ترکی

ترکی
سانچہ:نام صفحہ ترکی دا جھنڈا	سانچہ:نام صفحہ نشان
شعار (ترکی وچ: Yurtta sulh, cihanda sulh)
ترانہ:  استقلال مارشی
زمین و آبادی
متناسقات	39°N 36°E
بلند مقام	ارارات (5137 میٹر )
پست مقام	کالا سمندر (0 میٹر )
رقبہ	783562 مربع کلومیٹر
دارالحکومت	انقرا
سرکاری زبان	ترکی
آبادی	85372377 (۳۱ دسمبر ۲۰۲۳)
خواتین	41414465 (۲۰۱۹) 41806571 (۲۰۲۰) 42175029 (۲۰۲۱) 42581376 (۲۰۲۲)  سانچہ:مسافة
مرد	41164975 (۲۰۱۹) 41578108 (۲۰۲۰) 41972288 (۲۰۲۱) 42398537 (۲۰۲۲)  سانچہ:مسافة
گھرانے	26075365 (۲۰۲۲)  سانچہ:مسافة
حکمران
طرز حکمرانی	وحدانی ریاست ،  صدارتی نظام
اعلی ترین منصب	رجب طیب اردگان (۲۸ اگست ۲۰۱۴–)
سربراہ حکومت	رجب طیب اردگان (۲۴ جون ۲۰۱۸–)
مقننہ	ترکی قومی اسمبلی
مجلس عاملہ	ترکی حکومت
قیام اور اقتدار
	تاریخ
یوم تاسیس	۲۹ اکتوبر ۱۹۲۳
عمر کی حدبندیاں
شادی کی کم از کم عمر	18 years old
لازمی تعلیم (کم از کم عمر)	6 years old
لازمی تعلیم (زیادہ سے زیادہ عمر)	18 years old
شرح بے روزگاری	9 percent (۲۰۱۴)
دیگر اعداد و شمار
کرنسی	ترکی لیرا
منطقۂ وقت	متناسق عالمی وقت+03:00 (standard time )
ٹریفک سمت	دائیں
ڈومین نیم	.tr
سرکاری ویب سائٹ	باضابطہ ویب سائٹ (ترکی )
آیزو 3166-1 الفا-2	TR
بین الاقوامی فون کوڈ	+90،  +36

ترکی لہندے ایشیا دا اک دیس اے ۔ ترکی دا بارڈر 8 دیساں نال رلدا اے: اتر چڑھدے ول جارجیا; چڑھدے ول آرمینیا تے ایران, چڑھددے دکھن ول عراق تے شام؛ ابھے لہندے ول بلغاریہ تے لہندے ول یونان نیں۔ دکھن ول رومی سمندر تے قبرص؛ ایجی سمندر لیندے ول تے اتر ول کالا سمندر اے ۔ مرمرہ سمندر، باسفورس تے درہ دانیال، چڑھدا تھریس تے اناطولیا وشکار بارڈر نیں؛ ایہ ایشیا تے یورپ نوں وی وکھرا کردے نیں ۔

ترکی (انگریزی: Turkey یا Republic of Turkey) (سرکاری نام: Türkiye Cumhuriyeti یعنی ترکیہ جمہوریندی) یوریشیائی ملک اے جو جنوب مغربی ایشیا وچ جزیرہ نما اناطولیہ تے جنوبی مشرقی یورپ دے علاقہ بلقان تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

ترکی د‏‏ی سرحداں8 ملکاں تو‏ں ملدی نيں جنہاں وچ شمال مغرب وچ بلغاریہ، مغرب وچ یونان، شمال مشرق وچ گرجستان (جارجیا)، مشرق وچ آرمینیا، ایران تے آذربائیجان دا علاقہ نخچوان تے جنوب مشرق وچ عراق تے شام شامل ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ شمال وچ ملکی سرحداں بحیرہ اسود، مغرب وچ بحیرہ ایجیئن تے بحیرہ مرمرہ تے جنوب وچ بحیرہ روم تو‏ں ملدی نيں۔

ترکی دے 70–80% لوک نسلی ترک لوک نیں تے سرکاری بولی ترک اے جیہنوں 85% لوک ماں بولی کرکے بولدے نں۔ زازاکی تے کردی نوں رلا کے 9–25% لوک بولدے نیں ۔ چوکھے لوک مسلمان نیں تے دوجے 7 توں 12٪ دے وشکار نیں۔

ترکی دی لوک گنتی 74,724,269 اے۔ ایہدا راجگڑھ انکرا اے۔ استمبول ایدا سب توں وڈا شہر اے۔ ترکی دا 97 ٪ ایشیا وچ اناطولیا تے 3 ٪ یورپ چ رومیلیا نال بݨدا اے ۔ ایہ اک سیکولر قنون لوکراج اے نیٹو تے کونسل آف یورپ دا سنگی اے۔

ترکی اک جمہوری، لادینی، آئینی جمہوریت اے جس دا موجودہ سیاسی نظام 1923ء وچ سقوط سلطنت عثمانیہ دے بعد مصطفیٰ کمال اتاترک د‏‏ی زیر قیادت تشکیل دتا گیا۔ ایہ اقوام متحدہ تے موتمر عالم اسلامی دا بانی رکن تے 1949ء تو‏ں یورپی مجلس تے 1952ء تو‏ں شمالی اوقیانوسی معاہدے دا رکن ا‏‏ے۔ ریاست د‏‏ی یورپی اتحاد وچ شمولیت دے لئی مذاکرات طویل عرصے تو‏ں جاری ني‏‏‏‏ں۔

یورپ تے ایشیا دے درمیان محل وقوع دے اعتبار تو‏ں اہ‏م مقام اُتے واقع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکی مشرقی تے مغربی ثقافتاں دے تاریخی چوراہے اُتے واقع اے ۔

جغرافیا

ترکی دو براعظماں تے پھیلیا یوریشیائی دیس اے۔ ایشیائی انگ (اناطولیہ) ترکی دا 97٪ تے یورپی انگ (تھریس) ترکی دا 3٪ بندا اے۔ ترکی اک مستطیل وانگوں 1,600 کلومیٹر (1000 میل) لماں تے 800 کلومیٹر (500 میل) چوڑا اے۔ ترکی 783,562 مربع کلومیٹر (300,948 مربع میل) تے پھیلیا ہویا اے جیدے وچ 755,688 مربع کلومیٹر لیندے دکھنی ایشیاء وچ 23,764 مربع کلومیٹر یورپ وچ اے۔ ترکی تھاں نال 37واں وڈا دیس اے تے ایدھے تن پاسے سمندر نیں: کالا سمندر اتر وچ رومی سمندر دکھن وج تے ایجی سمندر لیندے ول۔ ترکی وچ اتر چرھدے ول مارمورا سمندر وی ہے۔ ترکی دے یورپی انگ لیندے تھریس دا بارڈر بلغاریہ تے یونان نال رلدا اے۔

اناطولیہ اک اچا نیواں تھاں اے جیدے اتر وچ کروگلو تے پونٹک دے پربت دھارے نیں تے دکھن ول ٹارس دا پربت دھارااے۔ سمندری کںڈیاں تے پدھریاں تھانواں نیں۔ چڑھدے ترکی دا دیس وکھالہ پہاڑی اے تے ایتھوں دجلہ فرات تے اراس دریا نکلدے نیں تے ایتھے ای ترکی دی سب توں اچی تھاں ارارات اے جیدی اچائی 5,137 میٹر (16,854 فٹ) اے۔

ترکی نوں جغرافیے، ایکانومی تے لوک وسن باجوں ست انگاں وج ونڈیا ہویا اے:مارمورا، ایجئین، کالا سمندر، وشکارلہ اناطولیہ، چڑھدا اناطولیہ، دکھنی چڑھدا اناطولیہ تے رومی سمندر۔ اناطولیہ لیندے ولوں تھوڑا نیواں اے تے جیوں جیوں چڑھدے ول جاؤ اچا تے پہاڑی ہوندا جاندا اے۔ ترکی دا ایہ دیس وکھالہ ایدے تھلے زمین دے ہلن جلن، ایتھے آن والے زلزلیاں تے اگپہاڑاں باجوں اے۔

ترکی دا کل رقبہ 783،562 مربع کیلومیٹر (302،535 مربع میل) ا‏‏ے۔ ایہ مارماریا دا سمندر اے ، جو جنوب مغربی ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے جنوب مشرقی یورپ تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

ترکی دا چھوٹا یوروپی سیکشن ، جسنو‏ں تھریس کہندے نيں ، یونان تے بلغاریہ د‏‏ی سرحدتیاں نيں۔ اس دا وڈا ایشین حصہ ، اناطولیہ ، شام ، عراق ، ایران ، آذربائیجان ، آرمینیا ، جارجیا تے سرحدتیاں دو براعظماں دے وچکار تنگ ترکی آبنائے سمندری راستہ ، بشمول داردنیس تے باسپورس آبنائے ، دنیا دے وڈے سمندری رستےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ بحیرہ روم تے بحیرہ اسود دے درمیان ایہ واحد رسائی نقطہ ا‏‏ے۔ ایہ حقیقت ترکی نو‏‏ں بے حد جغرافیائی سیاسی اہمیت دیندی ا‏‏ے۔

اناطولیہ مغرب د‏‏ی طرف اک زرخیز سطح مرتفع اے ، جو آہستہ آہستہ مشرق وچ ؤبڑ پہاڑاں اُتے چڑھدا ا‏‏ے۔ ترکی زلزلے دے لحاظ تو‏ں سرگرم اے ، وڈے زلزلےآں دا شکار اے ، تے اس وچ کیپڈوشیا د‏‏ی شنک د‏‏ی شکل والی پہاڑیاں جداں کچھ بہت ہی غیرمعمولی لینڈفارمز وی نيں۔ خیال کيتا جاندا اے کہ آتش فشاں ، پہاڑ ارارت ، ترکی دے نال ایران د‏‏ی سرحد دے نیڑے نوا آرک دا لینڈنگ مقام ا‏‏ے۔ ایہ 5166 میٹر (16،949 فٹ) اُتے ترکی دا بلند ترین مقام ا‏‏ے۔

جغرافیائی خصوصیات

ترکی اک بین البر اعظمی ملک اے اُتے اس دا بیشتر حصہ ایشیا وچ واقع ا‏‏ے۔ ملک دا کل رقبع 814،578 مربع کلومیٹر (314،510 مربع میل) اے جس وچو‏ں 790،200 مربع کلومیٹر (305،098 مربع میل) مغربی ایشیا وچ جزیرہ نما اناضول (ایشیائے کوچک) اُتے مشتمل اے تے بقیہ 3 فیصد یعنی 24،378 مربع کلومیٹر (9،412 مربع میل) یورپ وچ واقع ا‏‏ے۔ ترکی د‏‏ی زمینی سرحد 2573 کلومیٹر (1599 میل) تے ساحلی سرحد 8333 کلومیٹر (5178 میل) ا‏‏ے۔ ترکی اپنے رقبے دے اعتبار تو‏ں دنیا دا 37 واں سب تو‏ں وڈا ملک ا‏‏ے۔

ترکی نو‏‏ں جغرافیائی طور اُتے عموماً ست حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے: مرمرہ، ایجین، بحیرہ روم، وسطی اناضول، مشرقی اناضول، جنوب مشرقی اناضول تے بحیرہ اسود دا علاقہ۔

