جنت البقیع
جنت البقیع | |
Details | |
---|---|
قیام | 622ء |
مقام | |
دیس | سعودی عرب |
قسم | مسلم |
Owned by | ریاست |
قبراں دی تعداد | نامعلوم |
بقیع اس جگہ نوں کہندے نيں جتھے جنگلی پیڑ پودے بکثرت پائے جاندے ہاں تے چونکہ بقیع قبرستان دی جگہ وچ پہلے جھاڑ جھنکاڑ تے کانٹے عوسج یعنی غرقد دے پیڑ بکثرت سن اس لیے اس قبرستان دا نام وی بقیع غرقد پڑ گیا، اس دا محل وقوع ایہ اے کہ ایہ قبرستان مدینہ منورہ دی آبادی توں باہر مسجد نبوی شریف دے مشرقی سمت وچ واقع اے، اس دے ارد گرد مکانات تے باغات سن تے تیسری صدی وچ جو مدینہ منورہ دی فصیلی دیوار تعمیر ہوئی اس نال ایہ ملیا ہويا سی، اس فصیل دی تجدیدات متعددبار ہوئی اے، جنہاں وچ آخری تجدید عثمانی ترکی دور وچ سلطان سلیمان قانونی دے زمانہ وچ ہوئی، پھر اس ملک وچ امن قائم ہوجانے دے بعد اس فصیلی دیوار نوں منہدم کر دتا گیا، پھر مسجد نبوی شریف دی آخری توسیع وچ اس قبرستان تے مسجد نبوی شریف دے درمیان جو مکانات سن انہاں سب نوں منہدم کر دتا گیا، انہاں دناں دے درمیان جو محلہ آباد سی، اوہ اغوات دے نام توں مشہور سی، مسجد نبوی شریف دے مشرقی سمت وچ ہن ایہ بقیع قبرستان مسجد نبوی شریف دے خارجی صحن توں مل چکيا اے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے حضرات مہاجرین رضوان اللہ اجمعین نے جدوں مدینہ منورہ نوں ہجرت کر دے اپنا مسکن و وطن بنایا، تو اس شہر مبارک وچ ہور تعمیری و تمدنی ترقی ہونے لگی، اس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ارادہ فرمایا کہ کوئی مناسب جگہ مسلماناں دی اموات دی تدفین دے لیے متعین ہو جائے،اسی مقصد دے پیش نظر آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اس(بقیع کی)جگہ تشریف لائے،تو ارشاد فرمایا: مینوں اس جگہ(یعنی بقیع) دا حکم(قبرستان دے لیے)دتا گیا اے۔(مستدرک امام حاکم 11/193)اس روایت توں معلوم ہويا کہ اللہ تعالیٰ نے اپنے رسول سیدنا حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نوں اس (بقیع کی)جگہ مسلماناں دا قبرستان بنانے دا حکم فرمایا سی تے ینيں توں اس جگہ یعنی بقیع قبرستان دی فضیلت دی ابتدا ہُندی اے۔
جنت البقیع یا بقیع الغَرقَد مدینے دا سب توں پہلا تے قدیم اسلامی قبرستان اے۔ اسلام توں پہلے ایہ جگہ حجاز دے شہر یثرب دے اطراف وچ اک باغ اُتے مشتمل زمین سی۔ پہلی صدی ہجری توں مسلماناں نے ایتھے اپنے اموات نوں دفنانا شروع کیتا تے اسلام دی اہم تے بزرگ شخصیتاں ایتھے مدفون نيں من جملہ انہاں وچ شیعاں دے چار ائمہؑ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے بعض رشتہ دار شامل نيں۔ مختلف حکمراناں دے دور وچ بعض قبور اُتے گنبد تے مقبرے تعمبر کيتے گئے۔ لیکن حجاز اُتے وہابیاں دے قبضے دے بعد انہاں نے انہاں تمام مقبراں نوں مسمار کر دتا۔ اس وقت بقیع مسجد نبوی دے نزدیک اک ہموار زمین دی شکل وچ موجود اے جتھے قبور دی نشاندہی دے کوئی آثار دکھادی نئيں دیندے۔
نام تے حدود اربعہ
سودھوبقیع دا لفظ ایسی وسیع زمین دے لئی استعمال ہُندا اے جس وچ گھاس دے مختلف پودے اگتے ہاں؛[۱]بقیع الزبیر، بقیع الخیل و بقیع الخَبْجَبَۃ یثرب دے انہی باغات وچوں سن ۔[۲]
چنانچہ "بقیع الغرقد" اس زمین نوں کہیا جاندا سی جو غرقد دے درخت دے پودے[۳][نوٹ ۱] تے دوسری جڑی بوٹیاں توں ڈھکا ہوئے۔ ظہور اسلام دے بعد ایہ باغ بطور قبرستان استعمال ہونے لگیا۔
مسلماناں دا قدیمی ترین قبرستان مسجد نبوی دے قریب تے شہر دے اطراف وچ سی [۴] تے سنہ 1269 وچ بنایا گیا مدینہ دا نقشہ وی ایہی ظاہر کردا اے۔[۵] لیکن اج کل مسجد نبوی تے قبرستان بقیع دونے وچ توسیع دی وجہ توں آپس وچ متصل ہوچدے نيں تے مدینہ شہر دے درمیان وچ قرار پائے نيں۔
قبرستان بقیع دے چاراں طرف دیوار کھڑی کيتی گئی اے تے اس دا مغربی حصہ جتھے قبرستان دا مین گیٹ وی اے، حرم نبوی توں متصل اے جس دے جنوب وچ ابوایوب انصاری روڑ تے مشرقی جانب ملک فیصل روڑ تے شمالی طرف وچ عبدالعزیز روڑ اے۔[۶] پہلے انہاں سڑکاں دے کوئی تے نام سن ۔حوالےدی لوڑ؟ [۷]
