عبد اللہ بن مسعود

عبد اللہ بن مسعود

معلومات شخصیت
مکمل نام	عبد اللہ بن مسعود بن غافل بن حبیب ہُذَلی
کنیت	ابو عبد الرحمن، ابن ام عبد
وجہ شہرت	صحابی، قرات قرآن، مصحف قرآن
مہاجر/انصار	مہاجر
مدفن	جنت البقیع (مدینہ)
نمایاں کارنامے
ہجرت	حبشہ، مدینہ
دیگر سرگرمیاں
دینی	لوکاں نو‏‏ں قران تو‏ں روشناس کروانا

عبد اللہ بن مسعود بن غافل بن حبیب ہُذَلی (متوفی 32 ھ) ابن مسعود دے ناں تو‏ں معروف رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچو‏ں نيں۔ محدث و مفسر قرآن د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔ انہاں دے اپنے قول دے مطابق اوہ اسلام قبول کرنے والےآں وچو‏ں چھیويں نمبر اُتے نيں۔ ابن مسعود حبشہ د‏‏ی ہجرت وچ شریک سن ۔ ہور مکہ تو‏ں مدینہ ہجرت وی د‏‏ی تے جنگ بدر و احد وچ موجود سن ۔ رحلت پیغمبر دے بعد رِدّه تے فتح شام دیاں جنگاں وچ وی شریک رہ‏‏ے۔ سنہ 21 ھ وچ عمر بن خطاب نے انہاں نو‏ں عمار دے ہمراہ بیت المال د‏‏ی نظارت تے قضاوت دے لئی کوفہ بھیجیا۔ حضرت عثمان نے اپنے دور خلافت وچ سعد بن ابی وقاص دے نال نزاع د‏‏ی بنا اُتے مدینہ بدر کر دتا۔ انہاں نے عثمان دے قتل تو‏ں پہلے مدینہ وچ وفات پائی۔

وہ قرآن کریم دے اولین حافظاں وچو‏ں نيں تے انہاں نے کسی واسطے دے بغیر ستر (70) سورتاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سماعت کیتیاں۔ انہاں نے مصحف نو‏‏ں کچھ افراد دے سامنے قرات کيتا تاں انہاں نے اسنو‏ں لکھیا۔ عثمان د‏‏ی جانب تو‏ں قرآن د‏‏ی جمع آوری دا حکم صادر ہويا تاں پہلے اس حکم دے مننے تو‏ں انکاری ہوئے لیکن فیر مجبور ہو ک‏ے انہاں نو‏ں دے دتا۔ ابن مسعود تمام مسلماناں دے نزدیک قابل احترام صحابی نيں۔ آئمہ د‏‏ی تعداد دے بارے وچ انہاں تو‏ں روایت منقول ا‏‏ے۔

ولادت،نسب و پیشہ

ولادت: عبد اللہ مكہ وچ پیدا ہوئے۔ اوہ بنی ہذیل قبیلے تو‏ں سن لیکن انہاں دا باپ زمانۂ جاہلیت وچ بنی زہره دا حلیف سی لہذا اوہ وی بعد وچ حلیف بنی زہره‌ تو‏ں پہچانے جاندے سن ۔ انہاں د‏‏ی والدہ دے صحابیہ وچو‏ں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں ابن ام عبد‌ وی کہندے سن ۔

کنیت: ابو عبد الرحمان ذکر ہوئی ا‏‏ے۔

عبد اللہ بچپنے وچ عقبہ بن ابی معیط دے جانوراں د‏‏ی گلہ بانی کردے سن ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ابو جہل انہاں د‏‏ی تحقیر کردا سی۔ مسلما‏ن ہونے تو‏ں پہلے أرقَم‌ دے گھر زندگی بسر کردے سن تے اسلام قبول کرنے دے بعد پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر د‏‏ی خدمت گزاری دے لئی قبول کيتا گیا۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم (ص) د‏‏ی حیات طیبہ

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی دعوت اسلام دے آغاز وچ معجزہ دیکھ ک‏ے اسلام قبول کيتا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دا ناں پہلے مسلماناں د‏‏ی لسٹ وچو‏ں شمار ہُندا ا‏‏ے۔ ہور انہاں دے اپنے کہنے دے مطابق اوہ اسلام قبول کرنے والے چھیويں شخص سن ۔