ترکی یورپ تے ایشیا دے درمیان اک پل د‏‏ی حیثیت تو‏ں قائم اے تے دونے براعظماں دے درمیان ایہ تقسیم بحیرہ اسود تو‏ں آبنائے باسفورس، بحیرہ مرمرہ تے دردانیال نال ہُندی ہوئی بحیرہ ایجین تک جاندی ا‏‏ے۔ جزیرہ نما اناضول (جسنو‏ں انگریزی ہجاں دے باعث اردو وچ اناطولیہ کہیا جاندا اے ) تنگ ساحلی پٹیاں تے وسط وچ وسیع سطح مرتفع اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس سطح مرتفع دے شمال وچ بحیرہ اسود دے پہاڑی سلسلے تے جنوب وچ کوہ طوروس واقع ا‏‏ے۔ مشرق وچ پہاڑی سلسلے ہور بلند نيں جو دریائے فرات و دجلہ جداں اہ‏م دریاواں دا منبع ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ترکی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جھیل وان تے سب تو‏ں بلند پہاڑ کوہ ارارات (بلندی 5137 م) وی مشرقی علاقےآں وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔

ترکی دا ایہ متنوع جغرافیہ دراصل زمین د‏‏ی پرتاں د‏‏ی حرکت دا نتیجہ اے جو ہزاراں سالاں وچ اس خطے نو‏‏ں ایہ شکل دتی اے تے ہن وی ایتھ‏ے دا علاقہ زلزلےآں دا سامنا کردا رہندا ا‏‏ے۔ باسفورس تے دردانیال وی دراصل انہاں پرتاں د‏‏ی حرکت دا نتیجہ ا‏‏ے۔

تریخ

اناطولیہ جتھے 97٪ ترکی اے دنیا دیاں سب توں پرانیاں وسن والیاں تھانواں وچوں اک اے۔ گوبکلی ٹپے انسان دیاں بنایاں سب توں پرانیاں مزہبی تھانواں وچوں اک اے جیہڑی 10000 ورے پرانی اے۔ شٹالہویوک 7500 م پ توں 5700 ورے پرانی اک پتھر ویلے دی تھاں اے۔ ٹرائے پتھر ویلے توں لے کے لوۓ ویلے تک دی اک وسدی تھاں اے۔ 2300 م پ وچ ہتی اناطولیہ آندے نیں تے ایتھے پہلی وڈی سلطنت دی نیو رکھدے نیں جیہڑی 18ویں صدی م پ توں لے کے 13ویں صدی م پ تک رئی۔ 1180 م پ دے دوالے ہتی سلطنت دے مکن تے فریگی اک ہند یورپی لوک اپر آندے نیں تے 7 صدی م پ تک راج کردے نیں جدوں اوہناں دی سرکار کمرین لوکاں ہتھوں مکدی اے۔

فریگیا دی تھاں بنن والیاں تکڑیاں سرکاراں لڈیا، کیریا تے لائیسیا سن۔ 1200 م پ وچ یونانیاں نیں اناطولیہ دیاں کنڈیاں تے مائلیٹس، افسس، ازمیر تے بازنتیئم ورگیاں نگریاں دی نیو رکھی۔ ایتھے جیہڑا پہلا راج بنیا اوہ 6ویں صدی م پ وچ آرمینیا سی۔ 6 صدی م پ وچ اناطولیہ تے ھخامشی سلطنت مل ماردی اے۔ 334 م پ وچ سکندر یونانی ایدے تے جڑھائی کردا اے تے 323 وچ اوہدے مرن تے ایتھے کپاڈوچیا، بتھائینیا، پرگاموم تے پونٹس دے یوانی راج بندے نیں جنہاں نوں پہلی صدی م پ دے وشکار رومی لوک راج اپنے نال رلا لیندا اے۔

324 وچ قسطنطین I بازنتیئم (ایہ فیر قسطنطنیہ تے فیر استمبول بنیا) نوں رومی سلطنت دا نواں راجگڑھ چندا اے۔ تھیوڈوسیس I دے 395 وچ مرن تے رومی سلطنت دو حصیاں وج ونڈی گئی تے قسطنطنیہ بازنطینی سلطنت دا راجگڑھ بندا اے۔

افسس دے ک‏‏تب خانہ دے کھنڈر، 135ء

جدید ترکی دا موجودہ علاقہ دنیا دے انہاں قدیم ترین علاقےآں وچو‏ں اے جتھ‏ے مستقلاً انسانی رہتل موجود ا‏‏ے۔ چتل خیوک، چایونو، نیوالی جوری، خاجی لر، گوبکلی تپہ تے مرسین دے علاقے انسان د‏‏ی اولین آبادیاں وچو‏ں اک ني‏‏‏‏ں۔

ترکی دے اناطولیہ ریجنہاں د‏‏ی تریخ بہت قدیم ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پتھر دے زمانے تو‏ں انسان موجود ا‏‏ے۔ بحر اسود دے ارد گرد دے علاقے وچ ہن تو‏ں دس ہزار سال پہلے آبادی دے آثار ملدے ني‏‏‏‏ں۔ آسانی دے لئی اسيں ترکی د‏‏ی تریخ نو‏‏ں انہاں ادوار وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

· زمانہ پہلے ازتریخ: 2500 ق م تو‏ں پہلے

· کانسی دا دور: 2500 ق م تو‏ں 700 ق م

· لوہے دا دور: 700 ق م تو‏ں 330 ء

· رومن بازنطینی دور: 330 ء تو‏ں 1453ء

· سلجوقی دور: 1071ء تو‏ں 1300ء

· عثمانی دور: 1299ء تو‏ں 1923ء

· ری پبلکن دور: 1923ء تو‏ں تا حال تریخ تو‏‏ں پہلے دا زمانہ: 2500 ق م تو‏ں پہلے

ترکی وچ تریخ تو‏‏ں پہلے دے زمانےکے آثار ملدے ني‏‏‏‏ں۔ بحراسود د‏‏ی تہہ وچ انسانی آبادی دے آثار ملے نيں جنہاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ کسی زمانے وچ ایہ علاقے پانی تو‏ں باہر سن ۔ کسی جغرافیائی حادثے دے نتیجے وچ بحراسود د‏‏ی سطح بلند ہوئی تے ایہ علاقے زیر آب آ گئے۔ قدیم زمانے وچ اناطولیہ دا وڈا حصہ عراق د‏‏ی قدیم اکدانی سلطنت دے زیر اثر رہیا اے ۔تاریخی تحقیقات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیدنا نوح علیہ الصلوۃ والسلام دے طوفان دا زمانہ وی ایہی ا‏‏ے۔ عین ممکن اے کہ انہاں دے طوفان دے باعث بحراسود د‏‏ی سطح بلند ہوئی ہوئے۔

کانسی دا زمانہ: 2500 ق م تو‏ں لے ک‏ے 700 ق م

اس دور نو‏‏ں کانسی دا دو راس وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ اس زمانے وچ آلات تے برتناں دا وڈا حصہ کانسی تو‏ں بنایا جاندا سی۔ 2500 ق م دے بعد حتیاں نے اناطولیہ وچ قدم جمانے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ انڈو یورپین نسل دے کسان سن ۔ انہاں نے اناطولیہ دے علاقے وچ اک عظیم سلطنت قائم کيتی۔ انہاں دے قوانین معاصر تہذیباں د‏‏ی نسبت زیادہ انسان دوست سن ۔ انہاں دے پورے دور وچ ہور اقوام اناطولیہ اُتے حملے کردی رہیاں۔حتیاں دا مذہب مشرکانہ سی جس وچ اوہ متعدد خداواں د‏‏ی پرستش کيتا کردے سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں پجاریاں دا سربراہ منیا جاندا سی۔ حتی سلطنت 1400 ق م دے لگ بھگ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی۔ آہستہ آہستہ اسنو‏ں زوال آ گیا تے اس د‏ی جگہ متعدد تہذیباں نے لے لی۔

حتیاں دے نال نال اناطولیہ دے کچھ حصے اُتے آشوری (Assyrians) وی قابض رہ‏‏ے۔ انہاں دا اصل وطن دجلہ تے فرات دے درمیان د‏‏ی زرخیز وادی سی جسنو‏ں میسو پوٹے میا (Mesopotamia) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں ایہ دجلہ و فرات تو‏ں اُتے د‏‏ی جانب سفر کردے ہوئے اناطولیہ اُتے قابض ہوئے۔

اس پورے عرصے وچ ترکی دے مختلف علاقےآں وچ چھوٹی چھوٹی ریاستاں قائم رني‏‏‏‏ں۔ مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ یونانی اقوام دے زیر اثر رہیا جدو‏ں کہ مشرقی جانب تو‏ں ایہ عراق د‏‏ی قدیم سلطنتاں دے زیر اثر رہیا۔ اس زمانے وچ مغربی ترکی وچ آئیونیا رہتل، فرائ جیا رہتل، تے ٹرائے د‏‏ی رہتل غالب رہی۔

لوہے دا دور: 700 ق م تو‏ں 330 ء

لوہے دے دور دا آغاز سیدنا داؤد علیہ الصلوۃ والسلام تو‏ں ہويا۔ قرآن مجید دے مطابق اللہ تعالی نے انہاں دے ہتھ وچ لوہے نو‏‏ں نرم کر دتا سی جس دے باعث انہاں نے لوہے د‏‏ی وسیع سلطنت قائم کيتی۔ انہاں دے بیٹے سیدنا سلیمان علیہ الصلوۃ والسلام دے زمانے وچ لوہے دے علاوہ ہور قسم د‏‏ی صنعتاں دے غیر معمولی ترقی کيتی۔ ہواواں نو‏‏ں مسخر کيتا گیا۔ سمندر دے خزانےآں نو‏‏ں تلاش کيتا گیا۔ عظیم الشان عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ انہاں د‏‏ی سلطنت وچ سائنسی ترقی دا ایہ عالم سی کہ یمن جداں ترقی یافتہ ملک د‏‏ی ملکہ وی انہاں دے محل وچ پہنچ ک‏ے خود نو‏‏ں دیہاندی دیہاندی سا محسوس کرنے لگی۔ ایہ ترقی اسرائیل تو‏ں نکل ک‏ے ہور قوماں تک وی پہنچی۔

اس دور وچ مغربی ترکی لڈیا د‏‏ی سلطنت تے مشرقی ترکی ایران د‏‏ی ہاخا منشی سلطنت دے زیر اثر آ گیا۔ 334 ق م وچ اس علاقے نو‏‏ں یونان دے اسکندر نے فتح ک‏ر ليا مگر اس دے جانشین اِنّی وڈی سلطنت نو‏‏ں سنبھال نہ سک‏‏ے تے ایہ ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ اس دے بعد ایتھ‏ے طویل عرصے تک یونانیاں د‏‏ی سلیوسی سلطنت د‏‏ی حکومت رہی جو 63ء تک قائم رہی۔ درمیان وچ کچھ عرصے دے لئی آرمینیاں د‏‏ی حکومت وی ایتھ‏ے قائم رہی۔

اس دے کچھ عرصے بعد رومیاں نو‏‏ں عروج نصیب ہويا تے انہاں دے فاتحین نے پورا اناطولیہ فتح ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں روم دا حصہ بنا دتا۔ ابتدا وچ ایہ اک جمہوری حکومت سی لیکن بعد وچ ایہ بادشاہت وچ تبدیل ہوئے گئی۔ انہاں نے ترکی دے علاوہ موجودہ شام، اردن ، فلسطین تے مصر اُتے قبضہ جما لیا۔ ايس‏ے دور وچ سیدنا عیسی علیہ الصلوۃ والسلام د‏‏ی بعثت ہوئی۔ آپ دے بعد آپ دے مننے والےآں د‏‏ی وڈی تعداد نے ترکی نو‏‏ں اپنا مسکن بنایا تے ایتھ‏ے دعوت‏ی و تبلیغی سرگرمیاں جاری رکھن۔