مدفون شخصیتاں
سودھواس قبرستان وچ تقریباً دس ہزار صحابہ، کئی امہات المؤمنین، اولاد محمد، اہل بیت، اولیاء اللہ، صوفیا، علماء، محدثین تے ہور مدفون نيں۔
اولین قبور
سودھوسب توں پہلے انصار مدینہ وچ اسعد بن زرارہ تے عثمان بن مظعون اس قبرستان وچ دفن کیتے گئے، جنت البقیع وچ قبراں اُتے ایسے کتبے یا نشانات نئيں سن، جنہاں توں ابتدائی دفن شدہ شخصیتاں دا علم آسانی توں ہو سدے۔ لیکن بعد وچ مؤرخین نے تحقیق دی روشنی وچ کئی اہم شخصیتاں دی قبراں دی نشان دہی دی سی۔ تے وقت گزرنے دے بعد جدوں زیادہ قبراں ہو گئياں تو بوہت سارے مزارات تے گنبد تعمیر کیتے گئے جو پچھلی صدی تک باقی سن ۔ تے آل سعود نے یوم الہدم دے تاریخی سیاہ واقعے وچ سب اجاڑ دتے۔
خاندان رسالت
سودھواولاد
سودھوازواج مطہرات
سودھو- عائشہ بنت ابی بکر
- سودہ بنت زمعہ
- حفصہ بنت عمر
- زینب بنت خزیمہ
- ام سلمہ
- جویریہ بنت حارث
- ام حبیبہ رملہ بنت ابوسفیان
- صفیہ بنت حیی بن اخطب
(خدیجہ بنت خویلد تے میمونہ بنت حارث مکہ وچ دفن نيں۔)
اہل بیت
سودھوصحابہ و ہور شخصیتاں
سودھو- عثمان بن مظعون، صحابی پہلے مدفون بقیع
- اسعد بن زرارہ، صحابی دوسرے مدفون بقیع
- عثمان بن عفان، داماد رسول و تیسرے خلیفہ راشد
- اروی بنت کریز صحابی عثمان بن عفان دی والدہ۔
- عبدالرحمن بن عوف، صحابی عشرہ مبشرہ وچوں اک۔
- سعید بن زید، صحابی عشرہ مبشرہ وچوں اک۔
- سعد بن معاذ، صحابی۔
- ابو سفیان بن حرب، صحابی۔
- سعید بن مسیب، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- عبید اللہ بن عبد اللہ بن عتبہ بن مسعود، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- عروہ بن زبیر، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- قاسم بن محمد بن ابی بکر، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- ابوبکر بن عبدالرحمان، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- ابان بن عثمان، تابعی فقیہ مدینہ منورہ۔
- سالم بن عبد اللہ، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- خارجہ بن زید بن ثابت، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- سلیمان بن یسار، تابعی ست فقہائے مدینہ وچوں اک۔
- ابوسلمہ بن عبد الرحمن بن عوف، تابعی فقیہ مدینہ منورہ۔
- مالک بن انس، فقہ مالکی دے بانی و فقيہ مسلم۔
- شمس الدین سخاوی، محدث ومؤرخ مؤرخ مصري۔
- امام شامل، قفقاز۔
- شیخ محمد غزالی سقا عالم ومفكر اسلامی
- محمد سید طنطاوی ، شيخ الأزهر۔
- محمد ادریس سنوسی، ملك لیبیا السابق۔
- عبد المجید ثانی، خلیفہ سلطنت عثمانیہ۔
بقیع مسلماناں دی اہم قبرستان اے جس وچ اسلام دے ابتدائی دناں توں ہن تک ہزاراں مسلمان دفن ہوچدے نيں۔ بقیع وچ دفن ہونے والی شخصیتاں وچوں مندرجہ ذیل شخصیتاں قابل ذکر نيں:
- اہل بیتِ پیغمبرؑ تے ائمۂ شیعہ وچوں چار امام يعنی امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ
- رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے بعض رشتہ دار؛ چچا، پھوپھیاں، ازواج تے اولاد؛
- رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے اصحاب؛ انصار، مہاجر تے تابعین
- علما، شہدا، سیاسی تے سماجی شخصیتاں، تے خواتین۔
تاریخ دے مختلف ادوار وچ بعض شخصیتاں دی قبور اُتے زیارتگاہ بنائے گئے سن ۔ تے بعض لوگ بقیع دے گھراں وچ دفن ہوئے سن ۔ ائمہ بقیع دا مزار وی انہاں نوں وچوں سی جسنوں بعد وچ وہابیاں نے مسمار کردتا۔ ائمۂ بقیع تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے چچا عباس بن عبدالمطلب، عقیل دے گھر وچ دفن ہوئے سن ۔[۸] اس بارے وچ تفصیل دے لیے مشاہدہ کرن
