ترکی
ترکی | |
---|---|
ترکی دا جھنڈا | نشان |
شعار | |
ترانہ: استقلال مارشی | |
زمین و آبادی | |
متناسقات | 39°N 36°E / 39°N 36°E [۱] |
بلند مقام | ارارات (5137 میٹر ) |
پست مقام | کالا سمندر (0 میٹر ) |
رقبہ | 783562 مربع کلومیٹر [۲] |
دارالحکومت | انقرا [۳] |
سرکاری زبان | ترکی [۴] |
آبادی | 85372377 (۳۱ دسمبر ۲۰۲۳)[۵] |
| 41414465 (۲۰۱۹)[۶] |
| 41164975 (۲۰۱۹)[۶] |
گھرانے | 26075365 (۲۰۲۲)[۷] سانچہ:مسافة |
حکمران | |
طرز حکمرانی | وحدانی ریاست ، صدارتی نظام |
اعلی ترین منصب | رجب طیب اردگان (۲۸ اگست ۲۰۱۴–) |
سربراہ حکومت | رجب طیب اردگان (۲۴ جون ۲۰۱۸–) |
مقننہ | ترکی قومی اسمبلی [۸] |
مجلس عاملہ | ترکی حکومت |
قیام اور اقتدار | |
تاریخ | |
یوم تاسیس | ۲۹ اکتوبر ۱۹۲۳ |
عمر کی حدبندیاں | |
شادی کی کم از کم عمر | 18 years old [۹] |
لازمی تعلیم (کم از کم عمر) | 6 years old |
لازمی تعلیم (زیادہ سے زیادہ عمر) | 18 years old |
شرح بے روزگاری | 9 percent (۲۰۱۴)[۱۰] |
دیگر اعداد و شمار | |
کرنسی | ترکی لیرا |
منطقۂ وقت | متناسق عالمی وقت+03:00 (standard time ) |
ٹریفک سمت | دائیں [۱۱] |
ڈومین نیم | .tr |
سرکاری ویب سائٹ | باضابطہ ویب سائٹ (ترکی ) |
آیزو 3166-1 الفا-2 | TR |
بین الاقوامی فون کوڈ | +90[۱۲]، +36[۱۲] |
ترمیم |
ترکی لہندے ایشیا دا اک دیس اے ۔ ترکی دا بارڈر 8 دیساں نال رلدا اے: اتر چڑھدے ول جارجیا; چڑھدے ول آرمینیا تے ایران, چڑھددے دکھن ول عراق تے شام؛ ابھے لہندے ول بلغاریہ تے لہندے ول یونان نیں۔ دکھن ول رومی سمندر تے قبرص؛ ایجی سمندر لیندے ول تے اتر ول کالا سمندر اے ۔ مرمرہ سمندر، باسفورس تے درہ دانیال، چڑھدا تھریس تے اناطولیا وشکار بارڈر نیں؛ ایہ ایشیا تے یورپ نوں وی وکھرا کردے نیں ۔
ترکی (انگریزی: Turkey یا Republic of Turkey) (سرکاری نام: Türkiye Cumhuriyeti یعنی ترکیہ جمہوریندی) یوریشیائی ملک اے جو جنوب مغربی ایشیا وچ جزیرہ نما اناطولیہ تے جنوبی مشرقی یورپ دے علاقہ بلقان تک پھیلا ہويا اے۔
ترکی دی سرحداں8 ملکاں توں ملدی نيں جنہاں وچ شمال مغرب وچ بلغاریہ، مغرب وچ یونان، شمال مشرق وچ گرجستان (جارجیا)، مشرق وچ آرمینیا، ایران تے آذربائیجان دا علاقہ نخچوان تے جنوب مشرق وچ عراق تے شام شامل نيں۔ استوں علاوہ شمال وچ ملکی سرحداں بحیرہ اسود، مغرب وچ بحیرہ ایجیئن تے بحیرہ مرمرہ تے جنوب وچ بحیرہ روم توں ملدی نيں۔
ترکی دے 70–80% لوک نسلی ترک لوک نیں تے سرکاری بولی ترک اے جیہنوں 85% لوک ماں بولی کرکے بولدے نں۔ زازاکی تے کردی نوں رلا کے 9–25% لوک بولدے نیں ۔ چوکھے لوک مسلمان نیں تے دوجے 7 توں 12٪ دے وشکار نیں۔
ترکی دی لوک گنتی 74,724,269 اے۔ ایہدا راجگڑھ انکرا اے۔ استمبول ایدا سب توں وڈا شہر اے۔ ترکی دا 97 ٪ ایشیا وچ اناطولیا تے 3 ٪ یورپ چ رومیلیا نال بݨدا اے ۔ ایہ اک سیکولر قنون لوکراج اے نیٹو تے کونسل آف یورپ دا سنگی اے۔
ترکی اک جمہوری، لادینی، آئینی جمہوریت اے جس دا موجودہ سیاسی نظام 1923ء وچ سقوط سلطنت عثمانیہ دے بعد مصطفیٰ کمال اتاترک دی زیر قیادت تشکیل دتا گیا۔ ایہ اقوام متحدہ تے موتمر عالم اسلامی دا بانی رکن تے 1949ء توں یورپی مجلس تے 1952ء توں شمالی اوقیانوسی معاہدے دا رکن اے۔ ریاست دی یورپی اتحاد وچ شمولیت دے لئی مذاکرات طویل عرصے توں جاری نيں۔
یورپ تے ایشیا دے درمیان محل وقوع دے اعتبار توں اہم مقام اُتے واقع ہونے دی وجہ توں ترکی مشرقی تے مغربی ثقافتاں دے تاریخی چوراہے اُتے واقع اے ۔
جغرافیا
سودھوترکی دو براعظماں تے پھیلیا یوریشیائی دیس اے۔ ایشیائی انگ (اناطولیہ) ترکی دا 97٪ تے یورپی انگ (تھریس) ترکی دا 3٪ بندا اے۔ ترکی اک مستطیل وانگوں 1,600 کلومیٹر (1000 میل) لماں تے 800 کلومیٹر (500 میل) چوڑا اے۔ ترکی 783,562 مربع کلومیٹر (300,948 مربع میل) تے پھیلیا ہویا اے جیدے وچ 755,688 مربع کلومیٹر لیندے دکھنی ایشیاء وچ 23,764 مربع کلومیٹر یورپ وچ اے۔ ترکی تھاں نال 37واں وڈا دیس اے تے ایدھے تن پاسے سمندر نیں: کالا سمندر اتر وچ رومی سمندر دکھن وج تے ایجی سمندر لیندے ول۔ ترکی وچ اتر چرھدے ول مارمورا سمندر وی ہے۔ ترکی دے یورپی انگ لیندے تھریس دا بارڈر بلغاریہ تے یونان نال رلدا اے۔
اناطولیہ اک اچا نیواں تھاں اے جیدے اتر وچ کروگلو تے پونٹک دے پربت دھارے نیں تے دکھن ول ٹارس دا پربت دھارااے۔ سمندری کںڈیاں تے پدھریاں تھانواں نیں۔ چڑھدے ترکی دا دیس وکھالہ پہاڑی اے تے ایتھوں دجلہ فرات تے اراس دریا نکلدے نیں تے ایتھے ای ترکی دی سب توں اچی تھاں ارارات اے جیدی اچائی 5,137 میٹر (16,854 فٹ) اے۔
ترکی نوں جغرافیے، ایکانومی تے لوک وسن باجوں ست انگاں وج ونڈیا ہویا اے:مارمورا، ایجئین، کالا سمندر، وشکارلہ اناطولیہ، چڑھدا اناطولیہ، دکھنی چڑھدا اناطولیہ تے رومی سمندر۔ اناطولیہ لیندے ولوں تھوڑا نیواں اے تے جیوں جیوں چڑھدے ول جاؤ اچا تے پہاڑی ہوندا جاندا اے۔ ترکی دا ایہ دیس وکھالہ ایدے تھلے زمین دے ہلن جلن، ایتھے آن والے زلزلیاں تے اگپہاڑاں باجوں اے۔
ترکی دا کل رقبہ 783،562 مربع کیلومیٹر (302،535 مربع میل) اے۔ ایہ مارماریا دا سمندر اے ، جو جنوب مغربی ایشیاء توں لے کے جنوب مشرقی یورپ تک پھیلا ہويا اے۔
ترکی دا چھوٹا یوروپی سیکشن ، جسنوں تھریس کہندے نيں ، یونان تے بلغاریہ دی سرحدتیاں نيں۔ اس دا وڈا ایشین حصہ ، اناطولیہ ، شام ، عراق ، ایران ، آذربائیجان ، آرمینیا ، جارجیا تے سرحدتیاں دو براعظماں دے وچکار تنگ ترکی آبنائے سمندری راستہ ، بشمول داردنیس تے باسپورس آبنائے ، دنیا دے وڈے سمندری رستےآں وچوں اک اے۔ بحیرہ روم تے بحیرہ اسود دے درمیان ایہ واحد رسائی نقطہ اے۔ ایہ حقیقت ترکی نوں بے حد جغرافیائی سیاسی اہمیت دیندی اے۔
اناطولیہ مغرب دی طرف اک زرخیز سطح مرتفع اے ، جو آہستہ آہستہ مشرق وچ ؤبڑ پہاڑاں اُتے چڑھدا اے۔ ترکی زلزلے دے لحاظ توں سرگرم اے ، وڈے زلزلےآں دا شکار اے ، تے اس وچ کیپڈوشیا دی شنک دی شکل والی پہاڑیاں جداں کچھ بہت ہی غیرمعمولی لینڈفارمز وی نيں۔ خیال کيتا جاندا اے کہ آتش فشاں ، پہاڑ ارارت ، ترکی دے نال ایران دی سرحد دے نیڑے نوا آرک دا لینڈنگ مقام اے۔ ایہ 5166 میٹر (16،949 فٹ) اُتے ترکی دا بلند ترین مقام اے۔
جغرافیائی خصوصیات
سودھوترکی اک بین البر اعظمی ملک اے اُتے اس دا بیشتر حصہ ایشیا وچ واقع اے۔ ملک دا کل رقبع 814،578 مربع کلومیٹر (314،510 مربع میل) اے جس وچوں 790،200 مربع کلومیٹر (305،098 مربع میل) مغربی ایشیا وچ جزیرہ نما اناضول (ایشیائے کوچک) اُتے مشتمل اے تے بقیہ 3 فیصد یعنی 24،378 مربع کلومیٹر (9،412 مربع میل) یورپ وچ واقع اے۔ ترکی دی زمینی سرحد 2573 کلومیٹر (1599 میل) تے ساحلی سرحد 8333 کلومیٹر (5178 میل) اے۔ ترکی اپنے رقبے دے اعتبار توں دنیا دا 37 واں سب توں وڈا ملک اے۔
ترکی نوں جغرافیائی طور اُتے عموماً ست حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے: مرمرہ، ایجین، بحیرہ روم، وسطی اناضول، مشرقی اناضول، جنوب مشرقی اناضول تے بحیرہ اسود دا علاقہ۔
