انہدام جنت البقیع
انہدام جنت البقیع انہاں واقعات دی طرف اشارہ اے جنہاں وچ وہابیاں نے مدینہ منورہ دا محاصرہ کردے اوتھے موجود قبرستان بقیع تے اس اُتے بنائے گئے مختلف روضاں نوں خراب کر دتا۔ انہاں بارگاہاں وچ امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ دے مزارات شامل نيں۔ وہابیاں دے ہتھوں جنت البقیع دو بار تخریب ہوئی؛ پہلی بار سنہ 1220ھ وچ تے دوسری بار سنہ 1344ھ وچ ۔ ایہ کم انہاں نے مدینہ دے 15 مفتیاں دے فتوے اُتے عمل کردے ہوئے انجام دتا جس وچ قبور اُتے بارگانيں بنانے نوں بدعت قرار دیندے ہوئے انہاں دی تخریب نوں واجب قرار دتا سی ۔ جنت البقیع دے انہدام اُتے ایران نے شدید رد عمل دا اظہار کردے ہوئے اک دن سوگ دا اعلان کیتا تے سعودی عرب دی تازہ تاسیس حکومت نوں تسلیم کرنے وچ تن سال دی تأخیر لگیا دتی۔ شیعیان جہان ہر سال 8 شوال نوں "یوم انہدام جنۃ البقیع" مناندے ہوئے اس کم دی اُتے زور مذمت تے سعودی عرب دی موجودہ حکومت توں اس قبرستان دی فی الفور تعمیر دا مطالبہ کردے نيں۔
تخریب دے بعد جنت البقیع اک مسطح زمین وچ تبدیل ہو گئی اے لیکن شیعاں دے چار اماماں دے قبور دی جگہ ہن وی قابل تشخیص نيں۔ شیعہ علماء تے ایرانی حکومت دی جانب توں ائمہ بقیع اُتے باگاہاں دی تعمیر تے جنت البقیع دے قبرستان دے ارد گرد چاردیواری دا مطالبہ سعودی عرب دی جانب توں تسلیم کرنے دے باوجود ہن تک عملی نئيں ہو پایا۔
شیعہ علماء نے جنت البقیع اُتے احتجاج تے اس واقعے دی مذمت دے علاوہ اس اُتے مختلف کتاباں وی لکھی نيں جنہاں وچ مذہبی مقامات دی تخریب دے سلسلے وچ وہابیاں دے نظریات اُتے تنقید کردے ہوئے وہابیاں نوں مذہبی نظریات دی بنیاد اُتے مذہبی مقامات تخریب کرنے والا پہلا گروہ قرار دیئے نيں۔ من جملہ انہاں کتاباں وچ سید محسن امین دی کتاب کشف الإرتیاب تے محمد جواد بلاغی دی کتاب دعوۃ الہدی قابل ذکر نيں۔
قبرستان بقیع
سودھوبقیع، جنۃ البقیع یا بقیع الغَرقَد (ظہور اسلام توں پہلے بقیع دا نام[۱]) مدینہ دا پہلا تے قدیم اسلامی قبرستان سی [۲] تے احادیث دے مطابق حضرت محمدؐ اس اُتے خاص توجہ دیندے سن ۔[۳] جنت البقیع شیعاں دے چار امام تے بہت سارے صحابہ تے تابعین دا محل دفن اے۔[۴] تخریب توں پہلے ائمہ بقیع تے ہور اشخاص دے قبور اُتے بارگانيں بنی ہوئیاں سن۔[۵]
تاریخی شواہد دی بنا اُتے ائمہ بقیع دے مزارات تے بیت الاحزان سمیت کئی دوسرے قبور اُتے بنی ہوئی بارگانيں سنہ 1297ھ تک موجود سن[۶] تے قبرستان بقیع دی پہلی تخریب تے مدینے وچ وہابیاں دے فسادات دے بعد انہاں بارگاہاں نوں سنہ 1234ھ وچ سلطنت عثمانیہ دے بادشاہ محمود دوم دے حکم توں دوبارہ تعمیر کیتا گیا۔[۷]