اکثر تاریخی منابع دے بر خلاف، بعض اہل سنت مورخاں نے آنحضرتؐ دی بیٹی حضرت زہراؑ[۹]، آپؐ دے داماد امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب،[۱۰] تے آپ دے نواسنوں امام حسینؑ دا سر مبارک[۱۱]بقیع وچ دفن ہونے دے بارے وچ کہیا اے۔ اک متن حضرت زہراؑ دا مزار بقیع وچ ہونے دے بارے وچ ذکر ہويا اے۔[۱۲][نوٹ ۲]البتہ بعض تحریراں کچھ لوگاں دا آپس وچ ہمنام ہونے دی وجہ توں لکھی گئی نيں جداں کہ ائمۂ بقیع دے مقبرے وچ موجود قبر فاطمہ بنت اسد دی اے کیونکہ امام حسنؑ نے وصیت کيتی سی کہ جے نانا رسول اللہ دے پہلو وچ دفن کرنے توں منع کیتا جائے تو دادی فاطمہ بنت اسد دے پہلو وچ دفنایا جائے۔[۱۳]
فضیلت تے زیارت
سودھواس قبرستان دی فضیلت دے بارے وچ شیعہ تے اہل سنت دونے طرف توں متعدد روایات نقل ہوئیاں نيں ایتھے تک کہ بعض کتاباں وچ تو اسی دے لیے علیحدہ وی باب مختص کیتا گیا اے۔[۱۴]اک روایت دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنوں بقیع وچ مدفون افراد دے لئے طلب مغفرت دا حکم ہويا اے۔[۱۵] چنانچہ آنحضرتؐ ہر شب جمعہ بقیع جاکر اوتھے مدفون افراد دے لیے دعا کردے سن ۔[۱۶]آپؐ توں منقول اک روایت وچ آیا اے کہ کل قیامت دے دن ستر ہزار لوگ نیک صفات دے نال بقیع توں محشور ہونگے[۱۷]تے جو لوگ بقیع وچ دفن ہوئے نيں انہاں نوں آپ شفاعت دی بشارت دینگے۔[۱۸] بعض احادیث وچ آنحضرتؐ دا بقیع حاضر ہونے[۱۹] تے آپ دی طرف توں بعض نمازاں جداں نماز استسقاء[۲۰] تے نماز عید[۲۱]کا بقیع وچ ادا کيتی جانے دی حکایت ہوئی اے۔ اک تے حدیث دے مطابق آپؐ اپنی عمر دے آخری سال اصحاب دے اک گروہ دے ہمراہ بقیع تشریف لے گئے تے اوتھے مدفون مُرداں توں خطاب کردے ہوئے اپنی رحلت دی خبر دتی۔[۲۲]
بقیع اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے خاندان دی خاص توجہ سی تے اوہ لوگ اوتھے زیارت نوں جاندے سن ۔[۲۳] از امام صادق(ع)نقل ہويا اے کہ آپؐ عقیل دے گھر دی جگہ اُتے کھڑے ہوکر بقیع وچ مدفون مرحومین دے لیے دعا کردے سن ۔[۲۴]بہت سارے شیعہ[۲۵] تے سنی[۲۶] علماء نے بقیع دی زیارت دے بارے وچ استحباب دا فتوا دتا اے۔
تاریخ دے آئینے وچ
سودھواسلام توں پہلے
سودھواسلام توں پہلے بقیع نامی کسی قبرستان دے بارے وچ کوئی سند یا روایت موجود نئيں اے۔ اس بارے وچ سب توں قدیمی ادبی اثر، عمرو بن النعمان البیاضی دا شعر اے [۲۷] جو قبلہ خزرج تے انصار وچوں سی [۲۸]، جس وچ مدینہ توں دس میل دے فاصلے اُتے واقع عقیق نامی باغ[۲۹] تے بقیع الغرقد دے درمیان اپنے دوستاں دے قتل دے بارے وچ لکھیا اے۔[نوٹ ۳] ابن اثیر نے وی «یوم البقیع» دے لفظ دے ذیل وچ اس مقام اُتے اوس تے خزرج دی لڑائی تے اوس والےآں دی کامیابی دا تذکرہ کیتا اے۔[۳۰]مدینہ دے یہودی اپنے مرداں نوں بقیع دے جنوب مشرق وچ حش کوکب نامی باغ وچ دفناندے سن ۔[۳۱]بقیع وچ بھیڑ بکریاں تے اونٹھ وی چرائے جاندے سن ۔[۳۲]
صدر اسلام تے خلفاء دا دور
سودھورسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدی مدینہ ہجرت تے حکومت اسلامی دی بنیاد رکھنے دے بعد مسلماناں دے لیے اک قبرستان دی ضرورت سی تے ایہ جگہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے معین کیتا[۳۳]خاص کر جدوں آنحضرت نے مشرکاں دے قبرستان نوں ختم کر دے مسجد نبوی بنائی۔[۳۴]مہاجرین وچ سب توں پہلا صحابی، جو اس قبرستان وچ مدفون ہوئے عثمان بن مظعون[۳۵] تے انصار وچوں اسعد بن زرارہ خزرجی [۳۶]دفن ہوئے۔ البتہ تاریخی روایات توں معلوم ہُندا اے کہ اس باغ وچ صرف مردے دفن نئيں ہُندے سن بلکہ بعض مہاجرین نے اوتھے اُتے گھر بنایا سی بعد وچ اوہ جگہ بعض شخصیتاں یا خاندان دے لوگ دفن کرنے توں مختص ہويا۔ کہیا جاندا اے کہ اس زمین نوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمنے لوگاں نوں گھر بنانے کےلیے تقسیم کیتا سی ۔[۳۷]اس دور دے مشہور گھراں وچوں اک عقیل بن ابیطالب کاگھر سی ۔[۳۸]اوتھے کچھ چھوٹے مکان وی بنائے گئے سن جتھے اُتے مرداں نوں دفن کیتا جاندا سی اسی طرح ہر قبیلے نے اپنی مرداں نوں دفن کرنے دے لیے بقیع وچ اک مکان بنا رکھیا سی ۔[۳۹].