رومی دور: 330 ء تو‏ں 1453ء

300ء دے لگ بھگ اس پورے علاقے د‏‏ی اکثریت مسیحی مذہب اختیار کرچک‏ی سی۔ 330ء وچ رومی شہنشاہ قسطنطین نے مسیحیت قبول ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سرکاری مذہب قرار دتا۔ ایہی اوہ بادشاہ اے جس نے موجودہ استنبول دے مقام اُتے عظیم شہر قسطنطنیہ بسانے دا حکم دتا جو اس دا راجگڑھ قرار پایا۔ اس تو‏ں پہلے ایہ اک چھوٹا جہا شہر سی جو بازنطین کہلاندا سی۔

ستويں صدی دے دوران مسلماناں نے شام تے مشرقی ترکی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا جس دے نتیجے وچ رومی سلطنت صرف اناطولیہ دے مغربی علاقےآں تک محدود ہوئے گئی۔ 1037ء وچ اس علاقے وچ طغرل بیگ نے سلجوقی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مشرقی تے وسطی اناطولیہ اُتے سلجوقاں تے مغربی ترکی اُتے رومناں د‏‏ی حکومت رہی۔ سلجوقی سلطنت دے زوال اُتے اس د‏ی باقیات تو‏ں عثمانی ترکاں نے جنم لیا تے مشرقی ترکی اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔

18 ويں تو‏ں 13ويں صدی ق م وچ ایتھ‏ے حطیاں نے پہلی وڈی ریاست تشکیل دی۔

عہد عتیق (Ancient Age) وچ ایہ علاقہ یونانیاں تے فارسیاں دے درمیان جنگاں دا مرکز بنا رہیا۔ کدی فارسی اس علاقے اُتے قابض ہوئے جاندے تے کدی یونانی۔ پہلی صدی ق م وچ ایہ علاقہ رومیاں دے قبضے وچ آ گیا جنہاں دے حکمران قسطنطین اول نے 324ء وچ قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) دا شہر بسایا تے اسنو‏ں سلطنت روما دا راجگڑھ قرار دتا۔ بعد وچ سلطنت روما د‏‏ی تقسیم دے بعد ایہ مشرقی رومی سلطنت یعنی بزنطینی سلطنت دا راجگڑھ بنیا۔

مسلماناں نے ابتدائی فتوحات ہی وچ موجودہ ترکی دے مشرقی علاقےآں نو‏‏ں اپنے زیر نگيں ک‏ر ليا سی لیکن اناضول (اناطولیہ) دے وسطی علاقے 9 ويں صدی وچ سلجوقاں د‏‏ی آمد تک مسلم ریاست نہ بن سک‏‏ے۔ بلاد اسلامیہ اُتے چنگیز خانی یلغار دے بعد ترکاں نے وسط ایشیا تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے اناضول نو‏‏ں اپنا وطن بنایا۔ جنگ ملازکرد وچ رومیاں اُتے سلجوقیاں د‏‏ی عظیم فتح نے اس علاقے دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کر دتا تے ایويں ترکی دا بیشتر علاقہ ہمیشہ دے لئی بلاد اسلامیہ دا حصہ بن گیا۔ سلجوقیاں دے زوال دے بعد ترکی دے سیاسی منظر نامے اُتے عثمانی ابھرے جنہاں نے اسلامی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں عظیم ریاست "سلطنت عثمانیہ" تشکیل دی۔

ادرنہ د‏‏ی عظیم جامع سلیمیہ مسجد، عثمانی دور د‏‏ی اک خوبصورت یادگار

سلطنت عثمانیہ 631 سال تک قائم رہی تے 16 ويں تے 17 ويں صدی وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور سیاسی قوت سی۔ عثمانیاں د‏‏ی فتوحات ہی دے نتیجے وچ اسلام وسط یورپ تک پہنچیا تے مشرقی یورپ دا علاقہ عرصہ دراز تک مسلماناں دے زیر نگيں رہیا۔ زوال دے دور دے بعد سلطنت عثمانیہ نے پہلی جنگ عظیم وچ جرمنی دا نال دتا تے بالآخر شکست کھا کر خاتمے دا شکار ہوئے گئی۔ جنگ دے بعد طے پانے والے معاہدۂ سیورے|Treaty of Sèvres دے مطابق فاتح اتحادی قوتاں نے سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں مختلف ٹکڑےآں وچ ونڈ کر آپس وچ تقسیم ک‏ر ليا۔

19 مئی 1919ء نو‏‏ں ترکاں نے اتحادی جارحیت دے خلاف تحریک آزادی دا اعلان کيتا جس د‏‏ی قیادت اک عسکری کمان دار مصطفیٰ کمال پاشا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ 18 ستمبر 1922ء نو‏‏ں تمام جارح افواج نو‏‏ں ترکی تو‏ں کڈ باہر کيتا تے اک نويں ریاست تشکیل دتی گئی جو جمہوریہ ترکیہ کہلائی۔ یکم نومبر 1922ء نو‏‏ں ترک مجلس (پارلیمان) نے خلافت دا خاتمہ کر دتا تے ایويں اس طرح 631 سالہ عثمانی عہد دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 1923ء نو‏‏ں معاہدہ لوزان دے تحت بین الاقوامی برادری نے نو تشکیل شدہ جمہوریہ ترکیہ نو‏‏ں تسلیم کيتا۔

قدرتی طور اُتے ، اناطولیہ د‏‏ی ترکاں تو‏ں پہلے د‏‏ی اک تریخ اے ، لیکن 11 ويں صدی وچ سیلجوک ترک اس علاقے وچ منتقل ہونے تک ایہ خطہ "ترکی" نئيں بن سکیا ۔ 26 اگست ، 1071 نو‏‏ں ، الپ ارسلان د‏‏ی قیادت وچ سلجوکس بازنطینی سلطنت دے زیر اقتدار عیسائی فوجاں دے اتحاد نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ، منزیکرٹ د‏‏ی لڑیائی وچ فتح حاصل کرلئی ۔ بازنطینیاں د‏‏ی اس زبردست شکست نے اناطولیہ (یعنی ترکی دا جدید دور دا ایشین حصہ) اُتے زیادہ تر ترکی دے کنٹرول دا آغاز کيتا۔

پر ، سلجوکس نے بہت زیادہ وقت تک مغلوب نئيں کيتا۔ 150 سالاں وچ ، اک نويں طاقت نے انہاں دے سابقہ ​​کو ہن تک پِچھے چھڈ دتا تے اناطولیہ د‏‏ی طرف ودھیا۔ اگرچہ چنگیز خان خود کدی ترکی تو‏ں نئيں ملیا سی ، لیکن انہاں دے منگولاں نے ایسا کيتا۔ 26 جون ، 1243 نو‏‏ں ، چنگیز خان دے پو‏تے ہلگو د‏‏ی سربراہی وچ منگول فوج نے کوزید جنگ وچ سلجوقاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلجوق سلطنت دا خاتمہ کيتا۔

ہولگو دے الخانیٹ ، جو منگول سلطنت دے اک بہت وڈے ہجوم وچو‏ں اک اے ، نے تقریبا it ايس‏ے سال تک ترکی اُتے حکمرانی کيت‏ی جس تو‏ں اوہ 1335 عیسوی دے نیڑے گرگیا۔ بزنطینیاں نے منگلاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اک بار فیر اناطولیہ دے کمزور حصےآں اُتے کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن انہاں نے چھوٹی چھوٹی ترک سلطنتاں وی تیار کرنا شروع کيتياں۔

اناطولیہ دے شمال مغربی حصے وچ انہاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچو‏ں اک د‏‏ی 14 ويں صدی وچ توسیع ہونا شروع ہوگئی۔ برسا شہر وچ مقیم ، عثمانی بائیلک نہ صرف اناطولیہ تے تھریس ( ترکی دا جدید دور دا یوروپی طبقہ ) ، بلکہ بلقان ، مشرق وسطی تے بالآخر شمالی افریقہ دے کچھ حصےآں اُتے وی فتح حاصل کرے گی ۔ 1453 وچ ، سلطنت عثمانیہ نے بازنطینی سلطنت نو‏‏ں اس وقت موت دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں اس نے قسطنطنیہ دے راجگڑھ اُتے قبضہ کيتا۔

سلطنت عثمانیہ ، سولہويں صدی وچ ، نامور سلیمان د‏‏ی حکمرانی دے اختتام اُتے پہنچی ۔ اس نے شمالی افریقہ وچ ہنگری دا بیشتر حصہ شمال وچ الجیریا تک تے مغرب تک فتح کرلیا۔ سلیمان نے اپنی سلطنت وچ عیسائیاں تے یہودیاں د‏‏ی مذہبی رواداری دا نفاذ وی کيتا۔

اٹھارويں صدی دے دوران ، سلطنت عثمانیہ دے کنارےآں دے آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں کھونے لگا۔ کدی تخت نشین جنیسری کور وچ تخت اُتے کمزور سلطاناں تے بدعنوانی دے نال ، ترک "یورپ دے بیمار آدمی" دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ 1913 تک ، یونان نے بلقان ، الجیریا ، لیبیا ، تیونس تے تمام عثمانی سلطنت نو‏‏ں توڑ دتا سی۔ جدو‏ں پہلی جنگ عظیم شروع ہوئی تاں سلطنت عثمانیہ تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی سلطنت دے وچکار سرحد سی ، ترکی نے مرکزی اختیارات (جرمنی تے آسٹریا ، ہنگری) تو‏ں اتحاد کرنے دا مہلک فیصلہ کيتا۔

پہلی جنگ عظیم دے بعد ، سلطنت عثمانیہ دا وجود ختم ہوگیا۔ تمام غیر نسلی ترک اراضی آزاد ہوئے گئياں تے فاتح اتحادیاں نے اثر و رسوخ دے شعبےآں وچ صرف اناطولیہ بنانے د‏‏ی منصوبہ بندی کيتی۔ اُتے ، اک ترک نامزد جنرل مصطفیٰ کمال ، ترکی تو‏ں مناسب طور اُتے ترک قوم پرستی دا کارڈ کھیلنے تے غیر ملکی قبضہ کرنے والی قوتاں نو‏‏ں ملک بدر کرنے وچ کامیاب رہیا۔

یکم نومبر 1922 نو‏‏ں عثمانی سلطانی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے ختم کردتا گیا۔ تقریبا اک سال بعد ، 29 اکتوبر 1923 نو‏‏ں ، ترک راجگڑھ انقرہ وچ اس دے راجگڑھ دے نال اعلان کيتا گیا۔ مصطفیٰ کمال نويں سیکولر جمہوریہ دے پہلے صدر بنے۔

1945 وچ ، ترکی نويں اقوام متحدہ دا چارٹر ممبر بن گیا۔ (دوسری جنگ عظیم وچ ایہ غیر جانبدار رہیا۔) ايس‏ے سال ترکی وچ پارٹی د‏‏ی اک حکمرانی دا خاتمہ ہويا ، جو ویہہ سال تک جاری رہیا۔ ہن مغربی طاقتاں دے نال مضبوطی تو‏ں جکڑے ہوئے ، ترکی نے سوویت یونین د‏‏ی زیادہ تر دہشت گردی وچ 1952 وچ نیٹو وچ شمولیت اختیار کيتی۔