وہ ہجرت حبشہ دے گروہ وچو‏ں سن ۔ منابع وچ حبشہ د‏‏ی جانب انہاں د‏‏ی دو مرتبہ ہجرت ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ ابن مسعود حبشہ تو‏ں واپسی دے بعد رسول خدا د‏‏ی مدینہ ہجرت دے بعد مدینہ گئے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے تے معاذ بن جبل یا زبیر بن عوام دے درمیان عقد اخوت پڑھیا۔ انہاں نے جنگ بدر وچ شرکت کيتی تے ابو جہل نو‏‏ں قتل کيتا۔ پیغمبر (ص) نے اس تو‏ں خوش ہو ک‏ے اپنی تلوار انہاں نو‏ں بخش دی۔

ابن عباس انہاں نو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انہاں ساتھیاں وچو‏ں سمجھدے نيں جو احد دے روز وی رسول تو‏ں جدا نئيں ہوئے۔ ہور کہندے نيں انہاں نے بہت ساریاں غزوات وچ شرکت کيتی۔ اوہ اکثر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال رہندے تے انہاں د‏‏ی بہت زیادہ خدمت کردے۔

رحلت پیغمبر (ص) دے بعد

خلافت اول

ابن مسعود د‏‏ی رسول خدا دے زمانے د‏‏ی زندگی دے بارے وچ دقیق معلومات نئيں نيں۔ انہاں د‏‏ی اپنی اک گفتگو تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ ابو بک‏ر ک‏ے زمانے وچ ردّه دیاں جنگاں می شریک سن ۔ طبری ہور سیف بن عمر دے حوالے تو‏ں نقل کردا اے کہ جنگ یرموک وچ غنائم د‏‏ی محافظت انہاں دے سپرد سی۔

خلافت دوم

ابن مسعود نے عمر دے دور خلافت وچ شام د‏‏ی فتح وچ شرکت کيتی۔ کچھ مدت اوتھ‏ے قضاوت تے قرآن د‏‏ی تعلیم وچ مشغول رہ‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تاریخی روایات دے مطابق مداین وچ فقہ تے قرآن د‏‏ی تعلیم وچ مشغول رہ‏‏ے۔

نظارت بیت المال

سنہ 21 ہجری وچ عمر نے انہاں نو‏ں حمص تو‏ں طلب کيتا تے عمار دے نال کوفہ دے بیت المال د‏‏ی نظارت تے قضاوت دے لئی بھیج دتا۔ عُمَر نے کچھ عرصہ بعد عمار نو‏‏ں معزول کرد دتا تے مغیرة بن شعبہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جگہ نصب کيتا۔ بلاذری د‏‏ی روایت دے مطابق معزولی دا سبب عبد اللہ بن مسعود دے نال نزاع سی۔

تیسری خلافت

حضرت عمر د‏‏ی رحلت دے بعد ابن مسعود مدینہ آ گئے تے عثمان د‏‏ی بیعت کرنے دے بعد کوفہ پرت گئے تے لوکاں نو‏‏ں بیعت کيتی دعوت دتی ہور عثمان نے وی انہاں نو‏ں انہاں دے عہدے اُتے باقی رکھیا تے عراق وچ زمین بخشی۔

طبری د‏‏ی سیف بن عمر تو‏ں منقول روایت دے مطابق انہاں ایام وچ کوفہ دے والی د‏‏ی عدم موجودگی وچ ابن مسعود تے سعد بن ابی وقاص سعد بن ابی وقاص دے درمیان بیت المال دے قرض لوٹانے دے معاملے اُتے جھگڑا ہو گیا۔ اس د‏ی خبر جدو‏ں خلیفہ نو‏‏ں پہنچی تاں حضرت عثمان بن عفان نے سعد نو‏‏ں معزول کر دتا تے ابن مسعود تو‏ں ناراض ہويا۔ لیکن اس دے مقابلے وچ ہور تاریخی روایات وچ ایسا جھگڑا ابن مسعود تے کوفے دے والی ولید بن عقبہ دے درمیان ہويا۔ اس جھگڑے دے نتیجے وچ ولید نے خلیفہ دے پاس شکایت کیت‏‏ی تاں خلیفہ نے اسنو‏ں مدینے واپس بلا لیا۔