بیت الاحزان وی بقیع وچ بننے والے گھراں وچوں اک سی جسنوں امیرالمؤمنین نے بنت رسول نوں عزاداری کرنے دے لیے بنایا سی ۔[۴۰] «الروحاء» وی بقیع دے درمیان اک مشہور مقبرے دا نام سی ۔[۴۱]
کہیا گیا اے کہ امیرالمؤمنینؑ نے عقیل دے گھر دے نال وچ مرداں توں ہمجواری دے لیے اک مکان بنایا تے اوہدی وجہ مرداں دا جھوٹھ نہ بولنا قرار دتا اے۔[۴۲]
اک جگہ ایسی وی سی جتھے جنازاں نوں دفن کرنے توں پہلے رکھے جاندے سن جسنوں «موضع الجنائز» کہیا جاندا سی ۔[۴۳]شاید ایہ جگہ لوگ جمع ہونے دے لیے، یا غسل میت تے کفن دینے تے نماز میت پڑھنے دے لیے سی ۔[۴۴]
بنی امیہ دا دور(۴۱ تا ۱۳۲ھ)
سودھوامویاں دے دور وچ وی بقیع دی زمین تے باغ لوگاں دی توجہ دا مرکز رہیا تے مدینہ دی توسیع وچ بعض لوگاں نے اوتھے مکان بنایے۔ تے نال ہی مرداں نوں وی دفن کیتا جاندا رہیا۔ محمد حنفیہ نے عبدالملک بن مروان دے دور وچ بقیع وچ اک گھر بنایا[۴۵]تے خود وی بقیع وچ دفن ہوئے نيں۔[۴۶]ابن افلح [۴۷]، محمد بن زید [۴۸]، سعید بن عثمان[۴۹]تے ہور دسیاں گھر وی بقیع وچ بنایے گئے تے خرید و فروخت تے مکانات تعمیر ہوئے۔
تیسرے خلیفے نوں بقیع وچ دفنانے توں روکیا گیا تو انہاں نوں یہودیاں دے قبرستان، حش کوکب وچ دفنایا گیا[۵۰]مدینہ دے والی مروان بن حکم دے دور وچ حش کوکب تے بقیع دے درمیان دیوار ہٹائی گئی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے ہتھ توں عثمان بن مظعون دی قبر اُتے نصب شدہ تختی نوں اوتھے توں عثمان ابن عفان دی قبر اُتے منتقل کیتا![۵۱]
امام سجاد علیہ السلام دا گھر وی بقیع وچ واقع سی [۵۲]شاید اوہی عقیل یا امام علی دا گھر سی جس دی مرمت ہوئی سی۔[۵۳]
بنی عباس دا دَور (۱۳۱ تا ۶۵۶ھ)
سودھورسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے چچا عباس بن عبدالمطلب دا عقیل دے گھر دفن ہونے،[۵۴][نوٹ ۴]تے اسی طرح امام حسنؑ،[۵۵] امام سجادؑ تے امام باقرؑ وی اوتھے اُتے دفن ہونے دی وجہ سے[۵۶] بنی عباس نے بنی امیہ دی سیاست دی مخالفت وچ تے علویون خاص کر بنی حسن نوں اپنی طرف جلب کرنے دی خاطر اس مقام اُتے مقبرہ تعمیر کیتا تے اسنوں مسجد تے زیارتگاہ قرار دتا۔[۵۷]
مشہور اے کہ اس بارگاہ نوں بنانے وچ ہارون الرشید (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) دا وی کردار رہیا اے۔[۵۸] لیکن تاریخی روایات توں معلوم ہُندا اے کہ ائمہ بقیع دے مقبرے دی مرمت سلجوقیاں دے دور وچ شروع ہوئی۔ برکیارق سلجوقی (متوفی ۴۹۸ھ) دے شیعہ وزیر[[مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی] (۴۹۲ھ) نے قم دے اک معمار نوں ائمہ بقیع دا گنبد بنانے اُتے مامور کیتا لیکن وزیر دے قتل ہونے دے بعد مدینہ دے امیر دی سازشاں دے تحت قتل ہويا[۵۹]
ایلخانیاں دا دور (۶۵۴ تا ۷۵۰ھ)
سودھومشہور سیاح ابن بطوطہ[۶۰] نے اٹھويں صدی ہجری دے وسط وچ جو کچھ دیکھیا اوہ ایويں سی : "مالک بن انس دی قبر اُتے چھوٹا سا گنبد سی، ابراہیم بن محمدؐ اُتے سفید رنگ دا گنبد سی، ازواج رسولؐ تے امام حسنؑ تے عباس بن عبدالمطلب دے مقبراں اُتے اُچا تے نہایت مستحکم گنبد تعمیر ہويا سی، خلیفۂ ثالث دی قبر پھر اُچا گنبد سی تے انہاں دے قریب ہی فاطمہ بنت اسد دی قبر اُتے وی گنبد سی ۔ صفَدی[۶۱] نے وی اشارہ کیتا اے کہ چار ائمہ شیعہ تے رسول خداؐ دی قبراں اُتے گنبد تعمیر کیتا گیا سی ۔
عثمانی حکومت دا دَور (۶۹۸ تا ۱۳۳۷)
سودھوخاندان قاجار دے شہزادے فرہاد میرزا نے سنہ 1914عیسوی وچ تے محمدحسین خان فراہانی نے 1924عیسوی وچ بقیع دے اپنے مشاہدات ایويں بیان کيتے نيں: اک بقعہ چار ائمہؑ تے عباس دی قبراں موجود سی تے ریشمی کپڑے دی چادر، جس اُتے سونے تے چاندی دی زرتاراں توں برجستہ پھولاں دے نقش بنے ہوئے سن، حضرت فاطمہؑ توں منسوب قبر اُتے چڑھی ہوئی سی۔ ایہ چادر عثمان بادشاہ سلطان احمد عثمانی نے سنہ 1131 ہجری وچ بطور ہدیہ بھجوائی سی ؛ اک بقعہ رسول اللہؐ دی بیٹیاں دی قبراں اُتے بنا ہويا سی، اک بقعہ ازواج رسولؐ دی قبراں اُتے تے کئی دوسرے بقعے۔[۶۲]۔[۶۳] پر مغربی مستشرق جان لوئیس برکھاٹ[۶۴] جنہاں نے وہابیاں دے برسر اقتدار آنے دے بعد حجاز دا سفر کیتا اے، بقیع دا اکھاں دیکھیا حال بیان کردے ہوئے لکھیا اے: بقیع مشرقی دنیا دے حقیر ترین قبرستان دی شکل اختیار کرگیا اے۔ ایہ قبرستان احد وچ مقبرہ حمزہ یا قبا دے مقام اُتے اسلام دی پہلی مسجد مسجد قبا دی طرح مقدس اے تے انہاں مقامات مقدسہ وچ شمار ہُندا اے جنہاں دی زیارت نوں حجاج اپنے عبادی اعمال وچ شمار کردے نيں۔[۶۵]