چنانچہ مراد میرزا(1168-1212ش) جو حسام السلطنہ دے نام توں مشہور سن، نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ گھٹ توں گھٹ سنہ 1297ھ تک امام حسنؑ، امام سجادؑ، امام باقرؑ تے امام صادقؑ دے مزارات اُتے محراب تے لکڑی دے بنے ہوئے سبز رنگ دی ضریح بنی ہوئی سی تے حضرت زہرا(س) توں منسوب بیت الاحزان انہاں قبور دے پیچھے واقع سی ۔[۸] ایاز خان قشقایی دے سفر نامے دے مطابق سنہ 1341ھ یعنی بقیع دی مکمل تخریب توں دو سال قبل شیعاں دے چار اماماں دے مزرات اک ہی بارگاہ دے اندر موجود سن لیکن ہر اک دی قبر جداگانہ طور اُتے مشخص سی۔[۹] اسی طرح اوہ پیغمبر اکرم دے صاحبزادے ابراہیم تے عبداللہ بن جعفر طیار دے قبور اُتے وی بارگانيں موجود ہونے دی تائید کردے نيں تے قبرستان بقیع دے نزدیک اک گلی وچ پیغمبر اکرمؐ دی پھُپھی صفیہ بنت عبدالمطلب، عاتکہ بنت عبدالمطلب، ام البنین مادر حضرت عباس تے بنی ہاشم دے کئی ہور افراد توں منسوب قبور دے مشاہدہ کرنے دی گل وی کردے نيں۔[۱۰]
مکمل تخریب بعد
سودھوچنانچہ سنہ 1344ھ وچ وہابیاں دے ہتھوں بقیع دی مکمل تخریب دے بعد جدہ وچ اس وقت دے ایرانی نمائندے مظفر اعلم نے 14 ربیع الاول سنہ 1370ھ نوں حج کمیشن دے نام اک خط [۱۱] وچ لکھیا کہ قبرستان بقیع وچ موجود ائمہ بقیع دے تمام قبور مسمار ہو چدے نيں تے بزرگان دین دے قبور قابل تشخیص نئيں نيں۔[۱۲] لیکن رسول جعفریان معتقد نيں کہ شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری دی سعودی عرب دے بادشاہ عبدالعزیز توں ملاقات دے باعث قبرستان بقیع دا کچھ حصہ جتھے ائمہ بقیع دی قبور سن دوسرے حصےآں دی طرح مکمل طور اُتے ہموار نئيں ہوئی بلکہ ائمہؑ دے قبول اس دے بعد وی قابل تشخیص سن ۔[۱۳]
قبرستان بقیع تے ہور اسلامی مقامات دی تخریب دے بعد ایران[۱۴]، افغانستان،[۱۵] تے دوسرے اسلامی ملکاں سمیت نجف اشرف،[۱۶] قم تے برصغیر پاک و ہند[۱۷] دے شیعہ علماء دی طرف توں جنت البقیع دی دوبارہ تعمیر نو دے لئی مختلف اقدامات عمل وچ آئے لیکن ایہ کوششاں ہن تک ثمر آور نہ ہو سکن ایتھے تک کہ ائمہ بقیع دے اردگرد دیوار تے سائبان بنانا سعودی عرب حکومت دی موفقت دے باوجود ہن تک اس اُتے کوئی عملی اقدام نئيں ہو پایا اے۔[۱۸] البتہ قبرستان بقیع دے ارد گرد موجود دیوار ملک فہد بن عبدالعزیز دے زمانے وچ دوبارہ تعمیر کيتی گئی اس کّ بعد سنہ 1418 توں 1419ھ دے دوران اس قبرستان دے اندر قبور دے درمیان زائرین دی رفت و آمد دے رستےآں اُتے پتھر دی فرش بنائی گئی اے۔[۱۹]
مختلف تاریخی شواہد دی موجود نيں کہ حالیہ سالاں وچ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نامی ادارے توں منسور افراد قبرستان بقیع دے رستےآں اُتے کھڑے ہو کے زائرین نوں انہاں قبور دے نزدیک ہونے تے انہاں توں متبرک ہونے توں منع کردے نيں۔[۲۰] اس وقت ائمہ بقیع سمیت صدر اسلام دے مختلف بزرگان دے قبور اُتے سوائے چند پتھراں دے انہاں دا کوئی نام و نشان نئيں اے۔[۲۱] قبرستان بقیع دی موجودہ حالت اس دے تخریب دے ابتدائی سالاں دی نسبت بہتر ہونے دی اطلاعات نيں۔[۲۲]
تخریب دے علل و اسباب