مدینہ وچ عثمان نے انہاں نو‏ں ناسزا کہیا تے حکم دتا کہ زبردستی مسجد تو‏ں باہر لے جاواں۔

وفات

اس دے بعد ابن مسعود ۳ سال تک مدینہ وچ رہے لیکن مدینے تو‏ں باہر جانے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ یہانتک کہ مدینے وچ حضرت عثمان دے قتل تو‏ں ۲ سال پہلے مدینے ہی وچ وفات پائی۔ مدینے وچ اس دوران عثمان نے بیت المال نال ملن والے عطیے قطع کر دتے لیکن انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے وصی زبیر بن عوام د‏‏ی درخواست ہر ابن مسعود دے اہل خانہ نو‏‏ں بیت المال تو‏ں عطیے د‏‏ی رقم دی۔ ابن مسعود د‏‏ی حضرت عثمان تو‏ں عدم رضایت دا اک سبب رَبَذہ وچ ابوذر د‏‏ی تدفین وچ شرکت تے نماز جنازہ پڑھنا سی۔

آخر کار ابن مسعود سنہ 32 ہجری مدینے وچ اس جہان تو‏ں رخصت تے بقیع وچ مدفون ہوئے۔

ابن مسعود و قرآن

وہ رسول خدا دے بعد پہلے شخص نيں جنہاں نے مشرکین دے سامنے بلند آواز وچ قرآن د‏‏ی تلاوت د‏‏ی تے انہاں تو‏ں اذیت اٹھائی۔ ابن مسعود نزول قرآن د‏‏ی بہت ساریاں مناسبتاں وچ موجود سن ۔ انہاں دے اپنے کہنے دے مطابق 70 سورتاں تو‏ں زیادہ قرآن رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنا۔ تے اوہ اس زمانے وچ لوکاں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تعلیم دیندے سن ۔

اک روایت کيتی بنا ہر ابن مسعود انہاں چار افراد وچو‏ں نيں، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے جنہاں تو‏ں قرآن د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی نصیحت کيتی سی۔ اوہ بہت عرصے تک مدینہ تے کوفہ وچ رحلت پیغمبر دے بعد قرآن د‏‏ی تعلیم وچ مشغول رہیا۔ حتا کہ ابن عباس جداں بزرگ صحابہ نے انہاں تو‏ں قرآن دا علم حاصل کيتا تے کئی موارد وچ ابن مسعود د‏‏ی قرائت کيتی۔

قرائت ابن مسعود

کوفے دے تابعین وچو‏ں اسود بن یزید، زر بن حبیش، عبید بن قیس، ابو عبدالرحمان سلمی، ابو عمرو شیبانی تے زید بن وہب نے ابن مسعود تو‏ں قرآن تو‏ں سکھیا تے انہاں د‏‏ی کوفہ وچ چند قرائتاں معروف سن۔ سلیمان بن مہران أعمَش د‏‏ی روایت دے مطابق دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ کوفہ وچ قرائت ابن مسعود دے سامنے مصحف عثمانی رواج نئيں رکھدا تھا؛ جدو‏ں کہ ادھی صدی ہجری گزرنے دے بعد آہستہ آہستہ قرائت ابن مسعود د‏‏ی جگہ لی یہانتک کہ دوسری صدی ہجری دے وسط وچ چند افراد اس قرائت نو‏‏ں اپنے پاس محفوظ رکھدے سن ۔

ان دے بعد کوفہ وچ مصحف عثمانی د‏‏ی بنیاد اُتے نويں قرائتاں وجود وچ آئیاں ۔ حقیقت وچ کوفے د‏‏ی رائج قرائتاں یعنی: دس قاریاں وچو‏ں عاصم، حمزه، کسائی تے خلف د‏‏ی قرائتاں وچ تھوڑی بہت قرائت ابن مسعود د‏‏ی اصالت موجود ا‏‏ے۔