ترکی یورپ تے ایشیا دے درمیان اک پل دی حیثیت توں قائم اے تے دونے براعظماں دے درمیان ایہ تقسیم بحیرہ اسود توں آبنائے باسفورس، بحیرہ مرمرہ تے دردانیال نال ہُندی ہوئی بحیرہ ایجین تک جاندی اے۔ جزیرہ نما اناضول (جسنوں انگریزی ہجاں دے باعث اردو وچ اناطولیہ کہیا جاندا اے ) تنگ ساحلی پٹیاں تے وسط وچ وسیع سطح مرتفع اُتے مشتمل اے۔ اس سطح مرتفع دے شمال وچ بحیرہ اسود دے پہاڑی سلسلے تے جنوب وچ کوہ طوروس واقع اے۔ مشرق وچ پہاڑی سلسلے ہور بلند نيں جو دریائے فرات و دجلہ جداں اہم دریاواں دا منبع نيں۔ اس دے علاوہ ترکی دی سب توں وڈی جھیل وان تے سب توں بلند پہاڑ کوہ ارارات (بلندی 5137 م) وی مشرقی علاقےآں وچ واقع نيں۔
ترکی دا ایہ متنوع جغرافیہ دراصل زمین دی پرتاں دی حرکت دا نتیجہ اے جو ہزاراں سالاں وچ اس خطے نوں ایہ شکل دتی اے تے ہن وی ایتھے دا علاقہ زلزلےآں دا سامنا کردا رہندا اے۔ باسفورس تے دردانیال وی دراصل انہاں پرتاں دی حرکت دا نتیجہ اے۔
تریخ
سودھواناطولیہ جتھے 97٪ ترکی اے دنیا دیاں سب توں پرانیاں وسن والیاں تھانواں وچوں اک اے۔ گوبکلی ٹپے انسان دیاں بنایاں سب توں پرانیاں مزہبی تھانواں وچوں اک اے جیہڑی 10000 ورے پرانی اے۔ شٹالہویوک 7500 م پ توں 5700 ورے پرانی اک پتھر ویلے دی تھاں اے۔ ٹرائے پتھر ویلے توں لے کے لوۓ ویلے تک دی اک وسدی تھاں اے۔ 2300 م پ وچ ہتی اناطولیہ آندے نیں تے ایتھے پہلی وڈی سلطنت دی نیو رکھدے نیں جیہڑی 18ویں صدی م پ توں لے کے 13ویں صدی م پ تک رئی۔ 1180 م پ دے دوالے ہتی سلطنت دے مکن تے فریگی اک ہند یورپی لوک اپر آندے نیں تے 7 صدی م پ تک راج کردے نیں جدوں اوہناں دی سرکار کمرین لوکاں ہتھوں مکدی اے۔
فریگیا دی تھاں بنن والیاں تکڑیاں سرکاراں لڈیا، کیریا تے لائیسیا سن۔ 1200 م پ وچ یونانیاں نیں اناطولیہ دیاں کنڈیاں تے مائلیٹس، افسس، ازمیر تے بازنتیئم ورگیاں نگریاں دی نیو رکھی۔ ایتھے جیہڑا پہلا راج بنیا اوہ 6ویں صدی م پ وچ آرمینیا سی۔ 6 صدی م پ وچ اناطولیہ تے ھخامشی سلطنت مل ماردی اے۔ 334 م پ وچ سکندر یونانی ایدے تے جڑھائی کردا اے تے 323 وچ اوہدے مرن تے ایتھے کپاڈوچیا، بتھائینیا، پرگاموم تے پونٹس دے یوانی راج بندے نیں جنہاں نوں پہلی صدی م پ دے وشکار رومی لوک راج اپنے نال رلا لیندا اے۔
324 وچ قسطنطین I بازنتیئم (ایہ فیر قسطنطنیہ تے فیر استمبول بنیا) نوں رومی سلطنت دا نواں راجگڑھ چندا اے۔ تھیوڈوسیس I دے 395 وچ مرن تے رومی سلطنت دو حصیاں وج ونڈی گئی تے قسطنطنیہ بازنطینی سلطنت دا راجگڑھ بندا اے۔
جدید ترکی دا موجودہ علاقہ دنیا دے انہاں قدیم ترین علاقےآں وچوں اے جتھے مستقلاً انسانی رہتل موجود اے۔ چتل خیوک، چایونو، نیوالی جوری، خاجی لر، گوبکلی تپہ تے مرسین دے علاقے انسان دی اولین آبادیاں وچوں اک نيں۔
ترکی دے اناطولیہ ریجنہاں دی تریخ بہت قدیم اے۔ ایتھے پتھر دے زمانے توں انسان موجود اے۔ بحر اسود دے ارد گرد دے علاقے وچ ہن توں دس ہزار سال پہلے آبادی دے آثار ملدے نيں۔ آسانی دے لئی اسيں ترکی دی تریخ نوں انہاں ادوار وچ تقسیم کر سکدے نيں:
· زمانہ پہلے ازتریخ: 2500 ق م توں پہلے
· کانسی دا دور: 2500 ق م توں 700 ق م
· لوہے دا دور: 700 ق م توں 330 ء
· رومن بازنطینی دور: 330 ء توں 1453ء
· سلجوقی دور: 1071ء توں 1300ء
· عثمانی دور: 1299ء توں 1923ء
· ری پبلکن دور: 1923ء توں تا حال تریخ توں پہلے دا زمانہ: 2500 ق م توں پہلے
ترکی وچ تریخ توں پہلے دے زمانےکے آثار ملدے نيں۔ بحراسود دی تہہ وچ انسانی آبادی دے آثار ملے نيں جنہاں توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ کسی زمانے وچ ایہ علاقے پانی توں باہر سن ۔ کسی جغرافیائی حادثے دے نتیجے وچ بحراسود دی سطح بلند ہوئی تے ایہ علاقے زیر آب آ گئے۔ قدیم زمانے وچ اناطولیہ دا وڈا حصہ عراق دی قدیم اکدانی سلطنت دے زیر اثر رہیا اے ۔تاریخی تحقیقات توں معلوم ہُندا اے کہ سیدنا نوح علیہ الصلوۃ والسلام دے طوفان دا زمانہ وی ایہی اے۔ عین ممکن اے کہ انہاں دے طوفان دے باعث بحراسود دی سطح بلند ہوئی ہوئے۔
کانسی دا زمانہ: 2500 ق م توں لے کے 700 ق م
اس دور نوں کانسی دا دو راس وجہ توں کہیا جاندا اے کہ اس زمانے وچ آلات تے برتناں دا وڈا حصہ کانسی توں بنایا جاندا سی۔ 2500 ق م دے بعد حتیاں نے اناطولیہ وچ قدم جمانے شروع کر دتے۔ ایہ انڈو یورپین نسل دے کسان سن ۔ انہاں نے اناطولیہ دے علاقے وچ اک عظیم سلطنت قائم کيتی۔ انہاں دے قوانین معاصر تہذیباں دی نسبت زیادہ انسان دوست سن ۔ انہاں دے پورے دور وچ ہور اقوام اناطولیہ اُتے حملے کردی رہیاں۔حتیاں دا مذہب مشرکانہ سی جس وچ اوہ متعدد خداواں دی پرستش کيتا کردے سن ۔ بادشاہ نوں پجاریاں دا سربراہ منیا جاندا سی۔ حتی سلطنت 1400 ق م دے لگ بھگ اپنے عروج نوں پہنچی۔ آہستہ آہستہ اسنوں زوال آ گیا تے اس دی جگہ متعدد تہذیباں نے لے لی۔
حتیاں دے نال نال اناطولیہ دے کچھ حصے اُتے آشوری (Assyrians) وی قابض رہے۔ انہاں دا اصل وطن دجلہ تے فرات دے درمیان دی زرخیز وادی سی جسنوں میسو پوٹے میا (Mesopotamia) کہیا جاندا اے۔ ایتھے توں ایہ دجلہ و فرات توں اُتے دی جانب سفر کردے ہوئے اناطولیہ اُتے قابض ہوئے۔
اس پورے عرصے وچ ترکی دے مختلف علاقےآں وچ چھوٹی چھوٹی ریاستاں قائم رنيں۔ مغرب دی جانب توں ایہ یونانی اقوام دے زیر اثر رہیا جدوں کہ مشرقی جانب توں ایہ عراق دی قدیم سلطنتاں دے زیر اثر رہیا۔ اس زمانے وچ مغربی ترکی وچ آئیونیا رہتل، فرائ جیا رہتل، تے ٹرائے دی رہتل غالب رہی۔
لوہے دا دور: 700 ق م توں 330 ء
لوہے دے دور دا آغاز سیدنا داؤد علیہ الصلوۃ والسلام توں ہويا۔ قرآن مجید دے مطابق اللہ تعالی نے انہاں دے ہتھ وچ لوہے نوں نرم کر دتا سی جس دے باعث انہاں نے لوہے دی وسیع سلطنت قائم کيتی۔ انہاں دے بیٹے سیدنا سلیمان علیہ الصلوۃ والسلام دے زمانے وچ لوہے دے علاوہ ہور قسم دی صنعتاں دے غیر معمولی ترقی کيتی۔ ہواواں نوں مسخر کيتا گیا۔ سمندر دے خزانےآں نوں تلاش کيتا گیا۔ عظیم الشان عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ انہاں دی سلطنت وچ سائنسی ترقی دا ایہ عالم سی کہ یمن جداں ترقی یافتہ ملک دی ملکہ وی انہاں دے محل وچ پہنچ کے خود نوں دیہاندی دیہاندی سا محسوس کرنے لگی۔ ایہ ترقی اسرائیل توں نکل کے ہور قوماں تک وی پہنچی۔
اس دور وچ مغربی ترکی لڈیا دی سلطنت تے مشرقی ترکی ایران دی ہاخا منشی سلطنت دے زیر اثر آ گیا۔ 334 ق م وچ اس علاقے نوں یونان دے اسکندر نے فتح کر ليا مگر اس دے جانشین اِنّی وڈی سلطنت نوں سنبھال نہ سکے تے ایہ ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ اس دے بعد ایتھے طویل عرصے تک یونانیاں دی سلیوسی سلطنت دی حکومت رہی جو 63ء تک قائم رہی۔ درمیان وچ کچھ عرصے دے لئی آرمینیاں دی حکومت وی ایتھے قائم رہی۔
اس دے کچھ عرصے بعد رومیاں نوں عروج نصیب ہويا تے انہاں دے فاتحین نے پورا اناطولیہ فتح کر کے اسنوں روم دا حصہ بنا دتا۔ ابتدا وچ ایہ اک جمہوری حکومت سی لیکن بعد وچ ایہ بادشاہت وچ تبدیل ہوئے گئی۔ انہاں نے ترکی دے علاوہ موجودہ شام، اردن ، فلسطین تے مصر اُتے قبضہ جما لیا۔ ايسے دور وچ سیدنا عیسی علیہ الصلوۃ والسلام دی بعثت ہوئی۔ آپ دے بعد آپ دے مننے والےآں دی وڈی تعداد نے ترکی نوں اپنا مسکن بنایا تے ایتھے دعوتی و تبلیغی سرگرمیاں جاری رکھن۔