سودھوسنہ 1220ھ وچ تن سال دے محاصرے تے شہر وچ قحطی آثار نمودار ہونے دے بعد وہابیاں نے مدینے اُتے قبضہ کر لیا۔[۲۳] دستیاب منابع دے مطابق سعود بن عبدالعزیز نے مدینہ اُتے قابض ہونے دے بعد مسجد نبوی دے خزاناں وچ موجود تمام اموال نوں ضبط کردے ہوئے شہر وچ موجود تمام بارگاہاں من جملہ قبرستان بقیع دی تخریب دا حکم صادر کیتا۔[۲۴] ایويں ائمہ بقیع تے حضرت فاطمہ(س) توں منسوب بیت الاحزان نوں تخریب یا نقصان پہنچایا۔[۲۵]
اس واقعے دے بعد سلطنت عثمانیہ نے مدینہ نوں وہابیاں توں دوبارہ واپس لینے دے لئی مدینہ اُتے حملہ کیتا تے سنہ 1227ھ نوں مدینہ اُتے دوبارہ قابض ہو گئے۔ ایويں سلطنت عثمانیہ دے تیسواں امیر محمود دوم نے سنہ1234ھ نوں قبرستان بقیع وچ موجود بارگاہاں دی دوبارہ تعمیر دا حکم صادر کیتا۔[۲۶]
وہابیاں نے اک دفعہ پھر صفر سنہ 1344 ہجری قمری وچ مدینہ اُتے حملہ کیتا۔[۲۷] اس حملے وچ مسجد نبوی سمیت ہور مذہبی مقامات نوں نقصان پہنچایا۔[۲۸] اس دے ست مہینے بعد یعنی رمضان سنہ 1344ھ نوں شیخ عبداللہ بن بُلَیہد (1284-1359ھ) جو سنہ 1343 توں 1345ھ تک مدے دا قاضی سی،[۲۹] نے مدینہ دے مفتیاں توں قبور اُتے بنائے گئے بارگاہاں توں متعلق سوال کر دے انہاں دی تخریب دا فتوا صادر کرایا۔[۳۰] ایويں 8 شوال سنہ 1344ھ نوں جنت البقیع وچ موجود تمام بارگانيں مکمل طور اُتے تخریب ہوئے۔[۳۱] دستیاب اسناد دے مطابق اس تخریب دے بعد سعودی عرب دے بادشان ملک عبدالعزیز نے 12 شوال سنہ 1344ھ نوں اک خط وچ عبداللہ بن بلیہد دے اقدامات نوں سہراہا۔[۳۲]
رد عمل
سودھومکہ تے مدینہ وچ موجود مذہبی مقامات خاص کر جتت البقیع دے انہدام نے مسلماناں دے درمیان وڈے پیمانے اُتے اعتراضات تے رد عمل نوں وجود وچ لیایا تے بعض اسلامی ملکاں نوں اس دے خلاف آواز بلند کرنے اُتے مجبور کیتا۔ وہابیاں دے اس اقدام دے خلاف خود انہی دے درمیان توں سعودی عرب وچ مقیم بعض وہابیاں نے اس شدت پسندانہ کاروائی دی مذمت کيتی۔[۳۳] شیعیان جتھے ہر سال 8 شوال نوں یوم انہدام جنۃ البقیع دے نام توں سوگ مناندے نيں۔
عوامی رد عمل
سودھوجنت البقیع تے ہور مقدس مقامات دی ویرانی نے عام لوگاں وچ وہابیاں دے خلاف اک نفرت تے غم و غصے دی لہر ایجاد کيتی۔ بہت سارے اسلامی تے غیر اسلامی ملکاں توں مذہبی تے غیر مذہبی افراد نے وہابیاں دے اس غلط اقدام دی مذمت کيتیاں ۔
آذربایجان ، روس، ازبکستان، ترکمنستان، ایران، ترکی، افغانستان، عراق، چین، مغولستان، ہندوستان وعیرہ دے لوگاں نے خطوط تے ہور مراسلاندی تے مواصلاتی ابزار دے ذریعے اپنے غم و غصے تے اظہار تے مذمتی پیغامات دے ذریعے اس کم نوں مرقد نبوی دی انہدام دا پیش خیمہ قرار دیئے۔[۳۴]
حکومتی سطح اُتے رد عمل
سودھوبعض اسلامی ملکاں من جملہ ایران نے حکومتی سطح اُتے اس واقعے دی مذمت دے نال نال مختلف انداز وچ اس اُتے اپنا رد عمل ظاہر کيتے نيں جنہاں دی تفصیل کچھ ایويں اے:
- ایران نے 16 صفر سنہ 1344 ہجری قمری نوں بقیع دی ہتک حرمت دی مناسبت توں عمومی سوگ دا اعلان کیتا تے آیت اللہ مدرس نے ایرانی پارلیمنٹ وچ اس طرح دے اقدامات توں مقابلہ کرنے دی تجاویز پیش کيتی۔ ایرانی پارلیمنٹ نے اس موضوع دی تحقیق دے لئی اک کمیٹی تشکیل دتی۔ سعودی عرب دی حکومت نے مسلماناں دے غم و غصے توں بچنے تے مذہبی مقامات دی انہدام دی توجیہ دے لئی مسلمان حکومتاں دے وفود نوں مکہ مکرمہ بلیایا۔ ایران توں وی اک وفد غفار خان جلال السلطنہ، مصر وچ ایران دے وزیر مختار تے حبیب اللہ خان ہویدا دی سربراہی وچ اک وفد مورخہ 24 شہریور 1304ش نوں جدہ پہنچے۔ سعودی عرب دی مکارانہ پالیسی تے اسلامی ملکاں دے سربراہان دی عدم دلچسپی دے باعث ایہ معاملہ خاموشی دی نذر ہوگیا۔[۳۵]
- حبیب اللہ خان ہویدا نے حجاز وچ عبدالعزیز بن عبدالرحمن بن سعود دے نال ملاقات کیتا تے انہاں دے بقول عبدالعزیز نے مقدس مقامات دی مسماری کہ ذمہ داری "عرب دے جاہل بدوؤں" دے گردن اُتے ڈال دی تے اپنے آپ نوں اس مذموم عمل توں برئ الذمہ کردتا۔[۳۶]
- ایران وچ پارلیمنٹ دے ممبران نے آل سعود دے خلاف شدید احتجاج کیتا تے اک کمیٹی تشکیل دی تے اس واقعے دی تحقیق دے لئی سنہ 1304ش وچ اک وفد نوں حجاز روانہ کیتا۔ [۳۷]
- سعودی عرب دی جانب توں منہدم شدہ مذہبی مقامات دی تعمیر نہ کرنے دی وجہ توں ایران نے تن سال تک سعودی عرب دی حکومت نوں تسلیم کرنے وچ تأخیر دی تے ایہ مسئلہ بعد وچ وی دونے ملکاں دے درمیان اختلافات دا باعث بنا۔[۳۸][۳۹]
علماء اسلام دا رد عمل
سودھوجنت البقیع تے مکہ و مدینہ دے ہور مذہبی مقامات دی تخریب توں سید ابوالحسن اصفہانی تے شیخ عبدالکریم حائری سمیت حوزہ علمیہ نجف تے قم دے ہور بزرگان وچ شدید غم غصے دی لہر پیدا ہوئی تے حوزہ علمیہ دے درس و تدریس دی تعطیلی دا باعث بنا۔[۴۰] محمدحسین کاشف الغطاء نے اس وقت دے وہابیاں دی چیف جسٹس عبداللہ ابن بلیہد دے نام اک خط وچ توحید اُتے شیعاں دے عقیدے دا اظہار کردے ہوئے اسنوں علمی مقابلے دی دعوت دتی تے اوہدی طرف توں جواب نہ دینے نوں انہاں دی علمی کمزوی قرار دیئے۔[۴۱] بہت سارے شیعہ فقہاء نے ائمہ بقیع دے بارگاہاں دی دوبارہ تعمیر دے حوالے توں فتوے صادر کيتے؛[۴۲] من جملہ انہاں وچ آیت اللہ فاضل لنکرانی، آیت اللہ مکارم شیرازی تے آیت اللہ صافی گلپایگانی نے ائمہ بقیع دے قبور دی تعمیر دے لئی کوشش کرنے نوں واجب یا واجب کفایی قرار دیئے تے آیت اللہ سیستانی نے اس عمل نوں جایز قرار دتا۔[۴۳]
سید محسن امین نے خود حالات دا جائزہ لینے دے لئے حجاز دا سفر کر دے اپنی تحقیقات نوں کتاب کشف الارتیاب وچ مسلماناں دے سامنے رکھیا۔[۴۴]
کتاباں دی اشاعت
سودھواس واقعے دے خلاف علماء اسلام دے ہور اقدامات وچ اولیاء الہی دے قبور دی تعمیر دے حوالے توں فقہی منابع تے احکم اُتے مشتمل کتاباں تے جرائد دی اشاعت سی۔ محمد جواد بلاغی نے اپنی کتاب رد الفتوی بہدم قبور الائمۃ فی البقیع وچ قبور دی مسماری دے جواز دے حوالے توں وہابیاں دی فکر تے سوچ نوں مخدوش کیتا۔[۴۵] اس دے علاوہ بقیع دی ویرانی دے حوالے توں مختلف کتاباں لکھی گئی منجملہ انہاں وچ سید عبدالرزاق موسوی مقرم نے اپنی کتاب ثامن شوال می سنہ ۱۳۴۳ق دے واقعے نوں تفصیل توں ذکر کیتا اے۔ [۴۶] اسی طرح یوسف ہاجری دی کتاب البقیع قصۃ تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیہ تے عبدالحسین حیدری موسوی دی کتاب قبور ائمۃ البقیع قبل تہدیمہا وچ ائمہ بقیع دی بارگاہاں دی ویرانی نوں تفصیل توں بیان کیتا اے۔ حسن آل برغانی دی کتاب بقیع الغرقد وچ مدینہ اُتے وہابیاں دے پہلے حملے تے بقیع دی ویرانی دا ذکر کیتا اے۔ اس دے علاوہ ہور شعبہای زندگی توں تعلق رکھنے والے مسلماناں دا قبرستان بقیع دی انہدام اُتے اظہار افسوس تے ندامت نوں مختلف شاعراں نے اپنے اشعار وچ قلم بند کیتا اے۔[۴۷] محمد جواد بلاغی دی کتاب "دعوی الہدی الی الدرع فی الافعال و التقوی" تے "معجم ما الفّہ علماء الاسلام رداً علی الوہابیہ" وی اسی نوعیت کيتیاں نيں۔[۴۸]
قبور توں متعلق وہابیاں دے اعتقادات
سودھو8 شوال سنہ 1344ھ نوں مدینہ دے مفتیاں دے فتوے دی روشنی وچ سعودی عرب دے چیف جسٹس شیخ عبداللہ بلیہد دے حکم توں جنت البقیع دے تمام تاریخی تے مذہبی آثار مسمار کر دئے گئے۔[۴۹] مدینہ دے 15 مفیتاں[۵۰] نے اپنے اپنے فتوے وچ قبور دے اوپر بارگاہ بنانے نوں ممنوع قرار دیندے ہوئے انہاں نوں تخریب کرنے دا حکم دتا۔[۵۱] لیکن وہابیاں دے برخلاف اہل سنت تے شیعاں دے عقیدے وچ قبور اُتے بارگاہ بنانا نہ فقط اسلامی تعلیمات دے مخالف نئيں بلکہ مذہبی رہنماواں تے مؤمنین دے قبور دی زیارت اک مستحب عمل وی جانا جاندا اے۔[۵۲] محمدجواد بلاغی نے اپنی کتاب "الردَ علی الوہابیۃ" وچ پیغمبر اسلامؐ، امام علیؑ، امام صادقؑ تے ہور ائمہ توں منقول احادیث تے صدر اسلام توں مسلماناں دے مستمر سیرت توں استناد کردے ہوئے وہابیاں دے اس عقیدے نوں باطل قرار دتا تے انہاں دے مستند احادیث نوں مذکورہ مقاصد توں غیر مربوط قرار دیندے دیئے نيں۔ کیونکہ انہاں دے بقول وہابیاں نے جنہاں احادیث توں استناد کيتے نيں اوہ قبور اُتے دیوار بنانے توں ممانعت ہوئی اے نہ ایہ کہ قبور اُتے بارگاہ ینانے سے۔[۵۳]
اس کتاب وچ مصنف نے وہابیاں نوں اوہ پہلا گروہ قرار دتا اے جس نے مذہبی نظریات دے تحت مذہبی رہنماؤاں دے مزارات تے بارگاہاں نوں تخریب کيتے نيں۔ البتہ چہ بسا وہابیاں دے علاوہ وی بعض افراد مختلف منابع وچ بقیع وچ خلفا دی موجودگی توں ممانعت کرنے والے مطالب توں استناد کرنے ہوئے قبرستان بقیع دی تخریب اُتے اتر آئے لیکن اوہ اپنے مقاصد وچ کامیاب نہ ہوسکے۔[۵۴]
متعلقہ صفحات
سودھوحوالے
سودھو- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۸۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۲۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۰۔
- ↑ حسام السلطنہ، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲۔
- ↑ جعفریان، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶۔
- ↑ حسام السلطنہ، دلیل الانام، ۱۳۷۴ش، ص۱۵۲۔
- ↑ ایازخان قشقایی، سفرنامہ حاج ایاز خان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵۔
- ↑ ایازخان قشقایی، سفرنامہ حاج ایاز خان قشقایی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵۵۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۱۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۹۶۔