مصحف ابن مسعود

مآخذ وچ موجود روایات د‏‏ی بنا اُتے ابن مسعود اپنے شاگرداں نو‏‏ں آیات قرآن اپنے حافظے د‏‏ی بنیاد املا کرواندے تے انہاں دے شاگرد انہاں د‏‏ی قرات نو‏‏ں اپنے مصاحف وچ لکھدے۔

زید بن ثابت دے توسط تو‏ں حکومت‏ی سطح اُتے مصحف نو‏‏ں اکٹھا تے قرآن د‏‏ی جمع آوری دے واقعے تو‏ں مربوط روایات وچ مصحف ابن مسعود‌ دا تذکرہ وی آیا اے لیکن ایہ زیادہ مورد توجہ قرار نئيں پایا پس عثمان نے ابن مسعود نو‏‏ں دستور دتا کہ اوہ دوسرے مصفحاں دے نال اپنا مصحف وی تحویل وچ داں تو‏ں کہ سب مصفحاں نو‏‏ں اکٹھا ختم کيتا جائے۔ روایات دے مطابق ابن مسعود اس کم دے لئی تیار نئيں ہوئے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں عثمان دے حکم اُتے انہاں نو‏ں زد و کوب کيتا گیا۔

لیکن بعض روایات وچ آیا اے کہ ابن مسعود د‏‏ی نظر تبدیل ہو گئی تے انہاں نے مصحف عثمانی د‏‏ی تأیید کيتی۔

تفسیر ابن مسعود

ابن مسعود اپنے زمانے وچ مفاہیم قرآن تے آیات دے اسباب نزول تو‏ں واقف شخص سن ۔ تے بعد وچ آنے والے زمانےآں وچ مختلف مکاتب فک‏ر ک‏ے مفسرین دے درمیان انہاں دے انظار مورد توجہ رہے کہیا گیا اے کہ سُدّی نے اپنی تفسیر وچ اکثر ابن مسعود تے ابن عباس د‏‏ی روایات نقل کيتی نيں۔

احادیث ابن مسعود

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے نال اکثڑ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن مسعود نے بہت ساریاں روایات نقل کيتی نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں نووی نے کہیا اے: معتبر کتاباں وچ ابن مسعود تو‏ں منقول روایات د‏‏ی تعداد 848 حدیث کہ انہاں وچو‏ں 64 حدیثاں بخاری تے مسلم د‏‏ی متفق احادیث نيں، 21 حدیثاں بخاری نے منفرد تے 35 حدیثاں مسلم نے منفرد ذکر کيتی نيں۔ انہاں نے چند احادیث بلا واسطہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتی نيں تے بعض احادیث صحابہ تو‏ں نقل کيتی نيں۔

ابن مسعود تو‏ں روایات کرنے والے

ابن عباس، ابو سعید خدری، عبد اللہ بن عمر، عبد اللہ بن زبیر، ابو موسی اشعری، انس بن مالک، جابر بن عبد اللہ انصاری و … جداں صحابہ اس تو‏ں روایات نقل کرنے والےآں وچ شام‏ل نيں۔ ايس‏ے طرح علقمہ بن قیس، اسود بن یزید، زید بن وہب، ابن ابی لیلی، ابوالاسود دوئلی تے عبیدة سلمانی نے جداں تابعین اس تو‏ں حدیث نقل کيتی ا‏‏ے۔

احادیث ابن مسعود دے موضوعات

اس تو‏ں منقول احادیث وکھ وکھ عناوین تو‏ں متعلق نيں مثلا:

فقہی موضوعات خاص طور اُتے زہد تے اخلاق، تفسیر، تریخ و معرفۃ الصحابہ۔

اسی طرح مَلاحِم و فِتَن‌ جداں قابل توجہ موضوع د‏‏ی احادیث وی موجود نيں تے کہیا جا سکدا اے کہ ابن مسعود انہاں گنے چنے صحابہ وچو‏ں اے جس نے احادیث ملاحم و فتن نقل کيتی نيں۔ کہیا جا سکدا اے ک بشارت مہدی(ع) د‏‏ی حدیث انہاں مشہور احادیث وچو‏ں اے جسنو‏ں کئی تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