رومی دور: 330 ء توں 1453ء
300ء دے لگ بھگ اس پورے علاقے دی اکثریت مسیحی مذہب اختیار کرچکی سی۔ 330ء وچ رومی شہنشاہ قسطنطین نے مسیحیت قبول کر کے اسنوں سرکاری مذہب قرار دتا۔ ایہی اوہ بادشاہ اے جس نے موجودہ استنبول دے مقام اُتے عظیم شہر قسطنطنیہ بسانے دا حکم دتا جو اس دا راجگڑھ قرار پایا۔ اس توں پہلے ایہ اک چھوٹا جہا شہر سی جو بازنطین کہلاندا سی۔
ستويں صدی دے دوران مسلماناں نے شام تے مشرقی ترکی نوں فتح کر ليا جس دے نتیجے وچ رومی سلطنت صرف اناطولیہ دے مغربی علاقےآں تک محدود ہوئے گئی۔ 1037ء وچ اس علاقے وچ طغرل بیگ نے سلجوقی سلطنت دی بنیاد رکھی۔ مشرقی تے وسطی اناطولیہ اُتے سلجوقاں تے مغربی ترکی اُتے رومناں دی حکومت رہی۔ سلجوقی سلطنت دے زوال اُتے اس دی باقیات توں عثمانی ترکاں نے جنم لیا تے مشرقی ترکی اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔
18 ويں توں 13ويں صدی ق م وچ ایتھے حطیاں نے پہلی وڈی ریاست تشکیل دی۔
عہد عتیق (Ancient Age) وچ ایہ علاقہ یونانیاں تے فارسیاں دے درمیان جنگاں دا مرکز بنا رہیا۔ کدی فارسی اس علاقے اُتے قابض ہوئے جاندے تے کدی یونانی۔ پہلی صدی ق م وچ ایہ علاقہ رومیاں دے قبضے وچ آ گیا جنہاں دے حکمران قسطنطین اول نے 324ء وچ قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) دا شہر بسایا تے اسنوں سلطنت روما دا راجگڑھ قرار دتا۔ بعد وچ سلطنت روما دی تقسیم دے بعد ایہ مشرقی رومی سلطنت یعنی بزنطینی سلطنت دا راجگڑھ بنیا۔
مسلماناں نے ابتدائی فتوحات ہی وچ موجودہ ترکی دے مشرقی علاقےآں نوں اپنے زیر نگيں کر ليا سی لیکن اناضول (اناطولیہ) دے وسطی علاقے 9 ويں صدی وچ سلجوقاں دی آمد تک مسلم ریاست نہ بن سکے۔ بلاد اسلامیہ اُتے چنگیز خانی یلغار دے بعد ترکاں نے وسط ایشیا توں ہجرت کر کے اناضول نوں اپنا وطن بنایا۔ جنگ ملازکرد وچ رومیاں اُتے سلجوقیاں دی عظیم فتح نے اس علاقے دے مستقبل دا فیصلہ کر دتا تے ایويں ترکی دا بیشتر علاقہ ہمیشہ دے لئی بلاد اسلامیہ دا حصہ بن گیا۔ سلجوقیاں دے زوال دے بعد ترکی دے سیاسی منظر نامے اُتے عثمانی ابھرے جنہاں نے اسلامی تریخ دی سب توں عظیم ریاست "سلطنت عثمانیہ" تشکیل دی۔
سلطنت عثمانیہ 631 سال تک قائم رہی تے 16 ويں تے 17 ويں صدی وچ دنیا دی سب توں طاقتور سیاسی قوت سی۔ عثمانیاں دی فتوحات ہی دے نتیجے وچ اسلام وسط یورپ تک پہنچیا تے مشرقی یورپ دا علاقہ عرصہ دراز تک مسلماناں دے زیر نگيں رہیا۔ زوال دے دور دے بعد سلطنت عثمانیہ نے پہلی جنگ عظیم وچ جرمنی دا نال دتا تے بالآخر شکست کھا کر خاتمے دا شکار ہوئے گئی۔ جنگ دے بعد طے پانے والے معاہدۂ سیورے|Treaty of Sèvres دے مطابق فاتح اتحادی قوتاں نے سلطنت عثمانیہ نوں مختلف ٹکڑےآں وچ ونڈ کر آپس وچ تقسیم کر ليا۔
19 مئی 1919ء نوں ترکاں نے اتحادی جارحیت دے خلاف تحریک آزادی دا اعلان کيتا جس دی قیادت اک عسکری کمان دار مصطفیٰ کمال پاشا کر رہے سن ۔ 18 ستمبر 1922ء نوں تمام جارح افواج نوں ترکی توں کڈ باہر کيتا تے اک نويں ریاست تشکیل دتی گئی جو جمہوریہ ترکیہ کہلائی۔ یکم نومبر 1922ء نوں ترک مجلس (پارلیمان) نے خلافت دا خاتمہ کر دتا تے ایويں اس طرح 631 سالہ عثمانی عہد دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 1923ء نوں معاہدہ لوزان دے تحت بین الاقوامی برادری نے نو تشکیل شدہ جمہوریہ ترکیہ نوں تسلیم کيتا۔
قدرتی طور اُتے ، اناطولیہ دی ترکاں توں پہلے دی اک تریخ اے ، لیکن 11 ويں صدی وچ سیلجوک ترک اس علاقے وچ منتقل ہونے تک ایہ خطہ "ترکی" نئيں بن سکیا ۔ 26 اگست ، 1071 نوں ، الپ ارسلان دی قیادت وچ سلجوکس بازنطینی سلطنت دے زیر اقتدار عیسائی فوجاں دے اتحاد نوں شکست دے کے ، منزیکرٹ دی لڑیائی وچ فتح حاصل کرلئی ۔ بازنطینیاں دی اس زبردست شکست نے اناطولیہ (یعنی ترکی دا جدید دور دا ایشین حصہ) اُتے زیادہ تر ترکی دے کنٹرول دا آغاز کيتا۔
پر ، سلجوکس نے بہت زیادہ وقت تک مغلوب نئيں کيتا۔ 150 سالاں وچ ، اک نويں طاقت نے انہاں دے سابقہ کو ہن تک پِچھے چھڈ دتا تے اناطولیہ دی طرف ودھیا۔ اگرچہ چنگیز خان خود کدی ترکی توں نئيں ملیا سی ، لیکن انہاں دے منگولاں نے ایسا کيتا۔ 26 جون ، 1243 نوں ، چنگیز خان دے پوتے ہلگو دی سربراہی وچ منگول فوج نے کوزید جنگ وچ سلجوقاں نوں شکست دے کے سلجوق سلطنت دا خاتمہ کيتا۔
ہولگو دے الخانیٹ ، جو منگول سلطنت دے اک بہت وڈے ہجوم وچوں اک اے ، نے تقریبا it ايسے سال تک ترکی اُتے حکمرانی کيتی جس توں اوہ 1335 عیسوی دے نیڑے گرگیا۔ بزنطینیاں نے منگلاں دی حیثیت توں اک بار فیر اناطولیہ دے کمزور حصےآں اُتے کنٹرول حاصل کرنے دی کوشش کيتی ، لیکن انہاں نے چھوٹی چھوٹی ترک سلطنتاں وی تیار کرنا شروع کيتياں۔
اناطولیہ دے شمال مغربی حصے وچ انہاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچوں اک دی 14 ويں صدی وچ توسیع ہونا شروع ہوگئی۔ برسا شہر وچ مقیم ، عثمانی بائیلک نہ صرف اناطولیہ تے تھریس ( ترکی دا جدید دور دا یوروپی طبقہ ) ، بلکہ بلقان ، مشرق وسطی تے بالآخر شمالی افریقہ دے کچھ حصےآں اُتے وی فتح حاصل کرے گی ۔ 1453 وچ ، سلطنت عثمانیہ نے بازنطینی سلطنت نوں اس وقت موت دا سامنا کرنا پيا جدوں اس نے قسطنطنیہ دے راجگڑھ اُتے قبضہ کيتا۔
سلطنت عثمانیہ ، سولہويں صدی وچ ، نامور سلیمان دی حکمرانی دے اختتام اُتے پہنچی ۔ اس نے شمالی افریقہ وچ ہنگری دا بیشتر حصہ شمال وچ الجیریا تک تے مغرب تک فتح کرلیا۔ سلیمان نے اپنی سلطنت وچ عیسائیاں تے یہودیاں دی مذہبی رواداری دا نفاذ وی کيتا۔
اٹھارويں صدی دے دوران ، سلطنت عثمانیہ دے کنارےآں دے آس پاس دے علاقےآں نوں کھونے لگا۔ کدی تخت نشین جنیسری کور وچ تخت اُتے کمزور سلطاناں تے بدعنوانی دے نال ، ترک "یورپ دے بیمار آدمی" دے ناں توں مشہور ہوئے۔ 1913 تک ، یونان نے بلقان ، الجیریا ، لیبیا ، تیونس تے تمام عثمانی سلطنت نوں توڑ دتا سی۔ جدوں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی تاں سلطنت عثمانیہ تے آسٹریا ہنگری دی سلطنت دے وچکار سرحد سی ، ترکی نے مرکزی اختیارات (جرمنی تے آسٹریا ، ہنگری) توں اتحاد کرنے دا مہلک فیصلہ کيتا۔
پہلی جنگ عظیم دے بعد ، سلطنت عثمانیہ دا وجود ختم ہوگیا۔ تمام غیر نسلی ترک اراضی آزاد ہوئے گئياں تے فاتح اتحادیاں نے اثر و رسوخ دے شعبےآں وچ صرف اناطولیہ بنانے دی منصوبہ بندی کيتی۔ اُتے ، اک ترک نامزد جنرل مصطفیٰ کمال ، ترکی توں مناسب طور اُتے ترک قوم پرستی دا کارڈ کھیلنے تے غیر ملکی قبضہ کرنے والی قوتاں نوں ملک بدر کرنے وچ کامیاب رہیا۔
یکم نومبر 1922 نوں عثمانی سلطانی نوں باضابطہ طور اُتے ختم کردتا گیا۔ تقریبا اک سال بعد ، 29 اکتوبر 1923 نوں ، ترک راجگڑھ انقرہ وچ اس دے راجگڑھ دے نال اعلان کيتا گیا۔ مصطفیٰ کمال نويں سیکولر جمہوریہ دے پہلے صدر بنے۔
1945 وچ ، ترکی نويں اقوام متحدہ دا چارٹر ممبر بن گیا۔ (دوسری جنگ عظیم وچ ایہ غیر جانبدار رہیا۔) ايسے سال ترکی وچ پارٹی دی اک حکمرانی دا خاتمہ ہويا ، جو ویہہ سال تک جاری رہیا۔ ہن مغربی طاقتاں دے نال مضبوطی توں جکڑے ہوئے ، ترکی نے سوویت یونین دی زیادہ تر دہشت گردی وچ 1952 وچ نیٹو وچ شمولیت اختیار کيتی۔