جنت البقیع دا موجودہ حدود
سودھوحالیہ برساں شہر وچ توسیعی منصوبےآں دی وجہ توں بقیع مدینہ دے مرکز وچ قرار پایا اے ہور مسجد النبی دی وی توسیح دی وجہ توں مسجد تے قبرستان دے درمیان صرف اک سڑک حائل رہ گئی اے۔
وہابیت تے بقیع دا انہدام
سودھواولیاء الہی توں توسل تے قبور دی زیارت نوں شرک قرار دیندے ہوئے قبور نوں مسمار کرنا تاریخی اعتبار توں اگرچہ وہابی افکار وچ پہلے نال ملدا وی اے [۶۶] لیکن ابن تیمیہ تے اس دے بعد عبدالوہاب نجدی نے اسنوں ہور پروان چڑھایا۔[۶۷] حجاز دے وہابیاں نے سنہ 1220 ہجری قمری نوں مدینہ اُتے پہلا حملہ کیتا[۶۸]جنہاں نوں نابود کرنے دے لئے عثمانی حکومت دے حکمران (سلطان محمود دوم) نے 2122 ذی القعدہ نوں انہاں نوں نابود کرنے کیلیے مصر دے گورنر محمد علی پاشا نوں حکم دتا۔[۶۹]تے آخر کار وہابی فتنے نوں بروز بدھ ۸ ذیالقعدہ ۱۲۳۳ نوں خاموش کیتا[۷۰]تے مسمار شدہ آثار نوں دوبارہ توں تعمیر کیتا۔[۷۱]صفر ۱۳۴۴ہجری نوں وہابیاں نے مدینہ اُتے اک بار پھر توں حملہ کیتا تے قبراں اُتے مزار بنانے تے زیارت پڑھنے نوں بدعت قرار دیندے ہوطے مذہبی مقامات نوں منہدم کرنے لگے اس دے خلاف تمام اسلامی ملکاں نے شدید احتجاج کیتا تے تے ایران دی قومی اسمبلی وچ آیت اللہ مدرس نے اس موضوع دی تحقیق دے لیے اک کمیشن تشکیل دلیایا[۷۲] اسی طرح ایرانی حکومت نے ۱۶ صفر، ۱۳۴۴ھ (۱۳۰۴ش) نوں بقیع دی ہتک حرمت اُتے سوگ دا اعلان کیتا۔[۷۳] سعودی حکومت نے مسلماناں دے غم و غصے توں بچنے دے لیے بعض اسلامی ملکاں دے نماینداں نوں مکہ بلیایا لیکن سعودی حکومت دی سہل انگاری تے سازش دے تحت اس گل کيتی پیگیری نئيں ہوئی۔[۷۴] اسی سال وہابی قاضی القضات عبداللہ بن سلیمان بن بلیہد خود مکہ توں مدینہ پہنچیا تے مقبراں نوں منہدم کرنے دے لیے زمینہ سازی دی تے انہاں دے فتوے دے تحت ۸ شوال ۱۳۴۵ھ نوں بقیع دے مقبرے منہدم ہوگئے۔[۷۵]
اس فتوے دے آنے اُتے وہابیاں نے۸ شوال ۱۳۴۵ھ نوں تمام عمارتاں، گنبداں تے بارگاہاں نوں مسمار کیتا[۷۶] جس دی وجہ توں دنیا بھر دے مسلماناں نے احتجاج کیتا تے ہر سال مختلف ملکاں وچ "یوم انہدام جنت البقیع" دے موقع اُتے جلسے تے جلوس ہُندے نيں تے مسمار شدہ مقابر دی تعمیر نو دا مطالبہ کیتا جاندا اے۔ بقیع دی از سر نو تعمیر نہ کرنے اُتے سعودی عرب دے نال ایران دے سیاسی روابط وی کئی سالاں تک ختم ہوئے تے ایران نے سعودی حکومت نوں غیر مشروع قرار دتا۔اس دے بعد وی کئی سالاں تک باہمی روابط سرد پڑے رہے۔[۷۷][۷۸]
بقیع دی تعمیر نو
سودھولنگھدی تاریخ دے نال نال بقیع وچ تعمیرات وی زیاد ہوئیاں نيں۔ لیکن وہابیاں دے توسط منہدم ہونے دے بعد بہت ساراں نے بقیع نوں دوبارہ بنانے دی کوشش کيتی اے۔
سنہ ۱۲۲۰ھ نوں پہلی مرتبہ بقیع ویران ہونے دے بعد سلطان محمود دوم عثمانی، نے ۱۲۳۳ھ نوں بقیع دی مرمت کيتی۔[۷۹] 8 شوال 1344ھ نوں دوسری مرتبہ بقیع مسمار ہونے دے بعد ایہ دن یوم الہدم توں مشہور ہويا تے مسلماناں نے حج پہ جانے توں انکار کیتا لیکن شیخ عبدالرحیم فصولی حائری اسی سال یا دوسرے سال شیعاں دے اک گروہ دے نال شام دے راستے توں حج دے سفر اُتے نکلے تے عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود نے وڈا استقبال کیتا تو انہاں نے اس موقعے نوں غنیمت سمجھدے ہوئے انہدام بقیع اُتے اعتراض کیتا تے عبدالعزیز نے وی ظاہری طور اُتے اس کم دی مذمت کيتی تے اسنوں ہویدا دے باپ میرزاحبیب اللہ بہایی جو اس وقت جدہ وچ مقیم تے ایرانی حاجیاں دی سرپرستی کردے سن اوہدی سازش قرار دتا۔ جدوں کہ اک تے سند دے مطابق حبیب اللہ خان ہویدا توں منقول اے کہ عبدالعزیز نے انہاں مکانات دے انہدام نوں «عرب جاہل بدووں» دی طرف نسبت دی اے تے خود دے اس توں بری جانا۔[۸۰] شیخ عبدالرحیم فصولی تجویز کہ سنگ مرمر دے دو چبوترے بنا دئے جان جو قبراں اُتے ہاں تے اک انہاں توں نیچے جتھے زائرین کھڑے ہوکر زیارت پڑھ سکن۔ تے انہاں چبوتراں دے اطراف وچ زائرین نوں آرام کرنے تے بیٹھنے دی جگہ بنائی جائے جو سونا تے چاندی توں مزین نہ ہوئے۔ اس ملاقات دا نتیجہ وچ اک تو ائمہ بقیع دی قبراں دا نشان باقی رہیا تے عبدالعزیز دا اک سرکاری خط۔[۸۱][۸۲]