فتاوا

مختف منابعی کتاباں وچ مذکور اے ابن مسعود دا انہاں صحابہ وچ شمار ہُندا سی جو فتوا دیندے سن تے لوک اپنے فقہی مسائل وچ اس تو‏ں رجوع کردے سن ۔ کہندے نيں انہاں دے فتاوا د‏‏ی تعداد اس قدر سی کہ اک وڈی جلد تیار کيتی جا سکدی سی۔ اسک‏‏ے شاگرد انہاں فتاوا نو‏‏ں لکھ ک‏ے محفوظ کردے سن ۔

روش استنباط

• ابتدائی سالاں د‏‏ی رائج روایات اس اُتے مبنی نيں کہ ابن مسعود پہلے کتاب خدا تے سنت نبوی وچ حکم تلاش کردے تے حکم موجود نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ اپنی رائے دے مطابق حکم شرعی بیان کردے۔ ہور بیان ہويا اے کہ اوہ اپنی رائے نو‏‏ں ہمیشہ درست نئيں سمجھدا سن تے امکان خطا نو‏‏ں پیش نظر رکھدے۔
• دوسری جانب بہت ساریاں روایات اس منقول نيں جنہاں وچ قرآن و سنت تو‏ں حکم اخذ کرنے د‏‏ی نصیحت تے اپنی رائے دے بیان تو‏ں نہی کيتی گئی ا‏‏ے۔

مختلف فقہی مکاتب دا متاثر ہونا

• کوفہ دے اصحاب رائے تے اصحاب حدیث نے انہاں تو‏ں متاثر سن تے انہاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے اس اثر دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔
• خوارزمی حنفی نے فقہ وچ ابوحنیفہ مشائخ دا سلسلہ دو واسطےآں دے ذریعے ابن مسعود دے اصحاب تک پہنچایا ا‏‏ے۔ محمد بن احمد مقدسی اپنے حنفی ہونے د‏‏ی اہ‏م ترین دلیل ایہ دیندا اے کہ ابو حنیفہ نے اپنی انظار وچ امام علی ابن ابی طالب(ع) تے ابن مسعود دے اقوال اُتے اعتماد کيتا ا‏‏ے۔
• کوفہ دے اصحاب حدیث وچو‏ں یحیی بن آدم بن سلیمان کوفی نے اپنی کتاب الخراج وچ ابن مسعود دے فقہی اقوال تے انظار بیان کيتے نيں۔
• عراق د‏‏ی تدوین فقہ وچ ابن مسعود تے انہاں دے اصحاب دا کردار تے خاص طور اُتے کوفے دے اصحاب وچ انہاں د‏‏ی حیثیت د‏‏ی تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔

مقام و منزلت

اہل سنت

• اہل سنت دے ہاں ابن مسعود اک بزرگ صحابی د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانے جاندے نيں تے انہاں دے ہاں فضائل عبد اللہ بن مسعود‌ دے ناں تو‏ں کتاب تالیف ہوئی جس وچ انہاں د‏‏ی مدح د‏‏ی روایات مذکور ہوئیاں نيں۔
• عشره مبشره‌ دے ناں تو‏ں غیر مشہور حدیث وچ ابن مسعود دا ناں آیا ا‏‏ے۔ لیکن محدثین دے ہاں ایہ حدیث زیادہ قابل توجہ قرار نئيں پائی ا‏‏ے۔

متکلمین

• مختلف مذاہب تعلق رکھنے والے بعض متکلمین نے عثمان ابن مسعود د‏‏ی پٹائی دے معاملے نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا تے ابن مسعود ورگی شخصیت دے نال اس طرح دے برتاؤ نو‏‏ں ناشائستہ قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں ناقدین وچو‏ں معتزلہ مکت‏‏ب دے ابراہیم نظّام تے ابو جعفر اسکافی، امامیہ تو‏ں ابو القاسم کوفی، سید مرتضی و صاحب الایضاح تے از اباضیہ تو‏ں ابو یعقوب یوسف ورجلانی دے ناں لئے جا سکدے نيں۔
• معتزلہ دے متشدد علما جداں ابراہیم نظّام و ضرار بن عمرو نے رسول اکرم تو‏ں حدیث نقل کرنے وچ ابن مسعود د‏‏ی امانت وچ تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ نظّام نے اس تو‏ں منقول بعض روایات دا انکار کيتا جدو‏ں کہ ضرار بن عمرو نے انہاں دے مصحف تے قرائت نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا ۔

