صحابی
صحابی اسلام دے پیغمبر محمد دے مسلمان سنگیاں نوں کیندے نیں جیڑے اوناں نال ملدے رۓ ہون تے اسلام نوں مندیاں مرے ہون۔
صحابی شبد عربی بولی دا اے تے ایہ اک بندے لئی ورتیاں جاندا اے۔
صحابی اوہ شخص جس نے بحالتِ ایمان نبی صلی الله علیہ وسلم نال ملاقات کيتی ہوئے تے اسلام اُتے وفات پائی، اگرچہ درمیاں وچ ارتداد پیش آگیا ہوئے۔[۱]
صحابی لفظ واحد اے، اس دی جمع صحابہ اے۔ مذکر دے لئی صحابی دی اصطلاح استعمال کیتی جاندی اے جدوں کہ مؤنث واحد دے لئی صحابیہ تے جمع دے لئی صحابیات دا لفظ استعمال کيتا جاندا اے۔
اصطلاحی معنی
سودھوصحابی دے اصل معنی ساتھی تے رفیق دے نيں؛ لیکن ایہ اسلام دی اک مستقل تے اہم اصطلاح اے ،اصطلاحی طور اُتے صحابی دا اطلاق انہاں لوکاں اُتے ہُندا اے جنہاں نے بحالت ایمان حضور صلی اللہ علیہ وسلم نال ملاقات کيتی ہوئے تے ایمان ہی دی حالت وچ دنیا توں رخصت ہوئے ہون۔[۲]
قرآن مجید وچ مقام صحابہ
سودھوصحابہ کرام دے مقام تے انہاں دی حیثیت نوں خود اللہ تعالی نے بیان فرمایا اے ،جس وچ ایہ دسیا گیا اے کہ صحابہ کرام اللہ دی منتخب کردہ اک چندہ جماعت نيں ، انہاں دی صفات دا تذکرہ گزشتہ نبیاں دیاں کتاباں وچ وی بیان کيتا گیا اے ،اللہ انہاں توں راضی اے تے اوہ اللہ توں راضی نيں، اللہ نے صحابہ کرام نوں جنت دی خوشخبری وی سنادی:
” | سانچہ:قرآن-سورہ 35 آیت 32
فیر وارث بنایا اساں کتاب دا انہاں لوکاں نوں جنہاں دا اساں اپنے بندےآں وچوں انتخاب کيتا۔.الخ۔ |
“ |
"الکتاب" یعنی قرآن مجید دے پہلے وارث بالیقین صحابۂ رسول نيں، جنہاں دے بارے وچ آیتِ مبارکہ گواہی دیندی اے، اوہ اﷲ دے منتخب بندے نيں؛ فیر بعض تھاںواں اُتے انہاں منتخب بندےآں نوں سلامِ خداوندی توں وی نوازیا گیا، ارشاد اے:
” | سانچہ:قرآن-سورہ 27 آیت 59
اے نبی صلی اللہ علیہ وسلم! آپ فرمادیجئے کہ تعریفات سب اﷲ دے لئی نيں اورسلام ہوئے انہاں بندےآں اُتے جنہاں نوں اﷲ نے منتخب فرمایا۔ |
“ |
عبد اللہ ابنِ عباس تے سفیان ثوری توں روایت اے کہ اس آیت وچ منتخب بندےآں توں مراد "صحابۂ رسول" نيں۔[۳]
” | (3)محمد اللہ دے رسول نيں تے جو انہاں دے نال نيں اوہ کافراں دے مقابلہ وچ سخت نيں (اور) آپس وچ اک دوسرے دے لئی رحم دل نيں،تم انہاں نوں دیکھوگے کہ کدی رکوع وچ نيں،کدی سجدے وچ (غرض)اللہ دے فضل تے خوشنودی دی تلاش وچ لگے ہوئے نيں ، انہاں دی علامتاں سجدہ دے اثر توں انہاں دے چہراں اُتے نمایاں نيں،ایہ نيں انہاں دے اوہ اوصاف جو تورات وچ مذکور نيں۔..الخ۔ (الفتح:29) | “ |
” | تے مہاجرین تے انصار وچوں جو لوک پہلے ایمان لیائے تے جنہاں نے نیکی دے نال اُنہاں دی پیروی کی،اللہ انہاں سب توں راضی ہوئے گیا اے تے اوہ اس توں راضی نيں تے اللہ نے انہاں دے لئی ایداں دے باغات تیار کررکھے نيں جنہاں دے تھلے نہراں بہندی نيں ،جنہاں وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے،ایہی وڈی زبردست کامیابی اے۔ (التوبہ:100) | “ |