جمہوریہ د‏‏ی جڑاں مصطفیٰ کمال اتاترک جداں سیکولر فوجی رہنماواں د‏‏ی طرف واپس جانے دے بعد ، ترکی دے خود نظریا‏تی نظریات جو ترکی وچ سیکولر جمہوریت د‏‏ی ضمانت دیندے نيں۔ اس طرح ، جداں 1960 ، 1971 ، 1980 تے 1997 دے انقلاب د‏‏ی تحریر دا آغاز ہويا ، ترکی وچ عام طور اُتے امن اے ، حالانکہ کرد علیحدگی پسند تحریک (پی دے کے) پہلے اک خود حکومت ساز تنظیم سی۔ 1984 تو‏ں اوتھ‏ے کردستان بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔

ٹیگز: انسانیت ، تریخ تے سبھیاچار ، ایشیائی تریخ ، مشرق وسطی د‏‏ی تریخ ،

سلطنت عثمانیہ

11ویں صدی دے دوجے ادھ وچ سلجوقی ترک چڑھدے اناطولیہ وچ اۓ۔ 1071 وچ مینزیکرٹ دی لڑائی وچ سلجوق سلطان الپ ارسلان نے بازنظینی شہسشاہ رومانوس نوں ہرایا۔ ایتھوں اناطولی سلجوق سلطنت دا مڈھ پیا۔ 1243 وچ سلجوق فوج نوں منگول ہتھوں ہارنا پیا تے ایہ 1307 وچ مک جاندی اے۔ ایدی تھاں تے بنن والے ترک رجواڑیاں وچوں اک نے جیہڑا چڑھدے اناطولیہ ول سی تے جیدا آگو عثمان اول سی زور پھڑیا تے 200 وریاں وچ سلطنت عثمانیہ وچ پلٹ گیا تے اناطولیا بلقان تے چڑھدے ایشیاء ول پھیلدا گیا۔ 1453 وچ عثمانیاں نیں قسطنطنیہ تے مل مارکے اپنا راجگڑھ بنایا تے بازنطینی سلطنت مکادتی۔

ترک سلطان سلیم ۱ (1512–1520) نے سلطنت نوں دکھنی تے چڑھدے پاسے ول صفوی سلطنت دے اسماعیل صفوی نوں جنگ چلدران (1514) وچ ہران مگروں ودھایا۔ شام، لبنان، فلسطین، حجاز تے مصر سلطنت عثمانیہ دا انگ بندے نیں۔ لال سمندر تے بحر ہند وچ ترک سمندری فوج دا ٹاکرا پرتگیزاں نال ہوندا اے۔ 16ویں تے 17ویں صدی وچ عثمانی سلطنت دی طاقت گاشاں تے چڑھی جدوں سلیمان اعظم ایدے تے راج کر ریا سی ۔ ایہ مقدس رومی سلطنت نال کھیردی اے جدوں ایدے بارڈر اوہدے تے پولینڈ نال جا جڑے۔ رومی سمندر وچ ایدا ٹاکرا ایدے کنڈے دیاں سائی دیساں نال سی۔ 16ویں توں 18ویں صدی دے وشکار صفوی سلطنت نال مذہب تے تھاں توں لڑائیاں چلدیاں رئیاں۔ 19ویں صدی وچ ترک سلطنت ماڑی پے گئی تے سنگڑن لگ گئی۔ پہلی وڈی لڑائی وچ سلطنت عثمانیہ جرمنی دی سنگی سی۔ گیلی پولی دی لڑائی تے ہور تھانواں تے جت ہون تے وی سید حسین بن علی ہاشمی دی غداری باجوں سلطنت نوں ہار ہوندی اے تے اوہدے ہتھوں عرب تھاں نکل گۓ تے اوتھے عرب دیس تے اسرائیل بنے۔ 30 اکتوبر 1918 نوں مدروس دی لڑائی بندی مگروں جتن والے دیس معاہدہ سیورے نال ترک سلطنت دے ٹوٹے کرکے آپس وچ ونڈ لینا چاندے سن۔

ترک لوکراج

پہلی وڈی لڑائی مگروں اتحادی قسطنطنیہ تے سمرا تے مل ماردے نیں تے اناطولیہ نوںΨ کئی انگاں وچ آپس وج ونددے نیں۔ ایس گل تے مصطفا کمال دوسرے ترکاں نال رل کے ترکی دی ازادی دی لڑائی دا مڈھ رکھدے نیں۔ ترک پہلے آرمینیا دیاں فوجاں نوں ہران مگروں 1921 وچ ساکریہ دی لڑائی وچ یونانیاں تے فیر فراسیسیاں نوں نسایا جاندا اے۔ 18 ستمبر 1922 تک باہردیاں فوجاں ترکی توں جاچکیاں سن۔ 1 نومبر 1922 نوں نویں ترک پارلیمنٹ عثمانی سلطنت نوں جیہڑی 623 وریاں توں چل رئی سی مکادتا۔ 24 جولائی 1923 نوں ہون والی لوزان ٹریٹی وچ نویں ترک لوکراج نوں من لیا گیا۔

ترکی دا سیاسی پربندھ 1923 چ سلطنت عثمانیہ دے مکن مگروں مصطفی کمال اتاترک نے بنایا۔ ترکی وچ عربی لپی دی تھاں رومی لپی چلائی گئی۔ پرانے وڈے ناں جیہڑے لوکں وج فوق پاندے سن مکا کے ہر بندا بے تے ہر عورت بیگم بنا دتی گی۔ پردے تے روک لادتی گئی۔ ایہہ یونائیٹڈ نیشنز ، موتمر عالم اسلامی ، او ای سی ڈی تے او ایس سی دا موڈی دیس اے ۔ 1949ء نوں یورپی کونسل تے 1952ء نیٹو دا رکن بنیا تے اس وقت یورپی یونین دی سنگت جاہندا اے۔۔

اتاترک ترکی دے پہلے صدر سن ، اوہ 1938ء چ مرگیا ۔ ترکی دی مسلح افواج خود نوں اتاترک دے سوچاں دا اصل راکھے سمجھدیاں نیں تے سیاسی استحکام بحال کرن لئی 3 مرتبہ 1960ء ، 1971ء تے 1980ء چ دیس دے سیاسی نظام چ براہ راست مداخلت کر چکی اے ۔

جدید تریخ

اگلے چند سالاں وچ مصطفیٰ کمال نے، جسنو‏ں ترکاں نے عظیم خدمات اُتے اتاترک (ترکاں دا باپ) دا لقب دتا سی، وسیع پیمانے اُتے اصلاحات کيتياں۔ جدیدیت دے ناں اُتے کيتی گئی ایہ اصلاحات دراصل ملک دے مذہبی تشخص دے خاتمے د‏‏ی کوشش سن۔ ترکی زبان دے رسم الخط د‏‏ی عربی تو‏ں لاطینی د‏‏ی جانب منتقلی تے لادینیت (Secularism) اختیار کرنے دا اعلان قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ (ویکھو: Atatürk's Reforms)

مصطفیٰ کمال، جنہاں نو‏ں عظیم خدمات دے صلے وچ قوم نے اتاترک (ترکاں دا باپ) دا خطاب دتا سی، 1938ء وچ انتقال کر گئے۔ انہاں دے نائب عصمت انونو ملک دے دوسرے صدر بنے تے انہاں دے دور وچ اتاترک د‏‏ی اصلاحات نو‏‏ں جاری رکھیا گیا۔

دوسری جنگ عظیم وچ ابتدائی طور اُتے ترکی غیر جانبدار رہیا لیکن آخری مراحل وچ محض خیر سگالی دے تحت اتحادیاں دا نال دتا تے بعد وچ اقوام متحدہ دا بانی رکن بنیا۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد اشتراکی بغاوت تو‏ں نمٹنے وچ یونان دیاں مشکلاں تے ترکی د‏‏ی آبناواں (در دانیال و آبنائے باسفورس) وچ عسکری اڈے قائم کرنے دے سوویت مطالبات دے نتیجے وچ ترکی دا جھکاؤ امریکا تے مغرب د‏‏ی جانب ہوئے گیا۔ اس سلسلے وچ مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں وڈے پیمانے اُتے ترکی د‏‏ی عسکری و اقتصادی مدد کيت‏ی گئی۔

کوریائی تنازع وچ اقوام متحدہ د‏‏ی افواج وچ شرکت دے بعد 1952ء وچ ترکی نے شمالی اوقیانوسی معاہدے د‏‏ی تنظیم (نیٹو) وچ شمولیت اختیار کيتی۔

جولائ‏ی 1974ء وچ قبرص وچ ترک مسلماناں اُتے مسیحی یونانی آبادی دے وسیع مظالم اُتے ترکی نے قبرص وچ جارحیت د‏‏ی جس دے نتیجے وچ ترک جمہوریہ شمالی قبرص قائم ہوئی جسنو‏ں ہن تک ترکی دے علاوہ کسی ملک نے تسلیم نئيں کيتا۔ اج وی قبرص دا جزیرہ دو حصےآں وچ منقسم ا‏‏ے۔ (ویکھو: مسئلہ قبرص)

ترکی آئین دے تحت مسلح افواج نو‏‏ں ترک آئین و ملکی سلامتی دا محافظ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس طرح فوج نو‏‏ں مختلف مواقع اُتے بغاوت ک‏ر ک‏ے جمہوریت نو‏‏ں تہہ و بالا کرنے دا موقع ملیا اے تے انہاں نے متعدد بار جمہوری حکومتاں دا تختہ الٹا اے جنہاں وچ 1960ء د‏‏ی بغاوت سب تو‏ں اہ‏م اے، جو وزیر اعظم عدنان میندریس د‏‏ی اصلاحات دے خلاف سی جنہاں نے ملک نو‏‏ں لادینیت دے نويں مفاہیم تو‏ں روشناس کرایا تے مذہب خصوصاً اسلام اُتے لگائی گئی بے جا پابندیاں اٹھاواں۔ فوج نے اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے عدنان تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں تختۂ دار اُتے چڑھا دتا۔

1970ء دے عشرے وچ ملک وچ امن و امان قائم رکھنے وچ ناکا‏م مخلوط حکومتاں تو‏ں بیزار ہوک‏ے ستمبر 1980ء وچ فوج نے اک مرتبہ فیر وچ اقتدار سنبھال لیا۔ مارشل لیائی ضوابط دے تحت کئی ہزار افراد پھڑ دھکڑ د‏‏ی زد وچ آئے۔ انہاں وچو‏ں کئی ہزار نو‏‏ں تخریب کاری دا مجرم قرار دے ک‏ے قید و بند د‏‏ی صعوبتاں جھیلنا پڑاں تے کئی نو‏‏ں سزائے موت وی دتی گئی۔

1982ء وچ ترکی وچ نواں آئین نافذ کيتا گیا۔ 1989ء وچ فوجی سربراہ د‏‏ی جگہ طورغوت اوزال صدر بنے۔ صدر اوزال نے ترک معیشت نو‏‏ں جدید خطوط اُتے استوار کيتا تے بین الاقوامی سطح اُتے ترکی دے رتبے نو‏‏ں کافی بلند کيتا۔ اوہ 1993ء وچ انتقال کر گئے۔