سنہ ۱۳۷۱ھ نوں کراچی وچ اسلامی کانگرس (مؤتمر عالم الاسلام) منعقد ہوئی جس وچ آیت اللہ بروجردی دے پاکستان وچ نمایندے حجت الاسلام شریعتزادہ اصفہانی نے بقیع دی عمارتاں دا کانگرس وچ مسئلہ اٹھایا تے ہور شیعہ علما نے وی اس اُتے آواز اٹھائی جس دے نتیجے وچ سعودی حکومت نے طویل گفت و شنید دے بعد بقیع وچ مقبرے بنانے دی رضایت دا اظہار کیتا۔
اس طرح توں آیت اللہ کاشف الغطاء، فلسطین دے مفتی اعظم حاجی سید امین الدین الحسینی تے سید العراقین طہرانی جو اس کانگرس دے اعضا سن، اُتے مشتمل اک وفد تشکیل ہويا جو حجاز دی حکومت توں مذاکرت کرن۔
ان تیناں شخصیتاں تے آیت اللہ بروجردی دے نمایندے حجت الاسلام حاج سید محمد تقی طالقانی نے ایرانی وزیر خارجہ تے نجد و حجاز دے وزیر توں تفصیلی گفتگو دی تے وہابی حکومت نوں انہاں مقبراں اُتے اک مسجد بنانے دے لیے راضی کیتا تے ہور ائمہ بقیع دی قبور اُتے وی چھت چڑھائاں۔
ان مذاکرات دے نتیجے وچ امیر فیصل، نایب السلطنہ حجاز تے سعودیہ وچ ایرانی سفیر مظفر اعلم مدینہ پہنچے تے مدینہ دے گورنر دے حضور بروز ولادت امیرالمؤمنین علیہ السلام (۱۳ رجب ۱۳۷۱ نوں بقیع دی تجدید بنا دے افتتاحی پروگرام وچ شرکت کيتی۔
سید محمد تقی طالقانی خود وی تے حجاز دی بعض ہور شیعہ شخصیتاں دے ہمراہ ہتھ وچ مٹی توں اُتے بالٹی لیے بقیع دی مرمت دے لیے رضاکار دے طور اُتے مزدورں دے صف وچ شامل ہوئے۔ ہور ایہ وی طے ہويا کہ ازواج نبی، رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلمدے بیٹے قاسم تے ابراہیم، پیغمبرؐ دے چچا عباس تے بعض ہور صحابہ دے قبور دی تعمیر ہوجائے تے انہاں اُتے واضح کوئی نشانی رکھی جائے لیکن عملی طور اُتے اس اُتے کوئی اقدام نئيں ہويا تے صرف ائمہ بقیع دی قبراں دے اردگرد پتھر لگانے، سایہ بان تے زایرین دی رفت آمد دے لیے پکا راستہ تک بن گیا۔[۸۳] کہیا گیا اے کہ عراق دے بعض متعصب شیعاں دی بعض تحریک آمیز باتاں توں سعودیہ والےآں نوں بہانہ مل گیا تے ہور کم کرنے توں انکار کیتا۔ حاج سید محمد تقی طالقانی وی ۱۲ شعبان ۱۳۷۲ نوں مدینہ، نخاولہ وچ سعودی بادشاہ دے قصر البیضاء وچ شرکت دے بعد اچانک وفات پاندا اے۔[۸۴]
اسی طرح امام موسی صدر نے وی ۲۸ محرم ۱۳۹۴ھ نوں اک خط دے ذریعے امیر محسن عبدالمحسن بن عبدالعزیز سعودی نوں گزشتہ مذاکرات دی یاد دہانی کرائی تے بقیع دی تعمیر نو دا مطالبہ کیتا۔[۸۵]اس خط دے ترجمہ وچ ایويں ذکر ہويا اے : «شیعہ اماماں دی قبور اُتے گنبد بنانا تمام مسلمان فقہاء دا اتفاق نئيں اے اس لیے اس دا مطالبہ نئيں کردے نيں تاکہ حرج پیش نہ آئے۔ لیکن قبرستان نوں منظم کرنا، راستے نوں پکا کرنا تے اردگرد درخت لگیا کر اسنوں اک باغ دی طرح بنانا، فوارے تے لگانا، دیواراں دی مرمت تے انہاں نوں خوبصورت پتھراں توں مزین کرنا، اردگرد سایبان بنانا تے اس طرح دے ہور اقدامات تو تمام فقہاء دے نزدیک مورد اتفاق اے تے لکھاں زائر تے عمرہ کرنے والےآں تے حاجیاں تے محباں دا احترام وی اے ۔»[۸۶]
اسیطرح آیت اللہ گلپایگانی توں منقول اے کہ 1362 شمسی نوں بعض تیونس والےآں نے بقیع دی تعمیر دی مخالفت کيتی تے اوہدی علت وی حضرت زہرا دی قبر اُتے مقبرہ بنانے نوں قرار دتا گیا اے کیونکہ ایہ حضرت دی قبر نوں شیعہ عقیدے دے مطابق مخفی ہونے دے مخالف اے۔ [۸۷]
ملک فہد بن عبدالعزیز دے دور وچ بقیع دی دیوار دی مرمت ہوئی تے سنہ ۱۴۱۸ھ نوں بقیع دے اندر راستے بنائے گیے۔[۸۸]
مورتاں
سودھوحوالے
سودھو- ↑ یاقوت حموی، المعجم البلدان، ذیل واژہ بقیع
- ↑ یاقوت حموی، المعجم البلدان، کلمہ بقیع الزبیر، بقیع الخیل و بقیع الخبجبہ دے ذیل وچ
- ↑ یاقوت حموی، المعجم البلدان، کلمہ بقیع دے ذیل وچ
- ↑ رفعت پاشا، مرآت الحرمین (ترجمہ)، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش، ص۴۴۷
- ↑ میراث اسلامی ما، مجمع جہانی اہل بیت علیہم السلام ۱۳۹۳ ص۱۲۹
- ↑ ہوائی نقشہ
- ↑ رجوع کرن: نقشۂ مدینہ جو کایتانی نے "سالنامۂ اسلام" ج2، ص173 وچ شائع کیتا اے۔
- ↑ السمہودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفیٰ،ج۳،ص ۹۲ و ۹۵
- ↑ سفرنامہ ابن جبیر،۱۳۷۰ش، ص۲۴۵
- ↑ السمہودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفیٰ،ج۳،ص۹۵
- ↑ سفرنامہ ابن جبیر،۱۳۷۰ش، ص۲۴۵
- ↑ سال ۳۳۲ق نقل از مسعودی در مروج الذہب وفاء الوفاء ج۳ ص۹۲
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۱۷
- ↑ مراجعہ کرن: السمہودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، کتابخانہ آیت اللہ مرعشی نجفی،ج۳ باب فضل بقیع
- ↑ مفید،ج۱، ص۱۸۱؛ سمہودی،۱۹۷۱م، ج۳، ص۷۷.