” | ﷲ تعالیٰ نے تسيں نوں ایمان دی محبت عطافرمائی تے ایمان نوں تواڈے دلاں وچ مرغوب کر دتا، کفروفسق (گناہِ کبیرہ) عصیان (گناہِ صغیرہ) توں تسيں نوں نفرت عطاکی، ایداں دے ہی لوک اﷲ دے فضل وانعام توں راہِ راست اُتے نيں۔ (الحجرات:7) | “ |
” | انہاں لوکاں دے دلاں وچ اﷲ تعالیٰ نے ایمان ثبت کر دتا اے تے انہاں نوں اپنے فیضِ غیب توں مضبوطی عطا فرمائی۔(المجادلہ:22) | “ |
احادیث پاک وچ صحابہ دا مقام
سودھو- زبانِ رسالت توں صحابہ دے چنندہ ہونے دی خوشخبری دتی گئی، جنہاں وچوں چند احادیث دا ترجمہ ایتھے پیش کيتا جا رہیا اے:
- "اِنَّ ﷲَ اخْتَارَ اَصْحَابِیْ عَلٰی العٰالَمِیْنَ سِوٰی النَّبِیِّیْنَ وَالْمُرْسَلِیْنَ۔... وَقَالَ فِیْ اَصْحَابِیْ کُلُّھُمْ خَیْرٌ"۔[۴]
- ﷲ تعالیٰ نے نبیاں تے رسولاں دے بعد ساری دنیا توں میرے صحابہ نوں منتخب فرمایا اورفرمایا: میرے سب ہی صحابہ بھلائی والے نيں۔
- "اِنَّ ﷲَ اخْتَارَنِیْ وَاخْتَارَ لِیْ اَصْحَابِیْ...الخ"۔[۵]
- ﷲ نے میرا انتخاب فرمایا تے میرے لئی میرے صحابہ دا انتخاب فرمایا ۔
- "خَیْرُ النَّاسِ قَرْنِیْ ثُمَّ الَّذِیْنَ یَلُوْنَھُمْ ثُمَّ الَّذِیْنَ یَلُوْنَھُمْ"۔[۶]
- لوکاں وچ بہترین میرے قرن والے نيں؛فیر اوہ جو انہاں دے بعد نيں، فیر اوہ جو انہاں دے بعد نيں۔
- حافظ ابن ِ حجر عسقلانی رحمہ اللہ نے فتح الباری وچ لکھیا اے :"قرنی" توں مراد صحابہ نيں، ہور بخاری وچ باب صفۃ النبی صلی اللہ علیہ وسلم(کتاب الفضائل 7/3) وچ اے کہ
- "بُعِثْتُ فِیْ خَیْرُ الْقُرُوْنِ بَنِیْ آدَمَ"۔
- ابن آدم دے سب توں بہترلوکاں دے درمیان مینوں بھیجیا گیااے۔
- ايسے لئی حضرت ابن مسعودؓ فرمایا کردے سن : صحابۂ رسول اس امت دے سب توں افضل افراد سن، جو دل دے اعتبار توں بہت نیک،علم دے لحاظ توں سب توں پختہ تے تکلفات دے اعتبار توں سب توں زیادہ دور رہنے والے سن ۔[۷]
- حافظ ابن عبد البر نے "الاستیعاب" تے علامہ سفارینی نے "شرح الدرۃ المضیئہ" وچ لکھیا اے کہ جمہور ِ امت دی رائے دے مطابق صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین انبیا علیہم السلام دے بعد سب توں افضل نيں۔
- [۸]
صحابہ توں متعلق امت مسلمہ نوں ہدایت
سودھوقرآن کریم وچ تے احادیث وچ صحابہ کرام دی مدح وثناء کيتی گئی تے انہاں نوں جنت دی بشارت دتی گئی تے ايسے دے نال امت نوں انہاں دے ادب واحترام تے انہاں دی اقتداء دا حکم وی دتا گیا اے، انہاں وچوں کسی نوں برا کہنے اُتے سخت وعید وی فرمائی اے ، انہاں دی محبت کورسول اللہﷺ دی محبت، انہاں توں بغض نوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم توں بغض قرار دتا گیا اے، "خَیْرُالْقُرُوْنِ قَرْنِیْ ثُمَّ الَّذِيْنَ يَلُوْنَهُمْ ثُمَّ الَّذِيْنَ يَلُوْنَهُمْ"۔[۹]
میرے عہد دے مسلمان بہترین مسلمان نيں فیر انہاں دے بعد آنے والے فیر انہاں دے بعد آنے والے۔ "عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَسُبُّوا أَصْحَابِي لَا تَسُبُّوا أَصْحَابِي فَوَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ أَنْفَقَ مِثْلَ أُحُدٍ ذَهَبًا مَا أَدْرَكَ مُدَّ أَحَدِهِمْ وَلَا نَصِيفَهُ"۔[۱۰]
آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا:میرے صحابہ نوں برا نہ کہو؛اس ذات دی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے جے تسيں احد پہاڑ دے برابر وی سونا خرچ کرو تاں اوہ انہاں دے اک مد بلکہ اس دے نصف خرچ کرنے دے برابر وی نئيں ہوئے سکدا۔
اک ہور روایت وچ آپ نے ارشاد فرمایا: "قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِي اللَّهَ اللَّهَ فِي أَصْحَابِي لَاتَتَّخِذُوهُمْ غَرَضًا بَعْدِي فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَبِحُبِّي أَحَبَّهُمْ وَمَنْ أَبْغَضَهُمْ فَبِبُغْضِي أَبْغَضَهُمْ وَمَنْ آذَاهُمْ فَقَدْ آذَانِي وَمَنْ آذَانِي فَقَدْ آذَى اللَّهَ وَمَنْ آذَى اللَّهَ يُوشِكُ أَنْ يَأْخُذَهُ"۔[۱۱] لوگو! میرے صحابہ دے معاملہ وچ اللہ توں ڈرو اللہ توں ڈرو میرے بعد انہاں نوں نشانہ نہ بناؤ ،جس نے انہاں نال محبت دی اس نے میری محبت دی وجہ توں انہاں نال محبت دی تے جس نے انہاں توں بغض رکھیا اس نے در حقیقت میرے توں بغض رکھیا ،جس نے انہاں نوں اذیت پہنچائی اس نے مینوں اذیت پہنچائی تے جس نے مینوں اذیت پہچائی اس نے اللہ نوں اذیت پہنچائی تے جس نے اللہ نوں اذیت پہنچائی نیڑے اے کہ اللہ تعالی اسنوں پکڑلے۔ سعید بن زید توں مروی اے: خدا دی قسم اے کہ صحابہ کرام وچ کِسے شخص دا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے نال کسی جہاد وچ شریک ہونا جس وچ اس دا چہرہ غبار آلود ہوئے جائے غیر صحابہ توں ہر شخص دی عمر بھر دی عبادت وعمل توں بہتر اے اگرچہ اسنوں عمر نوح(علیہ السلام)عطا ہوئے جائے۔[۱۲]
بغض صحابہ دا انجام
سودھوعائشہ صدیقہ بیان کردیاں نيں کہ نبی صلی اللّٰہ علیہ وسلم نے فرمایا : میرے اصحاب نوں گالی نہ دو اللّٰہ تعالٰی اس اُتے لعنت کرے جو میرے اصحاب نوں گالی دے۔[۱۳]
صحابہ دی تعداد
سودھوابوزرعہ رازی دا قول اے کہ آپ دی وفات دے وقت جنہاں لوکاں نے آپ نوں دیکھیا اورآپ توں حدیث سنی انہاں دی تعداد اک لکھ توں ودھ تھی(تجرید:/3) جنہاں وچ مرد تے عورت دونے شامل سن اوران وچ ہر اک نے آپ توں روایت کيتی سی (مقدمہ اصابہ :3) ابن فتحون نے ذیل استیعاب وچ اس قول نوں نقل کرکے لکھیا اے کہ ابوزرعہ نے ایہ تعداد صرف انہاں لوکاں دی دسی اے جو رواۃ حدیث وچ سن، لیکن انہاں دے علاوہ صحابہؓ دی جو تعداد ہوئے گی اوہ اس توں کدرے زیادہ ہوئے گی (مقدمہ اصابہ :3) بہرحال اکابر صحابہ دے ناں انہاں دی تعداد اوران دے حالات تاں سانوں صحیح طورپر معلوم نيں، لیکن انہاں دے علاوہ اسيں اورصحابہ دی صحیح تعداد نئيں بتاسکدے،اسد الغابہ وچ لکھیا اے کہ خود صحابہ دے زمانہ وچ مشاغل دینیہ نے صحابہ نوں ایہ موقع نہ دتا کہ اوہ اپنی تعداد نوں محفوظ رکھن (مقدمہ اسد الغابہ :3) اس دے علاوہ اکثر صحابہ صحرانشین بدوی سن، اس لئی ایسی حالت وچ انہاں دا گمنام رہنا ضروری سی۔ (مقدمہ اصابہ :4)