اہل تشیع

اہل تشیع دے نزدیک ابن مسعود اک بزرگ صحابی د‏‏ی حیثیت تو‏ں قابل احترام نيں۔ صرف متقدمین وچو‏ں فضل بن شاذان نیشابوری نے خلفا دے نال دوستانہ روابط د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔ لیکن شیعاں دے حدیثی آثار وچ انہاں د‏‏ی روایات خاص طور اُتے اہل بیت(ع) دے فضائل تے امامت تو‏ں مربوط مسائل د‏‏ی روایات مورد عنایت رہیاں نيں جداں کہ نقباء اثنا عشر‌ د‏‏ی مشہور حدیث تو‏ں امامت دے اثبات دے لئی اس تو‏ں استناد کيتا گیا ا‏‏ے۔ یہانتک کہ انہاں د‏‏ی بعض روایات انہاں دے شیعہ ہونے د‏‏ی بیان گر نيں۔

فرقے

• اباضیہ فرقے دے محمد بن محبوب ابو عبد اللہ تے ابن سلام نے سنہ 3 ہجری وچ ابن مسعود نو‏‏ں انہاں صحابہ تو‏ں شمار کيتا اے کہ جنہاں تو‏ں اباضیہ فرقے نے اپنی تعلیمات اخذ کیتیاں ناں۔
• سنہ 2 ہجری دے پہلے پندرہ سالاں دے دوران شمال افریقا وچ عمریہ فرقہ عیسی بن عمیر دے ہتھو‏ں تاسیس ہويا جنہاں نے اباضیہ دے برعکس اپنے مذہب نو‏‏ں ابن مسعود تو‏ں منسوب کيتا حتا کہ قرآن دے معاملے وچ انہاں دے مصحف نو‏‏ں بنیادی حیثیت دیندے سن ۔

