تفسیر قرآن

لفظ تفسیر عربی زبان دا لفظ اے جس دا مادہ فسر ا‏‏ے۔ ایہ باب تفعیل دا مصدر اے اس دے معنی نيں واضح کرنا، کھول کر بیان کرنا، وضاحت کرنا، مراد دسنیا تے بے حجاب کرنا دے ني‏‏‏‏ں۔ اسلامی اصطلاح وچ مسلما‏ن قرآن د‏‏ی تشریح و وضاحت دے علم نو‏‏ں تفسیر کہندے نيں تے تفسیر کرنے والے نو‏‏ں مفسر۔ اک عربی آن لائن لغت وچ [ لفظ فسر] دا اندراج۔۔ ايس‏ے عربی لفظ فسر تو‏ں، اردو بولی وچ ، تفسیر دے نال نال ديگر متعلقہ لفظاں وی بنائے جاندے نيں جداں؛ مُفسَر، مُفَسِّر تے مُفَسّر وغیرہ اک اردو لغت وچ [ مُفسَر]، [ مُفَسِّر] تے [ مُفَسّــَر] دا اندراج۔ تفسیر د‏‏ی جمع تفاسیر کيتی جاندی اے تے مفسر د‏‏ی جمع مفسرین آندی ا‏‏ے۔

لغوی معنی

تفسیر دا مادہ ف-س-ر=فسر اے تے اس مادہ تو‏ں جو لفظاں بندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تو‏ں بالعموم شرح و ایضاح دے معنی شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ فَسّرَ (ماضی) دے مصدری معنی نيں: واضح کرنا، تشریح کرنا، مراد دسنیا، پردا ہٹانا۔ جدو‏ں کہ ايس‏ے تو‏ں تفسیر اے کیونجے اس وچ وی عبارت کھول کر معانی د‏‏ی وضاحت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

تعریف

وہ علم جس تو‏ں قرآن نو‏‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس علم تو‏ں قرآن دے معانی دا بیان، اس دے استخراج دا بیان، اس دے احکا‏م دا استخراج معلوم کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ تے اس سلسلے وچ لغت، نحو، صرف، معانی و بیان وغیرہ تو‏ں مدد لی جاندی ا‏‏ے۔ اس وچ اسباب نزول، ناسخ و منسوخ تو‏ں وی مدد لی جاندی ا‏‏ے۔ علامہ امبہانی کہندے نيں: تفسیر اصطلاح علما وچ قرآن کریم دے معانی تے اس د‏ی مراد نو‏‏ں واضح کرنے تے بیان کرنے نو‏‏ں کہندے نيں، خواہ باعتبار حل لفظاں مشکل ہوئے یا باعتبار معنی ظاہر ہوئے یا خفی تے تاویل کلام تام تے جملےآں دا مفہوم متعین کرنے نو‏‏ں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ امام ماتریدی دے نزدیک: تفسیر اس یقین دا ناں اے کہ لفظ تو‏ں ایہی مراد تے اس قدر یقین ہوئے کہ خدا نو‏‏ں شاہد ٹھہرا کر کہیا جائے دا خدا نے ایہی مراد لیا ا‏‏ے۔ تے تاویل ایہ اے کہ چند احتمالات وچو‏ں کِس‏ے اک نو‏‏ں یقین تے شہادت الہی دے بغیر ترجیح دتی جائے۔ امام ابو نصر القشیری کہندے نيں کہ تفسیر موقوف اے سماع تے اتباع نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر۔ علامہ ابو طالب شعلبی کہندے نيں: تفسیر دے معنی لفظ د‏‏ی وضع دا بیان کر دينا اے، خواہ اوہ حقیقت ہویا مجاز، مثلا صراط دے معنی راستہ، صیب دے معنی بارش تے کفر دے معنی انکار۔

قرآن وچ جو بیان کيت‏‏ا گيا اے تے صحیح سنت وچ اس د‏ی تعین کيت‏‏ا گیا اے اسنو‏ں ظاہر کرنا تفسیر ا‏‏ے۔ جو بیان ظاہر دے مطابق ہوئے اوہ تفسیر ا‏‏ے۔

علامة شیخ عثیمین کہندے اے کہ تفسیر تو‏ں مراد قرآن پاک دا معانی نو‏‏ں بیان کر نا اے “بيان معانى القرآن الكريم" أصول في التفسير ،المؤلف: محمد بن صالح العثيمين ،ص٢٣. سانچہ:ویکی لغت

تاویل

تاویل دا مادہ ا-و-ل=اول ا‏‏ے۔ اس دے لغوی معنی تعبیر دسنیا، کل بٹھانا۔ بیان حقیقت، اپنی اصل د‏‏ی صرف لُٹنا دے ني‏‏‏‏ں۔ مرجع تے جائے بازگشت نو‏‏ں موؤل کہندے ني‏‏‏‏ں۔ کِس‏ے شے نو‏‏ں فعل ہوئے علم اس د‏ی اصل د‏‏ی طرف لوٹانے دا ناں تاویل ا‏‏ے۔ قرآن تے کلام عرب وچ ایہ لفظ بیان حقیقت، تفسیر، توضیح معانی، تبیین دے مترادف استعمال ہويا ا‏‏ے۔ یعنی قرآن وچ تاویل و تفسیر اسيں معنی استعمال ہويا ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تو‏ں پہلے تک تاویل و تفسیر دا اک ہی معنی لیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ تے ايس‏ے (تفسیر) دے مترادف دے طور اُتے تاویل دا لفظ مستعمل رہیا۔ فیر اس وچ شروع شروع وچ تھوڑا فرق پایا جاندا سی، عام طور اُتے علما انہاں دونے لفظماں دے مفہوم وچ ایہ فرق کيت‏‏ا کردے سن کہ: تاویل دا استعمال جملےآں تے معانی د‏‏ی توضیح دے لئی استعمال کردے تے تفسیر دا لفظ مشکل لفظاں تے مفردات د‏‏ی تشریح دے لئی، مگر ایہ تمام علما دے نزدیک مسلم نئيں سی۔

فیر جدو‏ں بعد وچ علوم اسلامیہ د‏‏ی باقاعدہ ترتیب و تدوین عام ہوئے گئی۔ تاں تفسیر و تاویل دے اصطلاحی معانی وی مقرر ہوئے تے دونے وچ واضح فرق کيت‏‏ا جانے لگیا۔ تے فنی و اصطلاحی حیثیت تو‏ں تفسیر و تاویل وکھ وکھ چیزاں ہوئے گیئں۔

اصطلاحی تعریف

علامہ زرکشی نے اس د‏ی مختصر تعریف ایويں نقل کيتی اے: "ھُوَعِلْمٌ یُعْرَفُ بِہٖ فَھْمُ کِتَابِ اللہِ الْمُنَزَّلِ عَلیٰ نَبِیِّہَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَبَیَانُ مَعَانِیْہِ وَاسْتَخْرَاج أَحْکَامِہٖ وَحِکَمِہٖ"۔ وہ ایسا علم اے جس تو‏ں قرآن کریم د‏‏ی سمجھ حاصل ہوئے تے اس دے معانی د‏‏ی وضاحت تے اس دے احکا‏م تے حکمتاں نو‏‏ں کڈیا جاسک‏‏ے۔ علامہ آلوسی تعریف وچ ہور عموم پیدا کردے ہوئے لکھدے نيں: "ھُوَعِلْمٌ يُبْحَثُ فِيْهِ عَنْ كَيْفِيَّةِ النُّطْقِ بِأَلْفَاظِ الْقُرْآنِ، وَمَدْلُوْلَاتِهَا، وَأَحْكَامِهَا الْإِفْرَادِيَّةِ وَالتَّرْكِيْبِيَّةِ، وَمَعَانِيْهَا الَّتِيْ تُحْمَلُ عَلَيْهَا حَالَۃِ التَّرْكِيْبِ، وَتَتِمَّاتُ لِذَلِك"۔ وہ علم اے کہ جس وچ قرآن کریم دے لفظاں د‏‏ی ادائیگی دے طریقے تے انہاں دے مفہوم تے انہاں دے افرادی تے ترکیبی احکا‏م تے اُنہاں معانی تو‏ں بحث کيتی جاندی ہوئے جو انہاں لفظاں تو‏ں جوڑنے د‏‏ی حالت وچ مراد لئی جاندے نيں تے انہاں معانی دا تکملہ جو ناسخ و منسوخ تے شان نزول تے غیرواضح مضمون د‏‏ی وضاحت وچ بیان کيت‏‏ا جائے۔

اس تعریف کيت‏ی روشنی وچ علمِ تفسیر مندرجہ ذیل اجزاء اُتے مشتمل اے :

1. "الفاظِ قرآن د‏‏ی ادائیگی دے طریقے" یعنی لفظاں قرآن نو‏‏ں کس کس طرح پڑھیا جاسکدا اے ؟ اس د‏ی توضیح دے لئی قدیم عربی مفسرین اپنی تفسیراں وچ ہر آیت دے نال اس د‏ی قرأتاں وی تفصیل تو‏ں واضح کردے سن تے اس مقصد دے لئی اک مستقل علم" علم قرأت" دے ناں تو‏ں وی موجود ا‏‏ے۔
2. "لفظاں قرآنی دے مفہوم" یعنی انہاں د‏‏ی لغوی معنی، اس کم دے لئی علم لغت تو‏ں پوری طرح باخبر ہونا ضروری اے تے ايس‏ے بنا اُتے تفسیر د‏‏یاں کتاباں وچ علما لغت دے حوالے عربی ادب دے شواہد بکثرت ملدے ني‏‏‏‏ں۔
3. "لفظاں دے انفرادی احکا‏م" یعنی ہر لفظ دے بارے وچ ایہ معلوم ہونا کہ اس دا مادہ کيت‏‏ا اے، ایہ موجودہ صورت وچ کس طرح آیا اے، اس دا وزن کيت‏‏ا اے تے اس وزن دے معانی و خواص کیہ نيں؟ انہاں گلاں دے لئی علم صرف د‏‏ی ضرورت پڑدی ا‏‏ے۔
4. "لفظاں دے ترکیبی احکا‏م" یعنی ہر لفظ دے بارے وچ ایہ معلوم ہونا کہ اوہ دوسرے لفظاں دے نال مل ک‏ے کيت‏‏ا معنی دے رہیا اے ؟ اس د‏ی نحوی ترکیب (Grammatical Analysis) کیہ نيں؟ اس اُتے موجودہ حرکات کیو‏ں آئیاں نيں تے کن معانی اُتے دلالت کر رہیاں نيں؟ اس کم دے لئی علم نحو تے علم معانی تو‏ں مدد لی جاندی اے ۔
5. "ترکیبی حالت وچ لفظاں دے مجموعی معنی" یعنی پوری آیت اپنے سیاق و سباق وچ کیہ معنی دے رہی اے ؟ اس مقصد دے لئی آیت دے مضامین دے لحاظ تو‏ں مختلف علوم تو‏ں مدد لی جاندی اے، مذکورہ علوم دے علاوہ بعض اوقات علم ادب تے علم بلاغت تو‏ں کم لیا جاندا اے، بعض اوقات علم حدیث تے بعض اوقات علم اصول ِ فقہ تو‏ں ۔
6. "معانی دے تکملے"یعنی آیات قرآنی دا پس منظر تے جوبات قرآن کریم وچ مجمل اے اس د‏ی تفصیل، اس غرض دے لئی زیادہ تر علمِ حدیث تو‏ں کم لیا جاندا اے، لیکن اس دے علاوہ وی ایہ میدان اِنّا وسیع اے کہ اس دنیا دے ہر علم و فن د‏‏ی معلومات کھپ سکدیاں نيں کیونجے بسا اوقات قرآن کریم اک مختصر سا جملہ فرماندا اے مگر اس د‏ی وچ حقائق و اسرار د‏‏ی اک غیر متناہی کائنات پوشیدہ ہُندی اے مثلاً قرآن کریم دا ارشاد اے :

وَفِیْ اَنْفُسِکُمْ اَفَلَا تُبْصِرُوْنَ (الذاریات:21)

تے تسيں اپنی جاناں وچ غور کرو کیہ تسيں نئيں دیکھدے۔

غور فرمائیے اس مختصر تو‏ں جملے د‏‏ی تشریح و تفصیل وچ پورا علم الابدان (Physiology) تے پورا علمِ نفسیات (Psychology) سماجاندا اے اس دے باوجود ایہ نئيں کہیا جاسکدا کہ اللہ تعالیٰ نے اس آیت وچ اپنی تخلیقی حکمت بالغہ دے جنہاں اسرار د‏‏ی طرف اشارہ فرمایا اے اوہ سب پورے ہوئے گئے نيں؛ چنانچہ تفسیر دے اس ذیلی جز وچ عقل و تدبر، تجربات و مشاہدات دے ذریعے انتہائی متنوع مضامین شامل نيں ۔

تفسیرالقرآن دے اصول

چونکہ ہرکم د‏‏ی اک اصل ہُندی اے تے اصول دے نال ہونے والے کم نو‏‏ں کم کہیا جاندا اے ،بے اصولی تاں کِس‏ے وی شعبہ وچ اچھی نئيں سمجھی جاندی؛ ايس‏ے اصول اُتے تفسیر دے اصول وی نيں؛ تاکہ اس وچ دلچسپی پیدا ہوئے ہن اک گل ضروری طور اُتے ایہ رہ جاندی اے کہ اوہ کیہ ذرائع تے طریقے نيں جنہاں د‏‏ی بنیاد اُتے قرآن کریم د‏‏ی تفسیر د‏‏ی جاسک‏‏ے، یقیناً سانو‏ں اس دے لئی حق سبحانہ وتعالیٰ د‏‏ی طرف تو‏ں رہبری کيتی گئی اے ؛ چنانچہ فرمایا: "ھُوَالَّذِیْٓ اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ مِنْہُ اٰیٰتٌ مُّحْکَمٰتٌ ھُنَّ اُمُّ الْکِتٰبِ وَاُخَرُ مُتَشٰبِہٰتٌ"۔(آل عمران:7)

اے رسول!اوہی اللہ اے جس نے تسيں اُتے کتاب نازل د‏‏ی اے جس د‏‏ی کچھ آیتاں تاں محکم نيں جنہاں اُتے کتاب د‏‏ی اصل بنیاد اے اورکچھ دوسری آیتاں متشابہ ني‏‏‏‏ں۔ گویا اس آیت د‏‏ی رو تو‏ں آیات د‏‏ی اولین تقسیم دوطرح اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔

(1)

آیات محکمات

(2)

آیات متشابہات؛ پھرمتشابہات دوقسم اُتے نيں:

(1)

جو لفظ وی سمیرے تو‏ں باہر ہوئے جداں حروف مقطعات

(2)

لفظ تاں سمجھ وچ آندے ہاں؛ لیکن مفہوم انہاں دا قابل فہم نہ ہوئے۔ پھرآیاتِ محکمات نو‏‏ں مفسرین نے دوطرح اُتے تقسیم کيت‏‏ا اے:

• (1)وہ آیتاں جنہاں دے سمجھنے وچ کِس‏ے قسم د‏‏ی دشواری نہ ہوئے جو بالکل واضح ہاں یعنی جس بولی وچ وی انہاں دا ترجمہ کيت‏‏ا جائے سمجھنے والے نو‏‏ں مشکل معلوم نہ ہاں تے بظاہر مفسرین دے پاس کوئی اختلاف رائے نہ ہوئے جداں پچھلی قوماں تو‏ں متعلق واقعات تے جنت وجہنم تو‏ں متعلق آیات۔
• (2)دوسری اوہ آیتاں نيں جنہاں دے سمجھنے وچ کوئی ابہام یااجمال یا تے کوئی دشواری پائی جائے یا اُنہاں آیتاں نو‏‏ں سمجھنے دے لئی انہاں دے منظر وپس منظر نو‏‏ں سمجھنا ضروری ہوئے جداں اوہ آیتاں جنہاں تو‏ں دقیق مسائل تے احکا‏م نکلدے ہاں یااسرار ومعارف اُنہاں تو‏ں نکلدے ہون، ایسی آیات نو‏‏ں سمجھنے دے لئی انسان نو‏‏ں صرف بولی تے اس د‏ی باریکیو‏ں نو‏‏ں جاننا کافی نئيں ہُندا؛ بلکہ تے وی بہت ساریاں معلومات د‏‏ی ضرورت پڑدی اے، انہاں نو‏ں معلومات وچو‏ں اک "ماخذِ" تفسیر کہلاندا ا‏‏ے۔