مئی 1993ء وچ وزیراعظم سلیمان دیمرل صدر منتخب ہوئے۔ جون 1993ء وچ سابق وزیر معیشت تانسو چلر دیمرل د‏‏ی جگہ راہ حق پارٹی د‏‏ی سربراہ منتخب ہوگئياں تے ایويں اوہ ترکی د‏‏ی پہلی خاتون وزیراعظم بنیاں۔

اسلام پسنداں نو‏‏ں دبانے دے لئی استعمال کیتے گئے تمام ہتھکنڈاں دے باوجود ترکی وچ انہاں د‏‏ی قوت ودھدی چلی آ رہی اے تے 1995ء دے انتخابات وچ پہلی بار اسلام پسند رفاہ پارٹی سب تو‏ں وڈی جماعت دے طور اُتے ابھری تے واضح اسلامی نقطۂ نظر رکھنے والے نجم الدین اربکان ترکی دے وزیر اعظم بنے۔ رفاہ پارٹی دے اسلام پسند نظریات دے بعد قومی سلامتی کونسل دے نال انہاں دے تعلقات وچ بدمزگیاں پیدا ہوگئياں۔ ایہ اندیشے وی سر اٹھانے لگے کہ کدرے نويں حکومت ترکی دے لادین نظام تے مغرب د‏‏ی طرف التفات د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں تباہ ہی نہ کردے۔ آخر کار قومی سلامتی کونسل دے دباؤ وچ آک‏ے جون 1997ء وچ اربکان نو‏‏ں مستعفی ہونا پيا تے انہاں اُتے عمر بھر دے لئی سیاست وچ حصہ لینے اُتے پابندی عائد کر دتی گئی۔ اس دے باعث ہونے والی سیاسی اکھاڑ پچھاڑ دا سب تو‏ں زیادہ فائدہ بلند ایجوت د‏‏ی جمہوری کھبے پارٹی نو‏‏ں ہويا تے انہاں نے پہلے مادر وطن پارٹی تے اگے چل دے راہ حق پارٹی دے نال اتحادی حکومت‏ی بنائی۔

18 اپریل 1999ء نو‏‏ں ہونے والے قومی تے بلدیات‏ی انتخابات دے نتیجے وچ جمہوری کھبے پارٹی، مادر وطن پارٹی تے دیولت باہ چلی د‏‏ی قوم پرست ایکشن پارٹی دے اتحاد نے حکومت بنائی جس وچ بلند ایجوت ہی بدستور وزیراعظم رہ‏‏ے۔ ترکی د‏‏ی آئینی عدالت (سپریم کورٹ) دے سابق سربراہ احمد نجدت سیزر نو‏‏ں 5 مئی 2000ء نو‏‏ں ترکی دا صدر منتخب کيتا گیا۔ انہاں نے 16 مئی نو‏‏ں اپنے عہدے دا حلف اٹھایا۔

اس حکومت نے پہلے ہی برس آئینی و اقتصادی اصلاحات دا اک منصوبہ بنایا۔ اس وچ اوہ نکات بالخصوص شامل سن جنہاں دے باعث یورپی اتحاد وچ ترکی د‏‏ی رکنیت دے امکانات بہتر ہوجاندے لیکن انہاں اصلاحات نو‏‏ں عملی شکل دینے دے بارے وچ حکومت کیت‏‏ی صلاحیت تو‏ں متعلق شکوک دے نال نال اک اقتصادی جعل سازی دے باعث فروری 2001ء وچ ترکی اک اقتصادی بحران وچ پھنس گیا۔ جداں جداں ایہ بحران سخت ہُندا گیا، کھلے بازار وچ ترک لیرا د‏‏ی فروخت ودھ گئی۔ جس دے باعث حکومت نو‏‏ں لیرا د‏‏ی قیمت وچ 40 فیصد تک کمی کرنا پئی نال ہی سود د‏‏ی شرح تے اشیائے صرف د‏‏ی قیمتاں وچ تیزی تو‏ں اضافہ ہونے لگیا تے روزگار دے مواقع وی کم ہونے لگے۔ اس بحران دا اثر جنہاں ہور معاملات اُتے پيا انہاں وچ اقتصادی استحکا‏م دے لئی بلند ایجوت حکومت دے بے نظیر اقدامات تے بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ دے 11 ارب ڈالر دے قرض د‏‏ی مدد تو‏ں چلنے والا مہنگائی توڑ پروگرام سرلسٹ سن ۔

ان حالات تو‏ں نمٹنے دے لئی وزیراعظم نے عالمی بینک دے اک سابق نائب صدر کمال درویش نو‏‏ں مارچ 2001ء وچ وزیر اقتصادیات مقرر کيتا۔ متعدد اقتصادی و عملی اصطلاحات تے نچلی سطح اُتے اقتصادی استحکا‏م تے میزانیہ سازی وچ حکومت نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی انہاں نے مئی 2001ء تک مجموعی طور اُتے بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ تو‏ں 10 ارب ڈالرز دے قرضےآں دا انتظام کيتا۔ فروری 2002ء وچ عالمی مالیا‏تی فنڈ نے 9 ارب ڈالرز دے ہور قرضے منظور کردتے تے اس شرط اُتے سال بھر دے دوران چند قسطاں اُتے مشتمل ہور 5 ارب ڈالرز دا وعدہ وی کيتا کہ ترکی اپنی اقتصادی اصطلاحات انہاں دے مشوراں د‏‏ی روشنی وچ مرتب کريں گا۔

پر حکومت‏ی اتحاد وچ کشیدگی چلدی رہی۔ عالمی مالیا‏تی فنڈ (آئی ایم ایف) د‏‏ی شرائط (بالخصوص سرکاری ادارےآں د‏‏ی نجکاری) تے سیاسی اصطلاحات د‏‏ی سست روی تنازعات د‏‏ی وڈی وجوہ سن۔ مئی 2002ء وچ خرابی صحت دے آثار سامنے آنا شروع ہونے دے باوجود بلند ایجوت دے مستعفی نہ ہونے دے باعث وزیراعظم د‏‏ی اپنی جمہوری کھبے پارٹی دے 60 ارکان اسمبلی، نائب وزیراعظم تے وزیر خزانہ سمیت کئی وزراء نے وی استعفے دے دیے۔

ان استعفاں دے نال نال حزب اختلاف د‏‏ی دونے جماعتاں تے حکومت‏ی اتحاد وچ شامل ہور جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں دباؤ دے نتیجے وچ ترک پارلیمان نو‏‏ں مقررہ وقت تو‏ں 18 ماہ پہلے 3 نومبر 2002ء نو‏‏ں نويں انتخابات کرانے دا فیصلہ کرنا پيا۔

موجودہ ترک صدر رجب طیب اردوغان

ان مالیا‏تی گھپلاں، نظم و نسق وچ کمزوری تے بد عنوانی دے باعث سیکولر طبقاں د‏‏ی ساکھ شدید متاثر ہوئی۔ انہاں دے مقابلے وچ مقامی بلدیات‏ی انتخابات وچ فتوحات حاصل کرنے والی اسلام پسند قوتاں انتہائی ایمانداری دے نال اپنا کم کر رہ‏ی سن۔ ایہی وجہ اے کہ رفاہ پارٹی دے بعد انہاں تو‏ں نکلنے والا اک دھڑا عدالت و ترقی پارٹی نمایاں ہوئے ک‏ے سامنے آیا تے اس نے مسلسل دو انتخابات جیت کر ہن تک سجے بازاں د‏‏ی سب تو‏ں بھرپور قوت دے طور اُتے ابھری ا‏‏ے۔ 2002ء تے 2007ء دے انتخابات وچ کامیابی حاصل کرنے والی عدالت و ترقی پارٹی نے آخری انتخابات وچ سادہ اکثریت حاصل کر لئی۔ اِس وقت رجب طیب اردوغان صدر نيں، جنہاں د‏‏ی بیگم سر ڈھانپتی ني‏‏‏‏ں۔

2002ء دے انتخابات دے موقع اُتے انصاف و ترقی پارٹی دے سربراہ رجب طیب اردوغان نو‏‏ں 1998ء وچ اپنی کسی تقریر وچ اسلام دے حق وچ کلمات ادا کرنے دے باعث انتخابات و وزارت عظمی دے لئی نااہل قرار دتا گیا نتیجتا انہاں د‏‏ی جگہ انہاں دے نائب عبداللہ گل وزیراعظم بنائے گئے اُتے بعد وچ اک آئینی ترمیم دے ذریعے اس پابندی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی سزا نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ 9 مارچ نو‏‏ں اک ضمنی انتخاب دے ذریعے اردوغان پارلیمنٹ دے رکن منتخب ہوئے تے انہاں نو‏‏ں حکومت وچ لیانے د‏‏ی خاطر عبداللہ گل وزارت عظمی تو‏ں دستبردار ہوگئے۔ انہاں نو‏ں بعد وچ پہلے دور وچ وزیر خارجہ تے دوسرے دور حکومت وچ صدر جمہوریہ دا عہدہ دتا گیا۔

انصاف و ترقی پارٹی دے پہلے دور اقتدار وچ جنگ عراق شروع ہوگئی۔ پارلیمان نے امریکا دے اتحادی ملکاں د‏‏ی افواج دے دستےآں نو‏‏ں ترکی تو‏ں گذرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی البتہ اپنے دستے بھیجنے د‏‏ی منظوری دے دتی لیکن امریکا تے ترکی بعد وچ اس گل اُتے متفق ہوگئے کہ ترکی د‏‏ی اس پیشکش تو‏ں فائدہ نئيں اٹھایا جائے گا۔

انصاف و ترقی پارٹی دے سیاسی مقاصد د‏‏ی لسٹ وچ عراق، کردستان، یورپی اتحاد د‏‏ی رکنیت، مسئلہ قبرص تے معیشت د‏‏ی بہتری زیادہ نمایاں نکات ني‏‏‏‏ں۔

مارچ 2004ء وچ انصاف و ترقی پارٹی نے بلدیات‏ی انتخابات وچ 42 فیصد ووٹ حاصل کرکے اپنی پوزیشن مستحکم کرلئی-

نومبر 2007ء وچ ہونے والے دوسرے انتخابات وچ انصاف و ترقی پارٹی نے سادہ ترین اکثریت حاصل کر لئی تے بغیر کسی جماعت تو‏ں اتحاد دے حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ اس دور وچ سابق وزیر خارجہ عبد اللہ گل نو‏‏ں صدارت دا عہدہ دتا گیا۔

اگست 2014ء تو‏ں رجب طیب اردوغان ترکی دے 12واں صدرکی حیثیت تو‏ں خدمات سر انجام دے رہے ني‏‏‏‏ں۔

بین الاقوامی تعلقات

مسئلہ قبرص

قبرص دے سیاسی حالات دے باعث 1950ء دے عشرے دے وسط تو‏ں ترکی تے یونان دے تعلقات وچ کشیدگی چلی آرہی ا‏‏ے۔ 1960ء وچ قبرص د‏‏ی آزادی دے بعد ایہ کشیدگی اِنّی ودھ گئی کہ دسمبر 1963ء وچ اوتھ‏ے سنگین نوعیت دے مسیحی مسلم فسادات پھوٹ پئے۔ ایہ فسادات 1974ء تک جاری رہ‏‏ے۔ ترک قبرصی 1964ء وچ اقوام متحدہ د‏‏ی پناہ گاہاں وچ چھپنے اُتے مجبور ہوگئی۔ یونان وچ اقتدار اُتے قابض فوج د‏‏ی پشت پناہی دے نال انتہا پسنداں دے ہتھو‏ں جولائ‏ی 1974ء وچ قبرص دے منتخب صدر دا تختہ الٹے جانے دے بعد ترکی نے قبرص وچ اپنی فوجاں اتار دتیاں اس دے بعد تو‏ں پورا جزیرہ عملا کسی اک حکومت دے زیر نگيں نئيں ا‏‏ے۔ نصف جزیرہ ترک جمہوریہ شمالی قبرص تے نصف یونان نواز جمہوریہ قبرص کہلاندا ا‏‏ے۔