حوالے

مآخذ

• ابن آدم، یحیی، الخراج، احمد محمد شاکر، قاہره، ۱۳۴٧ق / ۱۹۲۸م.
• ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نہج البلاغہ، محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ۱۳٧۸-۱۳۸۴ق.
• ابن ابی داوود، عبد اللہ، المصاحف، قاہره، ۱۳۵۵ق /۱۹۳۶م.
• ابن اثیر، علی، اسد الغابہ، قاہره، ۱۲۸۰ق.
• ابن اثیر، الکامل؛ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، سہیل زکار، دمشق، ۱۳۹۸ق /۱۹٧۸م.
• ابن بابویہ، محمد، الخصال، علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق /۱۳۶۲ش.
• ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا، نجف، ۱۳۹۰ق /۱۹٧۰م.
• ابن بابویہ، کمال الدین، علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
• ابن جزری، محمد، غایۃ النہایہ، گ. برگشترسر، قاہره، ۱۳۵۱ق /۱۹۳۲م.
• ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابہ، قاہره، ۱۳۲۸ق.
• ابن حجر عسقلانی، رہتل الرہتل، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
• ابن حزم، علی، الاحکا‏م فی اصول الاحکا‏م، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
• ابن خالویہ، حسین، مختصر فی شواذ القرآن، گ. برگشترسر، قاہره، ۱۹۳۴م.
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، زاخاو و دیگران، لیدن، ۱۹۰۴- ۱۹۱۸م.
• ابن سلاّم اباضی، بدءالاسلام، ورنر شوارتس و سالم بن یعقوب، ویسبادن، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
• ابن شبہ، عمر، تریخ المدینہ المنورة، فہیم محمد شلتوت، حجاز، ۱۳۹۹ق /۱۹٧۹م.
• ابن عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، علی محمد بجاوی، قاہره، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۰م.
• ابن عبدالبر، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر (م ۴۶۳)،الاستیعاب فی معرفۃ الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت،‌دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲.
• ابن عبدربہ، احمد، العقد الفرید، احمد امین و دیگران، قاہره، ۱۹۴۰-۱۹۵۳م.
• ابن عساکر، علی، تریخ مدینہ دمشق، سکینہ شہابی، دمشق، ۱۴۰۶ق / ۱۹۸۶م.
• ابن قتیبہ، عبد اللہ، تأویل مختلف الحدیث، محمد زہری نجار، بیروت، دارالجلیل؛
• ابن قیم جوزیہ، محمد، اعلام الموقعین، طہ عبدالرئوف سعد، بیروت، ۱۹٧۳م.
• ابن کثیر، اسماعیل، تفسیر، بولاق، ۱۳۰۰ق.
• ابن ماجہ، محمد، سنن، محمد فؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۲-۱۹۵۳م.
• ابن مجاہد، احمد، السبعة فی القراءات، شوقی ضیف، قاہره، ۱۳٧۲ق.
• ابن مہران، احمد، المبسوط، سبیع حمزه حاکمی، دمشق، ۱۴۰٧ق /۱۹۸۶م.
• ابن ندیم، اللسٹ؛
• ابن ہشام، عبدالملک، السیرة النبویہ، ابراہیم ابیاری و دیگران، قاہره، ۱۳٧۵ق /۱۹۵۵م.
• ابواسحاق شیرازی، ابراہیم، طبقات الفقہاء، احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
• ابوداوود، سلیمان، سنن، محمد محیی الدین، عبدالحمید، قاہره، داراحیاء السنہ النبویہ؛
• ابوعمرودانی، عثمان، التیسیر، اوتوپرتسل، استانبول، ۱۹۳۰م.
• ابوالقاسم کوفی، علی، الاستغاثہ، قم، دارالکتب العلمیہ؛
• ابونعیم اصفہانی، احمد، حلیۃ الاولیاء، قاہره، ۱۳۵۱ق /۱۹۳۲م.
• احمد بن حنبل، مسند، قاہره، ۱۳۱۳ق.
• ارنؤوط، شعیب و حسین اسد، حاشیہ بر سیراعلام النبلاء ذهبی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• استرآبادی، علی، تأویل الا¸یات الظاہرة، محمد باقر موحد ابطحی، قم، ۱۳۶۶ش.
• اسفراینی، طاہر، التبصیر فی الدین، کمال یالموازنہوسف حوت، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• اسکافی، محمد، المعیار و ، محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۱م.
• اشعری، علی، مقالات الاسلامیین، هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
• الایضاح، منسوب به فضل بن شاذان، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
• بخاری، محمد، صحیح، بولاق، ۱۳۱۵ق؛ بسوی، یعقوب، المعرفۃ و التریخ، تحقیق اکرم ضیاءعمری، بغداد، ۱۹٧۵م.
• بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفرق بین الفرق، محمد زاهد کوثری، قاہره، ۱۳۶٧ق /۱۹۴۸م.
• بیهقی، احمد، السنن الکبری، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۴ق.
• بلاذری، احمد، انساب الاشراف، ج۱، محمد حمیدالله، قاہره، ۱۹۵۹م.