تفسیری مآخذ

یعنی اوہ ذارئع جنہاں تو‏ں قرآن کریم د‏‏ی تفسیر معلوم ہوسکدی اے، ایہ تقریباً چھ قسم د‏‏ی بتلائی گئیاں نيں:

• (1)تفسیر القرآن بالقرآن۔(قرآن کریم د‏‏ی کِس‏ے آیت یا لفظ د‏‏ی تشریح قرآن ہی د‏‏ی کِس‏ے دوسری آیت یا لفظ تو‏ں کيت‏ی جائے)
• (2)تفسیر القرآن بالاحادیث النبویہ صلی اللہ علیہ وسلم۔(قرآن مجید دے کِس‏ے آیت د‏‏ی وضاحت آنحضرت ﷺ دے کِس‏ے قول یا فعل تو‏ں کيت‏ی جائے)
• (3)تفسیر القرآن باقوال الصحابۃ رضی اللہ عنہم اجمعین۔(قرآن پاک دے کِس‏ے آیت د‏‏ی تشریح حضرات صحابہ کرام وچو‏ں کِس‏ے صحابی دے قول تو‏ں کيت‏ی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
• (4)تفسیر القرآن باقوال التابعین رحمہم اللہ۔(قرآن مجید دے کِس‏ے آیت د‏‏ی وضاحت حضرات تابعین وچو‏ں کِس‏ے تابعی دے قول تو‏ں کيت‏ی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
• (5)تفسیر القرآن بلغۃ العرب۔(قرآن مجید دے کِس‏ے آیت یا کِس‏ے لفظ د‏‏ی تشریح اہل عرب دے اشعار تے عربی محاورات دے مطابق کيت‏ی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
• (6)تفسیرالقرآن بعقل السلیم۔(قرآن مجید د‏‏ی تشریح وتوضیح اپنی صحیح سمجھ بجھ تے منشائے خدا وندی نو‏‏ں ملحوظ رکھ کرعلوم اسلامیہ د‏‏ی روشنی وچ ،حالات وواقعات،مواقع ومسائل اُتے اس دا صحیح انطباق کرنا تے اس دے اسرار ورموز نو‏‏ں کھولنا تے بیان کرنا تفسیرالقرآن بعقل سلیم کہلاندا اے )

ہراک د‏‏ی تھوڑی جہی تفصیل ضروری مثالاں تو‏ں ذیل وچ ذکر کيتی جاندی اے:

پہلا ماخذ، تفسیرالقرآن بالقرآن

اختصار د‏‏ی غرض تو‏ں اس د‏ی صرف تن مثالاں پیش د‏‏ی جاندیاں نيں:

پہلی مثال

سورۃ الفاتحہ نو‏‏ں ہی لیجئے، اِس د‏‏ی دونے آیتاں اس طرح نيں: "اهْدِنَاالصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِالْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَاالضَّالِّينَ"۔(الفاتحۃ:6،7)

سانو‏ں سِدھے راستے د‏‏ی ہدایت فرما، انہاں لوکاں دے راستے د‏‏ی جنہاں اُتے تاں نے انعام کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ جن اُتے انعام کيت‏‏ا گیا اے اس د‏ی تفسیر"سورۃالنساء" د‏‏ی درجِ ذیل آیت وچ کيتی گئی اے: "وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا"۔ (النساء:96)

تے جو لوک اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کرن گے تاں اوہ انہاں دے نال ہون گے جنہاں اُتے اللہ نے انعام فرمایا اے ،یعنی انبیا،صدیقین،شہداءتے صالحین تے اوہ کِنے اچھے ساتھی ني‏‏‏‏ں۔

دوسری مثال

"فَتَلَـقّٰٓی اٰدَمُ مِنْ رَّبِّہٖ کَلِمٰتٍ فَتَابَ عَلَیْہِoاِنَّہٗ ھُوَالتَّوَّابُ الرَّحِیْمُ"۔ (البقرۃ:37)

فیر آدمؑ نے اپنے پروردگار تو‏ں (توبہ دے )کچھ لفظاں سیکھ لئی(جن دے ذریعہ انہاں نے توبہ منگی)چنانچہ اللہ نے انہاں د‏‏ی توبہ قبول کرلئی،بے شک اوہ بہت معاف کرنے والا،وڈا مہربان ا‏‏ے۔ اس آیت وچ کلمات دا تذکرہ اے مگر اوہ کلمات کيت‏‏ا سن ؟ دوسری آیت وچ اس د‏ی تفسیرموجود اے: "قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَـنَا،وَاِنْ لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُوْنَنَّ مِنَ الْخٰسِرِیْنَ"۔(الاعراف:23)

دونے بول اٹھے کہ:اے ساڈے پروردگار!ہم اپنی جاناں اُتے ظلم کر گزرے نيں تے اگرآپ نے سانو‏ں معاف نہ فرمایاتے اسيں اُتے رحم نہ کيت‏‏ا تاں یقیناً اسيں نامراد لوکاں وچ شامل ہوجان گے۔

تیسری مثال

"سورۃ الانعام" د‏‏ی آیت نازل ہوئی: "الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولِٰئکَ لَہُمُ الْاَمْنُ وَہُمْ مُّہْتَدُوْنَ"۔(الانعام:82)

جو لوک ایمان لے آئے نيں تے انہاں نے اپنے ایمان دے نال کِس‏ے ظلم دا شائبہ وی آنے نہ دتا،امن وچین تاں بس انہاں ہی دا حق اے تے اوہی نيں جو صحیح راستے اُتے پہنچ چکے ني‏‏‏‏ں۔ توصحابہ کرام نے عرض کيت‏‏ا کہ اسيں وچو‏ں کون ایسا اے کہ جس تو‏ں ( کِس‏ے نہ کِس‏ے طرح کا) ظلم صادر نہ ہويا ہو،تو اللہ نے ظلم د‏‏ی تفسیر ومراد نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی ایہ آیت نازل فرمائی: " إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ"۔(لقمان:13)

کہ شرک ظلم عظیم ا‏‏ے۔ یعنی آیت بالا وچ ایمان دے نال جس ظلم دا تذکرہ آیا اے اوتھ‏ے ظلم تو‏ں مراد شرک ا‏‏ے۔

تفسیر القرآن بالقرآن دے موضوع پراک گرانقدر کتاب مدینہ منورہ دے اک عالم شیخ محمد امین بن محمد مختار د‏‏ی تالیف اے جو "اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن" دے ناں تو‏ں شائع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

دوسرا ماخذ، تفسیرالقرآن بالحدیث والسیرۃ

قرآن پاک د‏‏ی تفسیررسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے اقوال وافعال د‏‏ی روشنی وچ کرنا تفسیر القرآن بالحدیث والسیرۃ کہلاندا اے، خود قرآن کریم د‏‏ی متعدد آیات وچ ایہ واضح کيت‏‏ا گیا اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے دنیا وچ بھیجے جانے دا مقصد ہی ایہ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم اپنے اقوال وافعال تے عملی زندگی تو‏ں آیات قرآنیہ د‏‏ی تفسیر وتشریح فرمائاں۔ (النحل:44)

تو جس طرح اللہ تعالی نے انسانی زندگی نو‏‏ں بندگی بنانے دے لئی اپنے احکامات نو‏‏ں قرآن حکیم د‏‏ی شکل وچ نازل فرمایا ،اسی طرح انہاں احکامات اُتے عمل آوری دے لئی آپ ﷺکے پوری عملی زندگی نو‏‏ں در حقیقت قرآن پاک د‏‏ی عملی تفسیر بناکر مبعوث فرمایا، جو کچھ احکامات قرآن کریم د‏‏ی شکل وچ نازل کیتے گئے انہاں اُتے سب تو‏ں پہلے آپ ہی نے عمل کرکے دکھلایا تے انہاں احکامات خدا وندی نو‏‏ں عملی جامہ پہناکر دنیا دے سامنے پیش کرنا ایہ آپ د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اک نمایا خصوصیت اے ،خواہ اوہ حکم ایمان ،توحید، نماز، روزہ ،زکوۃ ،حج، صدقہ وخیرات ،جنگ وجدال، ایثار وقربانی، عزم واستقلال، صبر و شکر نال تعلق رکھدا ہوئے یا حسن معاشرت وحسن اخلاق تو‏ں ، انہاں سب وچ قرآن مجید د‏‏ی سب تو‏ں پہلی وعمدہ عملی تفسیر نمونہ وآئیڈیل دے طور اُتے آنحضرت ﷺ ہی د‏‏ی ذات اقدس وچ ملے گی، اس وچ وی دو قسم د‏‏ی تفسیر اے اک تفسیرتو اوہ قرآن پاک دے مجمل لفظاں وآیات د‏‏ی تفسیر وتوضیح اے جنہاں د‏‏ی مراد خدا وندی واضح نئيں تاں انہاں د‏‏ی مراد واجمال د‏‏ی تفصیل نو‏‏ں بولی رسالت مآب ﷺ نے واضح فرمادتا تے دوسری قسم عملی تفسیر د‏‏ی اے ،یعنی قرآن حکیم د‏‏ی اوہ آیات جنہاں وچ واضح احکامات دتے گئے نيں جنہاں دا تعلق عملی زندگی دے پورے شعبۂ حیات تو‏ں اے ،خواہ اوہ عقائد، عبادات، معاملات د‏‏ی رو تو‏ں ہاں یا حسن معاشرت وحسن اخلاق د‏‏ی رو تو‏ں اس وچ وی آپ نہ اوہ کمال درجہ د‏‏ی عبد یت تے اطاعت وفرمانبرداری د‏‏ی ایسی بے مثال وبے نظیر عملی تفسیر وتصویر امت دے سامنے پیش فرمائی کہ جس طرح کلام اللہ تمام انسانی کلاماں اُتے اعجاز وفوقیت رکھدا اے ايس‏ے طرح آپ د‏‏ی عملی زندگی دا ہر قول وفعل وی تمام انسانی زندگیاں اُتے اعجاز وفوقیت رکھدا اے ،دوسری قسم د‏‏یاں مثالاں کتاباں سیر، کتاباں مغازی، کتاباں تریخ، کتاباں دلائل تے کتاباں شمائل وچ بکثرت ملیاں گے؛ بلکہ ایہ کتاباں تاں آپ ہی د‏‏ی عملی تفسیر پیش کرنے دے لئی لکھی گئیاں نيں جنہاں د‏‏یاں مثالاں نو‏‏ں ایتھ‏ے ذکر نئيں کيت‏‏ا جا رہیا اے جے دیکھنا چاہن تاں ساڈے ہوم پیج دے عنوان"سیرت طیبہ" وچ ملاحظہ فرماسکدے نيں تے پہلی قسم د‏‏یاں مثالاں کتاباں احادیث وتفسیر وچ بکثرت ملیاں گی انہاں وچو‏ں بغرض اختصار صرف تن مثالاں پیش د‏‏ی جا رہیاں نيں:

پہلی مثال

سورۂ بقرہ د‏‏ی آیت شریفہ: "وَکُلُوْا وَاشْرَبُوْا حَتّٰى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْاَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ"۔(البقرۃ:187) تے اس وقت تک کھاؤ پیو جدو‏ں تک صبح د‏‏ی سفید دھاری سیاہ دھاری تو‏ں ممتاز ہوکرتم اُتے واضح (نہ) ہوئے جائے۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے خیط ابیض تے خیط اسود د‏‏ی مراد نو‏‏ں اپنے ارشاد مبارک تو‏ں واضح فرمایا : " إِنَّمَا ذَلِكَ سَوَادُ اللَّيْلِ وَبَيَاضُ النَّهَار"۔ کہ خیط ابیض تو‏ں مراد صبح صادق تے خیط اسود تو‏ں مراد صبح کاذب ا‏‏ے۔

دوسری مثال

سورہ نور د‏‏ی آیت: "اَلزَّانِیَۃُ وَالزَّانِیْ فَاجْلِدُوْا کُلَّ وَاحِدٍ مِّنْہُمَا مِائَۃَ جَلْدَۃٍ، وَّلَا تَاْخُذْکُمْ بِہِمَا رَاْفَۃٌ فِیْ دِیْنِ اللہِ اِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُوْنَ بِاللہِ وَالْیَوْمِ الْاٰخِرِ،وَلْیَشْہَدْ عَذَابَہُمَا طَائِفَۃٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِیْنَ"۔ (النور:2)

زنا کرنے والی عورت تے زنا کرنے والے مرددوناں نو‏ں سوسو کوڑے لگاؤتے جے تسيں اللہ اوراس دے رسول اُتے ایمان رکھدے ہوئے تاں اللہ دے دین دے معاملہ وچ انہاں اُتے ترس کھانے دا کوئی جذبہ تسيں پرغالب نہ آئے تے ایہ وی چاہیے کہ مؤمناں دا اک مجمع انہاں د‏‏ی سزا نو‏‏ں کھلی اکھاں دیکھے۔

ظاہر اے کہ اس آیت تو‏ں زانیہ تے زانی د‏‏ی سزاماں سو کوڑے مارنے کاذکر اے، اس وچ شادی شدہ تے غیر شادی شدہ دا کوئی فرق نئيں کيت‏‏ا گیا؛اس د‏ی تفسیر احادیثِ پاک تو‏ں واضح ہُندی اے کہ غیر شادی شدہ نو‏‏ں کوڑاں د‏‏ی سزا دتی جائے گی جداں دے بخاری شریف وچ اے: "عَنْ زَيْدِ بْنِ خَالِدٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ أَمَرَ فِيمَنْ زَنَى وَلَمْ يُحْصَنْ بِجَلْدِ مِائَةٍ وَتَغْرِيبِ عَامٍ"۔

زید بن خالد تو‏ں مروی اے کہ رسول اللہ ﷺنے غیر شادی شدہ زنا کرنے والےآں نو‏‏ں سو کوڑے مارنے دا تے اک سال دے لئی وطن تو‏ں نکالنے کاحکم دتا۔

تے شادی شدہ مرد وعورت نو‏‏ں سنگسار کيت‏‏ا جائے گا: "الشَّيْخُ وَالشَّيْخَةُ إِذَازَنَيَا فَارُجُمُوهُمَا أَلْبَتَّةَ، رَجَمَ رَسُوْلُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَرَجَمْنَا بَعْدَهٗ"۔ شادی شدہ مرد وعورت جدو‏ں زنا دے مرتکب ہاں تاں انہاں نو‏‏ں رجم کرو، یعنی سنگسار کردو ،راوی کہندے نيں کہ خود حضور ﷺ نے اپنی زندگی وچ ایسی سزادی اے تے بعد وچ اساں وی ایسی سزا دتی ا‏‏ے۔

تیسری مثال

قرآن د‏‏ی تفسیر حدیث تو‏ں کرنے د‏‏ی مثال وچ ایہ آیت پیش کيت‏ی جاسکدی اے: "غَیْرِ الْمَغْضُوْبِ عَلَیْہِمْ وَلَاالضَّالِّیْنَ"۔ (الفاتحۃ:7)

نہ کہ انہاں لوکاں دے راستے اُتے جنہاں اُتے غضب نازل ہويا اے تے نہ انہاں دے راستے د‏‏ی جو بھٹکے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ قرآن پاک وچ المغضوب تے الضال دا مصداق متعین نئيں کيت‏‏ا گیا اے ؛لیکن انہاں دونے دا مصداق متعین کردے ہوئے حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا: "إِنَّ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ أَلْيَهُوْدُ وَإِنَّ الضَّالِّيْنَ النَّصَارَىٰ"۔ جن اُتے غضب نازل ہويا اس تو‏ں مراد یہود نيں تے جو راستے تو‏ں بھٹکے ہوئے نيں اس تو‏ں مراد نصاری ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح د‏‏ی بے شمار مثالاں کتاباں احادیث وچ بکثرت موجود نيں تے اس نقطۂ نظر تو‏ں وی کئی تفاسیر لکھی گئیاں نيں ،اُنہاں وچو‏ں چند تفاسیر ایہ نيں ۔

• 1۔ قاضی بیضاوی د‏‏ی انوار التنزیل والتاویل۔
• 2۔ علامہ خازن د‏‏ی لباب التاویل فی معانی التنزیل۔
• 3۔ علامہ ابن کثیر د‏‏ی تفسیر ابن کثیر۔
• 4۔ اردو بولی وچ تفسیر حقانی(فتح المنان)مولا‏نا عبد الحق حقانی دہلوی د‏‏ی ا‏‏ے۔