جمہوریہ دی جڑاں مصطفیٰ کمال اتاترک جداں سیکولر فوجی رہنماواں دی طرف واپس جانے دے بعد ، ترکی دے خود نظریاتی نظریات جو ترکی وچ سیکولر جمہوریت دی ضمانت دیندے نيں۔ اس طرح ، جداں 1960 ، 1971 ، 1980 تے 1997 دے انقلاب دی تحریر دا آغاز ہويا ، ترکی وچ عام طور اُتے امن اے ، حالانکہ کرد علیحدگی پسند تحریک (پی دے کے) پہلے اک خود حکومت ساز تنظیم سی۔ 1984 توں اوتھے کردستان بنانے دی کوشش کر رہے نيں۔
ٹیگز: انسانیت ، تریخ تے سبھیاچار ، ایشیائی تریخ ، مشرق وسطی دی تریخ ،
11ویں صدی دے دوجے ادھ وچ سلجوقی ترک چڑھدے اناطولیہ وچ اۓ۔ 1071 وچ مینزیکرٹ دی لڑائی وچ سلجوق سلطان الپ ارسلان نے بازنظینی شہسشاہ رومانوس نوں ہرایا۔ ایتھوں اناطولی سلجوق سلطنت دا مڈھ پیا۔ 1243 وچ سلجوق فوج نوں منگول ہتھوں ہارنا پیا تے ایہ 1307 وچ مک جاندی اے۔ ایدی تھاں تے بنن والے ترک رجواڑیاں وچوں اک نے جیہڑا چڑھدے اناطولیہ ول سی تے جیدا آگو عثمان اول سی زور پھڑیا تے 200 وریاں وچ سلطنت عثمانیہ وچ پلٹ گیا تے اناطولیا بلقان تے چڑھدے ایشیاء ول پھیلدا گیا۔ 1453 وچ عثمانیاں نیں قسطنطنیہ تے مل مارکے اپنا راجگڑھ بنایا تے بازنطینی سلطنت مکادتی۔
ترک سلطان سلیم ۱ (1512–1520) نے سلطنت نوں دکھنی تے چڑھدے پاسے ول صفوی سلطنت دے اسماعیل صفوی نوں جنگ چلدران (1514) وچ ہران مگروں ودھایا۔ شام، لبنان، فلسطین، حجاز تے مصر سلطنت عثمانیہ دا انگ بندے نیں۔ لال سمندر تے بحر ہند وچ ترک سمندری فوج دا ٹاکرا پرتگیزاں نال ہوندا اے۔ 16ویں تے 17ویں صدی وچ عثمانی سلطنت دی طاقت گاشاں تے چڑھی جدوں سلیمان اعظم ایدے تے راج کر ریا سی ۔ ایہ مقدس رومی سلطنت نال کھیردی اے جدوں ایدے بارڈر اوہدے تے پولینڈ نال جا جڑے۔ رومی سمندر وچ ایدا ٹاکرا ایدے کنڈے دیاں سائی دیساں نال سی۔ 16ویں توں 18ویں صدی دے وشکار صفوی سلطنت نال مذہب تے تھاں توں لڑائیاں چلدیاں رئیاں۔ 19ویں صدی وچ ترک سلطنت ماڑی پے گئی تے سنگڑن لگ گئی۔ پہلی وڈی لڑائی وچ سلطنت عثمانیہ جرمنی دی سنگی سی۔ گیلی پولی دی لڑائی تے ہور تھانواں تے جت ہون تے وی سید حسین بن علی ہاشمی دی غداری باجوں سلطنت نوں ہار ہوندی اے تے اوہدے ہتھوں عرب تھاں نکل گۓ تے اوتھے عرب دیس تے اسرائیل بنے۔ 30 اکتوبر 1918 نوں مدروس دی لڑائی بندی مگروں جتن والے دیس معاہدہ سیورے نال ترک سلطنت دے ٹوٹے کرکے آپس وچ ونڈ لینا چاندے سن۔
ترک لوکراج
سودھوپہلی وڈی لڑائی مگروں اتحادی قسطنطنیہ تے سمرا تے مل ماردے نیں تے اناطولیہ نوںΨ کئی انگاں وچ آپس وج ونددے نیں۔ ایس گل تے مصطفا کمال دوسرے ترکاں نال رل کے ترکی دی ازادی دی لڑائی دا مڈھ رکھدے نیں۔ ترک پہلے آرمینیا دیاں فوجاں نوں ہران مگروں 1921 وچ ساکریہ دی لڑائی وچ یونانیاں تے فیر فراسیسیاں نوں نسایا جاندا اے۔ 18 ستمبر 1922 تک باہردیاں فوجاں ترکی توں جاچکیاں سن۔ 1 نومبر 1922 نوں نویں ترک پارلیمنٹ عثمانی سلطنت نوں جیہڑی 623 وریاں توں چل رئی سی مکادتا۔ 24 جولائی 1923 نوں ہون والی لوزان ٹریٹی وچ نویں ترک لوکراج نوں من لیا گیا۔
ترکی دا سیاسی پربندھ 1923 چ سلطنت عثمانیہ دے مکن مگروں مصطفی کمال اتاترک نے بنایا۔ ترکی وچ عربی لپی دی تھاں رومی لپی چلائی گئی۔ پرانے وڈے ناں جیہڑے لوکں وج فوق پاندے سن مکا کے ہر بندا بے تے ہر عورت بیگم بنا دتی گی۔ پردے تے روک لادتی گئی۔ ایہہ یونائیٹڈ نیشنز ، موتمر عالم اسلامی ، او ای سی ڈی تے او ایس سی دا موڈی دیس اے ۔ 1949ء نوں یورپی کونسل تے 1952ء نیٹو دا رکن بنیا تے اس وقت یورپی یونین دی سنگت جاہندا اے۔۔
اتاترک ترکی دے پہلے صدر سن ، اوہ 1938ء چ مرگیا ۔ ترکی دی مسلح افواج خود نوں اتاترک دے سوچاں دا اصل راکھے سمجھدیاں نیں تے سیاسی استحکام بحال کرن لئی 3 مرتبہ 1960ء ، 1971ء تے 1980ء چ دیس دے سیاسی نظام چ براہ راست مداخلت کر چکی اے ۔
جدید تریخ
سودھواگلے چند سالاں وچ مصطفیٰ کمال نے، جسنوں ترکاں نے عظیم خدمات اُتے اتاترک (ترکاں دا باپ) دا لقب دتا سی، وسیع پیمانے اُتے اصلاحات کيتياں۔ جدیدیت دے ناں اُتے کيتی گئی ایہ اصلاحات دراصل ملک دے مذہبی تشخص دے خاتمے دی کوشش سن۔ ترکی زبان دے رسم الخط دی عربی توں لاطینی دی جانب منتقلی تے لادینیت (Secularism) اختیار کرنے دا اعلان قابل ذکر نيں۔ (ویکھو: Atatürk's Reforms)
مصطفیٰ کمال، جنہاں نوں عظیم خدمات دے صلے وچ قوم نے اتاترک (ترکاں دا باپ) دا خطاب دتا سی، 1938ء وچ انتقال کر گئے۔ انہاں دے نائب عصمت انونو ملک دے دوسرے صدر بنے تے انہاں دے دور وچ اتاترک دی اصلاحات نوں جاری رکھیا گیا۔
دوسری جنگ عظیم وچ ابتدائی طور اُتے ترکی غیر جانبدار رہیا لیکن آخری مراحل وچ محض خیر سگالی دے تحت اتحادیاں دا نال دتا تے بعد وچ اقوام متحدہ دا بانی رکن بنیا۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد اشتراکی بغاوت توں نمٹنے وچ یونان دیاں مشکلاں تے ترکی دی آبناواں (در دانیال و آبنائے باسفورس) وچ عسکری اڈے قائم کرنے دے سوویت مطالبات دے نتیجے وچ ترکی دا جھکاؤ امریکا تے مغرب دی جانب ہوئے گیا۔ اس سلسلے وچ مغرب دی جانب توں وڈے پیمانے اُتے ترکی دی عسکری و اقتصادی مدد کيتی گئی۔
کوریائی تنازع وچ اقوام متحدہ دی افواج وچ شرکت دے بعد 1952ء وچ ترکی نے شمالی اوقیانوسی معاہدے دی تنظیم (نیٹو) وچ شمولیت اختیار کيتی۔
جولائی 1974ء وچ قبرص وچ ترک مسلماناں اُتے مسیحی یونانی آبادی دے وسیع مظالم اُتے ترکی نے قبرص وچ جارحیت دی جس دے نتیجے وچ ترک جمہوریہ شمالی قبرص قائم ہوئی جسنوں ہن تک ترکی دے علاوہ کسی ملک نے تسلیم نئيں کيتا۔ اج وی قبرص دا جزیرہ دو حصےآں وچ منقسم اے۔ (ویکھو: مسئلہ قبرص)
ترکی آئین دے تحت مسلح افواج نوں ترک آئین و ملکی سلامتی دا محافظ قرار دتا گیا اے۔ اس طرح فوج نوں مختلف مواقع اُتے بغاوت کر کے جمہوریت نوں تہہ و بالا کرنے دا موقع ملیا اے تے انہاں نے متعدد بار جمہوری حکومتاں دا تختہ الٹا اے جنہاں وچ 1960ء دی بغاوت سب توں اہم اے، جو وزیر اعظم عدنان میندریس دی اصلاحات دے خلاف سی جنہاں نے ملک نوں لادینیت دے نويں مفاہیم توں روشناس کرایا تے مذہب خصوصاً اسلام اُتے لگائی گئی بے جا پابندیاں اٹھاواں۔ فوج نے اقتدار اُتے قبضہ کر کے عدنان تے انہاں دے ساتھیاں نوں تختۂ دار اُتے چڑھا دتا۔
1970ء دے عشرے وچ ملک وچ امن و امان قائم رکھنے وچ ناکام مخلوط حکومتاں توں بیزار ہوکے ستمبر 1980ء وچ فوج نے اک مرتبہ فیر وچ اقتدار سنبھال لیا۔ مارشل لیائی ضوابط دے تحت کئی ہزار افراد پھڑ دھکڑ دی زد وچ آئے۔ انہاں وچوں کئی ہزار نوں تخریب کاری دا مجرم قرار دے کے قید و بند دی صعوبتاں جھیلنا پڑاں تے کئی نوں سزائے موت وی دتی گئی۔
1982ء وچ ترکی وچ نواں آئین نافذ کيتا گیا۔ 1989ء وچ فوجی سربراہ دی جگہ طورغوت اوزال صدر بنے۔ صدر اوزال نے ترک معیشت نوں جدید خطوط اُتے استوار کيتا تے بین الاقوامی سطح اُتے ترکی دے رتبے نوں کافی بلند کيتا۔ اوہ 1993ء وچ انتقال کر گئے۔
مئی 1993ء وچ وزیراعظم سلیمان دیمرل صدر منتخب ہوئے۔ جون 1993ء وچ سابق وزیر معیشت تانسو چلر دیمرل دی جگہ راہ حق پارٹی دی سربراہ منتخب ہوگئياں تے ایويں اوہ ترکی دی پہلی خاتون وزیراعظم بنیاں۔