- ↑ ابن قولویہ، ص۵۲۹.
- ↑ تاریخ المدینہ، ج۱، ص۸۹-۹۰؛ وفاء الوفاء، ج۳، ص۷۹.
- ↑ تاریخ المدینہ، ج۱، ص۹۷.
- ↑ فرات الکوفی، ص۲۰۰.
- ↑ المتقی الہندی، کنزالعمال،۱۴۰۱ہ، ج۸، ص۴۳۶.
- ↑ کلینی، ج۳، ص۴۶۰؛ طوسی ج۳، ص۱۲۹؛ سمہودی،۱۹۷۱م، ج۳، ص۶.
- ↑ دیلمی، ج۱، ص۳۳.
- ↑ ابن کثیر، ج۸، ص۲۲۸.
- ↑ سمہودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۹۰
- ↑ مثلا: ابن براج، ج، ص۲۸۳؛ محقق حلی، ج، ص۲۱۰.
- ↑ مثلا: شربینی، ج، ص۵۱۳؛ بہُندی، ج۲، ص۶۰۱؛ ابن الحاج، ج، ص۲۶۵.
- ↑ معجم البلدان، یاقوت حموی، ج۱، ص۴۷۳
- ↑ ابن حجر،الأصابہ،۱۴۱۵ہ، ج۴، ص۵۷۵
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ ،ج ۶، ص۹۲
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق،ج۱، ص۶۷۳
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نہجالبلاغہ، ۱۴۰۴ق ج۱۰ ص۶
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ ، ج۳ ص۱۰۱
- ↑ ابن سعد،الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ ،ج۳، ص۳۰۳
- ↑ ابن نجار، أخبارالمدینة، ص۸۶ و قرطبی، الجامع لأحکم القرآن،بیتا، ج۱۰ ص۵۲
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ق ، ج۳، ص۳۰۳
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ ، ج۳ ص۴۵۹
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، ص۶۵
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ، ج۴ ص۳۳
- ↑ سمہودی،وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۳
- ↑ سمہودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۹۰۷
- ↑ سمہودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۳
- ↑ المتقی الہندی، کنزالعمال،۱۴۰۱ق ، ج۱۵، ص۷۵۹
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری،۱۴۱۰ہ ، ج۵ ص۴۶۹ و ج۸، ص۶۹
- ↑ ابن شبہ، تاریخ مدینہ منورہ (ترجمہ)،۱۳۸۰ش ، ص۱۷
- ↑ سمہودی،وفاءالوفاء،۱۹۷۱م،ج۳، ص۸۴ و ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ہ ، ج۵، ص۸۳
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ہ ،ج۵، ص۸۷
- ↑ طبری، تاریخ طبری، (دورہ ۱۱ جلدی)بیتا، ج۷، ص۵۸۷
- ↑ سمہودی،وفاءالوفاء،۱۹۷۱م،ج۳، ص۸۳
- ↑ سمہودی،وفاءالوفاء،۱۹۷۱م،ج۳، ص۸۴
- ↑ سمہودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳،ص۹۸
- ↑ سمہودی، وفاءالوفاء،۱۹۷۱م، ج۳، ص۸۴ و ۹۹ و پژوہشکدہ حج و زیارت، بقیع در آینہ تاریخ، مشعر، تہران، بقیع در آیینہ تاریخ ص۲۶۷
- ↑ پژوہشکدہ حج و زیارت، بقیع در آینہ تاریخ، مشعر، تہران، ص۲۸۰
- ↑ بروجردی، سید علی، طرائف المقال،۱۴۱۰ ہق، ج۲،ص۵۹۰
- ↑ ابن شبہ، تاریخ مدینہ منورہ (ترجمہ)،۱۳۸۰ش ، ص۶۷۶
- ↑ ابن شبہ، تاریخ مدینہ منورہ (ترجمہ)،۱۳۸۰ش ، ص۱۱۶
- ↑ ابن نجار، اخبار المدینہ، ص۱۶۶
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰ش، ص۸۶
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، ص۸۸
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۱۰، ص۳۵۲
- ↑ سفرنامہ ابن بطوطہ،ج 1، ص128۔
- ↑ الوافی بالوفیات، ج 4، ص103، ج 11، ص127۔
- ↑ سفرنامہ فرہاد میرزا معتمدالدولہ، ص170ـ173، 190۔
- ↑ سفرنامہ میرزامحمدحسین حسینی فراہانی،ص 228ـ 234۔
- ↑ جان لوئیس برکھارٹ (Johann Ludwig (also known as John Lewis, Jean Louis) Burckhardt)، ولادت 24 نومبر 1784، وفات 15 اکتوبر 1817عیسوی، نے عرب دا مشہور سفر نامہ، سفر نامہ حجاز لکھیا۔
- ↑ برکھارٹ، (فارسی ترجمہ) سفرنامہ حجاز ص222 تا 226۔
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، بخش پیشگفتار
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، بخش پیشگفتار
- ↑ جبرتی عبدالرحمن، تاریخ عجائب الآثار فی التراجم و الأخبار المعروف بتاریخ الجبرتی،۱۴۱۷ق، ج۳، ص۶۳
- ↑ المحامی، محمد فریدبک، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت ۱۴۰۸ق، ص۴۰۶
- ↑ ادوارد جوان، مصر فی القرن التاسع عشر، ترجمہ بہ عربی محمد مسعود، ۱۳۴۰ق، ص ۵۸۱
- ↑ پنجاہ سفرنامہ، ج۳، ص۱۹۶.
- ↑ جلسہ: ۱۹۳ صورت مشروح مجلس یوم ہشتم شہریور ہزار و سیصد و چہار مطابق ۱۰ صفر ۱۳۴۴
- ↑ حسین مکی، مدرس قہرمان آزادی، ۱۳۵۹، ج۲ ص۶۸۲
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص۵۸.