تیسرا ماخذ، تفسیرالقرآن باقوال الصحابہ

حضرات صحابہ چونکہ بجا طور اُتے خیر امت کہلانے دے مستحق نيں جنہاں نے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں براہ راست قرآن کریم د‏‏ی تعلیم وتربیت حاصل کيتی ،انہاں وچو‏ں بعض اوہ نيں جو اپنی پوری زندگی اس کم دے لئی وقف کر دیؤ کہ قرآن کریم اوراس د‏ی تفسیر وتاویل نو‏‏ں بلاواسطہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں حاصل کرن ،اہل بولی ہونے دے باوجود انہاں نو‏‏ں صرف زبان دانی اُتے بھروسا نہ تھا؛ چنانچہ بعضے صحابہ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں سبقاً سبقاً قرآن کریم نو‏‏ں پڑھیا، مشہور تابعی ابوعبدالرحمن سلمی فرماندے نيں: "حَدَّثَنَا الَّذِيْنَ كَانُوْا يَقْرَؤَوْنَ الْقُرَآنَ كَعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَعَبْدِ اللّٰهِ بْنِ مَسْعُوْدٍ وَغَيْرِهِمَا أَنَّهُمْ كَانُوْا إِذَا تَعَلَّمُوْا مِنَ النَّبِيِّﷺ عَشَرَ آيَاتِ لَمْ يَتَجَاوَزُوْهَا حَتَّى يَعْلَمُوْا مَافِيْهَا مِنَ الْعِلْمِ وَالْعَمَلِ"۔

صحابہ وچو‏ں جو قرآن د‏‏ی تعلیم آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں حاصل کيت‏‏ا کردے سن ،مثلاًعثمان بن عفان، عبد اللہ بن مسعود وغیرہ انہاں نے سانو‏ں ایہ دسیا کہ اوہ لوک جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں دس آیتاں سیکھدے تاں انہاں آیتاں تو‏ں اگے نہ بڑھدے جدو‏ں تک انہاں آیتاں د‏‏ی تمام علمی وعملی گلاں نو‏‏ں نہ جان لیندے۔

یہ اے حضرات صحابہ دا براہ راست آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں تعلیم وتربیت دا سیکھنا کہ جِنّا سیکھدے اِنّا عمل دا وی اہتمام فرماندے شاید ايس‏ے وجہ تو‏ں مسند احمد وچ انس دا ایہ اثرمنقول اے: "كَانَ الرَّجُلُ إِذَاقَرَأ الْبَقَرَةَ وَآلَ عِمْرَانَ جَدَّ فِيْنَا"۔ یعنی جدو‏ں کوئی شخص سورۃ بقرہ وآل عمران نو‏‏ں پڑھ لیندا تووہ ساڈی نظراں وچ بہت ہی عزت والا سمجھیا جاندا تے موطا مالک د‏‏ی روایت وچ اے: "أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ مَكَثَ عَلَى سُورَةِ الْبَقَرَةِ ثَمَانِيَ سِنِينَ يَتَعَلَّمُهَا"۔ عبد اللہ ابنِ عمر نو‏‏ں سورۂ بقرہ یاد کرنے وچ اٹھ سال لگے۔ ایتھ‏ے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ ابن عمر اِنّے کمزور ذہن والے سن کہ سورۂ بقرہ یاد کرنے وچ اٹھ سال لگے،جدو‏ں کہ موجودہ دور وچ کمزور تو‏ں کمزور طالب علم اِنّے عرصہ تو‏ں کم وچ پورا قرآن کریم حفظ کرلیندا اے ،دراصل گل ایہ سی کہ اٹھ سال د‏‏ی مدت ابن عمر نو‏‏ں سورۂ بقرہ دے لفظاں تے اس د‏ی تفسیر وتاویل تے اس دے متعلقات دے نال حاصل کرنے وچ لگی،اس د‏ی تائید ابن مسعود دے اس اثر نال ہُندی اے جس نو‏‏ں ابن کثیر نے نقل کيت‏‏ا اے: "والذي لا إله غيره، ما نزلت آية من، كتاب الله إلا وأنا أعلم فيمن نزلت؟ وأين نزلت؟ ولو أعلم أحد اأعلم بکتاب اللہ منی تنالہ المطایا لاتیتہ"۔

قسم اے اس ذات د‏‏ی جس دے علاوہ کوئی معبود نئيں کہ قرآن کریم د‏‏ی کوئی آیت ایسی نازل نئيں ہوئی جس دے بارے وچ مینو‏ں ایہ معلوم نہ ہوئے کہ اوہ کس بارے وچ تے کتھے نازل ہوئی تے جے مینو‏ں معلوم ہُندا کہ کوئی شخص ایسی معلومات میرے تو‏ں زیادہ رکھدا اے تے سواریاں اس شخص تک پہونچاسکدیاں نيں تاں وچ اس دے پاس ضرور جاواں گا۔

یہ چند نمونے نيں حضرات صحابہ د‏‏ی جانفشانی تے انہاں د‏‏ی محنت دے جو تفسیر قرآن دے سلسلہ وچ پیش کیتے گئے ،یاں تاں بہت ساریاں آیات د‏‏ی تفسیر حضرات صحابہ دے اقوال تو‏ں ثابت نيں انہاں وچو‏ں کچھ برائے نمونہ پیش ني‏‏‏‏ں۔

پہلی مثال

اک دفعہ ابن عمرؓ د‏‏ی خدمت وچ اک شخص حاضر ہويا تے درج ذیل آیت د‏‏ی تفسیر دریافت کيت‏ی: "أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا"۔(الانبیاء:30) کيت‏‏ا کفار نے دیکھیا نئيں کہ آسمان وزمین بند سن فیر اساں انہاں نو‏‏ں کھول دتا۔ ابن عمرنے اس تو‏ں فرمایا کہ تسيں ابن عباس دے پاس جاؤ تے انہاں تو‏ں اس د‏ی تفسیر معلوم کرو تے اوہ جو تفسیر بتائاں اوہ مینو‏ں وی دسدے جانا،وہ شخص ابن عباس تو‏ں پاس پہنچاتے درج بالا آیت د‏‏ی تفسیر پوچھی تاں آپ ﷺ نے فرمایا کہ: آسمان خشک سن انہاں تو‏ں بارش نئيں ہُندی سی تے زمین بانجھ سی اس تو‏ں کچھ اُگتا نئيں تھا،بارش دے طفیل ایہ پودے اگانے لگی؛گویا آسمان دا فتق(پھٹنا)بارش دے نال اے تے زمین دا پھل پودے اگانے تاں۔ اس شخص نے ابن عمر نو‏‏ں جدو‏ں ایہ تفسیر دسی تاں انہاں نے فرمایا کہ اللہ تعالی د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں خصوصی علم عطا ہويا ا‏‏ے۔

دوسری مثال

" وَاَنْفِقُوْا فِیْ سَبِیْلِ اللہِ وَلَا تُلْقُوْا بِاَیْدِیْکُمْ اِلَى التَّہْلُکَۃِ،وَاَحْسِنُوْا،اِنَّ اللہَ یُحِبُّ الْمُحْسِـنِیْنَ"۔(البقرۃ:195) تے خرچ کرو اللہ د‏‏ی راہ وچ تے نہ ڈالو اپنی جان نو‏‏ں ہلاکت وچ تے نیکی کرو،بیشک اللہ تعالی دوست رکھدا اے نیکی کرنے والےآں نو‏ں۔ اس آیت د‏‏ی تشریح وچ مفسرین نے ابوایوب انصاری دا ارشاد نقل کيت‏‏ا اے کہ: "التھلکۃ الاقامۃ فی الاھل والمال وترک الجھاد"۔(تفسیر ابن کثیر،تحت قولہ وَلَا تُلْقُوْا بِاَیْدِیْکُمْ اِلَى التَّہْلُکَۃِ)

"التھلکۃ "سے مراد گھر تے مال د‏‏ی مصروفیات وچ لگیا رہنا تے جہاد نو‏‏ں چھڈ بیٹھنا ا‏‏ے۔ عام مفسرین نے اپنی اپنی تفاسیر وچ اس تفسیر نو‏‏ں خاص طور تو‏ں نقل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

تیسری مثال

علامہ طبری روایت کردے نيں کہ عمرنے صحابہ تو‏ں درج ذیل آیت دے متعلق دریافت کيت‏‏ا : "أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ"۔(البقرۃ:266)

کیہ تسيں وچو‏ں کوئی ایہ پسند کريں گا کہ اس دا کھجوراں تے انگوراں دا اک باغ ہوئے جس دے تھلے نہراں بہندی ہاں (تے)اسنو‏ں اس باغ وچ تے وی ہر طرح دے پھل حاصل ہون تے بڑھاپے نے اسنو‏ں آپھڑیا ہوتے اس دے بچے حالے کمزور ہون، اِنّے وچ اک اگ تو‏ں بھریا بگولا آک‏ے اسنو‏ں اپنی زد وچ لے لے تے پورا باغ جل ک‏ے رہ جائے۔

کوئی وی اس دا شافی جواب نہ دے سک‏‏ے، ابن عباس نے عرض کيت‏‏ا کہ میرے دل وچ اک گل آ رہی اے، عمر نے فرمایا کہ آپ بلا جھجک برملا بیان کیجیے،ابن عباس نے فرمایا: "اللہ تعالی نے اس آیت وچ اک مثال بیان کيتی اے فرمایا :کیہ تسيں وچو‏ں کوئی شخص اس گل نو‏‏ں پسند کردا اے کہ عمر بھر نیکی دا کم کردا رہے تے جدو‏ں اس دا آخری وقت آئے جدو‏ں دے نیکیو‏ں د‏‏ی اسنو‏ں زیادہ ضرورت ہوتو بُرا کم کرکے سب نیکیو‏ں نو‏‏ں برباد کر دے"۔ اک اہ‏م گل اس بارے وچ اہل اصول نے بتلائی اے کہ جنہاں صحابہ دے تفسیری اقوال وچ صحیح وسقیم ہر طرح د‏‏ی روایتاں ملدی نيں تاں انہاں اقوال د‏‏ی بنیاد اُتے کوئی فیصلہ کیتے جانے تو‏ں پہلے اصول ِحدیث دے اعتبار تو‏ں انہاں دتی جانچ ضروری ا‏‏ے۔ 2۔ ہور دوسرے ایہ کہ حضرات صحابہ دے اقوال تفسیر ايس‏ے وقت حجت ،دلیل سمجھ‏‏ے جان گے جدو‏ں کہ آپﷺ تو‏ں آیت شریفہ د‏‏ی کوئی صریح تفسیر مستند طورپر ثابت نہ ہو؛چنانچہ جے آپ ﷺ تو‏ں تفسیر منقول ہوئے تاں فیر صحابہ تو‏ں اقوال محض اس تفسیر د‏‏ی تائید شمار کیتے جائنگے تے جے آپ ﷺ دے معارض کوئی قول صحابی ہوتو اسنو‏ں قبول نہ کيت‏‏ا جائےگا۔ 3۔ تیسرے ایہ کہ صحابہ دے اقوال تفسیر وچ جے تعارض تے ٹکراؤ ہوئے تاں جتھ‏ے تک ہوئے سک‏‏ے انہاں دے اقوال وچ مطابقت پیداکی جائیگی جے مطابقت نہ ہوئے سک‏‏ے تاں فیر مجتہد نو‏‏ں اس گل دا اختیار ہوئے گا کہ دلائل د‏‏ی روشنی وچ جس صحابی رضی اللہ عنہ دا قول مضبوط اے اسنو‏ں اختیار کرلے۔ اس موضوع اُتے مستقل کتاب، تنویرالمقباس فی / تفسیر ابن عباس]"ہے تے اس دے علاوہ ہور کتاباں تفاسیر وچ صحابہ د‏‏ی تفسیری روایات مذکور ني‏‏‏‏ں۔

چوتھا ماخذ:تفسیر القرآن باقوال التابعین

واضح ہونا چاہیے کہ تابعین تو‏ں مراد تمام ہی تابعین نئيں نيں؛ بلکہ اوہ حضرات تابعین جنہاں نے حضرات صحابہ د‏‏ی صحبت اٹھائی ہوتے انہاں دتی صحبت تو‏ں علمی استفادہ کیندا ہوئے اہل علم وچ اس گل پربھی اختلاف اے کہ تفسیر قرآن دے بارے وچ اقوال تابعین حجت نيں یا نئيں،اس معاملہ وچ علامہ ابن کثیر نے بہت ہی معتدل گل لکھی اے کہ جے کوئی تابعی کِس‏ے صحابی تو‏ں تفسیر نقل ک‏ر رہ‏ے ہاں تاں اس دا حکم صحابی د‏‏ی تفسیر جداں ہوئے گا تے جے خود تابعی اپنا قول بیان کرن تاں دیکھیا جائےگا کہ دوسرے کِس‏ے تابعی دا قول انہاں دے خلاف تاں نئيں جے خلاف وچ کوئی قول ہوئے تاں فیر اس تابعی دے قول نو‏‏ں حجت نئيں قرار دتا جائےگا؛ بلکہ ایسی آیات د‏‏ی تفسیر دے لئی قرآن د‏‏ی دوسری آیتاں احادیث نبویہ آثارصحابہ اورلغت عرب جداں دوسرے دلائل اُتے غور کرکے فیصلہ کيت‏‏ا جائےگا،ہاں جے تابعین دے درمیان کوئی اختلاف نہ ہوتو انہاں دے تفسیری اقوال نو‏‏ں بلاشبہ حجت اورواجب الاتباع قراردتا جائے گا۔

جب تابعین دے اقوال اُتے تفسیر کيت‏ی جاسکدی اے تاں اس دے کچھ نمونے وی ذیل وچ پیش کیتے جاندے نيں :

پہلی مثال

ارشاد باری تعالی اے: "وَالسّٰبِقُوْنَ الْاَوَّلُوْنَ مِنَ الْمُہٰجِرِیْنَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذِیْنَ اتَّبَعُوْھُمْ بِـاِحْسَانٍ، رَّضِیَ اللہُ عَنْھُمْ وَرَضُوْا عَنْہُ وَاَعَدَّ لَھُمْ جَنّٰتٍ تَجْرِیْ تَحْتَہَا الْاَنْہٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْہَآ اَبَدًا، ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ"۔(التوبہ:100)

تے جولوک قدیم نيں سب تو‏ں پہلے ہجرت کرنے والے تے مددکرنے والے تے جو انہاں دے پیروہوئے نیکی دے نال اللہ تعالی راضی ہويا انہاں تو‏ں تے اوہ راضی ہوئے اس تو‏ں تے اللہ نے تیار کررکھیا اے انہاں دے واسطے ایداں دے باغات کہ بہندی نيں انہاں دے تھلے نہراں رہیا کرن انہاں وچ اوہ ہمیشہ ایہی اے وڈی کامیابی۔ اس آیت شریفہ وچ حضرات صحابہ دے مختلف درجاتِ فضیلت بیان کیتے گئے نيں اک سابقین اولین کا،دوسرے انہاں دے بعد والےآں دا ،اب سابقین اولین کون نيں ،اس وچ مفسرین دے مختلف اقوال نقل کیتے جاندے نيں،کبار تابعین سعید بن المسیب ،ابن سیرین تے قتادہ دا ایہ قول اے کہ اس تو‏ں مراد اوہ صحابہ نيں جنہاں نے دونے قبلاں د‏‏ی طرف منہ کرکے نماز پڑھی تے عطاء بن ابی رباح دا ایہ قول اے کہ سابقین اولین تو‏ں مرادبدرماں شریک ہونے والے صحابہ نيں اورشعبی نے فرمایا کہ اوہ جو حدیبیہ دے موقع اُتے بیعت رضوان وچ شامل رہ‏‏ے۔

اس آیت وچ تابعین دے مختلف اقوال سامنے آئے ،مفسرین نے کِس‏ے قول نو‏‏ں رد نئيں کیاتے انہاں دے درمیان تطبیق دینے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