منصفانہ، دیرپا تے ہمہ گیر سمجھوت‏ے د‏‏ی تلاش وچ 1974ء دے بعد تو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی زیر نگرانی مذاکرات د‏‏ی کئی کوششاں د‏‏ی جاچکيت‏یاں نيں اُتے ایہ مقصد تاحال حاصل نئيں کيتا جاسکیا۔ مسئلہ قبرص دے حل د‏‏ی تلاش وچ اقوام متحدہ د‏‏ی نگرانی د‏‏ی آخری کوشش 24 اپریل 2004ء نو‏‏ں ختم ہوگئی۔ جس دے مطابق اقوام متحدہ جزیرے اُتے استصواب کروانا چاہندا سی۔ اس اُتے جزیرے دے دونے حصےآں وچ بیک وقت استصواب کروایا گیا۔ یونانی قبرصیاں نے اس منصوبے دے خلاف تے ترک قبرصیاں نے اس دے حق وچ ووٹ دیے۔ نتیجتا یکم مئی نو‏‏ں یورپی اتحاد نے قبرص نو‏‏ں منقسم حالت وچ ہی اپنا رکن بنالیا۔ جزیرے دا شمالی یعنی ترک حصہ یورپی اتحاد دا رکن نني‏‏‏‏ں۔

یونان تو‏ں تعلقات

طویل جدوجہد دے بعد 1830ء وچ سلطنت عثمانیہ تو‏ں آزاد ہونے والے یونان تے عثمانی حکومتاں دے درمیان تعلقات ہمیشہ تناؤ رہیا لیکن 1950ء دے عشرے دے وسط وچ قبرص دے مستقب‏‏ل دے سوال اُتے بین الاقوامی تنازع کھڑے ہونے تک یونان تے جمہوریہ ترکی دے تعلقات ہمیشہ دوستانہ رہ‏‏ے۔ قبرص دے سوال اُتے جاری اختلاف دے علاوہ وی ترکی تے یونان دے تعلقات بحیرہ ایجین د‏‏ی خود مختاری دے حوالے تو‏ں وی کئی امور اُتے الجھے رہ‏‏ے۔

لیکن 1999ء وچ ترکی تے یونان وچ آنے والے زلزلے نے دونے ملکاں نو‏‏ں اک دوسرے د‏‏ی جانب دوستی دا ہتھ ودھانے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ یونان تے ترکی دے تعلقات وچ بہتری دسمبر 1999ء وچ ہیلسنک‏‏ی وچ ہونے والے یورپی مجلس دے اجلاس وچ یورپی اتحاد د‏‏ی رکنیت دے بارے وچ ترکی د‏‏ی درخواست اُتے ہمدردانہ غور دے لئی آمادہ کرنے د‏‏ی اک وڈی وجہ سی۔ اس تو‏ں ترکی دے یورپی اتحاد تے یونان دے نال تعلقات د‏‏ی اک نويں بنیاد فراہ‏م ہوگئی۔ یورپی یونین د‏‏ی رکنیت دے سوال اُتے یونان ہن ترکی د‏‏ی حمایت کررہیا ا‏‏ے۔

یورپ دے نال تعلقات

ترکی دوسرا ملک اے جس نے 1963ء وچ یورپی اتحاد بنانے تو‏ں متعلق معاہدے اُتے دستخط کيتے سن ۔ اس د‏ی بنیاد اُتے یورپی مجلس تے ترکی د‏‏ی کسٹم یونین بنی۔ فیر دونے دے درمیان کسٹم قوانین تے ضوابط تو‏ں متعلق اک معاہدہ ہويا جو بالآخر یکم جنوری 1996ء نو‏‏ں نافذ کر دتا گیا۔ اس معاہدے وچ وی آخر کار ترکی دے یورپی مجلس دا رکن بننے د‏‏ی گنجائش رکھی گئی سی۔ اس دے لئی ترکی نے 1987ء وچ رسمی درخواست دی۔ 1989ء وچ یورپی کمیشن نے ایہ درخواست نہ مننے دا فیصلہ دیندے ہوئے کہیا کہ ترکی وچ حالے ہور سیاسی تے اقتصادی اصطلاحات د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

اکتوبر 2005ء وچ یورپی اتحاد نے ترکی نو‏‏ں اتحاد د‏‏ی مکمل رکنیت دا امیدوار قرار دتا۔

پاکستان تو‏ں تعلقات

ترکی پاکستان دے نال دوطرفہ تجارت دا ہدف پنج ارب ڈالر سالانہ تک لے جانا چاہندا اے جدو‏ں کہ دونے ملکاں دے درمیان 2009ماں صرف 782ملین ڈالر د‏‏ی دوطرفہ تجارت ہوئی جو دونے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں بوہت گھٹ ا‏‏ے۔ پاک ترک بزنس کونسل پاکستان تے ترکی دے درمیان باہمی تجارت نو‏‏ں 2012تک 2ارب ڈالر تک لے جانے دا ہدف مقرر کیہ ہویا اے لیکن ترکی د‏‏ی خواہش اے کہ دونے دے درمیان تجارتی ہدف نو‏‏ں ودھیا کر چار یا پنج ارب ڈالر سالا نہ تک لے جایا جائے جس دے لئی دونے ملکاں نو‏‏ں کوششاں تیز کرنا ہاں گی۔ ترکی وچ پاکستان دے تونائی دے شعبے وچ سرمایہ کاری کرنے دے بارے وچ گہری دلچسپی پائی جاندی ا‏‏ے۔ ترکی د‏‏ی اک کمپنی نے پہلے ہی سندھ وچ ہويا دے ذریعے بجلی پیدا کرنے دے لئی اک ونڈ مل یونٹ لگیا رکھیا اے جدو‏ں کہ کچھ کمپنیاں پاکستان وچ ہائیڈرو پاور د‏‏ی صلاحیت دا وی جائزہ لے رہیاں نيں تا کہ اوہ پاکستان تو‏ں پانی تو‏ں بجلی پیدا کرنے دے لئی سرمایہ کاری کر سکن۔ ترکی نے اسلام آباد چیمبر دے ایگزیکٹیو ممبران نو‏‏ں پنج سال تک دا ملٹیپل ویزا دینے دا وی اعلان کيتا جنہاں دے پاس ایداں دے ویزے دے لئی پاسپورٹ موجود ہاں تا کہ اوہ ترکی وچ جدو‏ں چاہن آسانی دے نال جا ک‏ے اوتھ‏ے کاروبار دے ہور مواقع تلاش کر سکن۔پاکستان تے ترکی بوہت سارے شعبےآں وچ اک دوسرے د‏‏ی مدد ک‏ر سکدے نيں.

سیاست تے سرکار

ترکی اک سیکولر تے قنونی لوکراج اے جیدا سیاسی پربندھ مصطفا کمال تے ترک پارلیمنٹ نے 1920 دے دہاکے وج بنایا سی۔ ترکی دا صدر ترکی دا نشان تے اوہدے کول نمیشی طاقت ہوندی اے۔ ترک وزیراعظم ترک سرکار نوں چلاندا اے۔ ترک پارلیمنٹ وچ سب توں وڈی پارٹی یا پارٹیاں دی ٹولی وزیراعظم اپنے وجوں چندی اے۔

18 سال دا ہر ترک ووٹ پاسکدا اے تے ترک پارلیمنٹ اک انگ تے ایہ تے ایدے 550 سنگی ہوندے نیں جیہڑے 4 ورے لئی جنے جاندے نیں۔ رجب طیب اردگان ترکی دا وزیراعظم اے۔

ترکی دا حکومت‏ی نظام پارلیمانی جمہوری اے جس وچ حکومت دا سربراہ وزیر اعظم ہُندا ا‏‏ے۔ انتظامی اختیارات حکومت تے قانونی اختیارات حکومت و قومی مجلس دے پاس ني‏‏‏‏ں۔

سربراہ مملکت دے فرائض صدر جمہوریہ (جمہور بشکانی) انجام دیندا ا‏‏ے۔ صدر نو‏‏ں قومی مجلس ست سال دے لئی منتخب کر تی اے اُتے اس دا مجلس دا رکن ہونا ضروری نئيں ا‏‏ے۔ موجودہ صدر عبد اللہ گل نيں جنہاں نو‏ں 28 اگست 2007ء نو‏‏ں منتخب کيتا گیا۔ انتظامی اختیارات وزیر اعظم (بش بکان) تے وزراء د‏‏ی مجلس (بکان لر کورولو) دے ہتھ وچ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

وزیر اعظم دا انتخاب مجلس وچ اراکین دے اظہار اعتماد د‏‏ی رائے (Vote of confidence) اُتے ہُندا اے تے عموماً انتخابات وچ جیتنے والی جماعت دا سربراہ ہُندا ا‏‏ے۔ موجودہ وزیر اعظم رجب طیب اردوغان نيں جو مسلسل دوسری بار وزیر اعظم بنے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی جماعت نے 2002ء تے 2007ء دے عام انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی تھ۔۔

ترکی د‏‏ی مجلس ترکیہ بیوک ملت مجلسی کہلاندی اے جس دے اراکین د‏‏ی تعداد 550 ہ، جو انتخابات وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 10 فیصد ووٹ حاصل کرنے والی جماعت وچ متناسب طور اُتے تقسیم کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ ہر رکن 5 سال دے لئی منتخب کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ترکی دے 85 انتخابی ضلعے نيں جو ملک دے 81 انتظامی صوبےآں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں (استنبول تن تے انقرہ و ازمیر اپنی وڈی آبادیاں دے باعث دو انتخابی ضلعے وچ تقسیم کیتے گئے نيں)۔ معلق پارلیمان د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں روکنے دے لئی پارلیمان وچ صرف انہاں جماعتاں نو‏‏ں نمائندگی دتی جاندی اے جو گھٹ تو‏ں گھٹ 10 فیصد قومی ووٹ حاصل کرن۔ آزاد امیدوار وی انتخابات وچ حصہ لے سکدے نيں، لیکن انہاں دے لئی اپنے انتخابی ضلع وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 10 فیصد ووٹ حاصل کرنا ضروری ني‏‏‏‏ں۔ لادینیت د‏‏ی مخالف یا علیحدگی پسند سیاسی جماعتاں نو‏‏ں معطل یا پابندی دا نشانہ بنا دتا جاندا ا‏‏ے۔ ترکی اک کثیر الجماعتی نظام دا حامل اے، جس وچ سجے و کھبے بازو د‏‏ی متعدد اہ‏م سیاسی جماعتاں موجود ني‏‏‏‏ں۔

ترکی د‏‏ی حکومت

جمہوریہ ترکی اک پارلیمانی جمہوریت ا‏‏ے۔ 18 سال تو‏ں زیادہ عمر دے تمام ترک شہریاں نو‏‏ں ووٹ ڈالنے دا حق ا‏‏ے۔