اک حدیث وچ ارشاد اے کہ ہر نبی نوں اس دی امت وچوں ست نقیب دتے گئے سن تے مینوں چودہ(14) دتے گئے نيں جو ایہ نيں: 1 علی المرتضی 2 حسن 3 حسین 4 جعفر 5 حمزہ 6 ابوبکر 7 عمر 8 مصعب بن عمیر 9 بلال 10 سلمان 11 عمار 12 عبد اللہ بن مسعود 13 مقداد 14 حذیفہ بن یمان [۱۴]
صحابہ دا زمانہ
سودھوصحابہ کرام دا مبارک زمانہ ابتدائے بعثت توں شروع ہوکے پہلی صدی دے آخر تک ختم ہوئے گیا اوراس طرح رسول اللہﷺ دی معجزانہ پیشین گوئی پوری ہوئی جو انہاں لفظاں وچ کيتی گئی اے۔ "فَإِنَّ رَأْسَ مِائَةٍ لَا يَبْقَى مِمَّنْ هُوَ الْيَوْمَ عَلَى ظَهْرِ الْأَرْضِ أَحَدٌ"۔[۱۵] ترجمہ:جو لوک اج روئے زمین اُتے موجود نيں انہاں وچوں سو سال دے بعد کوئی باقی نہ رہے گا۔
صحابہ کرام دی سیرت دا مطالعہ
سودھوصحابہ کرام عین دین دی بنیاد نيں، دین دے اول پھیلانے والے نيں، انہاں نے حضور اقدسﷺ توں دین حاصل کيتا تے اسيں لوکاں تک پہنچایا، ایہ اوہ مبارک جماعت اے جس نوں اللہ جل شانہ نے اپنے نبی پاکﷺ دی مصاحبت دے لئی چنا تے اس گل کيتی مستحق اے کہ اس مبارک جماعت نوں نمونہ بناکر اس دا اتباع کيتا جائے۔ عبد اللہ بن مسعود فرمایا کردے سن جسنوں دین دی راہ اختیار کرنی اے تاں انہاں دی راہ اختیار کرے جو اس دنیا توں گزر چکے نيں تے اوہ حضرت محمدﷺ دے صحابہ نيں جو اس امت دا افضل ترین طبقہ اے ،قلوب انہاں دے پاک سن، علم انہاں دا گہرا سی، تکلف تے بناؤٹ انہاں دے اندر نئيں تھی،اللہ جل شانہ نے انھاں اپنے نبی دی صحبت تے دین دی اشاعت دے لئی چنا سی، اس لئی انہاں دی فضیلت کوپہچانو انہاں دے نقش قدم اُتے چلو تے طاقت بھر انہاں دے اخلاق تے انہاں دی سیرتاں نوں مضبوط پکڑو ،اس لئی دے اوہی ہدایت دے راستے نيں۔[۱۶] انسان دے فرائض وچ سب توں مقدم تے سب توں اہم فرض ایہ اے کہ اخلاق انسانی دی اصلاح کيتی جائے ،علم تے فن،رہتل وتمدن،صنعت وحرفت تمام چیزاں دنیا وچ آئیاں تے آندیاں رہیاں گی؛ لیکن انسانیت نوں رہتل توں آراستہ کرنا بہت ضروری سی اس لئی دنیا وچ جدوں سب توں پہلے انسان حضرت آدم علیہ السلام نوں بھیجیا گیا تاں ايسے ذمہ داری دے نال بھیجیا گیا فیر انہاں دے بعد آنے والے وڈے وڈے پیغمبر ايسے سلسلے نوں یعنی رہتل نفوس نوں اگے بڑھاندے رہے اس دے بعد سب توں آخر وچ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نوں تمام کمالات دا مجموعہ بناکر بھیجیا گیا تے فیر اعلان کر دتا گیا کہ : "اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِیْنَکُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِیْ وَرَضِیْتُ لَکُمُ الْاِسْلَامَ دِیْنًاۭ"۔(المائدہ: 3)