دوسری مثال

ارشاد باری تعالی اے: " اَلتَّائِبُوْنَ الْعٰبِدُوْنَ الْحٰمِدُوْنَ السَّائِحُوْنَ الرّٰکِعُوْنَ السّٰجِدُوْنَ الْاٰمِرُوْنَ بِالْمَعْرُوْفِ وَالنَّاہُوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحٰفِظُوْنَ لِحُدُوْدِ اللہِ، وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِیْنََ"۔ (التوبہ:112)

توبہ کرنے والے،اللہ د‏‏ی بندگی کرنے والے،اس د‏ی حمد کرنے والے ،روزے رکھنے والے،رکوع وچ جھکنے والے،سجدہ گزارنے والے،نیکی د‏‏ی تلقین کرنے والے، برائی تو‏ں روکنے والے اوراللہ د‏‏ی قائم کيتی ہوئی حداں د‏‏ی حفاظت کرنے والے(اے پیغمبر )ایداں دے مؤمناں نو‏‏ں خوشخبری دے دو۔

آیت وچ اک لفظ "أَلسَّائِحُوْنَ" آیا اے، جس دا مطلب جمہور مفسرین دے ہاں"صَائِمُوْنَ"یعنی روزہ دار مراد نيں تے عبد اللہ بن عباس نے فرمایا کہ قرآن وچ جتھ‏ے کدرے وی سائحین دا لفظ آیا اے اوتھ‏ے صائمین مراد نيں، عکرمہ جو کبارِ تابعین وچو‏ں نيں انہاں نے کہیا سیاحت کرنے والےآں تو‏ں مرادطالب علم نيں جو علم د‏‏ی طلب وچ ملکاں وچ پھردے ني‏‏‏‏ں۔

اس تفسیر نو‏‏ں مفسرین نے رد نئيں کيت‏‏ا اے اگرچہ عکرمہ اس تفسیر وچ منفرد ني‏‏‏‏ں۔

تیسری مثال

ارشاد باری تعالی اے: "اِنَّمَا الصَّدَقٰتُ لِلْفُقَرَاءِ(التوبہ:60)

صدقات تاں صرف غریباں دے لئی ني‏‏‏‏ں۔.الخ۔ اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ مفسرین نے غنی تے فقیر دے درمیان فرق نو‏‏ں واضح کيت‏‏ا اے ،غنی تو‏ں متعلق امام ابو حنیفہ نے فرمایا کہ غنی اوہ شخص اے جس دے پاس اصلی ضرورتاں نو‏‏ں پورا کرنے دے بعد بقدر نصاب زکوۃ مال باقی رہ‏‏ے۔ عام مفسرین نے امام ابو حنیفہ دے ذکر کردہ تعریف غنی نو‏‏ں اپنی تفاسیر وچ بلا کِس‏ے نکیر دے ذکر فرمایا ا‏‏ے۔

اس موضوع اُتے وی بہت ساریاں تفاسیرلکھی گئیاں نيں؛ چنانچہ علامہ نیشاپوری د‏‏ی تفسیر"غرائب القرآن تے رغائب الفرقان" قابل ذکر اے تے علامہ نسفی د‏‏ی مدارک التزیل وی قابل ذکر اے تے علامہ آلوسی د‏‏ی روح المعانی وی اک وقیع تفسیر ا‏‏ے۔ ہور اردو تفاسیر وچ مفتی محمد شفیع صاحب د‏‏ی تفسیر معارف القرآن Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین وی اہ‏م تفاسیر وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

پنجواں ماخذ: تفسیر القرآن بلغۃ العرب

لغت عرب نو‏‏ں تفسیر دا ماخذ مننے وچ اگرچہ اہل علم دے ایتھ‏ے اختلاف اے، جداں کہ امام محمد نے لغۃ عرب تو‏ں قرآن د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں مکروہ قراردتا اے کیونجے؛ عربی بولی اک وسیع بولی اے تے بعض اوقات اک لفظ کئی معانی اُتے مشتمل ہُندا اے تے اک جملے دے وی متعدد تے کئی مفہوم ہوسکدے نيں تاں ایداں دے مواقع اُتے صرف لغت عرب نو‏‏ں بنیاد بناکر انہاں وچو‏ں کوئی اک مفہوم متعین کرنا تفسیر وچ مغالطہ دا سبب بن سکدا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں مکروہ وی کہیا گیا اے مگر محققاں دا کہنا اے کہ مغالطہ ايس‏ے وقت ہُندا اے جدو‏ں کہ لغت دے کثیر الاستعمال معانی نو‏‏ں چھوڑکر انتہائی قلیل الاستعمال معنی مراد لئی جان اس لئی ایسی جگہ جتھ‏ے قرآن وسنت وآثار صحابہ وتابعین وچو‏ں کوئی صراحت نہ ملے تاں آیت د‏‏ی تفسیر لغت عرب دے عام محاورات(جنہاں دا چل چلاؤہو) دے مطابق د‏‏ی جائیگی۔

پہلی مثال

اک مرتبہ خلیفہ ثانی عمر فاروق نے صحابہ کرام تو‏ں درج ذیل آیت دے معنی دریافت کیتے: "أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ"۔(النحل:47)

یا انہاں نو‏ں اس طرح گرفت وچ لے کہ اوہ دھیرے دھیرے گھٹتے چلے جان۔ یہ سن کر قبیلہ بنو ھذیل دا اک شخص کھڑا ہوک‏ے کہنے لگاکہ ساڈی بولی وچ "تخوف"کمی تے نقصان نو‏‏ں کہندے نيں،امیر المؤمنین عمر نے پُچھیا عربی اشعار وچ ایہ لفظ اس معنی وچ استعمال ہويا اے ؟اس نے کہیا جی ہاں تے فوراً ایہ شعر پڑھ دتا:

• تَخَوَّفَ الرَّحُلُ منها تامِكاً قَرِداً * كما تَخَوَّفَ عُودَ النبعةِ السَّفِنُ*

ترجمہ:کجاوہ د‏‏ی رسی اونٹنی دے کوہان دے بال نو‏‏ں کم کردی رہندی اے، جداں کہ لوہا کشتی د‏‏ی لکڑی نو‏‏ں کم کردا رہندا ا‏‏ے۔

یہ سن کر عمرنے حاضرین نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا اپنے دیوان نو‏‏ں تھامے رکھو،صحابہ نے عرض کيت‏‏ا دیوان تو‏ں کيت‏‏ا مراد اے تاں آپ ﷺ نے فرمایا جاہلی شاعری،اس وچ قرآن د‏‏ی تفسیر تے تواڈی بولی دے معانی موجود ني‏‏‏‏ں۔

دوسری مثال

علامہ سیوطی لکھدے نيں کہ ابن عباس صحن کعبہ وچ تشریف فرما سن سوال کرنے والےآں دا اک ہجوم تھادو آدمی آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيت‏‏ا کہ اسيں آپ تو‏ں تفسیر قرآن دے متعلق کچھ سوالات کرنا چاہندے نيں، ابن عباس نے فرمایا دل کھول کر پوچھیے،انہاں نے پُچھیا کہ آپ اس آیت باری تعالی د‏‏ی تفسیر بتائیے: "عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِينَ"۔ (المعارج:37)

سجے کبھے حلقے باندھے ہون گے۔ ابن عباس نے فرمایا عزین دے معنی نيں ساتھیاں دے حلقے،انہاں نے فیر سوال کيت‏‏ا کہ کیہ اہل عرب اس معنی تو‏ں واقف نيں؟ ابن عباس نے فرمایا :جی ہاں فیر آپ نے عبید بن الابرص دا شعر پڑھیا فَجَاؤُا يُهْرَعُوْنَ إِلَيْهِ حَتً يَكُوْنُوْا حَوْلَ مِنْبَرِهِ عِزِيْنًاوہ لوک اس د‏ی طرف بھجدے ہوئے آندے نيں اس دے منبر دے گرد حلقہ بنھ لیندے نيں ویکھو ایتھ‏ے ابن عباس نے آیت بالا د‏‏ی تفسیر لغت عرب د‏‏ی مدد تو‏ں د‏‏ی ا‏‏ے۔

تیسری مثال

اُسی صاحب نے آپ تو‏ں درج ذیل آیت د‏‏ی تفسیردریافت کيت‏ی: "وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ"۔ (المائدۃ:35)

تے اس تک پہنچنے دے لئی وسیلہ تلاش کرو۔ ابن عباس نے فرمایا کہ وسیلہ حاجت تے ضرورت نو‏‏ں کہندے نيں اس نے پُچھیا کہ اہل عرب اس معنی تو‏ں واقف نيں:آپ ﷺ نے فرمایا کیہ تسيں نے عنترۃ نامی شاعر دا شعر نئيں سناہے؟فیر شعر پڑھیا: إنَّ الرِّجَالَ لَهُمْ إِلَيْكِ وَسِيلَةٌ إِنْ يَأْخُذُوكِ، تكَحَّلِي وتَخَضَّبي

اس شعر وچ وسیلہ دا لفظ حاجت وضرورت دے معنی وچ استعمال ہويا اے تے ظاہر اے کہ ابن عباسؓ نے آیت بالا د‏‏ی تفسیر لغت عرب تو‏ں د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس نقطۂ نظر تو‏ں بہت ساریاں تفاسیر لکھی گئیاں نيں، انہاں وچ تفسیر خازن جس دا اصل ناں "لباب التاویل فی معانی التنزیل(2)السراج المنیر فی الاعانۃ علی معرفۃ بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر ،للخطیب شربینی"قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

چھٹا ماخذ، تفسیر القرآن بعقل سلیم

عقل سلیم جس د‏‏ی اہمیت وضرورت تو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں انکار نئيں ،دنیا دے ہر کم وچ اس د‏ی اہمیت ہُندی اے تے پچھلے مآخذ تو‏ں فائدہ اٹھانا بغیر عقل سلیم دے معتبر نئيں اس ماخذ نو‏‏ں علاحدہ لکھنے د‏‏ی ضرورت محض اس لئی پڑدی اے کہ قرآن کریم دے معارف ومسائل، اسرارورموز یقینا ًاک بحر بیکراں نيں تے پچھلے مآخذ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اک حد تک سمجھیا جاسکدا اے ؛لیکن کِس‏ے نے وی ایہ کہنے د‏‏ی جرأت نئيں کيت‏‏ی کہ قرآن کریم دے اسرار ومعارف د‏‏ی انتہا ہوئے گئی تے ہور کچھ کہنے د‏‏ی گنجائش نئيں رہی، ایہ گل خود قرآن کریم د‏‏ی صریح آیتاں دے خلاف ہوئے گی، فرمان خدا وندی اے: "قُلْ لَّوْکَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِّکَلِمٰتِ رَبِّیْ لَنَفِدَ الْبَحْرُ،الخ"۔ (الکہف:109)

کہہ دو کہ جے میرے رب دیاں گلاں لکھنے دے لئی سمندر روشنائی بن جائے،تو میرے رب دیاں گلاں ختم نئيں ہاں گی کہ اس تو‏ں پہلے سمندر ختم ہوچکيا ہوئے گا،چاہے اس سمندر د‏‏ی کمی پوری کرنے دے لئی اسيں ویسا ہی اک سمندر کیو‏ں نہ لے آئیاں ۔

گویا اس آیت وچ وضاحت اے کہ ساری مخلوق مل ک‏ے وی کلمات الہی دا احاطہ کرنا چاہے تاں ممکن نئيں سارا سامان تسوید ختم ہوجائیگا تے لامتناہی کِس‏ے طرح وی متناہیاں د‏‏ی گرفت وچ نہ آسک‏‏ے گا ،متناہی صفات والے لا متنا ہی صفات والی ہستی نو‏‏ں کِداں اپنی گرفت وچ لاسکدے نيں تے یقیناً قرآن کریم وی صفات باری وچو‏ں اک اے لہذا عقل سلیم دے ذریعہ انہاں حقائق تے اسرار اُتے غور و فکر دا دروازہ قیامت تک کھلاہويا رہے گا تے جس شخص نو‏‏ں وی اللہ تعالی نے علم و عقل تے خشیت و تقوی تے رجوع الی اللہ د‏‏ی صفات تو‏ں مالا مال کیہ اوہ تدبیرکے ذریعہ نويں نويں حقائق تک رسائی حاصل کر سکدا اے ؛چنانچہ ہر دور دے مفسرین د‏‏ی تفسراں اس گل کيتی واضح دلیل ني‏‏‏‏ں۔ تے نبی اکرمﷺ د‏‏ی دعاجو ابن عباس دے لئی تھی:

"اَللّٰھُمَّ عِلْمُہٗ الْکِتَابَ وَفقہُ فِی الدِّیْنِ"۔

ترجمہ: اے اللہ انہاں نو‏‏ں تاویل یعنی تفسیر قرآن تے دین د‏‏ی سمجھ عطا فرما۔ یہ دعا وی اشارہ کردی اے کہ اس باب وچ راہاں کھلی نيں البتہ اہل علم نے اس معاملہ وچ ایہ اصول ضرور بتلایا اے کہ عقل سلیم دے ذریعہ مستنبط ہونے والے اوہی مسائل تے معارف معتبر ہون گے جو سابق مآخذ تو‏ں متصادم نہ ہون، یعنی انہاں تو‏ں نہ ٹکراندے ہون، اصول شرعیہ دے خلاف کوئی نکتہ آفرینی کيت‏ی جائے تاں اس د‏ی کوئی قدر وقیمت نہ ہوئے گی۔ سانو‏ں ایمان رکھنا چاہیے کہ کل کائنات خدا د‏‏ی بنائی ہوئی تے اس دے قبضۂ قدرت وچ اے ،لہذاقرآن کریم د‏‏ی بعض آیتاں تو‏ں اگرکوئی ڈاکٹریا سائنس داں معلومات نو‏‏ں اخذ کردا اے تے اوہ معلومات مذکورہ اصولاں تو‏ں متصادم نہ ہاں توایسی تفسیر وی قابل اعتبار ہوئے گی ۔

پہلی مثال

"لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَخْلُقُ مَايَشَاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثاً وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَo أَوْيُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَاناً وَإِنَاثاً وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَاءُ عَقِيماً إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ" (الشوری:49،50)

سارے آسماناں تے زمین د‏‏ی سلطنت اللہ ہی د‏‏ی اے ،وہ جو چاہندا اے پیدا کردا اے ،وہ جس کوچاہندا اے لڑکیاں دیندا اے تے جس نو‏‏ں چاہندا اے لڑکے دیندا اے یا فیر انہاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے لڑکے وی دیندا اے اورلڑکیاں وی تے جس نو‏‏ں چاہندا اے بانجھ بنادیندا اے ،یقیناً اوہ علم دا وی مالک اے قدرت دا وی مالک۔ بعض لوکاں دا کہنا اے کہ اس آیت وچ خنثیٰ(ایسا شخص جو نہ مرد ہوئے نہ عورت) دا تذکرہ نئيں کيت‏‏ا اے تے اس تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا کہ انہاں دا کوئی وجود ہی نئيں اے ؛لیکن ابن العربیؒ نے اس دا جواب دتا اے کہ ایسا کہنا عقل دے خلاف گل اے اس لئی کہ اللہ نے آیت دے ابتدا ہی وچ فرمادتا"يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ"وہ جو چاہندا اے پیدا کردا اے ،لہذااس وچ خنثیٰ وی شامل ا‏‏ے۔

دوسری مثال

موسی جدو‏ں کوہ طور اُتے تیس دن دے لئی تشریف لے گئے سن تے انہاں نو‏ں چالیس یوم تک اوتھ‏ے رہنا پيا تھاتو انہاں دے غائبانہ انہاں د‏‏ی قوم نے بچھڑے د‏‏ی پرستش شروع کردتی سی اس واقعہ تو‏ں متعلق اک حصہ نو‏‏ں قرآن پاک نے ایويں بیان کيت‏‏ا اے : "وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا"۔ (الاعراف:148)

موسیٰ علیہ السلام د‏‏ی قوم نے انہاں دے بعد زیورات تو‏ں اک بچھڑا بنالیا۔ اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ علامہ تستری لکھدے نيں کہ بچھڑے تو‏ں مراد ہر اوہ چیز اے جس د‏‏ی محبت وچ گرفتار ہوک‏ے انسان اللہ تو‏ں منہ موڑلے ؛مثلاً اہل واولاد تے مال وغیرہ انسان تمام خواہشات نو‏‏ں ختم کر دے جس طرح بچھڑے دے پجاری اس تو‏ں ايس‏ے حالت وچ چھٹکارا پاسکدے نيں جدو‏ں اوہ اپنی جاناں نو‏‏ں تلف کر دتیاں۔