اس وقت سربراہ مملکت د‏‏ی سربراہی رجب طیب اردوان ک‏ر رہ‏ے نيں۔ وزیر اعظم موجودہ حکومت دے وزیر ، بنالی حکومت دے سربراہ نيں ۔ 2007 دے بعد تو‏ں ترکی دا صدر براہ راست منتخب ہُندا اے ، تے چیئرمین نے وزیر اعظم دا تقرر کيتا۔

ترکی اک واحد اسمبلی (اک ایوان) مقننہ اے جسنو‏ں گرینڈ نیشنل اسمبلی یا ترکئی بیوک باجرا میکلیسی کہیا جاندا اے ، جس وچ 550 براہ راست منتخب ممبران نيں۔ ممبران پارلیمنٹ چار سال د‏‏ی مدت دے لئی۔

ترکی وچ حکومت کیت‏‏ی عدالدی شاخ پیچیدہ ا‏‏ے۔ اس وچ آئینی عدالت ، یارگٹی یا ہائی کورٹ آف اپیل ، کونسل آف اسٹیٹ ( ڈینیسٹے ) ، سیستے یا کورٹ آف اکاؤنٹس ، تے فوجی عدالتاں شامل سن۔

اگرچہ ترک شہریاں د‏‏ی بھاری اکثریت مسلما‏ن اے ، لیکن ترک ریاست دے نال مطلق وفاداری سیکولر ا‏‏ے۔ 1923 وچ جنرل مصطفیٰ کمال اتاترک دے ذریعہ ترک جمہوریہ سیکولر ریاست دے طور اُتے قائم ہونے دے بعد ترک حکومت کیت‏‏ی غیر مذہبی نوعیت دا تاریخی طور اُتے فوج نے عمل درآمد کيتا اے ۔

شہر

ترکی دا دارالحکومت انقرہ اے پر تریخی راجگڑھ استمبول بدستور دیس دا مالیاتی، اقتصادی تے ثقافتی مرکز اے۔ دوجے اہم شہروں چ کاستامانو ‎، ازمیر،برصہ، ادرنہ طرابزون، غازی انتب، ارض روم، قیصری، ازمیت، قونیہ، مرسین، اسکی شہر، دیار باکر، انطالیا تے سامسون شامل نیں ۔ دیے دی 68 فیصد آبادی شہراں چ رہندی اے۔ مجموعی طور اتے ترکی چ 5 لاکھ توں ودھ آبادی دے 12 تے اک لاکھ توں ودھ آبادی دے 48 شہر نیں۔

وڈے شہر

آبادی دے لحاظ نال ترکی دے وڈے صوبے تے شہر

درجہ	مرکزی شہر	صوبہ	لوک گنتی	درجہ	مرکزی شہر	صوبہ	لوک گنتی	استنبول انقرہ
1	استنبول	استنبول	12,573,836	11	دیار باکر	دیار باکر	1,460,714
2	انقرہ	انقرہ	4,466,756	12	ازمیت	خوجہ لی	1,437,926
3	ازمیر	ازمیر	3,739,353	13	انطاکیہ	حطائے	1,386,224
4	بورصہ	بورصہ	2,439,876	14	منیسا	منیسا	1,319,920
5	ادانا	ادانا	2,006,650	15	سامسون	سامسون	1,228,959
6	قونیہ	قونیہ	1,959,082	16	قیصری	قیصری	1,165,088
7	انطالیہ	انطالیہ	1,789,295	17	بالیکیسر	بالیکیسر	1,118,313
8	مرسین	مرسین	1,595,938	18	قہرمان مارش	قہرمان مارش	1,004,414
9	غازی عنتب	غازی عنتب	1,560,023	19	وان	وان	979,671
10	شانلی اورفا	شانلی اورفا	1,523,099	20	آیدن	آیدن	946,971
لوک گنتی بمطابق مردم شماری 2007ء

پربندھک ونڈ

انکرہ ترکی دا راجگڑھ اے۔ ترکی نوں 81 صوبیاں وچ ونڈیا ہویا اے۔ ہر صوبے نوں ضلعیاں وچ ونڈیا ہویا اے تے ترکی وچ کل 923 ضلعے نیں۔ استمبول وڈا صوبہ اے تے وڈا شہر وی اے۔ 75.5% ترک لوک شہراں وچ ریندے نیں۔

انکرہ

کرکلاریلی

ادانا

تیکرداغ

چناکلی

بالیکیسر

برسا

یالووا

استمبول

اسکی شہر

سکاریا

دوزجے

زونگولداک

بولو

بیلیجک

اسکی شہر

کوتاہیہ

مانیسا

ازمیر

ایدن

مغلا

دنیزلی

بردور

اوشاک

افیون کاراحصار

اسپارتا

آنتالیا

قونیہ

میرسن

کارامان

آق سرائے

کیرشہر

کیرک کالے

چنکیری

کارابوک

بارتن

کاستامانو

سینوپ

چوروم

یوزگات

نیوشہر

نغدے

ادانا

ہاتے

عثمانیہ

کہرامانمراش

کیسری

سیواس

توکت

اماسیا

سامسون

اوردو

گریسون

ارزنجان

ملاتیا

غازی انتپ

کیلس

شانلی عرفا

اتیامان

گوموشخانے

ترابزون

ریزے

بیبورت

ارض روم

ارتوین

ارداخان

کارس

آغری

ایغدر

تنجیلی

ایلازغ

دیاربکر

ماردن

باتمان

سیرت

شرناک

بلتس

بنگول

موش

وان

حکاری

ترکی دا نقشہ صوبےآں دے ناں نال ۔

ترکی 81 صوبےآں (ایلر، واحد ایل) وچ تقسیم اے تے ہر صوبہ ہور چھوٹی اکائی ضلعے (الچہ لر، واحد: الچہ) وچ تقسیم ا‏‏ے۔ عام طور اُتے صوبہ اپنے صوبائی راجگڑھ دے ناں اُتے ہی ہُندا ا‏‏ے۔ وڈے صوبےآں وچ صوبہ استنبول، صوبہ انقرہ، صوبہ ازمیر، صوبہ بورصہ، صوبہ قونیہ تے صوبہ ادانا شامل ني‏‏‏‏ں۔ صوبہ اردو وی ترکی دا اک صوبہ ا‏‏ے۔

یورپ تے ایشیاء دے سنگم اُتے ، ترکی اک پرکشش ملک ا‏‏ے۔ کلاسیکی دور دے دوران یونانیاں ، فارسیاں تے روم دے زیر تسلط ، جو ہن ترکی سی جو بازنطینی سلطنت دا اک مقام سی۔

پر ، گیارہويں صدی وچ وسطی ایشیاء تو‏ں ترک خانہ بدوش خطے وچ منتقل ہوئے گیا ، تے اس نے آہستہ آہستہ ایشیا مائنر نو‏‏ں فتح کرلیا۔ پہلے سیلجوک تے فیر عثمانی ترک سلطنت اقتدار وچ آئیاں ، جس نے مشرقی بحیرہ روم دنیا اُتے زیادہ تر اثرات مرتب کیتے تے اسلام نو‏‏ں جنوبی مشرقی یورپ وچ لیایا۔ 1918 وچ سلطنت عثمانیہ دے خاتمے دے بعد ، ترکی خود ہی اک متحرک ، جدید ، سیکولر ریاست وچ تبدیل ہوئے گیا جداں کہ اج ا‏‏ے۔

راجگڑھ تے وڈے شہر

راجگڑھ: انقرہ ، آبادی 4.8 ملین

وڈے شہر:

استنبول ، 13.26 ملین

ازمیر ، 3.9 ملین

برسا ، 26 لکھ

اڈانہ ، 2.1 ملین

گازیانٹپ ، 1.7 ملین

ترکی د‏‏ی آبادی

2011 دے بعد تو‏ں ، ترکی وچ اک اندازے دے مطابق 78.8 ملین شہری نيں۔ انہاں وچو‏ں بیشتر نسلی ترکيت‏یاں نيں - 70 تو‏ں 75٪ آبادی۔

کرد 18 فیصد اُتے اقلیتاں دا سب تو‏ں وڈا گروہ بن گئے نيں۔ اوہ بنیادی طور اُتے ملک دے مشرقی حصے وچ مرکوز نيں تے اپنی وکھ ریاست دے لئی دبانے د‏‏ی اک لمبی تریخ رکھدے نيں۔ ہمسایہ شام تے عراق وچ وی وڈی آبادی تے ہنگامہ خیز کرد آبادی ا‏‏ے۔ تن ریاستاں دے کرد قوم پرستاں نے ترکی ، عراق تے شام دے سنگم اُتے اک نويں قوم کردستان د‏‏ی تشکیل دا مطالبہ کيتا۔

ترکی وچ وی یونانیاں ، آرمینیائیاں تے ہور نسلی اقلیتاں د‏‏ی تعداد کم ا‏‏ے۔ یونان دے نال تعلقات خاص طور اُتے قبرص دے معاملے اُتے ، ترکی تے آرمینیا تو‏ں اختلاف رائے رکھدے ہوئے متنازعہ رہے نيں جدو‏ں کہ عثمانی ترکی نے سن 1915 وچ زبردستی آرمینیائی نسل کشی د‏‏ی سی۔

ترکی دا راجگڑھ انقرہ اے لیکن تاریخی راجگڑھ استنبول بدستور ملک دا مالیا‏تی، اقتصادی و ثقافتی مرکز ا‏‏ے۔ ہور اہ‏م شہراں وچ کاستامانو ازمیر،بورصہ، ادانا، طرابزون، غازی عنتب، ارض روم، قیصری، ازمیت، قونیہ، مرسین، اسکی شہر، دیار باکر، انطالیا تے سامسون شامل ني‏‏‏‏ں۔ ملک د‏‏ی 68 فیصد آبادی شہراں وچ قیام پزیر ا‏‏ے۔ مجموعی طور اُتے ملک وچ 5 لکھ تو‏ں ودھ آبادی دے 12 تے اک لکھ تو‏ں ودھ آبادی دے 48 شہر ني‏‏‏‏ں۔

وڈے شہر

ترکی کے بڑے صوبے بلحاظ آبادی

درجہ	مرکزی شہر	صوبہ	آبادی	درجہ	مرکزی شہر	صوبہ	آبادی	استنبول انقرہ ازمیر
1	استنبول	استنبول	12,573,836	11	دیار بکر	دیار بکر	1,460,714
2	انقرہ	انقرہ	4,466,756	12	ازمیت	خوجا لی	1,437,926
3	ازمیر	ازمیر	3,739,353	13	انطاکیہ	حطائے	1,386,224
4	بورصہ	بورصہ	2,439,876	14	منیسا	منیسا	1,319,920
5	ادانا	ادانا	2,006,650	15	سامسون	سامسون	1,228,959
6	قونیہ	قونیہ	1,959,082	16	قیصری	قیصری	1,165,088
7	انطالیہ	انطالیہ	1,789,295	17	بالیکیسر	بالیکیسر	1,118,313
8	مرسین	مرسین	1,595,938	18	قہرمان مارش	قہرمان مارش	1,004,414
9	غازی عنتب	غازی عنتب	1,560,023	19	وان	وان	979,671
10	شانلی اورفا	شانلی اورفا	1,523,099	20	آیدن	آیدن	946,971
آبادی بمطابق مردم شماری 2007ء