اسلام پسنداں نوں دبانے دے لئی استعمال کیتے گئے تمام ہتھکنڈاں دے باوجود ترکی وچ انہاں دی قوت ودھدی چلی آ رہی اے تے 1995ء دے انتخابات وچ پہلی بار اسلام پسند رفاہ پارٹی سب توں وڈی جماعت دے طور اُتے ابھری تے واضح اسلامی نقطۂ نظر رکھنے والے نجم الدین اربکان ترکی دے وزیر اعظم بنے۔ رفاہ پارٹی دے اسلام پسند نظریات دے بعد قومی سلامتی کونسل دے نال انہاں دے تعلقات وچ بدمزگیاں پیدا ہوگئياں۔ ایہ اندیشے وی سر اٹھانے لگے کہ کدرے نويں حکومت ترکی دے لادین نظام تے مغرب دی طرف التفات دی پالیسی نوں تباہ ہی نہ کردے۔ آخر کار قومی سلامتی کونسل دے دباؤ وچ آکے جون 1997ء وچ اربکان نوں مستعفی ہونا پيا تے انہاں اُتے عمر بھر دے لئی سیاست وچ حصہ لینے اُتے پابندی عائد کر دتی گئی۔ اس دے باعث ہونے والی سیاسی اکھاڑ پچھاڑ دا سب توں زیادہ فائدہ بلند ایجوت دی جمہوری کھبے پارٹی نوں ہويا تے انہاں نے پہلے مادر وطن پارٹی تے اگے چل دے راہ حق پارٹی دے نال اتحادی حکومتی بنائی۔
18 اپریل 1999ء نوں ہونے والے قومی تے بلدیاتی انتخابات دے نتیجے وچ جمہوری کھبے پارٹی، مادر وطن پارٹی تے دیولت باہ چلی دی قوم پرست ایکشن پارٹی دے اتحاد نے حکومت بنائی جس وچ بلند ایجوت ہی بدستور وزیراعظم رہے۔ ترکی دی آئینی عدالت (سپریم کورٹ) دے سابق سربراہ احمد نجدت سیزر نوں 5 مئی 2000ء نوں ترکی دا صدر منتخب کيتا گیا۔ انہاں نے 16 مئی نوں اپنے عہدے دا حلف اٹھایا۔
اس حکومت نے پہلے ہی برس آئینی و اقتصادی اصلاحات دا اک منصوبہ بنایا۔ اس وچ اوہ نکات بالخصوص شامل سن جنہاں دے باعث یورپی اتحاد وچ ترکی دی رکنیت دے امکانات بہتر ہوجاندے لیکن انہاں اصلاحات نوں عملی شکل دینے دے بارے وچ حکومت کیتی صلاحیت توں متعلق شکوک دے نال نال اک اقتصادی جعل سازی دے باعث فروری 2001ء وچ ترکی اک اقتصادی بحران وچ پھنس گیا۔ جداں جداں ایہ بحران سخت ہُندا گیا، کھلے بازار وچ ترک لیرا دی فروخت ودھ گئی۔ جس دے باعث حکومت نوں لیرا دی قیمت وچ 40 فیصد تک کمی کرنا پئی نال ہی سود دی شرح تے اشیائے صرف دی قیمتاں وچ تیزی توں اضافہ ہونے لگیا تے روزگار دے مواقع وی کم ہونے لگے۔ اس بحران دا اثر جنہاں ہور معاملات اُتے پيا انہاں وچ اقتصادی استحکام دے لئی بلند ایجوت حکومت دے بے نظیر اقدامات تے بین الاقوامی مالیاتی فنڈ دے 11 ارب ڈالر دے قرض دی مدد توں چلنے والا مہنگائی توڑ پروگرام سرلسٹ سن ۔
ان حالات توں نمٹنے دے لئی وزیراعظم نے عالمی بینک دے اک سابق نائب صدر کمال درویش نوں مارچ 2001ء وچ وزیر اقتصادیات مقرر کيتا۔ متعدد اقتصادی و عملی اصطلاحات تے نچلی سطح اُتے اقتصادی استحکام تے میزانیہ سازی وچ حکومت نوں سہارا دینے دے لئی انہاں نے مئی 2001ء تک مجموعی طور اُتے بین الاقوامی مالیاتی فنڈ توں 10 ارب ڈالرز دے قرضےآں دا انتظام کيتا۔ فروری 2002ء وچ عالمی مالیاتی فنڈ نے 9 ارب ڈالرز دے ہور قرضے منظور کردتے تے اس شرط اُتے سال بھر دے دوران چند قسطاں اُتے مشتمل ہور 5 ارب ڈالرز دا وعدہ وی کيتا کہ ترکی اپنی اقتصادی اصطلاحات انہاں دے مشوراں دی روشنی وچ مرتب کريں گا۔
پر حکومتی اتحاد وچ کشیدگی چلدی رہی۔ عالمی مالیاتی فنڈ (آئی ایم ایف) دی شرائط (بالخصوص سرکاری ادارےآں دی نجکاری) تے سیاسی اصطلاحات دی سست روی تنازعات دی وڈی وجوہ سن۔ مئی 2002ء وچ خرابی صحت دے آثار سامنے آنا شروع ہونے دے باوجود بلند ایجوت دے مستعفی نہ ہونے دے باعث وزیراعظم دی اپنی جمہوری کھبے پارٹی دے 60 ارکان اسمبلی، نائب وزیراعظم تے وزیر خزانہ سمیت کئی وزراء نے وی استعفے دے دیے۔
ان استعفاں دے نال نال حزب اختلاف دی دونے جماعتاں تے حکومتی اتحاد وچ شامل ہور جماعتاں دی طرف توں دباؤ دے نتیجے وچ ترک پارلیمان نوں مقررہ وقت توں 18 ماہ پہلے 3 نومبر 2002ء نوں نويں انتخابات کرانے دا فیصلہ کرنا پيا۔
ان مالیاتی گھپلاں، نظم و نسق وچ کمزوری تے بد عنوانی دے باعث سیکولر طبقاں دی ساکھ شدید متاثر ہوئی۔ انہاں دے مقابلے وچ مقامی بلدیاتی انتخابات وچ فتوحات حاصل کرنے والی اسلام پسند قوتاں انتہائی ایمانداری دے نال اپنا کم کر رہی سن۔ ایہی وجہ اے کہ رفاہ پارٹی دے بعد انہاں توں نکلنے والا اک دھڑا عدالت و ترقی پارٹی نمایاں ہوئے کے سامنے آیا تے اس نے مسلسل دو انتخابات جیت کر ہن تک سجے بازاں دی سب توں بھرپور قوت دے طور اُتے ابھری اے۔ 2002ء تے 2007ء دے انتخابات وچ کامیابی حاصل کرنے والی عدالت و ترقی پارٹی نے آخری انتخابات وچ سادہ اکثریت حاصل کر لئی۔ اِس وقت رجب طیب اردوغان صدر نيں، جنہاں دی بیگم سر ڈھانپتی نيں۔
2002ء دے انتخابات دے موقع اُتے انصاف و ترقی پارٹی دے سربراہ رجب طیب اردوغان نوں 1998ء وچ اپنی کسی تقریر وچ اسلام دے حق وچ کلمات ادا کرنے دے باعث انتخابات و وزارت عظمی دے لئی نااہل قرار دتا گیا نتیجتا انہاں دی جگہ انہاں دے نائب عبداللہ گل وزیراعظم بنائے گئے اُتے بعد وچ اک آئینی ترمیم دے ذریعے اس پابندی تے اس دی وجہ توں ہونے والی سزا نوں ختم کر دتا گیا۔ 9 مارچ نوں اک ضمنی انتخاب دے ذریعے اردوغان پارلیمنٹ دے رکن منتخب ہوئے تے انہاں نوں حکومت وچ لیانے دی خاطر عبداللہ گل وزارت عظمی توں دستبردار ہوگئے۔ انہاں نوں بعد وچ پہلے دور وچ وزیر خارجہ تے دوسرے دور حکومت وچ صدر جمہوریہ دا عہدہ دتا گیا۔
انصاف و ترقی پارٹی دے پہلے دور اقتدار وچ جنگ عراق شروع ہوگئی۔ پارلیمان نے امریکا دے اتحادی ملکاں دی افواج دے دستےآں نوں ترکی توں گذرنے دی اجازت نئيں دتی البتہ اپنے دستے بھیجنے دی منظوری دے دتی لیکن امریکا تے ترکی بعد وچ اس گل اُتے متفق ہوگئے کہ ترکی دی اس پیشکش توں فائدہ نئيں اٹھایا جائے گا۔
انصاف و ترقی پارٹی دے سیاسی مقاصد دی لسٹ وچ عراق، کردستان، یورپی اتحاد دی رکنیت، مسئلہ قبرص تے معیشت دی بہتری زیادہ نمایاں نکات نيں۔
مارچ 2004ء وچ انصاف و ترقی پارٹی نے بلدیاتی انتخابات وچ 42 فیصد ووٹ حاصل کرکے اپنی پوزیشن مستحکم کرلئی-
نومبر 2007ء وچ ہونے والے دوسرے انتخابات وچ انصاف و ترقی پارٹی نے سادہ ترین اکثریت حاصل کر لئی تے بغیر کسی جماعت توں اتحاد دے حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ اس دور وچ سابق وزیر خارجہ عبد اللہ گل نوں صدارت دا عہدہ دتا گیا۔
اگست 2014ء توں رجب طیب اردوغان ترکی دے 12واں صدرکی حیثیت توں خدمات سر انجام دے رہے نيں۔
بین الاقوامی تعلقات
سودھومسئلہ قبرص
سودھوقبرص دے سیاسی حالات دے باعث 1950ء دے عشرے دے وسط توں ترکی تے یونان دے تعلقات وچ کشیدگی چلی آرہی اے۔ 1960ء وچ قبرص دی آزادی دے بعد ایہ کشیدگی اِنّی ودھ گئی کہ دسمبر 1963ء وچ اوتھے سنگین نوعیت دے مسیحی مسلم فسادات پھوٹ پئے۔ ایہ فسادات 1974ء تک جاری رہے۔ ترک قبرصی 1964ء وچ اقوام متحدہ دی پناہ گاہاں وچ چھپنے اُتے مجبور ہوگئی۔ یونان وچ اقتدار اُتے قابض فوج دی پشت پناہی دے نال انتہا پسنداں دے ہتھوں جولائی 1974ء وچ قبرص دے منتخب صدر دا تختہ الٹے جانے دے بعد ترکی نے قبرص وچ اپنی فوجاں اتار دتیاں اس دے بعد توں پورا جزیرہ عملا کسی اک حکومت دے زیر نگيں نئيں اے۔ نصف جزیرہ ترک جمہوریہ شمالی قبرص تے نصف یونان نواز جمہوریہ قبرص کہلاندا اے۔