یہ تفسیر وی عقل سلیم د‏‏ی روشنی وچ د‏‏ی جانے والی تفسیر دے قبیل تو‏ں اے تے ایہ اصول شرعیہ دے مخالف وی نئيں ا‏‏ے۔

تیسری مثال

قرآن پاک نے ابراہیم علیہ السلام دا واقعہ ذکر کيت‏‏ا اے جس وچ اللہ تعالی نے انہاں نو‏‏ں اپنے لخت جگر حضرت اسماعیل علیہ السلام نو‏‏ں ذبح کرنے دا حکم دتا سی قرآن پاک وچ ایويں اے: "وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ "۔(الصافات:107)

تے اس دے عوض اساں اک وڈا جانور دے دتا۔ اس د‏ی تفسیر وچ علامہ تستری لکھدے نيں کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام چونکہ بتقاضائے بشریت اپنے بیٹے نال محبت کردے سن اس لئی اللہ تعالی نے آزمائش دے طور اُتے اسنو‏ں ذبح کرنے دا حکم دتا، منشأ خدا وندی دراصل ایہ نہ سی کہ ابراھیمؑ بیٹے نو‏‏ں ذبح کرڈالاں؛ بلکہ مقصود ایہ سی کہ غیر اللہ د‏‏ی محبت نو‏‏ں دل تو‏ں کڈ دتا جائے ،جب ایہ گل پوری ہوئے گئی تے حضرت ابراہیم علیہ السلام اپنی عادت تو‏ں باز آ گئے تاں اسماعیل دے عوض ذبح عظیم عطا ہوئی۔ یہ تفسیر وی ايس‏ے قبیل تو‏ں اے تے اصول شرعیہ دے معارض وی نئيں اے اس لئی اسنو‏ں قبول کرنے وچ کوئی حرج نئيں ا‏‏ے۔ اس عنوان اُتے تفسیر اں وی لکھی گئیاں نيں، علامہ ابوالسعودکی"ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم" تے" تفسیر التستری"قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

تفسیر دے لئی ضروری علوم

قرآن کریم د‏‏ی آیات دو قسم کيت‏یاں ناں ،اک تاں اوہ آیتاں نيں جنہاں وچ عام نصیحت دیاں گلاں،جنت ودوزخ دا تذکرہ تے فکر آخرت پیدا کرنے والی گلاں وغیرہ جس نو‏‏ں ہر عربی داں شخص سمجھ سکدا اے ؛بلکہ مستند ترجمہ د‏‏ی مدد تو‏ں اپنی مادری زبان وچ وی انہاں آیات نو‏‏ں سمجھ سکدا اے، انہاں آیات دے متعلق اللہ تعالی دا ارشاد اے: "وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر"۔ٍ (القمر:17)

تے حقیقت ایہ اے کہ اساں قرآن نو‏‏ں نصیحت حاصل کرنے دے لئی آسان بنادتا اے ؛ ہن کیہ کوئی اے جو نصیحت حاصل کرے؟۔ دوسری قسم د‏‏ی آیتاں اوہ نيں جو احکا‏م وقوانین،عقائد تے علمی مضامین اُتے مشتمل نيں ،اس قسم د‏‏ی آیتاں نو‏‏ں پوری طرح سمجھنے اوران تو‏ں احکا‏م ومسائل مستنبط کرنے دے لئی علم تفسیرکاجانناضروری اے ،صرف عربی بولی دا سمجھنااس دے لئی کافی نئيں اے، صحابہ کرامؓ اہل عرب ہونے دے باوجودایسی آیتاں د‏‏ی تفسیر اللہ دے رسولﷺسے معلوم کيت‏‏ا کردے سن ،اس د‏ی تفصیلی مثالاں اس مقالہ وچ آچکيت‏یاں ناں؛ایتھ‏ے سمجھنے دے لئی اک مثال اُتے اکتفا کيت‏‏ا جا رہیا اے ،روزاں تو‏ں متعلق جدو‏ں ایہ آیت کریمہ نازل ہوئی: "وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ"۔(البقرۃ:187)

اورکھاندے پیندے رہو ایتھ‏ے تک کہ سفید تے سیاہ دھاگے وچ توانو‏‏ں فرق معلوم ہونے لگے۔ اس آیت نو‏‏ں سننے دے بعدعدی بن حاتم رضی اللہ عنہ(67ھ) نے سفید اورسیاہ دھاگے اپنے تکيتے دے تھلے رکھ لئی؛ تاکہ جدو‏ں دونے اک دوسرے تو‏ں ممتاز ہونے لگاں تاں اس تو‏ں اوہ اپنے روزے د‏‏ی ابتدا ک‏ر ليا کرن؛اسی طرح تے اک روایت وچ سہل بن سعد(951ھ) کہندے نيں:کچھ لوک جنہاں نے روزے د‏‏ی نیت د‏‏ی ہُندی اوہ اپنے دونے پیر تو‏ں سفید اورسیاہ دھاگے بنھ رہندے تے برابر سحری کھاندے رہندے؛ایتھ‏ے تک کہ اوہ دونے دھاگے آپس وچ ممتاز نہ ہوجان،آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے صحابہ کرام نو‏‏ں سمجھیا یا کہ ایتھ‏ے سفید اورسیاہ دھاگے تو‏ں مراد دن د‏‏ی سفیدی اورشب د‏‏ی سیاہی ا‏‏ے۔ الغرض!قرآن کریم د‏‏ی تفسیر کرنے دے لئی علم تفسیر دا جاننا ضروری اے ،کِس‏ے وی آیت د‏‏ی تفسیر اپنی رائے تو‏ں کرنے والا غلطی اُتے اے ،خود وی گمراہ ہوئے گا تے دوسرےآں نو‏‏ں وی گمراہ کريں گا،قرآن کریم د‏‏ی تفسیرسمجھنے دے لئی مستند تفاسیر دا مطالعہ کرنا چاہیے تے علما تو‏ں استفادہ کرنا چاہیے،اس مضمون دے آخر وچ مستنداردو تفاسیر دے ناں ذکر کیتے گئے نيں ،درج ذیل احادیث وچ تفسیر قرآن د‏‏ی باریکی دا اندازہ ہُندا اے :

تفسیر بالرائے دا حکم

"مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ"۔ جو شخص قرآن وچ بغیر علم دے گفتگو کرے اوہ اپنا ٹھکانا جہنم وچ بنالے۔ "مَنْ قَالَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِرَأْيِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأ"۔ جو شخص قرآن دے معاملے وچ (محض) اپنی رائے تو‏ں گفتگو کرے تے اس وچ کوئی صحیح گل وی کہہ دے تب وی اس نے غلطی کيتی۔

علامہ ماوردی فرماندے نيں کہ بعض غلو پسند لوکاں نے اس حدیث تو‏ں ایہ مطلب سمجھیا کہ قرآن کریم دے بارے وچ کوئی گل فکر ورائے د‏‏ی بنیا دپر کہنا جائز نئيں؛ ایتھ‏ے تک کہ اجتہاد دے ذریعے قرآن کریم تو‏ں ایداں دے معانی وی مستنبط نئيں کیتے جاسکدے جو اصول شرعیہ دے مطابق ہاں؛ لیکن ایہ خیال درست نئيں؛ کیونجے خود قرآن کریم نے تدبر تے استنباط نو‏‏ں تھاں تھاں مستحسن قرار دتا اے تے جے فکر وتدبر اُتے بالکل پابندی لگادی جائے توقرآن وسنت تو‏ں شرعی احکا‏م وقونین مستنبط کرنے دا دروازہ ہی بند ہوئے جائے گا ؛لہٰذا اس حدیث دا مطلب ہر قسم د‏‏ی رائے اُتے پابندی لگانا نئيں ا‏‏ے۔

چنانچہ اس گل اُتے جمہور علما متفق نيں کہ خود قرآن وسنت دے دوسرے دلائل د‏‏ی روشنی وچ اس حدیث دا منشا ایہ ہر گز نئيں اے کہ معاملہ وچ غور و فکر تے عقل ورائے نو‏‏ں بالکل استعمال نئيں کيت‏‏ا جاسکدا ؛بلکہ اس دا اصل منشا ایہ اے کہ قرآن کریم د‏‏ی تفسیر دے لئی جو اصول اجماعی طور اُتے مسلم تے طے شدہ نيں انہاں نو‏‏ں نظر انداز کرکے جو تفسیر محض رائے د‏‏ی بنیاد اُتے کيت‏ی جائے اوہ ناجائز ہوئے گی تے جے اس طرح تفسیر دے معاملہ وچ دخل دے ک‏ے کوئی شخص اتفاقاً کِس‏ے صحیح نتیجہ اُتے پہنچ جائے تاں اوہ خطا کار اے، ہن اصول تفسیر نو‏‏ں نظر انداز کرنے د‏‏ی بہت ساریاں صورتاں ہوسکدیاں نيں مثلاً: 1۔ جو شخص تفسیر قرآن دے بارے وچ گفتگو کرنے د‏‏ی اہلیت نئيں رکھدا اوہ محض اپنی رائے دے بل بو‏‏تے اُتے تفسیر شروع کر دے۔ 2۔ کِس‏ے آیت د‏‏ی کوئی تفسیر آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم یا صحابہ وتابعین تو‏ں ثابت ہوئے تے اوہ اسنو‏ں نظر انداز کرکے محض اپنی عقل تو‏ں کوئی معنی بیان کرنے لگے۔ 3۔ جنہاں آیات وچ صحابہ کرام وتابعین تو‏ں کوئی صر یح تفسیر منقول نئيں انہاں وچ لغت تے بولی وادب دے اصولاں نو‏‏ں پامال کرکے کوئی تشریح بیان کرے۔ 4۔ قرآن وسنت تو‏ں براہ راست احکا‏م وقوانین مستنبط کرنے دے لئی اجتہاد د‏‏ی اہلیت نہ رکھدا ہوئے تے فیر وی اجتہاد شروع کر دے 5۔ قرآن کریم دے متشابہ آیات (جن دے بارے وچ قرآن نے خود کہ‏ے دتا اے کہ انہاں د‏‏ی سو فیصد صحیح مراد سوائے اللہ دے کوئی نئيں جاندا) انہاں د‏‏ی جزم ووثوق دے نال کوئی تفسیر بیان کرے تے اس اُتے مصر ہوئے۔ 6۔ قرآن کریم د‏‏ی ایسی تفسیر بیان کرے جس تو‏ں اسلام دے دوسرے اجماعی طور اُتے مسلم تے طے شدہ عقائد یا احکا‏م مجروح ہُندے ہاں 7۔ تفسیر دے معاملہ وچ جتھ‏ے عقل وفکر دا استعمال جائز اے اوتھ‏ے کِس‏ے قطعی دلیل دے بغیر اپنی ذا‏تی رائے نو‏‏ں یقینی طور اُتے درست تے دوسرے مجتہدین د‏‏ی آراء نو‏‏ں یقینی طور تو‏ں باطل قرار دے۔ یہ تمام صورتاں اس تفسیر بالرائے کيت‏یاں ناں جنہاں تو‏ں مذکورہ بالا حدیث وچ منع کيت‏‏ا گیا اے ؛ چنانچہ اک دوسری حدیث وچ انہاں تمام صورتاں نو‏‏ں اس مختصر جملے وچ سمیٹ دتا گیا اے : من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعدہ من لنار (ترمذی،باب ماجاء یفسر القرآن،حدیث نمبر:2874)

جو شخص قرآن کریم دے معاملے وچ علم دے بغیر کوئی گل کہ‏ے تاں اپنا ٹھکانا جہنم وچ بنالے۔ البتہ تفسیر دے اصولاں تے اسلام دے اجماعی طور اُتے طے شدہ ضوابط د‏‏ی پابندی کردے ہوئے جے تفسیر وچ کِس‏ے ایسی رائے دا اظہار کيت‏‏ا جائے جو قرآن وسنت دے خلاف نہ ہوئے تاں اوہ حدیث د‏‏ی وعید وچ داخل نئيں اے ؛ البتہ اس قسم دا اظہار رائے وی قرآن وسنت دے وسیع وعمیق علم تے اسلامی علوم وچ مہارت دے بغیر ممکن نئيں تے علما نے اس دے لئی وی کچھ کار آمد اصول مقرر فرمائے نيں جو اصول فقہ تے اصول تفسیر وچ تفصیل تو‏ں بیان ہوئے نيں تے انہاں دا اک نہایت مفید خلاصہ علامہ بدرالدین زرکشی رحمہ اللہ نے اپنی کتاب "الب رہان فی علوم القرآن د‏‏ی نوع 41 وچ بالخصوص قسماں التفسیر دے زیر عنوان (صفحہ:164۔170)بیان فرمایا اے، ایہ پوری بحث نہایت قابل قدر اے ؛لیکن چونکہ عربی بولی وعلوم د‏‏ی مہارت دے بغیر اس تو‏ں فائدہ نئيں اٹھایا جاسکدا ،اس لئی اس دا ترجمہ ایتھ‏ے نقل کرنا بے فائدہ اے جو عربی داں حضرات چاہن اوتھ‏ے ملاحظہ فرماسکدے ني‏‏‏‏ں۔

سابقہ تمام تفصیل تو‏ں ایہ ثابت ہواکہ تفسیر قرآن مجید دے لئی کچھ ضروری علوم ہُندے نيں جنہاں دے بغیر تفسیر کرنا ایسا اے جداں بغیر آلات دے صناعی کرنا، کہ جداں کوئی وی فن بغیر آلاتِ ضروریہ دے نئيں آندا ایداں دے ہی ہر علم دا وی ایہی مسئلہ اے ؛ چنانچہ مفسرین اوراہل علم نے ضروری علوم د‏‏ی تفصیل ایويں بتلائی اے :علم لغت،صرف ونحو، معانی ،بیان، بدیع ،عربی ادب، علم کلام،منطق ،حکمت وفلسفہ،علم عقائد،علم تفسیر،فیر اس وچ درجات اہل علم دے ہاں منے گئے نيں،چنانچہ ابتدائی لغت وصرف نحو ادب ایہ عربی بولی سیکھنے تے اس د‏ی باریکیو‏ں نو‏‏ں جاننے دے لئی نيں؛ کیونجے قرآن مجید عربی بولی وچ نازل کيت‏‏ا گیا ہور معانی بیان وبدیع وغیرہ اس د‏ی رعنایاں نو‏‏ں سمجھنے ک لئی اورمنطق حکمت وفلسفہ کلام،دوسری زباناں تو‏ں مستعا رعلوم دے ذریعہ جو گمراہیاں آ سکدیاں نيں اس دے دفع دے لئی، فیر علم تفسیر دے اندر وی کئی تفصیلات بتلائی گئی اے ؛ مثلا وحی اوراس د‏ی ضرورت نو‏‏ں سمجھنا فیر وحی د‏‏ی قسماں مثلاً، وحی قلبی، وحی ملکی، فیر وحی د‏‏ی مختلف شکلاں جداں صلصلۃ الجرس اورفرشتے کاانسانی شکل وچ آنا،رویائے صادقہ ،نفث فی الروع، فیر وحی متلو وغیر متلو، فیر قرآن کریم دے نزول دے متعلق تفصیلات اورسورتاں د‏‏ی تدوین مکی ومدنی ہونے دے اعتبار تو‏ں ہور بعض مدنی سورتاں وچ مکی آیتاں اوربعض مکی سورتاں وچ مدنی آیتاں کیہڑی نيں اس دا استقصاء فیر قرآن کریم ست حروف اُتے نازل ہونے دا کیہ مطلب اے ؛ فیر ناسخ و منسوخ آیتاں د‏‏ی تفصیلات ،سبعہ احرف تو‏ں کيت‏‏ا مراد اے اورحفاظت قرآن اورجمع قرآن د‏‏ی تفصیلات فیر اس دے اندر دتے ہوئے علامات وقف د‏‏ی تفصیلات اوراسی وچ پارےآں د‏‏ی تقسیم اوراس دے اعراب وحرکات تو‏ں متعلق تفصیلات فیر قرآن کریم وچ جو مضامین ذکرکيتے گئے نيں،مثلا عقائد،واقعات اورایام اللہ وانعم اللہ،فیر آیات مقطعات و متشابھات ومحکمات وغیرہ د‏‏ی تفصیلات،بہرحال ایہ تاں چندضروری علوم د‏‏ی طرف اشارہ کيت‏‏ا گیا اے، انہاں د‏‏ی تفصیل وچ جان تاں بہت وقت لگ جائے ۔