- ↑ جعفریان، «چہ شد کہ پس از تسلط وہابیان، صورت قبور ائمہ بقیع سالم ماند؟»۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۳-۱۵۴۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۶۳، ۶۵، ۱۳۳۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۷-۱۶۸۔، قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۶-۱۵۸۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۹؛ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۵-۱۵۸۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲۔
- ↑ جعفریان، با کاروان صفا، ۱۳۸۳ش، ص۱۳۵-۱۳۷۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۳۔
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، ۱۳۸۲ش، ص۳۳۲۔
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
- ↑ غالب، من اخبار الحجاز و النجد، ۱۳۹۵ق، ص۱۰۴؛ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۸۴؛ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
- ↑ جبرتی، عجائب الآثار، دار الجیل، ج۳، ص۹۱۔
- ↑ جعفریان، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۱۹۶۔
- ↑ ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
- ↑ ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
- ↑ زرکلی، الأعلام، ج۴، ص۹۱۔
- ↑ البلاغی، الردَ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۳۹-۴۱؛ ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
- ↑ نجمی، تاریخ حرم ائمہ، ۱۳۸۶ش، ص۵۱۔
- ↑ العساف، «عبداللہ بن سلیمان البلیہد۔۔ القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»۔
- ↑ خزانۃ التواریخ النجدیہ، ج۸، ص۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص۵۵-۵۶؛ بقیع الغرقد، ص۵۲-۵۳.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص۴۱-۶۰.
- ↑ محقق، اسناد و تاریخ دیپلماسی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ه.ش)، چاپ و انتشارات وزارت امور خارجہ، ص۴۶-۵۴.
- ↑ دائرۃ المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۲، ص۳۹۳، «بقیع».
- ↑ جنگ ایدئولوژیک ایران و عربستان تا چہ اندازہ جدی است؟
- ↑ اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ه.ش)، ص۶۱، ش۱۸، ۱۲نیسان ۱۹۲۵م.
- ↑ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۳۔
- ↑ مختاری، «سہ سند از علامہ شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، ص۲۱۷۔
- ↑ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۵۵۔
- ↑ قاضی عسکر، تخریب و بازسازی بقیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۶۰۔
- ↑ بقیع الغرقد، ص۵۵.
- ↑ معجم ما کتب فی الحج، ص۱۷۱.
- ↑ معجم ما کتب فی الحج، ص۸۵.
- ↑ التاریخ الامین، ص۳۶۶-۳۶۸؛ بقیع الغرقد، ص۳۳۵-۳۴۱.
- ↑ مجلۃ تراثنا، سال چہارم، شوال ۱۴۰۹،ش ۱۷.