منصفانہ، دیرپا تے ہمہ گیر سمجھوتے دی تلاش وچ 1974ء دے بعد توں اقوام متحدہ دی زیر نگرانی مذاکرات دی کئی کوششاں دی جاچکيتیاں نيں اُتے ایہ مقصد تاحال حاصل نئيں کيتا جاسکیا۔ مسئلہ قبرص دے حل دی تلاش وچ اقوام متحدہ دی نگرانی دی آخری کوشش 24 اپریل 2004ء نوں ختم ہوگئی۔ جس دے مطابق اقوام متحدہ جزیرے اُتے استصواب کروانا چاہندا سی۔ اس اُتے جزیرے دے دونے حصےآں وچ بیک وقت استصواب کروایا گیا۔ یونانی قبرصیاں نے اس منصوبے دے خلاف تے ترک قبرصیاں نے اس دے حق وچ ووٹ دیے۔ نتیجتا یکم مئی نوں یورپی اتحاد نے قبرص نوں منقسم حالت وچ ہی اپنا رکن بنالیا۔ جزیرے دا شمالی یعنی ترک حصہ یورپی اتحاد دا رکن ننيں۔
یونان توں تعلقات
سودھوطویل جدوجہد دے بعد 1830ء وچ سلطنت عثمانیہ توں آزاد ہونے والے یونان تے عثمانی حکومتاں دے درمیان تعلقات ہمیشہ تناؤ رہیا لیکن 1950ء دے عشرے دے وسط وچ قبرص دے مستقبل دے سوال اُتے بین الاقوامی تنازع کھڑے ہونے تک یونان تے جمہوریہ ترکی دے تعلقات ہمیشہ دوستانہ رہے۔ قبرص دے سوال اُتے جاری اختلاف دے علاوہ وی ترکی تے یونان دے تعلقات بحیرہ ایجین دی خود مختاری دے حوالے توں وی کئی امور اُتے الجھے رہے۔
لیکن 1999ء وچ ترکی تے یونان وچ آنے والے زلزلے نے دونے ملکاں نوں اک دوسرے دی جانب دوستی دا ہتھ ودھانے وچ مدد فراہم کيتی۔ یونان تے ترکی دے تعلقات وچ بہتری دسمبر 1999ء وچ ہیلسنکی وچ ہونے والے یورپی مجلس دے اجلاس وچ یورپی اتحاد دی رکنیت دے بارے وچ ترکی دی درخواست اُتے ہمدردانہ غور دے لئی آمادہ کرنے دی اک وڈی وجہ سی۔ اس توں ترکی دے یورپی اتحاد تے یونان دے نال تعلقات دی اک نويں بنیاد فراہم ہوگئی۔ یورپی یونین دی رکنیت دے سوال اُتے یونان ہن ترکی دی حمایت کررہیا اے۔
یورپ دے نال تعلقات
سودھوترکی دوسرا ملک اے جس نے 1963ء وچ یورپی اتحاد بنانے توں متعلق معاہدے اُتے دستخط کيتے سن ۔ اس دی بنیاد اُتے یورپی مجلس تے ترکی دی کسٹم یونین بنی۔ فیر دونے دے درمیان کسٹم قوانین تے ضوابط توں متعلق اک معاہدہ ہويا جو بالآخر یکم جنوری 1996ء نوں نافذ کر دتا گیا۔ اس معاہدے وچ وی آخر کار ترکی دے یورپی مجلس دا رکن بننے دی گنجائش رکھی گئی سی۔ اس دے لئی ترکی نے 1987ء وچ رسمی درخواست دی۔ 1989ء وچ یورپی کمیشن نے ایہ درخواست نہ مننے دا فیصلہ دیندے ہوئے کہیا کہ ترکی وچ حالے ہور سیاسی تے اقتصادی اصطلاحات دی ضرورت اے۔
اکتوبر 2005ء وچ یورپی اتحاد نے ترکی نوں اتحاد دی مکمل رکنیت دا امیدوار قرار دتا۔
پاکستان توں تعلقات
سودھوترکی پاکستان دے نال دوطرفہ تجارت دا ہدف پنج ارب ڈالر سالانہ تک لے جانا چاہندا اے جدوں کہ دونے ملکاں دے درمیان 2009ماں صرف 782ملین ڈالر دی دوطرفہ تجارت ہوئی جو دونے دی صلاحیت توں بوہت گھٹ اے۔ پاک ترک بزنس کونسل پاکستان تے ترکی دے درمیان باہمی تجارت نوں 2012تک 2ارب ڈالر تک لے جانے دا ہدف مقرر کیہ ہویا اے لیکن ترکی دی خواہش اے کہ دونے دے درمیان تجارتی ہدف نوں ودھیا کر چار یا پنج ارب ڈالر سالا نہ تک لے جایا جائے جس دے لئی دونے ملکاں نوں کوششاں تیز کرنا ہاں گی۔ ترکی وچ پاکستان دے تونائی دے شعبے وچ سرمایہ کاری کرنے دے بارے وچ گہری دلچسپی پائی جاندی اے۔ ترکی دی اک کمپنی نے پہلے ہی سندھ وچ ہويا دے ذریعے بجلی پیدا کرنے دے لئی اک ونڈ مل یونٹ لگیا رکھیا اے جدوں کہ کچھ کمپنیاں پاکستان وچ ہائیڈرو پاور دی صلاحیت دا وی جائزہ لے رہیاں نيں تا کہ اوہ پاکستان توں پانی توں بجلی پیدا کرنے دے لئی سرمایہ کاری کر سکن۔ ترکی نے اسلام آباد چیمبر دے ایگزیکٹیو ممبران نوں پنج سال تک دا ملٹیپل ویزا دینے دا وی اعلان کيتا جنہاں دے پاس ایداں دے ویزے دے لئی پاسپورٹ موجود ہاں تا کہ اوہ ترکی وچ جدوں چاہن آسانی دے نال جا کے اوتھے کاروبار دے ہور مواقع تلاش کر سکن۔پاکستان تے ترکی بوہت سارے شعبےآں وچ اک دوسرے دی مدد کر سکدے نيں.
سیاست تے سرکار
سودھوترکی اک سیکولر تے قنونی لوکراج اے جیدا سیاسی پربندھ مصطفا کمال تے ترک پارلیمنٹ نے 1920 دے دہاکے وج بنایا سی۔ ترکی دا صدر ترکی دا نشان تے اوہدے کول نمیشی طاقت ہوندی اے۔ ترک وزیراعظم ترک سرکار نوں چلاندا اے۔ ترک پارلیمنٹ وچ سب توں وڈی پارٹی یا پارٹیاں دی ٹولی وزیراعظم اپنے وجوں چندی اے۔
18 سال دا ہر ترک ووٹ پاسکدا اے تے ترک پارلیمنٹ اک انگ تے ایہ تے ایدے 550 سنگی ہوندے نیں جیہڑے 4 ورے لئی جنے جاندے نیں۔ رجب طیب اردگان ترکی دا وزیراعظم اے۔
ترکی دا حکومتی نظام پارلیمانی جمہوری اے جس وچ حکومت دا سربراہ وزیر اعظم ہُندا اے۔ انتظامی اختیارات حکومت تے قانونی اختیارات حکومت و قومی مجلس دے پاس نيں۔
سربراہ مملکت دے فرائض صدر جمہوریہ (جمہور بشکانی) انجام دیندا اے۔ صدر نوں قومی مجلس ست سال دے لئی منتخب کر تی اے اُتے اس دا مجلس دا رکن ہونا ضروری نئيں اے۔ موجودہ صدر عبد اللہ گل نيں جنہاں نوں 28 اگست 2007ء نوں منتخب کيتا گیا۔ انتظامی اختیارات وزیر اعظم (بش بکان) تے وزراء دی مجلس (بکان لر کورولو) دے ہتھ وچ ہُندے نيں۔
وزیر اعظم دا انتخاب مجلس وچ اراکین دے اظہار اعتماد دی رائے (Vote of confidence) اُتے ہُندا اے تے عموماً انتخابات وچ جیتنے والی جماعت دا سربراہ ہُندا اے۔ موجودہ وزیر اعظم رجب طیب اردوغان نيں جو مسلسل دوسری بار وزیر اعظم بنے نيں۔ انہاں دی جماعت نے 2002ء تے 2007ء دے عام انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی تھ۔۔
ترکی دی مجلس ترکیہ بیوک ملت مجلسی کہلاندی اے جس دے اراکین دی تعداد 550 ہ، جو انتخابات وچ گھٹ توں گھٹ 10 فیصد ووٹ حاصل کرنے والی جماعت وچ متناسب طور اُتے تقسیم کيتیاں جاندیاں نيں۔ ہر رکن 5 سال دے لئی منتخب کيتا جاندا اے۔ ترکی دے 85 انتخابی ضلعے نيں جو ملک دے 81 انتظامی صوبےآں دی نمائندگی کردے نيں (استنبول تن تے انقرہ و ازمیر اپنی وڈی آبادیاں دے باعث دو انتخابی ضلعے وچ تقسیم کیتے گئے نيں)۔ معلق پارلیمان دی تشکیل نوں روکنے دے لئی پارلیمان وچ صرف انہاں جماعتاں نوں نمائندگی دتی جاندی اے جو گھٹ توں گھٹ 10 فیصد قومی ووٹ حاصل کرن۔ آزاد امیدوار وی انتخابات وچ حصہ لے سکدے نيں، لیکن انہاں دے لئی اپنے انتخابی ضلع وچ گھٹ توں گھٹ 10 فیصد ووٹ حاصل کرنا ضروری نيں۔ لادینیت دی مخالف یا علیحدگی پسند سیاسی جماعتاں نوں معطل یا پابندی دا نشانہ بنا دتا جاندا اے۔ ترکی اک کثیر الجماعتی نظام دا حامل اے، جس وچ سجے و کھبے بازو دی متعدد اہم سیاسی جماعتاں موجود نيں۔
ترکی دی حکومت
سودھوجمہوریہ ترکی اک پارلیمانی جمہوریت اے۔ 18 سال توں زیادہ عمر دے تمام ترک شہریاں نوں ووٹ ڈالنے دا حق اے۔
اس وقت سربراہ مملکت دی سربراہی رجب طیب اردوان کر رہے نيں۔ وزیر اعظم موجودہ حکومت دے وزیر ، بنالی حکومت دے سربراہ نيں ۔ 2007 دے بعد توں ترکی دا صدر براہ راست منتخب ہُندا اے ، تے چیئرمین نے وزیر اعظم دا تقرر کيتا۔
ترکی اک واحد اسمبلی (اک ایوان) مقننہ اے جسنوں گرینڈ نیشنل اسمبلی یا ترکئی بیوک باجرا میکلیسی کہیا جاندا اے ، جس وچ 550 براہ راست منتخب ممبران نيں۔ ممبران پارلیمنٹ چار سال دی مدت دے لئی۔