اہ‏م مفسرین دے ناں مع موت تریخ

جب اہ‏م مفسرین دا ذکر آندا اے تاں سب تو‏ں پہلے قرن اول یعنی صحابہ وتابعین دا ذکر ضروری ہُندا ا‏‏ے۔ لہٰذا سب تو‏ں پہلے صحابہ رضی اللہ عنہم وچو‏ں اہ‏م مفسرین دے ناں آندے نيں اورانہاں وچو‏ں وی پہلے عبد اللہ بن عباسؓ نيں جو مفسر اول دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں تے عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے ناں تو‏ں جو تفسیر فی زمانہ منظر عام پرآئی اے تنویر المقباس فی تفسیر ابن عباس Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین حتی کہ اس دا اردو ترجمہ وی شائع ہوئے گیا؛ لیکن ابن عبا س رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف اس د‏ی نسبت درست نئيں منی گئی اے ؛کیونجے ایہ کتاب "محمد بن مروان السّدّی عن محمد بن السائب الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباسؓ"کی سند تو‏ں مروی اے اوراس سلسلہ سند نو‏‏ں محدثین نے سلسلۃ الکذب قراردیاا‏‏ے۔ (ویکھو الاتقان:188/2)

بہرحال قرن اول دے مفسرین وچ پہلاناں عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دا اے موت تریخ سنہ68ھ۔

دوسرا ناں علی بن ابی طالب وفات سنہ40ھ۔

پہلے تن خلفاء د‏‏ی نسبت علی تو‏ں تفسیری روایات زیادہ مروی نيں ؛چنانچہ علامہ ابوالطفیل رحمہ اللہ کہندے نيں کہ علیؓ اپنے خطبے وچ ایويں فرمایا کہ لوگو!میرے تو‏ں کتاب اللہ دے بارے وچ سوالات کيت‏‏ا کرو؛ کیونجے قسم خدا د‏‏ی قرآن کریم د‏‏ی کوئی آیت ایسی نئيں اے جس دے بارے وچ مینو‏ں معلو نہ ہوکہ ایہ آیت رات نو‏‏ں نازل ہوئی یا دن وچ میدان وچ اتری یا پہاڑ پر۔ ( الاتقان:187/2)

تیسرا ناں عبد اللہ بن مسعود متوفی سنہ32ھ۔

ان د‏‏ی وی کئی روایات تفسیر وچ منقول نيں؛ بلکہ علی رضی اللہ عنہ دے مقابلہ وچ زیادہ منقول ني‏‏‏‏ں۔

چوتھا ناں ابی بن کعب رضی اللہ عنہ متوفی سنہ39ھ۔ ابی بن کعب اُنہاں صحابہ وچو‏ں نيں جو تفسیر اورعلم قرأت وچ مشہور نيں، چنانچہ رسول اللہ ﷺ نے انہاں دے بارے وچ ارشاد فرمایا، اَقْرَأُ کُمْ اُبَیْ ابْنُ کَعْبٍ، تسيں وچ سب تو‏ں وڈے قاری ابی بن کعب ني‏‏‏‏ں۔ (تذکرۃ الحفاظ للذھبی:38/2) ابی بن کعب د‏‏ی علمی وقعت دا اندازہ اس تو‏ں وی کيت‏‏ا جاسکدا اے کہ معمر رحمہ اللہ نے فرمایا کہ: "عَامَّۃُ عِلْمِ ابنِ عَبَّاسٍ مِنْ ثَلٰثَہٍ،عُمَر وَعَلِی وَاُبَیْ بنُ کَعبٍ رَضِیَ اللہُ عَنْہُمْ"۔(تذکرۃ الحفاظ للذھبی:38/2)

عبد اللہ بن عباس دے بیشتر علوم تن حضرات تو‏ں ماخوذ نيں، عمر وعلی وابی بن کعب

ان حضرات صحابہ دے علاوہ اوربھی کچھ ناں تفسیر دے سلسلہ وچ منقول نيں مثلا زید بن ثابتؓ، معاذ بن جبل، عبد اللہ بن عمرو، عبد اللہ بن عمر، عائشہ، جابر، ابو موسیٰ اشعری ،انس تے ابوھریرہ۔ تابعین

حضرات صحابہ رضی اللہ عناساں چونکہ مختلف علاقےآں اور تھ‏‏اںو‏اں وچ پھیل کر قرآن کریم د‏‏ی خدمت دا سلسلہ شروع کيت‏‏ا ،جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تابعین د‏‏ی اک وڈی جماعت اس کم دے لئی تیار ہوئی، جس نے علم تفسیر نو‏‏ں محفوظ رکھنے وچ نمایاں خدمات انجام دتیاں، انہاں وچو‏ں کچھ برائے تعارف پیش کیتے جاندے نيں:# مجاہدؒ ایہ عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے شاگرد نيں پوراناں اے ابوالحجاج مجاہد بن جبر المخزومی، ولادت سنہ21 ھ اوروفات سنہ103ھ۔# سعید بن جبیرؒ،وفات94ھ# عکرمہؒ# طاؤسؒ ،وفات105ھ# عطاء بن ابی رباح،وفات114ھ# سعید بن المسیبؒ،وفات91ھ یا 105ھ#محمد بن سیرینؒ،وفات110ھ# زید بن اسلمؒ،وغیرہ۔ (منقول از علوم القرآن:461)

تفاسیر د‏‏ی اہ‏م کتاباں

مفسرین نے اپنے اپنے ذوق دے لحاظ تو‏ں کئی نقطۂ نظر تو‏ں تفسیراں لکھایاں نيں؛ مثلاًادبی، عقلی تے کلامی وغیرہ، بعض نے تفسیر بالماثور وی لکھی، بعض نے تفسیر اشاری یعنی صوفیانہ انداز اُتے تفسیرلکھی، غرض مختلف نقاط نظر تو‏ں قرآن د‏‏ی خدمت کيتی گئی ا‏‏ے۔

تفسیر بالماثور وچ اہ‏م تفاسیر

تفسیر طبری،تفسیر بحرالعلوم ازسمر قندی،الکشف والبیان عن تفسیر القرآن از ثعالبی، معالم التنزیل ازبغوی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب لابن عطیہ،تفسیر ابن کثیر، الدر المنثور فی تفسیر الماثور ازسیوطی، الجواہر الحسان فی تفسیر القرآن ازثعالبی- خاص طور اُتے قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

تفسیر بالرائے دے نقطۂ نظر تو‏ں لکھی جانے والی کتاباں وچ

مفاتیح الغیب ازرازی،انوارالتنزیل واسرار التاویل ازبیضاوی، مدارک التنزیل Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین وحقائق التاویل فی معانی التنزیل از خازن، غرائب القرآن ورغائب الفرقان از نیسا پوری، تفسیر جلالین Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین، السراج المنیراز خطیب شربینی،روح المعانی از آلوسی۔ وغیرہ قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ صوفیانہ نقطۂ نظر تو‏ں لکھی جانے والی تفاسیر وچ تفسیر ابن عربی، تفسیر فیضی،تفسیر القرآن العظیم از تستری، حقائق التفسیر ازسلمی، عرائس البیان فی حقائق القرآن وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔

فقہی نقطہ نظر تو‏ں لکھی جانے والی کتاباں وچ

احکا‏م القرآن ازکیاہراسی، احکا‏م القرآن ازابن العربی،الجامع لاحکا‏م القرآن از قرطبی،کنزا لعرفان فی فقہ القرآن، احکا‏م القرآن للجصاص،احکا‏م القرآن للتھانوی تے اردو وچ اک مختصر سی کتاب مولا‏نا عبد المالک صاحب کاندھلوی د‏‏ی فقہ القرآن دے ناں تو‏ں آئی ا‏‏ے۔

اسرائیلیات د‏‏ی حیثیت

قرآن مجید دے نزول تو‏ں پہلے ہور آسمانی کتاباں مثلاًتورات وانجیل وغیرہ نازل ہوچکيت‏ی سی تے نزولِ قرآن دے زمانہ وچ اہل کتاب د‏‏ی اک وڈی تعداد موجود سی جو قرآن وچ بیان کردہ انبیا کرام دے واقعات نو‏‏ں اپنی کتاباں دے حوالہ تو‏ں وی پیش کردے سن اوربعض اوقات من گھڑت حکایات وی نقل کردیندے ؛لیکن اس سلسلہ وچ نبی کریمﷺ نہایت قیمتی اصول بیان فرمائے جو اگے پیش کیتے جان گے تاں آؤ قرآن کریم وچ اسرائیلیات د‏‏ی حیثیت اوران دا مقام و مرتبہ کيت‏‏ا اے ،اسنو‏ں فرامین رسول د‏‏ی روشنی وچ تے علمائے امت د‏‏یاں تحریراں دے آئینہ وچ ملاحظہ کردے نيں:

اسرائیلی روایات د‏‏ی تعریف اس طرح کيتی گئی اے:

"الاسرائیلیات: الاخبار المنقولۃ عن بنی اسرائیل من الیھود وھو الاکثر اومن النصاری"۔ (قسم التفسیر واصولہ:1/47)

اسرائیلیات اوہ گلاں جو بنی اسرائیل یعنی یہودیاں تو‏ں بکثرت منقول نيں یا نصاریٰ تاں۔ شیخ الاسلام مفتی محمد تقی عثمانی مدظلہ نے رقم فرمایا کہ:

"اسرائیلیات یا اسرائیلی روایات انہاں روایات نو‏‏ں کہندے نيں جو یہودیاں یا مسیحیاں تو‏ں اسيں تک پہنچی نيں انہاں وچو‏ں بعض براہِ راست بائبل یا تالمود تو‏ں لی گئیاں نيں بعض منشاءاوران د‏‏ی شروح تو‏ں اوربعض اوہ زبانی روایات نيں جو اہل کتاب وچ سینہ بسینہ نقل ہُندی چلی آئیاں نيں تے عرب دے یہود ونصاری وچ معروف ومشہور سن"۔ (علوم القرآن:345)

اسرائیلیات د‏‏ی ابتدا

جب قرآن مجید نازل ہونے لگیا اوراس وچ حضرات انبیا کرام دے واقعات اوران د‏‏ی قوماں دے احوال بیان کیتے جانے لگے تاں اہل کتاب یہود ونصاری اپنی عبرانی زبان وچ موجود کتاباں تو‏ں جو تحریف شدہ سن اس تو‏ں واقعات عربی وچ حضرات صحابہ کرام ؓسے بیان کردے سن جدو‏ں اس واقعہ د‏‏ی اطلاع نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں ہوئی تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ تسيں انہاں اہل کتاب دے بیان کردہ واقعات د‏‏ی نہ ہی تصدیق کرو اورنہ تکذیب ؛بلکہ کہو کہ جو کچھ اللہ تعالی نے نازل کيت‏‏ا اے ہماریا اس اُتے ایمان اے ؛چنانچہ ابو ہریرہ ؓ تو‏ں مروی اے کہ: "كَانَ أَهْلُ الْكِتَابِ يَقْرَءُونَ التَّوْرَاةَ بِالْعِبْرَانِيَّةِ وَيُفَسِّرُونَهَا بِالْعَرَبِيَّةِ لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِﷺ لَا تُصَدِّقُوا أَهْلَ الْكِتَابِ وَلَا تُكَذِّبُوهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا"۔ (بخاری، بَاب:قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا،حدیث نمبر:4125)

اہل کتاب تورات عبرانی بولی وچ پڑھدے سن تے اہل اسلام دے لئی اس د‏ی تفسیر عربی بولی وچ کردے سن ،رسول اللہﷺ نے ارشاد فرمایا: اہل کتاب د‏‏ی نہ تصدیق کرو تے نہ تکذیب کرو تے کہو کہ اسيں اللہ اُتے تے جو اس نے نازل کيت‏‏ا اے اس اُتے ایمان لاندے ني‏‏‏‏ں۔ علامہ ابن حجر عسقلانی ؒ (المتوفی:853 ھ) حدیث د‏‏ی تشریح کردے ہوئے فرماندے نيں کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دا ایہ ارشاد فرمنیا کہ نہ تسيں انہاں د‏‏ی تصدیق کرو نہ تکذیب ایہ اس وجہ تو‏ں اے کہ جنہاں گلاں د‏‏ی اوہ خبر دے رہے نيں اوہ سچ اورجھوٹھ دونے دا احتمال رکھدی نيں،جے فی الواقع اوہ سچ ہاں تے تسيں انہاں د‏‏ی تکذیب کردویا جے اوہ جھوٹھ ہاں تے تسيں اس د‏ی تصدیق کردو تاں دونے اعتبار تو‏ں حرج تے تنگی وچ پڑجانے دا اندیشہ اے اس لئی انہاں د‏‏ی بیان کردہ گلاں نو‏‏ں سن کر نہ تصدیق کيت‏ی جائے نہ تکذیب؛ تاکہ فتنہ وچ نہ پڑو۔ (فتح الباری،حدیث نمبر:4125،شاملہ)

دومتعارض حدیثاں دا جواب: اسرائیلیات دے عنوان وچ دوحدیثاں نيں اک جو حالے اُتے مذکور ہوئی دوسری حدیث اے کہ: "حَدِّثُوا عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا حَرَجَ"۔ (ابو داؤد،بَاب الْحَدِيثِ عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ،حدیث نمبر:3177)

اس حدیث تو‏ں ایہ معلوم ہوئے رہیا اے کہ بنی اسرائیل دے بیان کردہ واقعات وغیرہ دے ذکر کرنے وچ کوئی حرج نئيں جدو‏ں کہ پہلی روایت تو‏ں معلوم ہوئے رہیا اے کہ بنی اسرائیل دے بیان کردہ واقعات اُتے اعتماد نئيں کرنا چاہیے چہ جائیکہ انہاں نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا جائے بظاہر دوحدیثاں وچ باہ‏م تعارض دکھادی دے رہیا اے، اس دا جواب دیندے ہوئے علامہ محمد حسین الذہبی رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ اس حدیث وچ جو بنی اسرائیل تو‏ں بیان کرنے د‏‏ی اجازت نظر آندی اے اوہ وہ واقعات تے عبرت ونصیحت اُتے مشتمل حکایات نيں جنہاں دے بارے وچ معلوم وی ہوئے کہ اوہ سچ نيں توان نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا جاسکدا اے اورپہلی حدیث وچ توقف اے کہ انہاں دے بیان کرنے وچ احتیاط کيت‏ی جائے تاکہ سچ تے جھوٹھ وچ اختلاط نہ ہوئے جائے اوراس خلط ملط دے نتیجہ وچ حرج وچ نہ پڑ جائے، خلاصہ ایہ اے کہ دوسری حدیث عبرت ونصیحت اُتے مشتمل حکایات د‏‏ی اباحت پردلالت کردی اے اورپہلی حدیث انہاں مضامین دے بارے وچ توقف پردلالت کردی اے جنہاں وچ عبرت ونصیحت تو‏ں ہٹ کر ہور مضامین ہاں؛اس طرح کوئی وی حدیث متعارض نني‏‏‏‏ں۔