- ↑ ماجری، البقیع قصۃ التدمیر، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۳-۱۳۹؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۴۹۔
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۴۵۔
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۴۰۔
- ↑ مدنی، التاریخ الأمین، ۱۴۱۸ق، ص۴۳۱-۴۵۰؛ امینی، بقیع الغرقد، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۔
- ↑ البلاغی، الردّ علی الوہابیۃ، ۱۴۱۹ق، ص۶۹-۷۲۔
- ↑ جعفریان، صفویہ در عرصہ دین۔۔۔، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۷۸۳، ۸۴۲۔
مآخذ
سودھو- امینی، محمد امین، بقیع الغرقد، تہران، مشعر، ۱۳۸۶ش۔
- ایاز خان قشقایی، سفرنامۀ حاج ایاز خان قشقایی بہ مکہ، مدینہ و عتبات عالیات در روزگار احمد شاہ قاجار، بہ کوشش رسول جعفریان، تہران، نشر علم، ۱۳۸۹ش۔
- «بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج»، در مجلہ میقات حج، ش۹۲، تابستان ۱۳۹۴ش۔
- البلاغی، محمد جواد، الردّ علی الوہابیۃ، تحقیق سید محمد علی الحکیم، بیروت، مؤسسۃ اہل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸ء۔
- جبرتی، عبدالرحمان، عجائب الآثار، بیروت، دار الجیل۔
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکہ و مدینہ، قم، مشعر، ۱۳۸۲ش۔
- جعفریان، رسول، با کاروان صفا، تہران، مشعر، ۱۳۸۳ش۔
- جعفریان، رسول، پنجاہ سفرنامہ حج قاجاری، تہران، نشر علم، ۱۳۸۹ش۔
- جعفریان، رسول، «چہ شد کہ پس از تسلط وہابیان، صورت قبور ائمہ بقیع سالم ماند؟»، در سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آبان ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۳۹۷۔
- جعفریان، رسول، صفویہ در عرصہ دین، فرہنگ و سیاست، ج۲، قم، پژوہشکدہ حوزہ و دانشگاہ، ۱۳۷۹ش۔
- حسام السلطنہ، دلیل الانام: فی سبیل زیارۃ بیت اللہ الحرام، تصحیح رسول جعفریان، تہران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش۔
- الرفاعی، عبدالجبار، معجم ما کتب فی الحج، تہران، مشعر، ۱۴۲۷ق۔
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م۔
- العساف، منصور، «عبداللہ بن سلیمان البلیہد۔۔ القاضی والمستشار فی زمن التأسیس»، در سایت الریاض، تاریخ درج مطلب: ۳ ذی القعدہ ۱۴۳۵ق، تاریخ بازدید: ۶ مرداد ۱۳۹۷ش۔
- قاضی عسکر، علی، تخریب و بازسازی بقیع بہ روایت اسناد تہران، مشعر، ۱۳۸۶ش۔
- مختاری، رضا، «سہ سند از علامہ شیخ محمدحسین کاشف الغطاء»، در مجلہ کتاب شیعہ، ش۳، بہار و تابستان ۱۳۹۰ش۔
- محقق، علی، اسناد روابط ایران و عربستان سعودی (۱۳۰۴-۱۳۵۷ش)، تہران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجہ، تہران، ۱۳۷۹ش۔
- محمد علی، عبد اللہ، معجم مؤلفات الإسلامیۃ فی الردّ علی الفرقۃ الوہابیۃ، بیجا، [مرکز الزہراء الإسلامی]، ۱۴۳۰ق/۲۰۰۹م۔
- مدنی، عبدالعزیز، التاریخ الامین لمدینۃ سید المرسلین، قم، مطبعۃ الأمین، ۱۴۱۸ق۔
- نجمی، محمد صادق، تاریخ حرم ائمہ بقیع و آثار ہور در مدینہ منورہ، نشر مشعر، تہران، ۱۳۸۶ش۔
- غالب، محمد ادیب، من اخبار الحجاز و النجد فی تاریخ الجبرتی، ریاض، دارالیمامہ، ۱۳۹۵ق۔
- ماجری، یوسف، البقیع قصۃ التدمیر، بیروت، مؤسسۃ بقیع لاحیاء التراث، ۱۴۱۱ق۔
- مکی، حسین، مدرس؛ قہرمان آزادی، تہران، بنگاہ ترجمہ و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش۔