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، ص۵۱
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۰، ص۵۱
- ↑ جنگ ایدئولوژیک ایران و عربستان تا چہ اندازہ جدی است؟
- ↑ اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ہ.ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.
- ↑ رفعت پاشا، مرآت الحرمین (ترجمہ)، نشر مشعر، ۱۳۷۷ش، ص۴۷۸
- ↑ محقق، اسناد و تاریخ دیپلماسی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ہ.ش)، چاپ و انتشارات وزارت امور خارجہ، ص۴۶-۵۴.
- ↑ خبرگزاری فارس، شمایل فعلی قبور ائمہ بقیع را چہ کسی ساخت؟
- ↑ میراث اسلامی ما، مجمع جہانی اہل بیت علیہم السلام ۱۳۹۳، ص۱۷۶
- ↑ اسناد روابط ایران و عربستان، ص۲۴۸-۲۶۰؛ تخریب و بازسازی بقیع، ص۹۸-۱۴۷.
- ↑ ر.ک: خبرگزاری رسا؛ نمایندہ مرجع، کارگر بقیع!
- ↑ سایت امام صدر؛ ادبیات متفاوت امام موسی صدر در نامہای بہ شاہزادہ سعودی دربارۂ بقیع
- ↑ سایت امام صدر
- ↑ مراجعہ کرن: موسسہ مطالعات تاریخ معاصر ایران، مصاحبہ با فرزند آیت اللہ گلپایگانی
- ↑ آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ص۳۳۲.
مآخذ
سودھو- ابن ابی الحدید عبدالحمید بن ہبۃ اللہ، شرح نہج البلاغۃ، تحقیق ابراہیم محمد ابوالفضل، قم، کتابخانہ آیۃ اللہ مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق
- ابن اثیر علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر للطباعۃ و النشر، ۱۳۸۵ق
- ابن جبیر، محمد بن احمد، سفرنامہ ابن جبیر، ترجمہ پرویز اتابکی، انتشارات آستان قدس رضوی، ایران، چاپ اول ۱۳۷۰ش
- ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی، الاصابۃ فی تمییز الصحابۃ، دارالکتب العلمیۃ، بیروت، ۱۴۱۵ق
- ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، دارالکتب العلمیۃ، بیروت، ۱۴۱۰ق
- ابن شبہ نمیری، عمر بن شبہ، مترجم: صابری حسین، نشر مشعر، تہران، ۱۳۸۰ش
- ابننجار البغدادی، محمد بن محمود، الدرۃ الثمینۃ فی اخبار المدینۃ، دارالارقم، بیروت، بیتا
- السمہودی علی بن احمد، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفیٰ، دارالکتب العلمیۃ، بیروت، ۱۹۷۱م
- المتقی الہندی، علاء الدین علی بن حسام الدین ابن قاضی خان القادری الشاذلی، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ناشر: مؤسسۃ الرسالۃ، چاپ پنجم،۱۴۰۱ق
- بروجردی، سید علی أصغر جابلقی، طرائف المقال فی معرفۃ طبقات الرواۃ،کتابخانہ آیت اللہ مرعشی نجفی، قم ۱۴۱۰ق،چاپ نخست
- سید علی موجانی، علی ارغون چینار، دغان بااین، میراث اسلامی ما (گزارشی تصویری از میراث مشترک حافظہ تاریخی مسلمانان در حرمین شریفین)، مجمع جہانی اہل بیت علیہم السلام، ۱۳۹۳ش
- شوشتری نورالہ بن شریف الدین، مجالس المؤمنین، ناشر اسلامیہ، تہران، ۱۳۷۷ش
- طبری محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، (دورہ ۱۱ جلدی) بیروت، بیتا، بینا
- غالب، محمد ادیب، من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی، دارالیمامہ، ۱۳۹۵ق
- فراہانی محمد حسین بن مہدی سفرنامہ میرزا محمد حسین فراہانی، ناشر فردوس تہران، ۱۳۶۲ش
- فرہاد میرزا معتمد الدولہ، ہدایۃ السبیل و کفایۃ الدلیل (سفرنامہ)، نشر علمی تہران، ۱۳۶۶ش
- قزوینی عبدالجلیل، نقض، انجمن آثار ملی، تہران، ۱۳۵۸ش
- ماجری، یوسف،البقیع قصۃ التدمیر، بیروت، مؤسسۃ بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق
- امین محسن، کشف الارتیاب فی أتباع محمد بن عبدالوہاب، دارالکتب الاسلامی، قم، ۱۴۱۰ق
- المحامی، محمد فریدبک، تاریخ الدولۃ العلیۃ العثمانیۃ، دارالنفائس،بیروت، چاپ ششم، ۱۴۰۸ق
- رفعت پاشا ابراہیم، مترجم، انصاری ہادی، مرآت الحرمین، نشر مشعر، تہران، ۱۳۷۷ش ہ
- R. F. Burton,Burckhardt, Travels in Arabia, London 1829.
- LeonePilgrimage to el-Medinah and Meccah, London 1855.
- Caetani, Annali dell' Islam, Milano 1905–1926.
- A. J. Wensinck, Mohammedcities of Arabia , New York 1928.
مورتاں
سودھوباہرلے جوڑ
سودھو- جنت البقیع Archived 2012-07-24 at the وے بیک مشین
- جنت البقیع دا نقشہ Archived 2013-03-18 at the وے بیک مشین
- جنت البقیع دی تاریخ
- جنت البقیع - تصاویر
- جنت البقیع دا نقشہ
- اقتباس از دانشنامہ جہان اسلام، مدخل بقیع الغرقد
- جنت البقيع تے اس ميں دفن اسلامی شخصيات
- انہاں چار ویران قبراں توں انہاں نوں نقصان کیتا اے ؟
- بقیع؛ بہشت خاکی شیعیان
- جَنَّت البَقیع مستندتاریخی دستاویزات دی روشنی وچ
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: جنت البقیع |
سائیٹ غلطی: <ref>
ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "نوٹ" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="نوٹ"/>
ٹیگ نا لبھیا۔