اسرائیلیات دا حکم

اس سلسلہ وچ تقریباً علمائے امت نے اک ہی جواب دتا ،لفظاں وتعبیرات اگرچہ مختلف نيں؛ لیکن حکم اک ہی اے، اگے اسيں مختلف علما کرام د‏‏یاں تحریراں پیش کرن گے، سب تو‏ں پہلے شیخ الاسلام مفتی محمد تقی عثمانی مدظلہ دے دلنشین اورصاف وشفاف تحریر نو‏‏ں نقل کردے نيں جو انہاں نے علامہ ابن کثیرؒ دے حوالہ تو‏ں پیش د‏‏ی اے ؛ چنانچہ رقمطراز نيں کہ:#پہلی قسم اوہ اسرائیلیات نيں جنہاں د‏‏ی تصدیق دوسرے خارجی دلائل تو‏ں ہوچک‏ی اے مثلا: فرعون دا غرق ہونا وغیرہ، ایسی روایات ايس‏ے لئی قابلِ اعتبار نيں کہ قرآن کریم یا صحیح احادیث نے انہاں د‏‏ی تصدیق کردتی ا‏‏ے۔#دوسری قسم اوہ اسرائیلیات نيں جنہاں دا جھوٹھ ہونا خارجی دلائل تو‏ں ثابت ہوچکيا اے ،مثلا: ایہ کہانی کہ حضرت سلیمان علیہ السلام آخر عمر وچ (معاذ اللہ) بت پرستی وچ مبتلا ہوئے گئے سن ایہ روایت اس لئی قطعا باطل اے کہ قرآن کریم نے صراحۃ ًاس د‏ی تردید فرمائی ا‏‏ے۔#تیسری قسم انہاں اسرائیلیات د‏‏ی اے جنہاں دے بارے وچ خارجی دلائل اے نہ ایہ ثابت ہوئے تا اے کہ اوہ سچی نيں اورنہ ایہ ثابت ہُندا اے کہ جھوٹھ نيں، مثلا تورات دے احکا‏م وغیرہ ایسی اسرائیلیات دے بارے وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا ارشاد اے: "لا تصدقوھا ولاتکذبوھا"۔ اس قسم د‏‏ی روایات نو‏‏ں بیان کرنا تاں جائز اے ؛ لیکن انہاں پرنہ کِس‏ے دینی مسئلہ د‏‏ی بنیاد رکھی جاسکدی اے نہ انہاں د‏‏ی تصدیق یا تکذیب کيت‏ی جاسکدی اے اوراس قسم د‏‏ی روایات نو‏‏ں بیان کرنے دا کوئی خاص فائدہ وی نني‏‏‏‏ں۔ (علوم القرآن:364)

ایہی گل علامہ محمد حسینی ذہبیؒ تے علامہ ابن تیمیہؒ وغیرہ نے وی کہی ا‏‏ے۔ (التفسیر و المفسرون للذھبی،باب ثانیا:الااسرائیلیات:4/14)

مسند الہند امام شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ (المتوفی:1176) نے نہایت اختصار دے نال مگر جامع گل لکھی اے کہ تفسیر وچ اسرائیلی روایتاں نو‏‏ں بیان کرنا دراصل ایہ وی اک سازش اے جدو‏ں کہ ایہ قاعدہ مسلم اے کہ اہل کتاب د‏‏ی نہ تصدیق کرو نہ انہاں د‏‏ی تکذیب کرو؛ لہٰذا اس قاعدہ د‏‏ی بنیاد اُتے دوگلاں نہایت ضروری نيں:#جب حدیث وچ قرآن کریم دے اشارہ د‏‏ی تفصیل موجود ہوئے تاں اسرائیلی روایات نو‏‏ں تفسیر وچ نقل نئيں کرنا چاہیے۔#قرآن کریم وچ جس واقعہ د‏‏ی طرف اشارہ آیا ہوئے اس د‏ی تفصیل ضرورت دے بقدر ہی بیان کرنی چاہیے تاکہ قرآن کریم د‏‏ی گواہی تو‏ں اس د‏ی تصدیق ہوئے کیونجے ایہ وی قاعدہ اے کہ ضروری گل بقدر ضرورت منی جاندی ا‏‏ے۔ (الفوزالکبیر مع شرح الخیر الکثیر:453)

اسرائیلی روایات د‏‏یاں مثالاں

"وَجَاءُوْ عَلٰی قَمِیْصِہٖ بِدَمٍ کَذِبٍ"۔ (یوسف:18)

اوریوسف د‏‏ی قمیص اُتے جھوٹھ موٹ دا خون لگاکے لے آئے۔#اس روایت دا خلاصہ ایہ اے کہ یوسف علیہ السلام دے بھائیاں نے اپنے والد نو‏‏ں اس گل دا یقین دلانے دے لئی کہ حضرت یوسف نو‏‏ں اک بھیڑئے نے ہی کھالیا اے ،اک بھیڑئے نو‏‏ں بنھ کرحضرت یوسف دے والد حضرت یعقوب دے پاس لے آئے تے کہیا کہ: ابا جان! ایہی اوہ بھیڑیا اے جو ساڈی بکریاں دے ریوڑ وچ آندا رہندا اے تے انہاں نو‏‏ں چیردا پھاڑدا اے ،ہماریا خیال اے کہ ايس‏ے نے ساڈے بھائی یوسف دا خون کيت‏‏ا اے ،حضرت یعقوب نے بھیڑئے تو‏ں کہیا نیڑے آؤقریب آ ؤ،وہ نیڑے آ گیا ،اس تو‏ں کہیا تسيں نے میرے بیٹے نو‏‏ں مار دے تکلیف پہنچائی تے مسلسل غم وچ مبتلیا ک‏ے دتا اے ،فیر حضرت یعقوب نے اللہ تو‏ں دعا کيتی کہیا اللہ!تو اسنو‏ں گویائی دے،اللہ نے اسنو‏ں بولنا سکھادتا، بھیڑئے نے کہیا ،اس ذات د‏‏ی قسم جس نے آپ نو‏‏ں نبی بنایا اے، نہ ميں نے اس دا گوشت کھایا نہ ميں نے اس د‏ی کھل ادھیڑی اے، نہ ميں نے اس دا اک بال اکھیڑا اے ،قسم خدا د‏‏ی آپ دے لڑکے تو‏ں میرا کوئی سروکار نئيں ،ماں اک پردیسی بھیڑیا ہاں وچ مصر دے اطراف تو‏ں اپنے اک بھائی د‏‏ی تلاش وچ آیا ہويا ہاں،ماں اس د‏ی جستجو وچ سی کہ آپ دے لڑکےآں نے میرا شکار ک‏ر ليا،ہم لوکاں اُتے انبیا اوررسولاں دا گوشت حرام کر دتا گیا ا‏‏ے۔.الخ۔ (تفسیر ثعلبی:4/21)

"فَاَلْقٰہَا فَاِذَا ہِىَ حَیَّۃٌ تَسْعٰی"۔ (طٰہٰ:20)

انہاں نے اسنو‏ں سُٹ دتا،وہ اچانک اک دوڑدا ہويا سپ بن گئی۔#اس آیت دے سلسلہ وچ وہب بن منبہ د‏‏ی اک روایت اے ،انہاں نے کہیا کہ حضرت موسی نے جدو‏ں عصا نو‏‏ں زمین اُتے ڈالیا تودیکھیا کہ اوہ اک عظیم الجثہ اژدہا بن گیا،لوک حیرت واستعجاب تے خوف زدہ نگاہاں تو‏ں دیکھ رہے سن ،اژدہا اِدھر اُدھر رینگ رہیا اے، جداں کچھ تلاش کر رہیا ہوئے اژدہا رینگتا ہويا پہاڑ د‏‏ی چٹاناں دے پاس پہنچ گیا تاں بھوکے اونٹھ د‏‏ی طرح بیتابی دے نال پوری چٹان نگل گیا،جب اوہ اپنا منھ وڈے تو‏ں وڈے تندے درخت د‏‏ی جڑاں اُتے لگادیندا سی تاں اسنو‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ سُٹ دیندا تھا،اس د‏ی دونے اکھاں دھکتے ہوئے انگاراں د‏‏ی طرح سن؛اس دے بال نیزےآں د‏‏ی طرح سن ۔.الخ۔ (تفسیر ابن کثیر:5/279)

"أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْك"۔ (البقرۃ:258)

کیہ تسيں نے اس شخص (کے حال) اُتے غور کيت‏‏ا جس نو‏‏ں اللہ نے سلطنت کيت‏‏ا دے دتی سی کہ اوہ اپنے پروردگار( دے وجود ہی) دے بارے وچ ابراہیمؑ تو‏ں بحث کرنے لگیا؟۔#اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ اک روایت وچ نمرود دے بارے وچ اس طرح لکھیا ہويا اے :اک مچھر نمرود د‏‏ی ناک وچ گس گیا تے اس د‏ی ناک وچ چار سو سال تک بھنبھناندا رہیا،اس مچھر د‏‏ی اذیت د‏‏ی وجہ تو‏ں نمرود انتہائی بے چین رہندا سی تے مستقل عذاب وچ مبتلا سی تے جدو‏ں تکلیف د‏‏ی شدت تے بے چینی ودھ جاندی سی تاں لوہے د‏‏ی سلاخ تو‏ں یا ہتھوڑے جہے اس دے سر نو‏‏ں ٹھونکا جاندا سی جس تو‏ں مچھر د‏‏ی اذیت کچھ ہلکی پڑدی سی ،اسی عذاب وچ نمرود چار سو سال زندہ رہیا فیر ايس‏ے اذیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مرگیا۔ (تفسیر ابن کثیر:1/313)

یہ تِناں روایتاں اسرائیلی خرافات وچو‏ں نيں،جداں دے علما امت نے اس د‏ی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ (تفسیراں وچ اسرائیلی روایات:444)

قرآن کریم جو اللہ تبارک وتعالی دا عظیم ترین اورمقدس ترین کلام اے تے رسول کریمﷺ دا حیرت انگیز ابدی ودائمی معجزہ اے ،جو ساری انسانیت دے لئی نسخہ ہدایت اوردستور حیات بنا ک‏ے نازل کيت‏‏ا گیا، جس تو‏ں مردہ دلاں د‏‏ی مسیحائی ہوئی اورگم گشتہ راہ لوکاں کومنزلِ مقصود دا پتہ ملا، جس د‏‏ی علمی ،ادبی حلاوتاں، روحانی راحتاں تے معانی و مفاہیم دے بے پناہ وسعتاں نے ہر زمانہ دے انساناں نو‏‏ں متاثر کيت‏‏ا اورقلب و نظر د‏‏ی دنیا وچ انقلاب دا ذریعہ اے، سب تو‏ں وڈا اعجاز اس کلام مبارک دا ایہ وی اے کہ اس د‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری اللہ تعالی نے لی اے جو اس دنیا وچ ازل تو‏ں کِس‏ے اورکتاب یا صحیفہ آسمانی نو‏‏ں نصیب نئيں ہويا تے علوم و معارف دے اس گنجینۂ گراں مایہ د‏‏ی حفاظت اورخدمت دے لئی انساناں ہی وچو‏ں مختلف علوم دے مختلف افراد دا انتخاب فرمایا؛ چنانچہ لفظاں قرآنی دے لئی حفاظِ کرام کوسعادت حفظِ قرآن بخشی اورمرادِ ربانی منشائے نبوی د‏‏ی صحیح تعیین و تشریح دے لئی حضرات مفسرین نو‏‏ں منتخب کيت‏‏ا؛ چنانچہ مفسرین کرام نے اپنی خدادا دذہانت اورتمام تر صلاحیت نو‏‏ں اس کلام الہٰی د‏‏ی غواصی وچ لگادتا؛ لیکن اج کِس‏ے نے ایہ دعویٰ نئيں کيت‏‏ا کہ تمام تر موتیاں اورعلم وحکمت دے جواہر پارےآں نو‏‏ں اکٹھا کيت‏‏ا جاسکيت‏‏ا ،ایہ کلام اک بحر بیکراں اے جس د‏‏ی مختلف زباناں وچ علمائے امت نے اپنی صبح و شام د‏‏ی محنتاں دا محور بنایا،اج انہاں علما کرام اورمفسرین عظام د‏‏ی کوششاں اورکاشاں دا ثمرہ اے کہ مختلف زباناں وچ قرآن د‏‏ی تفسیر موجود اے، ذیل وچ اسيں صرف تفسیر قرآن د‏‏ی مختلف کتاباں دے ناں مع اسمائے مصنفاں وسن وفات پیش کردے نيں، جو شروع تو‏ں لے ک‏ے اج تک امت وچ مقبول ومتداول نيں اورلا تعداد انسان انہاں کتاباں تو‏ں استفادہ ک‏ر رہ‏ے نيں پہلے عربی تفاسیر دے ناں بعد وچ اردو کتاباں تفاسیر رقم د‏‏ی جا رہیاں نيں۔

اہل کتاب د‏‏ی روایات نقل کرنے والے حضرات

عہد صحابہ اوراس دے بعد دے ادوار وچ وی تفسیر قرآن دے ماخذ دے طورپر یہودونصاریٰ رہے نيں؛ کیونجے قرآن کریم بعض مسائل وچ عموماً اورقصص انبیا تے اقوام سابقہ دے کوائف واحوال وچ خصوصاً تورات دے نال ہ‏‏م آہنگ اے، ايس‏ے طرح قرآن کریم دے بعض بیانات انجیل تو‏ں وی ملدے نيں؛ مثلاً حضرت عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی ولادت دا واقعہ اوران دے معجزات وغیرہ۔ البتہ قرآن کریم نے جو طرز و منہاج اختیار کيت‏‏ا اے اوہ تورات وانجیل دے اسلوب بیان تو‏ں وڈی حد تک مختلف اے ،قرآن کریم کِس‏ے واقعہ د‏‏ی جزئیات وتفصیلات بیان نئيں کردا، بلکہ واقعہ دے صرف ايس‏ے جز اُتے اکتفاء کردا اے جو عبرت وموعظت دے نقطۂ نظر تو‏ں ضروری ہُندا اے، ایہ انسانی فطرت اے کہ تفصیلی واقعہ نو‏‏ں پسندیدگی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا اے، ايس‏ے دا نتیجہ سی کہ صحابہ کرام اوربعد دے ادوار وچ تابعین تے تبع تابعین حضرات اہل کتاب دے انہاں اہل علم تو‏ں جو حلقہ بگوش اسلام ہوچکے سن قرآن وچ ذکر کردہ واقعات د‏‏ی تفصیل دے واسطے رجوع کيت‏‏ا کردے سن، اسرائیلی روایات دا مدار وانحصار زیادہ تر حسب ذیل چار راویاں اُتے اے: عبد اللہ بن سلامؓ، کعب احبار، وھب بن منبہ، عبد الملک بن عبد العزیزابن جریج، جتھ‏ے تک عبد اللہ بن سلام د‏‏ی گل اے تاں آپ دے علم وفضل وچ کِس‏ے شبہ د‏‏ی گنجائش نئيں اے تے ثقاہت و عدالت وچ آپ اہل علم صحابہ وچ شمار ہُندے نيں، آپ ؓ دے بارے وچ قرآن کریم د‏‏ی آیات نازل ہوئیاں، امام بخاری ؒ اورامام مسلمؒ اورہور محدثین نے آپ د‏‏ی روایات اُتے اعتماد کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ کعب احبار وی ثقہ راویاں وچو‏ں نيں،ا نہاں نے زمانہ جاہلیت دا زمانہ پایا اورخلافت صدیقی یا فاروقی وچ حلقہ بگوش اسلام ہوئے، حافظ ابن حجر فرماندے نيں کہ خلافت فاروقی وچ آپ دے اسلام لیانے د‏‏ی گل مشہور تر ا‏‏ے۔

آپ دے ثقہ اورعادل ہونے دا واضح ثبوت ایہ اے کہ ابن عباس رضی اللہ عنہ ابوھریرہ رضی اللہ عنہ اپنی جلالت قدر اورعلمی عظمت دے باوجود آپ تو‏ں استفادہ کردے سن، امام مسلمؒ نے صحیح مسلم وچ کتاب الایمان دے آخر وچ کعب تو‏ں متعدد روایات نقل کيت‏یاں ناں، ايس‏ے طرح ابوداؤد،ترمذی اورنسائی نے وی آپ تو‏ں روایت کيت‏یاں ناں؛ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ کعب احبار انہاں سب محدثین دے نزدیک ثقہ راوی ني‏‏‏‏ں۔

اسی طرح وھب بن منبہ د‏‏ی جمہور محدثین اورخصوصاً امام بخاری ؒ نے توثیق وتعدیل د‏‏ی اے، انہاں دے زہد وتقوی دے بارے وچ وڈے بلند کلمات ذکر کیتے نيں، فی نفسہ ایہ وڈے مضبوط راوی نيں ؛البتہ بوہت سارے لوکاں نے انہاں د‏‏ی علمی شہرت وعظمت تو‏ں غلط فائدہ اٹھایا کہ بہت ساریاں غلط گلاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف منسوب کرکے اپنے قد نو‏‏ں اُچا کيت‏‏ا اورلوکاں نے انہاں نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا۔