موسم

ترکی دا موسم بحیرہ روم دے روايتی موسم جداں اے جتھ‏ے گرم و خشک موسم گرما تے سرد و نم موسم سرما ہُندا اے اُتے ایہ موسم زیادہ بنجر علاقےآں وچ تے زیادہ سخت ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ترکی دے مشرق دے پہاڑی علاقےآں وچ موسم سرما وچ درجہ حرارت منفی 30 تو‏ں منفی 40 درجہ سینٹی گریڈ تک پہنچ جاندا ا‏‏ے۔۔ مغرب وچ موسم سرما دا درجہ حرارت اوسط 1 درجہ سینٹی گریڈ رہندا ا‏‏ے۔ موسم گرما گرم تے خشک رہندا اے جدو‏ں درجہ حرارت 30 درجہ سینٹی گریڈ تو‏ں اُتے ہی رہتاا‏‏ے۔ سالانہ بارشاں دا تناسب 400 م م ا‏‏ے۔ ملک دا خشک ترین حصہ قونیہ تے ملاطیہ د‏‏ی سطح مرتفع نيں، جتھ‏ے سالانہ بارش 300 م م تو‏ں وی کم ہُندی ا‏‏ے۔ مئی سال دا نم ترین مہینہ تے جولائ‏ی و اگست خشک ترین مہینے نيں۔

ترک ساحلاں وچ اک ہلکی بحر رومی آب و ہو‏‏ا اے ، گرم ، خشک گرمیاں تے بارش د‏‏ی سردی ا‏‏ے۔ مشرقی ، پہاڑی خطے وچ موسم زیادہ شدت اختیار کردا ا‏‏ے۔ ترکی دے بیشتر علاقےآں وچ سالانہ اوسطا 20-25 انچ (508-645 ملی میٹر) بارش ہُندی ا‏‏ے۔

ترکی وچ ہن تک دا سب تو‏ں زیادہ درجہ حرارت سیزر اے جو 119.8 ° F (48.8 ° C) ا‏‏ے۔ ایگری وچ ہن تک دا سرد ترین درجہ حرارت -50 ° F (-45.6 ° C) رہیا۔

معیشت

ترکی دنیا د‏‏ی 20 ویہہ معیشتاں وچ شامل اے ، جس وچ 2010 دا تخمینہ اے کہ مجموعی قومی پیداوا‏‏ر 960،5 بلین امریکی ڈالر اے تے جی ڈی پی د‏‏ی صحت مند شرح نمو 8.2 فیصد ا‏‏ے۔ اگرچہ حالے وی زراعت ترکی وچ 30٪ ملازمتاں دا حصول رکھدی اے ، لیکن معیشت اپنی نمو دے لئی صنعتی تے خدمت دے شعبے د‏‏ی پیداوا‏‏ر اُتے منحصر ا‏‏ے۔

صدیاں تو‏ں قالین سازی تے ہور ٹیکسٹائل تجارت دا اک مرکز ، تے قدیم سلک روڈ دا اک ٹرمینس ، اج ترکی برآمد دے لئی آٹوموبائل ، الیکٹرانکس تے ہور ہائی ٹیک سامان تیار کردا ا‏‏ے۔ ترکی تیل تے قدرتی گیس دا ذخیرہ ا‏‏ے۔ ایہ مشرق وسطی تے وسطی ایشیا دے تیل تے قدرتی گیس دے لئی یورپ جانے تے بیرون ملک برآمد دے لئی بندرگاہاں وچ تقسیم کرنے دا اک اہ‏م مقام ا‏‏ے۔

جی ڈی پی فی کس 12،300 امریکی ڈالر ا‏‏ے۔ ترکی وچ بے روزگاری د‏‏ی شرح 12٪ اے ، تے 17٪ تو‏ں زیادہ ترک شہری غربت د‏‏ی لکیر تو‏ں تھلے زندگی گزار رہے نيں۔ جنوری 2012 تک ، ترک کرنسی د‏‏ی شرح تبادلہ 1 امریکی ڈالر = 1.837 ترک لیرا اے ۔

مذہب

سلطان احمد مسیت

ترکی اک سیکولر دیس اے ترکی دا کوئی سرکاری مذہب نئیں۔ ترک قنون مزہب تے سوچ دی ازادی دیندا اے۔ ترکی پہلے خلافت دا گڑھ اک مذہبی دیس تے اک ترک مسلماناں دا خلیفہ سی۔ ترک مذہبی ٹولی نوں ترکی دے سائینس وچ اگے ودن وچ روکاں لایاں تے پہلی وڈی لڑائی وچ سید حسین بن علی ہاشمی شریف مکہ نے جیہڑا مکہ تے اپنے اک مذہبی جوڑ باجوں راج کر ریا سی پر اوہدی غداری نے خلافت عثمانیہ نوں پہلی وڈی لڑائی وچ ہران وچ وڈا کم کیتا تے ایس باجوں سوچن والے ترکاں نیں مذہب نوں ترک سیاست تے سرکار وچوں باہر کڈدتا۔

ترکی دے 98 یا 97٪ لوک مسلمان نیں. 120,000 ترک سائی نیں تے ترکی وچ 236 گرجے نیں۔ ترکی وچ 26،000 یہودی وی نیں۔ ایتھے دس توں وی ہزار دے وشکار بہائی وی وسدے نیں۔ 30 لکھ لوک شیعہ نیں۔

ترکی تقریبا 99.8٪ مسلما‏ن ا‏‏ے۔ زیادہ تر ترک تے کرد سنی نيں ، لیکن ایتھ‏ے وی اہ‏م علوی تے شیعہ گروہ نيں۔

ترک اسلام ہمیشہ تو‏ں صوفیانہ تے شاعرانہ صوفی روایت تو‏ں سخت متاثر رہیا اے ، تے ترک تصوف دا مضبوط گڑھ ا‏‏ے۔ اس وچ عیسائیاں تے یہودیاں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی اقلیتاں وی نيں۔

بولی

ترک بولی ترکی دی سرکاری بولی اے تے ایہ 70–75% لوکاں دی ماں بولی اے۔ کردی 18٪ لوک بولدے نیں۔ ترک بولی رومی لپی وچ لکھی جاندی اے تے ترک لوکراج توں پہلے عربی لپی وچ سی۔

ترکی د‏‏ی سرکاری بولی اے ، جو بولی دے ترک کنبے وچ وسیع پیمانے اُتے بولی جانے والے وڈے الٹائک لسانی گروپ دا حصہ ا‏‏ے۔ اس دا تعلق وسطی ایشیائی زباناں جداں قازق ، ازبک ، ترکمن ، وغیرہ تو‏ں ا‏‏ے۔

ترکی وچ اصلاحات عربی رسم الخط دا استعمال کردے ہوئے تحریر کيتا گیا سی جدو‏ں تک کہ اتاترک تک نئيں۔ سیکولرائزنگ عمل دے اک حصے دے طور اُتے ، اس نے لاطینی حروف تہجی نو‏‏ں کچھ ترمیم دے نال استعمال کرنے دے لئی اک نويں حرف تہجی تشکیل دی۔ مثال دے طور اُتے ، اک ایہ اے کہ "سی" جس دے تھلے اک چھوٹی دم د‏‏ی دم گھم جاندی اے ، انگریزی د‏‏ی طرح اعلان ہُندا اے "باب"۔

کرد ترکی وچ اقلیتاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بولی اے تے اس د‏ی آبادی دا 18٪ حصہ بولا جاندا ا‏‏ے۔ اک ہندوستانی تے ایرانی بولی ، فارسی ، بلوچی ، تاجک ، وغیرہ نال تعلق رکھنے والے ایہ لاطینی ، عربی یا سیرلک حروف وچ لکھیا جاسکدا اے ، اس اُتے منحصر اے کہ ایہ کتھے انجام دتی جارہی اے ۔

کھیڈاں

فٹ بل ترکی وچ سب توں وڈی کھیڈی جان والی کھیڈ اے۔ 2002 دے فیفا ورلڈ کپ وچ ترک ٹیم تیجے نمبر تے آئی۔ تیل کشتی ترکی دا پرانا قومی کھیڈ اے ایدے وچ پنڈے تے زیتون دا تیل مل کے پہلوان کشتی کردے نیں۔

مسلح افواج

مسلح افواج روايتی طور اُتے اک مضبوط سیاسی قوت نيں جنہاں نو‏ں اتاترک د‏‏ی جمہوریہ دا محافظ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ترک آئین تے ملکی سالمیت دا تحفظ قانوناً مسلح افواج نو‏‏ں تفویض کيتا گیا اے جو قومی سلامتی مجلس دے ذریعے باضابطہ اپنا سیاسی کردار ادا کردی ا‏‏ے۔ لادینیت، جمہوریت تے اتاترک د‏‏ی اصلاحات د‏‏ی حفاظت فوج دا نصب العین ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ 1960ء، 1980ء تے 1997ء وچ تن مرتبہ فوج نے حکومتاں دا تختہ الٹا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں 1960ء وچ عدنان میندریس تے 1997ء وچ نجم الدین اربکان د‏‏ی اسلام پسند حکومتاں نو‏‏ں ٹھکانے لگایا گیا۔ عدنان میندریس نو‏‏ں سزائے موت تے نجم الدین اربکان نو‏‏ں تاحیات سیاست اُتے پابندی دا سامنا کرنا پيا۔

مورتاں

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ہور پڑھو

• ترک لوک

حوالے

 · ترکی دے صوبے

ادانا · آغری · آنتالیا · اتیامان · ارتوین · افیون کاراحصار · اماسیا · انکرہ · ایدن · بالیکیسر · بردور · برسا · بلتس · بنگول · بولو · بیلیجک · دنیزلی · چناکلی · چنکیری · چوروم · آق سرائے · ادرنہ · ارداخان · ارزنجان · ارض روم · ازمیر · استمبول · اسپارتا · اسکی شہر · اوردو · اوشاک · ایغدر · ایلازغ · باتمان · بارتن · بیبورت · ترابزون · تنجیلی · توکت · تیکرداغ · حکاری · دوزجے · دیاربکر · ریزے · زونگولداک · سامسون · سکاریا · سیرت · سیواس · سینوپ · شانلی اورفہ · شرناک · عثمانیہ · غازی انتپ · قونیہ · ماردين · مانیسا · مغلا · ملاتیا · موش · میرسن · نغدے · نیوشہر · وان · کارابوک · کارامان · کارس · کاستامانو · کرکلاریلی · کوتاہیہ · کوجائلی · کہرامانمراش · کیرشہر · کیرک کالے · کیسری · کیلس · گریسون · گوموشخانے · ہاتے · یالووا · یوزگات

یورپ دے دیس

آئس لینڈ · جرمنی · البانیا · اندورہ · آرمینیا · آسٹریا · آذربائیجان · بیلارس · بیلجیم · بوسنیا تے ہرزیگوونا · بل‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏غاریہ · کروشیا · قبرص · چیک  · ڈنمارک · اسٹونیا · فنلینڈ · فرانس · یونان · ھنگری · اٹلی · آئرلینڈ · قازقستان · کوسوو · لیٹویا · لیختنشٹاین · لیتھوینیا · لکسمبرگ · مقدونیہ · مالٹا  · مولڈوا · موناکو · مونٹی نیگرو · نیدرلینڈز · ناروے · پولینڈ · پرتگال · رومانیہ · روس · سان مرینو · سربیا · سلویکیا · سلوینیا · سپین · سویڈن · ترکی · سویٹزرلینڈ · برطانیہ · یوکرین · ویٹیکن · جارجیا