت نے خبر دتی یا اک جماعت اس دی معتقد اے ۔وہ جماعت جس چیز دی معتقد اے پس حق اے ۔اصول دین وچ دلیل دے نال یقین حاصل ہوجائے یا کسی دے کہنے اُتے یقین حاصل ہوجائے ایہی یقین مطلوب اے ۔[۲۵]
موضوعات وچ تقلید
سودھوموضوعات خارجیہ وچ تقلید جائز نئيں اے کیونجے قواعد تے کلیات دی جزئیات اُتے تطبیق کرنا مجتہد دے فرائض وچوں نئيں اے کہ اس دی پیروی کيتی جائے چونکہ کلیات نوں جزئیات اُتے تطبیق کرنا امور محسوسہ وچوں اے اس وچ مجتہد تے مقلد برابر نيں بلکہ ہوئے سکدا اے گاہی مقلد مجتہد دی نسبت زیادہ پہچان رکھدا ہوئے ۔[۲۶] بھانويں آیت اللہ وحید بہبہانی نے موضوعات دی دو قسماں توقیفی تے غیر توقیفی بیان کرنے دے بعد کہیا کہ موضوعات غیر توقیفی وچ تقلید جائز نئيں اے ۔ [۲۷]
ضروریات دین تے یقینیات وچ تقلید
سودھواسلام وچ نماز ،روزے تے حج ورگی چیزاں دے وجوب نوں ضروریات دین دے ناں توں تعبیر کيتا جاندا اے ۔ان وچ وی تقلید کرنا جائز نئيں اے ۔
احکام تقلید
سودھو- اک شخص جے مجتہد وی نہ ہوئے تے احتیاط اُتے عمل وی نہ کرے تے اوہ تقلید دے بغیر اعمال انجام دے تاں ایداں دے شخص دے اعمال باطل نيں کیونجے عقلی اعتبار توں قاعدۂ اشتغال(جس چیز دی انجام دہی واجب یا مستحب سی اس دے ادا ہوئے جانے دا یقین حاصل نئيں ہويا ) اس عمل نوں کافی نئيں سمجھدا اے ۔لیکن اس باطل ہونے توں ایہ مراد نئيں کہ اس عمل دی کوئی ارزش تے قیمت نئيں اے بلکہ ایہ مراد اے کہ جے اسنوں بعد وچ علم ہوئے جاندا اے کہ اس دا ایہ عمل واقع دے مطابق سی یا تقلید کرنے دی صورت وچ اس دے مجتہد دے فتوی دے مطابق سی اس دا اوہی عمل کافی سمجھیا جائے گا۔[۲۸]
- ابتدائی طور زندہ مجتہد دی تقلید کرنی چاہیدا۔موجودہ فقہاء دی رائے دے مطابق ابتدائی طور اُتے مردہ مجتہد دی تقلید نئيں ہوئے سکدی اے۔[۲۹] کیونجے فتوے دی حجیت اُتے دلالت کرنے والی آیات تے روایات دا ظہور زندہ مجتہد وچ نيں۔[۳۰]
اخباری علماء تے اصولی علماء وچوں مرزائے قمی ابتدائی طور اُتے مردہ مجتہد دی تقلید نوں صحیح سمجھدے سن ۔ [۳۱]۔
- شیعہ علماء دے درمیان اعلم دی تقلید کرنا ضروری اے شہید ثانی نے اس وجوب اُتے اجماعِ علماء دا ادعا کيتا اے اس دے بعد دے علماء وچوں بعض نے کہیا اے کہ غیر اعلم دی تقلید وی کيتی جاسکدی اے ۔اس دے دلائل وچوں اک دلیل ایہ اے کہ اختلاف فتوی دی صورت وچ اک عام شخص اعلم تے غیر اعلم مین توں اعلم نوں ترجیح دیندا اے تے ایہ ترجیح اوہ حکم عقل دی وجہ توں دیندا اے۔ کیونجے اوہ اس مسئلے نوں دو حال توں خالی نئيں پاندا اے:
پہلی حالت:عالم تے اعلم دے فتوی دے درمیان مینوں کسی اک دے فتوے نوں اختیار کرنے دا حق حاصل اے ۔ دوسری حالت:اعلم دا فتوی ہر حال وچ سیرت عقلاء دی وجہ توں (یعنی عقلاء اعلم دی طرف ہی رجوع کردے نيں)یا دلیل انسداد دی وجہ توں حجت اے۔ پس اک شخص نوں اعلم تے عالم دے فتوے دے درمیان اختیار کرنے دا حق حاصل اے یا اعلم دا فتوی حجیت دے لحاظ توں یقینی ہونے دی وجہ توں عالم دے فتوے دی نسبت فوقیت رکھدا اے تے عالم دا فتوی اعلم دے فتوے دی نسبت مشکوک الاعتبار اے ۔اس وجہ توں اک عام شخص دی عقل مستقل طور اُتے حکم لگاندی اے ک اعلم دی تقلید واجب تے ضروری اے جدوں کہ عالم دے فتوے دی حجیت مشکوک ہونے دی وجہ سےاس دتی طرف رجوع کرنا جائز نئيں اے کیونجے عالم دے فتوے دی حجیت قطعی نہ ہونے وجہ توں اس وچ احتمال ضرر ہمیشہ موجود رہندا اے تے عقل مستقل طور اُتے حکم لگاندی اے کہ احتمال ضرر توں بچا جائے ۔ پس اس دے نتیجے وچ اعلم مجتہد دی تقلید کرنا ضروری اے ۔ [۳۲]۔