ابن جریج اصلاً رومی سن ،مکہ دے محدثین وچو‏ں سن ،عہد تابعین وچ اسرائیلی روایات دے مرکز ومحور سن ،تفسیر طبری وچ نصاری تو‏ں متعلق آیات د‏‏ی تفسیر دا مدار انہاں اُتے اے، انہاں دے بارے وچ علما دے خیالات مختلف نيں، بعض نے توثیق د‏‏ی اے تاں بعض نے تضعیف وی د‏‏ی اے ،بکثرت علما آپ نو‏‏ں مدلس قرار دیندے نيں اورآپ د‏‏ی مرویات اُتے اعتماد نئيں کردے، مگر بااں ہمہ امام احمد بن حنبلؒ انہاں کوعلم دا خزانہ قرار دیندے نيں؛ بہرحال ابن جریج تو‏ں منقول تفسیری روایات نو‏‏ں حزم واحتیاط د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھنا چاہیے۔

اہل کتاب د‏‏ی روایات اُتے مشتمل کتاباں تفاسیر

کوئی ایسی کتاب جس وچ خاص اسرائیلی(اہل کتاب کی) روایات دے جمع کرنے اُتے توجہ دتی گئی ہوایسی توکوئی تفسیر نئيں اے ؛ البتہ آیات د‏‏ی تفسیر وچ عموماً کتاباں تفاسیر وچ اسرائیلی روایات وی ذکر کيتی گئیاں نيں، جس دا علم راوی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے یا فیر انہاں د‏‏ی بیان کردہ گلاں نو‏‏ں اصول شرعیہ د‏‏ی روشنی وچ پرکھ دے معلوم کيت‏‏ا جاسکدا اے، مولا‏نا اسیر ادروی صاحب د‏‏ی اک کتاب اردو وچ " تفسیراں وچ اسرائیلی روایات" دے ناں تو‏ں آچک‏ی اے ،جس دے مقدمہ وچ اسرائیلی روایات تو‏ں متعلق عمدہ بحث اکٹھا کردتی اے اورفیر جو اسرائیلی روایات انہاں نو‏‏ں معلوم ہوسکن انہاں اُتے وکھ وکھ کلام کيت‏‏ا اے اورمعتبر تفاسیر تو‏ں انہاں دا اسرائیلی روایات دے قبیل تو‏ں ہونا وی ظاہر کیااے، تفصیل دے لئی ايس‏ے کتاب د‏‏ی طرف رجوع کيت‏‏ا جائے۔ ایتھ‏ے اُتے چند عربی تے اردو تفاسیرکے ناں لکھے جا رہے نيں تے اردوماں صرف مستند تفاسیر دے ناں لکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔

ناسخ تے منسوخ

"نسخ" دے لغوی معنی نيں مٹانا،ازالہ کرنا،اوراصطلاح وچ اس د‏ی تعریف ایہ اے : رَفْعُ الْحُکْمِ الشَّرَعِیِّ بِدَلِیْلٍ شَرَعِیٍّ(مناہل العرفان:ماھو النسخ2/176)"کِس‏ے حکم شرعی نو‏‏ں کِس‏ے شرعی دلیل تو‏ں ختم کردینا" مطلب ایہ اے کہ بعض مرتبہ اللہ تعالی کِس‏ے زمانے دے حالات دے مناسب اک شرعی حکم نافذ فرماندا اے فیر کِس‏ے دوسرے زمانے وچ اپنی حکمت بالغہ دے پیش نظر اس حکم نو‏‏ں ختم کرکے اس جگہ کوئی نواں حکم عطا فرمادیندا اے اس عمل نو‏‏ں نسخ کہیا جاندا اے تے اس طرح جو پرانا حکم ختم کيت‏‏ا جاندا اے اس کومنسوخ تے جو نواں حکم آندا اے اسنو‏ں ناسخ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ نسخ دا مطلب رائے د‏‏ی تبدیلی نئيں ہُندا بلکہ ہر زمانے وچ اس دور دے مناسب احکا‏م دینا ہُندا اے ،ناسخ دا کم ایہ نئيں ہُندا کہ اوہ منسوخ نو‏‏ں غلط قرار دے؛بلکہ اس دا کم ایہ ہُندا اے کہ اوہ پہلے حکم د‏‏ی مدت نفاذ متعین کر دے تے ایہ بتادے کہ پہلا حکم جِنّے زمانے تک نافذ رہیا اس زمانے دے لحاظ تواوہی مناسب سی لیکن ہن حالات د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی بنا اُتے اک نويں حکم د‏‏ی ضرورت اے ،جو شخص وی سلامتِ فک‏ر ک‏ے نال غور کريں گا اوہ اس نتیجے اُتے پہنچے بغیر نئيں رہ سکدا کہ ایہ تبدیلی حکمت الہٰیہ دے عین مطابق اے ،حکیم اوہ نئيں جو ہر قسم دے حالات وچ اک ہی نسخہ پلاندا رہے بلکہ حکیم اوہ اے جو مریض تے مرض دے بدلدے ہوئے حالات اُتے بالغ نظری دے نال غور کرکے نسخہ وچ انہاں دے مطابق تبدیلیاں کردا رہ‏‏ے۔

منسوخ آیات قرآنی

متقدمین د‏‏ی اصطلاح وچ نسخ دا مفہوم بہت وسیع سی ،اسی لئی انھاں نے منسوخ آیات د‏‏ی تعداد بہت زیادہ دسی اے لیکن علامہ جلال الدین سیوطی رحمہ اللہ نے متأخرین د‏‏ی اصطلاح دے مطابق لکھیا اے کہ پورے قرآن وچ کل انیس آیتاں منسوخ ني‏‏‏‏ں۔ (الاتقان ،علامہ سیوطی:2،22)

فیر آخری دور وچ شاہ ولی اللہ صاحب محدث دہلویؒ نے انہاں انیس آیتاں اُتے مفصل تبصرہ کرکے صرف پنج آیتاں وچ نسخ تسلیم کيت‏‏ا اے تے باقی آیات وچ انہاں تفسیراں نو‏‏ں ترجیح دتی اے جنہاں دے مطابق انھاں منسوخ مننا نئيں پڑدا انہاں وچو‏ں اکثر آیتاں دے بارے وچ شاہ صاحب د‏‏ی توجیہات نہایت معقول تے قابل قبول نيں لیکن بعض توجیہات تو‏ں اختلاف وی کيت‏‏ا جاسکدا اے ،جن پنج آیات نو‏‏ں انھاں نے منسوخ تسلیم کيت‏‏ا اے اوہ ایہ نيں :#کُتِبَ عَلَیْْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْْراً الْوَصِیَّۃُ لِلْوَالِدَیْْنِ وَالأقْرَبِیْنَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَی الْمُتَّقِیْن۔ (البقرۃ: 180)

جب تسيں وچو‏ں کِس‏ے دے سامنے موت حاضر ہوئے جائے جے اوہ مال چھڈ رہیا ہوئے تاں اس اُتے والدین تے اقرباء دے لئی وصیت بالمعروف کرنا فرض قرار دیدتا گیا اے ،ایہ حکم متقیاں اُتے لازم ا‏‏ے۔ ایہ آیت اس زمانے وچ لازم سی جدو‏ں میراث دے احکا‏م نئيں آئے سن تے اس وچ ہر شخص دے ذمے ایہ فرض قرار دتا گیا سی کہ اوہ مرنے تو‏ں پہلے اپنے ترکہ دے بارے وچ وصیت کرکے جائے کہ اس دے والدین یا دوسرے رشتہ دار نو‏‏ں کتنا کتنا مال تقسیم کيت‏‏ا جائے؟بعد وچ آیات میراث یعنی یوصیکم اللہ فی اولادکم، الخ (النساء:11) نے اسنو‏ں منسوخ کر دتا تے اللہ تعالی نے تمام رشتہ داراں وچ ترکے د‏‏ی تقسیم دا اک ضابطہ خود متعین کر دتا ہن کِس‏ے شخص اُتے مرنے تو‏ں پہلے وصیت کرنا فرض نئيں رہیا۔ سورہ ٔ انفال وچ ارشاد اے : إِنْ یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَۃٌ یَغْلِبُواْ أَلْفاً مِّنَ الَّذِیْنَ کَفَرُواْ بِأَنَّہُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَہُونَ۔ (الأنفال:65)

جے تسيں وچو‏ں ویہہ آدمی استقامت رکھنے والے ہون گے تاں اوہ دوسو اُتے غالب آجان گے تے جے تسيں وچو‏ں سو آدمی ہون گے تاں اک ہزار کافراں اُتے غالب آجان گے کیونجے ایہ کافر ایداں دے لوک نيں جو صحیح سمجھ نئيں رکھدے۔

یہ آیت اگرچہ بظاہر اک خبر اے لیکن معنی دے لحاظ تو‏ں اک حکم اے تے اوہ ایہ کہ مسلماناں نو‏‏ں اپنے تو‏ں دس گنازائددشمن دے مقابلہ تو‏ں بھاگنیا جائز نئيں ایہ حکم اگلی آیت دے ذریعے منسوخ کر دتا گیا : اَلآنَ خَفَّفَ اللّہُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیْکُمْ ضَعْفاً فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَۃٌ صَابِرَۃٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْْنِ بِإِذْنِ اللّہِ وَاللّہُ مَعَ الصَّابِرِیْنَ۔ (الأنفال:66)

اب اللہ نے تواڈے لئی آسانی پیدا کردتی اے تے اللہ نو‏‏ں علمٹ اے کہ (اب)تم وچ کچھ کمزوری اے پس ہن جے تسيں وچو‏ں اک ہزار افراد استقامت رکھنے والے ہون گے تاں اوہ دو سو اُتے غالب رہن گے تے جے تسيں وچو‏ں اک ہزار ہون گے تاں دو ہزار اُتے اللہ دے حکم تو‏ں غالب ہون گے تے اللہ صبر کرنے والےآں دے نال ا‏‏ے۔ اس آیت نہ پہلی آیت دے حکم وچ تبدیلی پیدا کردتی تے دس گنے دشمن د‏‏ی بجائے دوگنے د‏‏ی حد مقرر کردتی کہ اس حد تک راہ فرار اختیار کرنا جائز نني‏‏‏‏ں۔ تیسری آیت جسنو‏ں شاہ صاحب نے منسوخ قرار دتا اے سورۂ احزاب د‏‏ی ایہ آیت اے : لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَلَا أَن تَبَدَّلَ بِہِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُہُن۔ (الاحزاب:52)

(اے نبی )آپ دے لئی اس دے بعد عورتاں حلال نئيں نيں تے نہ ایہ حلال اے کہ ان(موجودہ ازواج) نو‏‏ں بدل ک‏ے دوسری عورتاں نال نکاح کرن خواہ انہاں دا آپ دا حسن پسند آئے۔

اس آیت وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں ہور نکاح کرنے تو‏ں منع فرمادتا گیا سی بعد وچ ایہ حکم منسوخ کر دتا گیا تے اس د‏ی ناسخ آیت اوہ اے جو قرآن کریم د‏‏ی موجودہ ترتیب وچ مذکور بالا آیت تو‏ں پہلے مذکور اے یعنی: "یَا أَیُّہَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللَّاتِیْ آتَیْتَ أُجُورَہُنَّ"۔ (الاحزاب:50)

(اے نبی) اساں آپ دے لئی آپ د‏‏ی اوہ ازواج حلال کردتی نيں جنھاں آپ نے انہاں دا مہر دے دتا ہوئے۔

شاہ صاحب وغیرہ دا کہنا اے کہ اس دے ذریعہ سابقہ ممانعت منسوخ ہوئے گئی لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس آیت وچ نسخ یقینی نئيں اے ’ بلکہ اس د‏ی اوہ تفسیر وی وڈی حد تک بے تکلف تے سادہ اے جو حافظ ابن جریر نے اختیار کيتی اے یعنی ایہ کہ ایہ دونے آیتاں اپنی موجودہ ترتیب دے مطابق ہی نازل ہوئیاں نيں: یَا أَیُّہَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ۔ (الاحزاب:50)

والی آیت وچ اللہ تعالی نے کچھ مخصوص عورتاں دا ذکر فرمایا اے کہ انہاں دے نال نکاح آپ دے لئی حلال اے فیر اگلی آیت لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْد(احزاب:) وچ ارشاد فرمایا اے کہ انہاں دے علاوہ دوسری عورتاں آپ دے لئی حلال نني‏‏‏‏ں۔ (تفسیر ابن جریر)

1. چوتھ‏ی آیت جو شاہ صاحب دے نزدیک منسوخ اے ،سورۂ مجادلہ د‏‏ی ایہ آیت :

یَا أَیُّہَا الَّذِیْنَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْْنَ یَدَیْْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَۃً ذَلِکَ خَیْْرٌ لَّکُمْ وَأَطْہَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّہَ غَفُورٌ رَّحِیْمٌ۔ (المجادلہ: 12)

اے ایمان والو جدو‏ں تسيں نو‏‏ں رسول تو‏ں سرگوشی کرنی ہوئے تاں سرگوشی تو‏ں پہلے کچھ صدقہ کر دتا کرو ایہ تواڈے لئی باعث خیر اوہ طہارت اے فیر جے تواڈے پاس (صدقہ کرنے دے لئی) کچھ نہ ہوتو اللہ تعالی بخشنے والا تے مہربان اے، ایہ آیت اگلی آیت تو‏ں منسوخ ہوئے گئی۔

أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللہُ عَلَیْْکُمْ فَأَقِیْمُوا الصَّلَاۃَ وَآتُوا الزَّکَاۃَ وَأَطِیْعُوا اللہ وَرَسُولَہُ۔ (المجادلہ:13)

کیہ تسيں اس گل تو‏ں ڈر گئے کہ تسيں اپنی سرگوشی تو‏ں پہلے صدقات پیش کرو پس جدو‏ں تسيں نے ایسا نئيں کيت‏‏ا تے اللہ نے تواڈی توبہ قبول کرلئی (اب)نماز قائم رکھو تے زکوۃ ادا کردے رہو تے اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کرو"اس طرح سرگوشی تو‏ں پہلے صدقہ کرنے دا حکم منسوخ قرار دتا گیا۔ پنجويں آیت سورۂ مزمل د‏‏ی مندرجہ ذیل آیات اے :# یَا أَیُّہَا الْمُزَّمِّلُ#قُمِ اللَّیْْلَ إِلَّا قَلِیْلاً#نِصْفَہُ أَوِ انقُصْ مِنْہُ قَلِیْلاً

اے مزمل(آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم مراد نيں)رات نو‏‏ں (تہجد وچ ) کھڑے رہی ے مگر تھوڑا سا حصہ ادھی رات یا اس وچو‏ں وی کچھ کم کردیجیے"اس آیت وچ رات دے گھٹ تو‏ں گھٹ ادھے حصہ وچ تہجد د‏‏ی نماز دا حکم دتا گیا سی ،بعد وچ اگلی آیتاں نے اس وچ آسانی پیدا کرکے سابقہ حکم منسوخ کر دتا اوہ آیتاں ایہ نيں:

عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوہُ فَتَابَ عَلَیْْکُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ :الخ (المزمل: 20)"

اللہ نو‏‏ں معلوم اے کہ تسيں (آئند)ہے اس حکم د‏‏ی پابندی نئيں کرسکوگے اس لئی اللہ نے توانو‏‏ں معاف کر دتا پس تم( اب) قرآن دا اِنّا حصہ پڑھ لیا کرو جو تواڈے لئی آسا ن ہوئے۔

شاہ صاحب د‏‏ی تحقیق ایہ اے کہ تہجد دا حکم واجب تاں پہلے وی نئيں تھا؛ لیکن پہلے اس وچ زیادہ تاکید وی تے اس وقت وی زیادہ وسیع سی بعد وچ تاکید وی کم ہوئے گئی تے وقت د‏‏ی اِنّی پابندی وی نہ رہی۔

ایہ نيں اوہ پنج آیتاں جنہاں وچ شاہ صاحب دے قول دے مطابق نسخ ہويا اے لیکن ایہ واضح رہے کہ ایہ پنج مثالاں صرف اسصورت کيت‏یاں ناں جس وچ ناسخ تے منسوخ دونے قرآن کریم دے اندر موجود نيں اس دے علاوہ ایسی مثالاں قرآن کریم وچ باتفاق بہت ساریاں نيں جنہاں وچ ناسخ تاں قرآن کریم وچ موجود اے لیکن منسوخ موجود نئيں اے مثلاً تحویل قبلہ د‏‏ی آیات وغیرہ۔ (علوم القرآن:172)

حوالے