ترکی وچ حکومت کیتی عدالدی شاخ پیچیدہ اے۔ اس وچ آئینی عدالت ، یارگٹی یا ہائی کورٹ آف اپیل ، کونسل آف اسٹیٹ ( ڈینیسٹے ) ، سیستے یا کورٹ آف اکاؤنٹس ، تے فوجی عدالتاں شامل سن۔
اگرچہ ترک شہریاں دی بھاری اکثریت مسلمان اے ، لیکن ترک ریاست دے نال مطلق وفاداری سیکولر اے۔ 1923 وچ جنرل مصطفیٰ کمال اتاترک دے ذریعہ ترک جمہوریہ سیکولر ریاست دے طور اُتے قائم ہونے دے بعد ترک حکومت کیتی غیر مذہبی نوعیت دا تاریخی طور اُتے فوج نے عمل درآمد کيتا اے ۔
شہر
سودھوترکی دا دارالحکومت انقرہ اے پر تریخی راجگڑھ استمبول بدستور دیس دا مالیاتی، اقتصادی تے ثقافتی مرکز اے۔ دوجے اہم شہروں چ کاستامانو ، ازمیر،برصہ، ادرنہ طرابزون، غازی انتب، ارض روم، قیصری، ازمیت، قونیہ، مرسین، اسکی شہر، دیار باکر، انطالیا تے سامسون شامل نیں ۔ دیے دی 68 فیصد آبادی شہراں چ رہندی اے۔ مجموعی طور اتے ترکی چ 5 لاکھ توں ودھ آبادی دے 12 تے اک لاکھ توں ودھ آبادی دے 48 شہر نیں۔
وڈے شہر
سودھودرجہ | مرکزی شہر | صوبہ | لوک گنتی | درجہ | مرکزی شہر | صوبہ | لوک گنتی | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | استنبول | استنبول | 12,573,836 | 11 | دیار باکر | دیار باکر | 1,460,714 | |||
2 | انقرہ | انقرہ | 4,466,756 | 12 | ازمیت | خوجہ لی | 1,437,926 | |||
3 | ازمیر | ازمیر | 3,739,353 | 13 | انطاکیہ | حطائے | 1,386,224 | |||
4 | بورصہ | بورصہ | 2,439,876 | 14 | منیسا | منیسا | 1,319,920 | |||
5 | ادانا | ادانا | 2,006,650 | 15 | سامسون | سامسون | 1,228,959 | |||
6 | قونیہ | قونیہ | 1,959,082 | 16 | قیصری | قیصری | 1,165,088 | |||
7 | انطالیہ | انطالیہ | 1,789,295 | 17 | بالیکیسر | بالیکیسر | 1,118,313 | |||
8 | مرسین | مرسین | 1,595,938 | 18 | قہرمان مارش | قہرمان مارش | 1,004,414 | |||
9 | غازی عنتب | غازی عنتب | 1,560,023 | 19 | وان | وان | 979,671 | |||
10 | شانلی اورفا | شانلی اورفا | 1,523,099 | 20 | آیدن | آیدن | 946,971 | |||
لوک گنتی بمطابق مردم شماری 2007ء[۱۳] |
پربندھک ونڈ
سودھوانکرہ ترکی دا راجگڑھ اے۔ ترکی نوں 81 صوبیاں وچ ونڈیا ہویا اے۔ ہر صوبے نوں ضلعیاں وچ ونڈیا ہویا اے تے ترکی وچ کل 923 ضلعے نیں۔ استمبول وڈا صوبہ اے تے وڈا شہر وی اے۔ 75.5% ترک لوک شہراں وچ ریندے نیں۔
ترکی دا نقشہ صوبےآں دے ناں نال ۔
ترکی 81 صوبےآں (ایلر، واحد ایل) وچ تقسیم اے تے ہر صوبہ ہور چھوٹی اکائی ضلعے (الچہ لر، واحد: الچہ) وچ تقسیم اے۔ عام طور اُتے صوبہ اپنے صوبائی راجگڑھ دے ناں اُتے ہی ہُندا اے۔ وڈے صوبےآں وچ صوبہ استنبول، صوبہ انقرہ، صوبہ ازمیر، صوبہ بورصہ، صوبہ قونیہ تے صوبہ ادانا شامل نيں۔ صوبہ اردو وی ترکی دا اک صوبہ اے۔
یورپ تے ایشیاء دے سنگم اُتے ، ترکی اک پرکشش ملک اے۔ کلاسیکی دور دے دوران یونانیاں ، فارسیاں تے روم دے زیر تسلط ، جو ہن ترکی سی جو بازنطینی سلطنت دا اک مقام سی۔
پر ، گیارہويں صدی وچ وسطی ایشیاء توں ترک خانہ بدوش خطے وچ منتقل ہوئے گیا ، تے اس نے آہستہ آہستہ ایشیا مائنر نوں فتح کرلیا۔ پہلے سیلجوک تے فیر عثمانی ترک سلطنت اقتدار وچ آئیاں ، جس نے مشرقی بحیرہ روم دنیا اُتے زیادہ تر اثرات مرتب کیتے تے اسلام نوں جنوبی مشرقی یورپ وچ لیایا۔ 1918 وچ سلطنت عثمانیہ دے خاتمے دے بعد ، ترکی خود ہی اک متحرک ، جدید ، سیکولر ریاست وچ تبدیل ہوئے گیا جداں کہ اج اے۔
راجگڑھ تے وڈے شہر
سودھوراجگڑھ: انقرہ ، آبادی 4.8 ملین
وڈے شہر:
استنبول ، 13.26 ملین
ازمیر ، 3.9 ملین
برسا ، 26 لکھ
اڈانہ ، 2.1 ملین
گازیانٹپ ، 1.7 ملین
ترکی دی آبادی
سودھو2011 دے بعد توں ، ترکی وچ اک اندازے دے مطابق 78.8 ملین شہری نيں۔ انہاں وچوں بیشتر نسلی ترکيتیاں نيں - 70 توں 75٪ آبادی۔
کرد 18 فیصد اُتے اقلیتاں دا سب توں وڈا گروہ بن گئے نيں۔ اوہ بنیادی طور اُتے ملک دے مشرقی حصے وچ مرکوز نيں تے اپنی وکھ ریاست دے لئی دبانے دی اک لمبی تریخ رکھدے نيں۔ ہمسایہ شام تے عراق وچ وی وڈی آبادی تے ہنگامہ خیز کرد آبادی اے۔ تن ریاستاں دے کرد قوم پرستاں نے ترکی ، عراق تے شام دے سنگم اُتے اک نويں قوم کردستان دی تشکیل دا مطالبہ کيتا۔
ترکی وچ وی یونانیاں ، آرمینیائیاں تے ہور نسلی اقلیتاں دی تعداد کم اے۔ یونان دے نال تعلقات خاص طور اُتے قبرص دے معاملے اُتے ، ترکی تے آرمینیا توں اختلاف رائے رکھدے ہوئے متنازعہ رہے نيں جدوں کہ عثمانی ترکی نے سن 1915 وچ زبردستی آرمینیائی نسل کشی دی سی۔
ترکی دا راجگڑھ انقرہ اے لیکن تاریخی راجگڑھ استنبول بدستور ملک دا مالیاتی، اقتصادی و ثقافتی مرکز اے۔ ہور اہم شہراں وچ کاستامانو ازمیر،بورصہ، ادانا، طرابزون، غازی عنتب، ارض روم، قیصری، ازمیت، قونیہ، مرسین، اسکی شہر، دیار باکر، انطالیا تے سامسون شامل نيں۔ ملک دی 68 فیصد آبادی شہراں وچ قیام پزیر اے۔ مجموعی طور اُتے ملک وچ 5 لکھ توں ودھ آبادی دے 12 تے اک لکھ توں ودھ آبادی دے 48 شہر نيں۔
وڈے شہر
سودھودرجہ | مرکزی شہر | صوبہ | آبادی | درجہ | مرکزی شہر | صوبہ | آبادی | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | استنبول | استنبول | 12,573,836 | 11 | دیار بکر | دیار بکر | 1,460,714 | |||
2 | انقرہ | انقرہ | 4,466,756 | 12 | ازمیت | خوجا لی | 1,437,926 | |||
3 | ازمیر | ازمیر | 3,739,353 | 13 | انطاکیہ | حطائے | 1,386,224 | |||
4 | بورصہ | بورصہ | 2,439,876 | 14 | منیسا | منیسا | 1,319,920 | |||
5 | ادانا | ادانا | 2,006,650 | 15 | سامسون | سامسون | 1,228,959 | |||
6 | قونیہ | قونیہ | 1,959,082 | 16 | قیصری | قیصری | 1,165,088 | |||
7 | انطالیہ | انطالیہ | 1,789,295 | 17 | بالیکیسر | بالیکیسر | 1,118,313 | |||
8 | مرسین | مرسین | 1,595,938 | 18 | قہرمان مارش | قہرمان مارش | 1,004,414 | |||
9 | غازی عنتب | غازی عنتب | 1,560,023 | 19 | وان | وان | 979,671 | |||
10 | شانلی اورفا | شانلی اورفا | 1,523,099 | 20 | آیدن | آیدن | 946,971 | |||
آبادی بمطابق مردم شماری 2007ء[۱۴] |
موسم
سودھوترکی دا موسم بحیرہ روم دے روايتی موسم جداں اے جتھے گرم و خشک موسم گرما تے سرد و نم موسم سرما ہُندا اے اُتے ایہ موسم زیادہ بنجر علاقےآں وچ تے زیادہ سخت ہوئے جاندا اے۔ ترکی دے مشرق دے پہاڑی علاقےآں وچ موسم سرما وچ درجہ حرارت منفی 30 توں منفی 40 درجہ سینٹی گریڈ تک پہنچ جاندا اے۔۔ مغرب وچ موسم سرما دا درجہ حرارت اوسط 1 درجہ سینٹی گریڈ رہندا اے۔ موسم گرما گرم تے خشک رہندا اے جدوں درجہ حرارت 30 درجہ سینٹی گریڈ توں اُتے ہی رہتااے۔ سالانہ بارشاں دا تناسب 400 م م اے۔ ملک دا خشک ترین حصہ قونیہ تے ملاطیہ دی سطح مرتفع نيں، جتھے سالانہ بارش 300 م م توں وی کم ہُندی اے۔ مئی سال دا نم ترین مہینہ تے جولائی و اگست خشک ترین مہینے نيں۔
ترک ساحلاں وچ اک ہلکی بحر رومی آب و ہوا اے ، گرم ، خشک گرمیاں تے بارش دی سردی اے۔ مشرقی ، پہاڑی خطے وچ موسم زیادہ شدت اختیار کردا اے۔ ترکی دے بیشتر علاقےآں وچ سالانہ اوسطا 20-25 انچ (508-645 ملی میٹر) بارش ہُندی اے۔
ترکی وچ ہن تک دا سب توں زیادہ درجہ حرارت سیزر اے جو 119.8 ° F (48.8 ° C) اے۔ ایگری وچ ہن تک دا سرد ترین درجہ حرارت -50 ° F (-45.6 ° C) رہیا۔