مجتہد عالم یا اعلم دی شناخت: تن ذریعاں توں مجتہد یا مجتہد اعلم دی شناخت ممکن اے ۔(ا) جدوں انسان اہل خبرہ وچوں ہوئے تاں تے خود شخصی طور اُتے کسی دے اجتہاد نوں جاندا ہوئے ۔(ب)اہل خبرہ وچوں دو عادل شخص کسی دے اجتہاد دے متعلق گواہی دے داں جدوں کہ اہل خبرہ وچ دوسرے دو افراد اسکے اجتہاد دی نفی نہ کرن ۔(ج):کسی دے بارے وچ اس قدر شیوع[۳۳] حاصل ہوئے جائے کہ جو علم نوں موجب بنے ۔
اسی طرح کسی مجتہد دی اعلمیت وی شخصی علم ،اہل خبرہ وچوں دو عادل شخصاں دی گواہی توں ثابت ہوئے جائے گی جدوں کہ اہل خبرہ وچ دو عادل شخص اس دی مخالفت نہ کرن یا شیوع دی وجہ توں کسی دی اعلمیت دا علم حاصل ہوئے جائے ۔[۳۴]
حوالے
سودھو- ↑ مقاییس اللغہ ابن فارس ج 5 ص 19 ۔
- ↑ المفردات في غريب القرآن، راغب اصفہانی ص: 682
- ↑ اصطلاحات الاصول، مشکینی،18۔
- ↑ المستصفی ،غزالی،ج2 ص123۔
- ↑ احکام الاحکام ،آمدی،ج3 ص 166۔
- ↑ مستمسک العروۃ الوثقی ج1 ص8۔
- ↑ مستمسک العروۃ الوثقی ج1 ص8۔
- ↑ معجم لفظاں فقہ الجعفری ، ڈاکٹر احمد فتح اللہ ص122۔
- ↑ معجم لفظاں فقہ الجعفری ، ڈاکٹر احمد فتح اللہ ص122۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید ، خوئی ،شرح ص 82/83۔
- ↑ دانش نامہ جہان اسلام غلام علی حداد عادل،ج7 ص790و 791
- ↑ بدایہ الوصول فی شرح کفایہ الاصول شیخ محمد طاہر ج9 ص312۔
- ↑ بدایہ الاصول فی شرح کفایہ الاصول، شیخ محمد طاہر ج9 ص318۔
- ↑ منتہی الدرایۃ، سید محمد جعفر شوستری،ج8 ص509۔
- ↑ سورہ توبہ 122
- ↑ سورہ نحل 43 ؛ سورہ انبیاء 7۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید ،خوئی،89/90۔
- ↑ وسائل الشیعہ ج 27 ص 140
- ↑ وسائل الشیعہ ج 27 ص 142،144،146،،148
- ↑ وسائل الشیعہ ج 27 ص 148،149
- ↑ وسائل الشیعہ ج 27 ص 20،31، 35، 62۔
- ↑ وسائل الشیعہ ج 2 ص 384،386
- ↑ زخرف 23۔
- ↑ مائدہ،104۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلیدص411/412۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید خوئی ص418۔
- ↑ الفائدے الحائریہ،وحید بہبہانی ص 455 فائدہ 25۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید ، خوئی،ص 77 ۔تعالیق مبسوطہ ، فیاض حسین ج1 ص10 ۔ منہاج الصالحین ، سید تقی حکیم، ص 16۔العروۃ الوثقی ، سید صادق روحانی،ج1 ص 5 ۔تعلیقہ علی العروۃ الوثقی ، سید علی سیستانی ص 10 ۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید، خوئی،ص 96۔ منہاج الصالحین ، سید تقی حکیم، ص 39 ۔العروۃ الوثقی ، سید صادق روحانی،ج1 ص 5 ۔
- ↑ کتاب الاجتہاد و التقلید، خوئی،ص 96 توں 107۔
- ↑ دانشنامہ جہان اسلام ،غلام علی حداد عادل،ج 7 ص 794
- ↑ کتاب الاجتہاد والتقلید، خوئی ، ص 134 و 135
- ↑ کسی اعلمیت دی شہرت لوکاں دے درمیان اس حد تک ہوئے جائے کہ جو وثوق تے اطمینان دا باعث ہو۔معجم لفظاں الفقہ الجعفری،ڈاکٹر احمد فتح اللہ ،ص249
- ↑ العروۃ الوثقی سید یزدی، ج1 ص23