• بلاذری، همان، ج۵، گویتین، بیت المقدس، ۱۹۳۶م؛ همو، فتوح البلدان، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۶۶م.
• ترمذی، محمد، سنن، ابراہیم عطوة عوض، قاہره، ۱۳۸۱ق.
• جصّاص، احمد، احکا‏م القرآن، محمد صادق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق.
• جلودی، عبدالعزیز، «‌ما نزل من القرآن »، احمد پاکتچی، تراثنا، قم، ۱۴۱۲ق، شم ۲۴.
• حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک علی الصحیحین، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۴ق؛
• خزاز، علی، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق؛ خطیب بغدادی، احمد، تریخ بغداد، قاہره، ۱۳۴۹ق.
• خزاز، تقیید العلم، یوسف عش، داراحیاء السنة النبویة، ۱۹٧۴م.
• خزاز، شرف اصحاب الحدیث، محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹٧۱م.
• خلیفة بن خیاط، تریخ، سهیل زکار، دمشق، ۱۹۶۸م.
• خوارزمی، محمد، جامع مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
• دارمی، عبد اللہ، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق؛ درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، ابراہیم طلای، قسنطینہ، ۱۳۹۴ق /۱۹٧۴م.
• ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، شعیب ارنؤوط و اکرم بوشی، بیروت ۱۴۰۴ق /۱۹۸۶م.
• رودانی، محمد، صلة الخلف، محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
• زمخشری، محمود، الکشاف، قاہره، ۱۳۶۶ق /۱۹۴٧م؛
• سبکی، عبدالوہاب، طبقات الشافعیہ الکبری، تحقیق عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاہره، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۶م.
• سرخسی، شمس الدین، المبسوط، تحقیق خلیل میس، بیوت، ۱۴۰۰ق /۱۹۸۰م.
• سیاری، احمد، القراءات، نسخہ خطی کتابخانہ آیت الله مرعشی، شم ۵۲۲۲.
• سید مرتضی، علی، الشافی فی الامامہ، تحقیق عبدالزہراء حسینی، تهران، ۱۴۰٧ق /۱۹۸٧م.
• سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق محمد ابوالفضل ابراہیم، قاہره، ۱۳۸٧ق /۱۹۶٧م.
• شماخی، احمد، السیر، تحقیق احمد سیایی، مسقط، ۱۴۰٧ق /۱۹۸٧م.
• شهرستانی، محمد، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح الله بدران، قاہره، ۱۳٧۵ق /۱۹۵۶م.
• طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی عبدالحمید سلفی، بغداد، وزارة الاوقاف؛
• طبری، تریخ.
• طبری، تفسیر.
• طوسی، محمد، اختیار معرفۃ الرجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشہد، ۱۳۴۸ش.
• طوسی، التبیان، نجف، ۱۳٧۶ق /۱۹۵٧م؛
• طوسی، الغیبة، نجف، ۱۳۸۵ق؛ ظاہریہ، خطی (حدیث)؛ عروة بن زبیر، مغازی رسول الله(ص)، تحقیق محمد مصطفیٰ اعظمی، ریاض، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
• فراء، یحیی، معانی القرآن، تحقیق احد یوسف نجاندی و محمدعلی نجار، قاہره، ۱۹٧۲م.
• فرات کوفی، تفسیر، نجف، ۱۳۵۴ق.
• کلبی، ہشام، جمہرة النسب، تحقیق ناجی حسن، بیروت، ۱۴۰٧ق /۱۹۸۶م.
• کندی، محمد، بیان الشرع، تحقیق عبدالحفیظ شلبی، مسقط، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
• المبانی ، مقدمتان فی علوم القرآن، تحقیق آرتور جفری، قاہره، ۱۹۵۴م.
• مرعشلی، یوسف عبدالرحمان، فہرس احادیث المستدرک علی الصحیحین، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
• مرغینانی، علی، الہدایہ ، همراه فتح القدیر، قاہره، ۱۳۱۹ق.
• مزی، یوسف، تحفۃ الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۶ق /۱۹٧۶م.
• مسلم بن حجاج، صحیح، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، قاہره، ۱۹۵۵م.
• مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، تحقیق دخویہ، لیدن، ۱۹۰۶م؛
• مقدسی، یوسف، عقدالدرر، تحقیق عبدالفتاح محمدحلو، قاہره، ۱۳۹۹ق /۱۹٧۹م.
• نسائی، احمد، سنن، قاہره، ۱۳۴۸ق؛
• نعمانی، محمد، الغیبہ، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• نووی، محیی الدین، رہتل الاسماء و اللغات، قاہره، ادارة الطباعة المنیریہ.
• واقدی، محمد، المغازی، تحقیق مارسدن جونز، لندن، ۱۹۶۶م.
• یعقوبی، احمد، تریخ، نجف، ۱۳۵۸ق.
• Goldziher, I., Die Richtungen der islmischen Koranauslegung, Leiden, 1970.
• N N ldeke, Th., Geschichte des Qorans, Leipzig, 1919; Schacht, J., the Origins of Muhammadan Juriprudence, Oxford, 1953.