معیشت
سودھوترکی دنیا دی 20 ویہہ معیشتاں وچ شامل اے ، جس وچ 2010 دا تخمینہ اے کہ مجموعی قومی پیداوار 960،5 بلین امریکی ڈالر اے تے جی ڈی پی دی صحت مند شرح نمو 8.2 فیصد اے۔ اگرچہ حالے وی زراعت ترکی وچ 30٪ ملازمتاں دا حصول رکھدی اے ، لیکن معیشت اپنی نمو دے لئی صنعتی تے خدمت دے شعبے دی پیداوار اُتے منحصر اے۔
صدیاں توں قالین سازی تے ہور ٹیکسٹائل تجارت دا اک مرکز ، تے قدیم سلک روڈ دا اک ٹرمینس ، اج ترکی برآمد دے لئی آٹوموبائل ، الیکٹرانکس تے ہور ہائی ٹیک سامان تیار کردا اے۔ ترکی تیل تے قدرتی گیس دا ذخیرہ اے۔ ایہ مشرق وسطی تے وسطی ایشیا دے تیل تے قدرتی گیس دے لئی یورپ جانے تے بیرون ملک برآمد دے لئی بندرگاہاں وچ تقسیم کرنے دا اک اہم مقام اے۔
جی ڈی پی فی کس 12،300 امریکی ڈالر اے۔ ترکی وچ بے روزگاری دی شرح 12٪ اے ، تے 17٪ توں زیادہ ترک شہری غربت دی لکیر توں تھلے زندگی گزار رہے نيں۔ جنوری 2012 تک ، ترک کرنسی دی شرح تبادلہ 1 امریکی ڈالر = 1.837 ترک لیرا اے ۔
مذہب
سودھوترکی اک سیکولر دیس اے ترکی دا کوئی سرکاری مذہب نئیں۔ ترک قنون مزہب تے سوچ دی ازادی دیندا اے۔ ترکی پہلے خلافت دا گڑھ اک مذہبی دیس تے اک ترک مسلماناں دا خلیفہ سی۔ ترک مذہبی ٹولی نوں ترکی دے سائینس وچ اگے ودن وچ روکاں لایاں تے پہلی وڈی لڑائی وچ سید حسین بن علی ہاشمی شریف مکہ نے جیہڑا مکہ تے اپنے اک مذہبی جوڑ باجوں راج کر ریا سی پر اوہدی غداری نے خلافت عثمانیہ نوں پہلی وڈی لڑائی وچ ہران وچ وڈا کم کیتا تے ایس باجوں سوچن والے ترکاں نیں مذہب نوں ترک سیاست تے سرکار وچوں باہر کڈدتا۔
ترکی دے 98 یا 97٪ لوک مسلمان نیں. 120,000 ترک سائی نیں تے ترکی وچ 236 گرجے نیں۔ ترکی وچ 26،000 یہودی وی نیں۔ ایتھے دس توں وی ہزار دے وشکار بہائی وی وسدے نیں۔ 30 لکھ لوک شیعہ نیں۔
ترکی تقریبا 99.8٪ مسلمان اے۔ زیادہ تر ترک تے کرد سنی نيں ، لیکن ایتھے وی اہم علوی تے شیعہ گروہ نيں۔
ترک اسلام ہمیشہ توں صوفیانہ تے شاعرانہ صوفی روایت توں سخت متاثر رہیا اے ، تے ترک تصوف دا مضبوط گڑھ اے۔ اس وچ عیسائیاں تے یہودیاں دی چھوٹی چھوٹی اقلیتاں وی نيں۔
بولی
سودھوترک بولی ترکی دی سرکاری بولی اے تے ایہ 70–75% لوکاں دی ماں بولی اے۔ کردی 18٪ لوک بولدے نیں۔ ترک بولی رومی لپی وچ لکھی جاندی اے تے ترک لوکراج توں پہلے عربی لپی وچ سی۔
ترکی دی سرکاری بولی اے ، جو بولی دے ترک کنبے وچ وسیع پیمانے اُتے بولی جانے والے وڈے الٹائک لسانی گروپ دا حصہ اے۔ اس دا تعلق وسطی ایشیائی زباناں جداں قازق ، ازبک ، ترکمن ، وغیرہ توں اے۔
ترکی وچ اصلاحات عربی رسم الخط دا استعمال کردے ہوئے تحریر کيتا گیا سی جدوں تک کہ اتاترک تک نئيں۔ سیکولرائزنگ عمل دے اک حصے دے طور اُتے ، اس نے لاطینی حروف تہجی نوں کچھ ترمیم دے نال استعمال کرنے دے لئی اک نويں حرف تہجی تشکیل دی۔ مثال دے طور اُتے ، اک ایہ اے کہ "سی" جس دے تھلے اک چھوٹی دم دی دم گھم جاندی اے ، انگریزی دی طرح اعلان ہُندا اے "باب"۔
کرد ترکی وچ اقلیتاں دی سب توں وڈی بولی اے تے اس دی آبادی دا 18٪ حصہ بولا جاندا اے۔ اک ہندوستانی تے ایرانی بولی ، فارسی ، بلوچی ، تاجک ، وغیرہ نال تعلق رکھنے والے ایہ لاطینی ، عربی یا سیرلک حروف وچ لکھیا جاسکدا اے ، اس اُتے منحصر اے کہ ایہ کتھے انجام دتی جارہی اے ۔
کھیڈاں
سودھوفٹ بل ترکی وچ سب توں وڈی کھیڈی جان والی کھیڈ اے۔ 2002 دے فیفا ورلڈ کپ وچ ترک ٹیم تیجے نمبر تے آئی۔ تیل کشتی ترکی دا پرانا قومی کھیڈ اے ایدے وچ پنڈے تے زیتون دا تیل مل کے پہلوان کشتی کردے نیں۔
مسلح افواج
سودھومسلح افواج روايتی طور اُتے اک مضبوط سیاسی قوت نيں جنہاں نوں اتاترک دی جمہوریہ دا محافظ سمجھیا جاندا اے۔ ترک آئین تے ملکی سالمیت دا تحفظ قانوناً مسلح افواج نوں تفویض کيتا گیا اے جو قومی سلامتی مجلس دے ذریعے باضابطہ اپنا سیاسی کردار ادا کردی اے۔ لادینیت، جمہوریت تے اتاترک دی اصلاحات دی حفاظت فوج دا نصب العین اے۔ ایہی وجہ اے کہ 1960ء، 1980ء تے 1997ء وچ تن مرتبہ فوج نے حکومتاں دا تختہ الٹا اے۔ انہاں وچوں 1960ء وچ عدنان میندریس تے 1997ء وچ نجم الدین اربکان دی اسلام پسند حکومتاں نوں ٹھکانے لگایا گیا۔ عدنان میندریس نوں سزائے موت تے نجم الدین اربکان نوں تاحیات سیاست اُتے پابندی دا سامنا کرنا پيا۔
مورتاں
سودھووکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: ترکی |
ہور پڑھو
سودھو
حوالے
سودھو- ↑ "صفحہ [[:سانچہ:نام صفحہ]] في خريطة الشارع المفتوحة"۔ OpenStreetMap۔ اخذ شدہ بتاریخ ۱۳ دسمبر ۲۰۲۴ وصلة إنترويكي مضمنة في URL العنوان (معاونت)
- ↑ full work available at URL: https://www.cia.gov/the-world-factbook/ — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۱ جولائی ۲۰۲۱ — مصنف: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی — عنوان : The World Factbook — ناشر: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی تے United States Government Publishing Office
- ↑ Brockhaus Enzyklopädie online ID: https://brockhaus.de/ecs/enzy/article/turkei — اخذ شدہ بتاریخ: ۳۱ مئی ۲۰۲۱
- ↑ باب: 3
- ↑ https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2023-49684&dil=1
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ ۶.۳ ۶.۴ ۶.۵ ۶.۶ ۶.۷ ناشر: World Bank Open Data
- ↑ https://nip.tuik.gov.tr/?value=HanehalkiBuyukluguneGoreHs
- ↑ https://global.tbmm.gov.tr/index.php/EN/yd/
- ↑ https://www.kemalkaya.av.tr/%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%82%D1%8C%D1%81%D1%8F-%D0%B2-%D1%82%D1%83%D1%80%D1%86%D0%B8%D0%B8/ — اقتباس: Брачный возраст в Турции составляет 18 лет. Есть некоторые исключения, позволяющие вступать в брак до 18 лет. 17-летнему подростку может быть разрешено вступить в брак с согласия его родителей или законного опекуна; Брак 16-летнего подростка может быть разрешен по решению суда и с согласия их родителей или законного опекуна.
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ http://chartsbin.com/view/edr
- ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ https://www.mistikalem.com/bilim/teknoloji/turkiyenin-uluslararasi-telefon-kodu-neden-36-iken-90-oldu-haberi-16868
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
آئس لینڈ · جرمنی · البانیا · اندورہ · آرمینیا · آسٹریا · آذربائیجان · بیلارس · بیلجیم · بوسنیا تے ہرزیگوونا · بلغاریہ · کروشیا · قبرص · چیک · ڈنمارک · اسٹونیا · فنلینڈ · فرانس · یونان · ھنگری · اٹلی · آئرلینڈ · قازقستان · کوسوو · لیٹویا · لیختنشٹاین · لیتھوینیا · لکسمبرگ · مقدونیہ · مالٹا · مولڈوا · موناکو · مونٹی نیگرو · نیدرلینڈز · ناروے · پولینڈ · پرتگال · رومانیہ · روس · سان مرینو · سربیا · سلویکیا · سلوینیا · سپین · سویڈن · ترکی · سویٹزرلینڈ · برطانیہ · یوکرین · ویٹیکن · جارجیا