اج ميں نے تواڈے لئی تواڈے دین کومکمل کے دتا، تسيں اُتے اپنی نعمت پوری کردتی تے تواڈے لئی اسلام نوں دین دے طور اُتے (ہمیشہ دے لئی) پسند کر ليا۔ اب انساناں دے اخلاق سدھارنے دے لئی قیامت تک کوئی نواں نبی آنے والا نئيں اے ،اگر کوئی انسان نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دے اخلاق دا مطالعہ کرنا چاہے یا آپ دی تربیت دا انداز دیکھنا چاہے ،آپ دے اقوال وافعال تے اعمال دا نمونہ دیکھنا چاہے تاں اوہ صحابہ کرام دی مقدس جماعت اے ،صحابہ کرام دی زندگیاں دا مطالعہ ایمانی کیفیت نوں بڑھاندا اے، زندگی دے اصول سکھاندا اے ،عقائد ،عبادات ،معاشرت اورمعاملات انسان دے درست ہُندے نيں، سنت تے بدعت دی پہچان ہُندی اے۔ اس زمانے دی سب توں وڈی ضرورت ایہ اے کہ صحابہ کرام دی مقدس زندگی نوں دنیا دے سامنے اس طرح پیش کيتا جائے جس توں لوکاں وچ شوق عمل پیدا ہوئے تے اس مثال نوں پیش نظر رکھ دے لوک خود بخود اپنے عقائد واعمال دی طرف مائل ہون۔[۱۷] جناب نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دی پاک زندگی نوں پہچاننے دے لئی حضرات صحابہ ہی دی زندگی معیار ہوسکدی اے کیونجے ایہی اوہ مقدس جماعت اے جس نے براہ راست حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم توں استفادہ کيتا تے آپ دی نبوت دی روشنی بغیر کسی پردہ تے بغیر کسی واسطے دے صحابہ کرام اُتے پئی انہاں وچ جو ایمان دی حرارت تے نورانی کیفیت سی اوہ بعد والےآں نوں میسر آنا ممکن نہ سی، اس لئی قرآن کریم نے صحابہ کرام دی پوری جماعت دی تقدیس وتعریف فرمائی اے تے جماعت صحابہ نوں مجموعی طور اُتے "رضی اللہ عنہم ورضو عنہ" فرمایا یعنی اللہ انہاں توں راضی ہويا تے اوہ اللہ توں راضی ہوئے، صحابہ کرام راستہ پانے والے تے راستہ دکھانے والے نيں ،
جماعت صحابہ وچ کِسے اک دی وی تنقیص و تحقیر پوری جماعت صحابہ دی تنقیص و تحقیر اے کیونجے ایہ صحبت نبوت دی تنقیص و تحقیر اے ايسے بنا اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا۔
” | میرے صحابہ دے بارے وچ اللہ توں ڈرو۔ انہاں نوں میرے بعد ہدف ملامت نا بنا لینا۔ پس جس نے انہاں نال محبت دی تاں میری محبت دی وجہ توں انہاں نال محبت کیتی۔ تے جس نے انہاں توں بغض رکھیا اس نے میرے توں بغض دی وجہ توں انہاں توں بغض رکھیا [۱۸]۔ | “ |
کج مشہور صحابی اے نیں:
مزید ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ .
- ↑ القاموس الفقہی،باب حرف الصاد:1/207 شیخ سعدی ابو حبیب
- ↑ التفسیر المظہری:7/124
- ↑ مجمع الزوائد:10/16
- ↑ الفتح الکبیر فی ضم الزیادۃ إلی الجامع الصغیر، باب حرف الھمزۃ، حدیث نمبر:3224، صفحہ نمبر:1/297
- ↑ بخاری، باب لایشھد علی شھادۃ جور، حدیث نمبر:2458
- ↑ رزین،مشکوٰۃ:1/32
- ↑ مقدمۃ الاستیعاب تحت الاصابۃ:1/2
- ↑ مسلم:کتاب فضائل الصحابۃ،حدیث نمبر:4600
- ↑ مسلم، کتاب فضائل الصحابۃ، حدیث نمبر:4610
- ↑ ترمذی، بَاب فِيمَنْ سَبَّ أَصْحَابَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّم،حدیث نمبر 3797
- ↑ ابوداؤد،باب فی الخلفاء،حدیث نمبر4031
- ↑ مجمع الزوائد ج10ص:21
- ↑ ترمذی ،مستدرک عن علی بن ابی طالب
- ↑ بخاری، کتاب موقیت الصلوٰۃ،بَاب السَّمَرِ فِي الْفِقْهِ وَالْخَيْرِ بَعْدَ الْعِشَاءِ،حدیث نمبر:566
- ↑ مشکوۃ،باب اعتصام بالکتاب والسنۃ ،حدیث نمبر:193،ازرزین
- ↑ خلاصہ سیر الصحابہ:5/7
- ↑ صحیح ترمذی جلد2 ، صفحہ 226