الپ ارسلان

الپ ارسلان
(ترکمانی وچ: Alp-Arslan)
تاریخ پیدائش	20 جنوری 1029
وفات	15 دسمبر 1072 (43 سال)  آمو دریا
وجہ وفات	تیز دار ہتھیار کا گھاؤ
مدفن	مرو
شہریت	سلجوق سلطنت
اولاد	ملک شاہ اول ،  تتش اول
والد	چغری بیگ
خاندان	سلجوق خاندان
مناصب
سلجوقی سلطنت کا سلطان
دفتر وچ ۴ ستمبر ۱۰۶۳  – ۱۵ دسمبر ۱۰۷۲
طغرل بیگ   ملک شاہ اول
ہور معلومات
پیشہ	عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	عربی

الپ ارسلان اک سلجوق سلطان سی جہڑا اپنے چاچا طغرل بیگ دے بعد تخت تے بیٹھا ،اسنے 1063ء توں 1072ء تک حکومت کیتی ۔ ایہہ بہت بہادر تے بیدار مغز بادشاہ سی ۔ مشہور مدبر نظام الملک طوسی نوں اپنے باپ چغری بیگ دی شفارش تے وزیر سلطنت مقرر کیتا ۔ اس دے دور چ سلجوق سلطنت دیاں سرحداں بہت وسیع ہوئیاں ، ہرات تے جند( ماوراءالنہر) نوں اپنی سلطنت چ شامل کیتا تے فیر فاطمی حکمران نوں شکست دے کے مکہ تے مدینہ اپنی قلمرو چ شامل کیتے ۔ اس دے نال اسلامی دنیا چ سلجوقیاں دا اثر تے اقتدار ودھ گئیا ۔ بازنطینی سلطنت نے سلجوق سلطنت تے حملہ کیتا تے الپ ارسلان نے 26 اگست 1071ء چ جنگ ملازکرد چ اوہناں نوں عبرت ناک شکست دتی تے قیصر روم رومانوس VI نوں گرفتار کرلئیا ۔ قیصر روم نے نا صرف تاوان جنگ دتا بلکہ خراج دین تے وی رضامند ہوئیا تے اپنی دھی دا ویاہ سلطان دے پتر نال کردتا ۔ آرمینیا تے جارجیا (گرجستان) دے علاقے وی سلجوق سلطنت دے حوالے کردتے ۔ خوازمی ترکاں دے خلاف مہم چ قیدی بنا کے لئیائے گئے خوازمی گورنر یوسف الخوارزمی دی تلوار نا ل شدید زخمی ہوئیا تے 4 دن بعد 25 نومبر 1072ء چ صرف 42 سال دی عمر چ انتقال کرگئيا ۔ الپ ارسلان نوں مرو چ اسدے والد چغری بیگ دی قبر دے برابر دفن کردتا گئیا ۔

سلجوقیاں دا ظہور تے عروج اسلام د‏‏ی تریخ دا اک درخشاں باب ا‏‏ے۔ اوہ صفحۂ تریخ اُتے اس وقت نمودار ہوئے جدو‏ں خلافتِ عباسیہ دے شجرِ اقبال نو‏‏ں گھن لگ چکيا سی۔

سلجوقی خلفائے عباسیہ دے پشتیبان بن گئے۔ انہاں نے نہ صرف عباسی خلافت نو‏‏ں مٹنے تو‏ں بچا لیا بلکہ اک بار فیر دنیا وچ مسلماناں د‏‏ی عظمت و سطوت دا سکہ بٹھا دتا۔ اوہ جتھ‏ے اسلام دے بازوئے شمشیر زن ثابت ہوئے اوتھ‏ے انہاں نے رہتل و تمدن تے علم و ہنر د‏‏ی ایسی شمعاں وی روشن کيتیاں کہ سارا جہان انہاں تو‏ں منور ہوگیا۔ سلجوقی فرمانروائاں وچ سلطان طغرل بیگ، سلطان الپ ارسلان تے اس دے فرزند ملک شاہ کوتریخ وچ لازوال شہرت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں تِناں وچ الپ ارسلان نو‏‏ں ایہ خصوصیت حاصل اے کہ اس نے سلطان طغرل بیگ د‏‏ی تاسیس د‏‏ی ہوئی سلجوقی سلطنت دیاں بنیاداں اِنّی مضبوط کرداں کہ دنیا وچ صدیاں تک عہد سلاجقہ دے سیاسی تے تمدنی اثرات محسوس کیتے جاندے رہ‏‏ے۔

سلطان الپ ارسلانؒ دے خاندان دا تعلق وسط ایشیا دے غزترکاں دے اک قبیلے تو‏ں سی جو چوتھ‏ی صدی ہجری دے وسط وچ یا اس تو‏ں کچھ پہلے مشرف بہ اسلام ہوئے گیا سی۔ قبول اسلام تو‏ں پہلے وسطِ ایشیا دے ترک قبیلے عام طور اُتے خانہ بدوشاں د‏‏ی زندگی بسر کردے سن ۔ قرنِ اول تے قرنِ دوم دے مسلماناں د‏‏ی عالمگیر فتوحات دے زمانے وچ اسلامی مقبوضات د‏‏ی سرحداں ترکاں د‏‏ی بودوباش دے علاقےآں تو‏ں جاملیاں، چنانچہ مسلما‏ن تاجراں تو‏ں انہاں لوکاں دا اکثر میل جول رہنے لگا۔ انہاں دے زیر اثر ترکاں وچ آہستہ آہستہ اسلام پھیلنا شروع ہوگیا تے اوہ رہتل دے سانچے وچ ڈھلنے لگے۔ ترکاں دا جو قبیلہ اسلام قبول کردا اوہ اسلامی سلطنت د‏‏ی سرحداں اُتے بس جاندا انہاں لوکاں نو‏‏ں عام طور اُتے ترکمان کہیا جاندا سی۔ غزترکاں دے اک قبیلے نے چوتھ‏ی صدی ہجری دے وسط وچ یا اس تو‏ں کچھ پہلے اپنے وطن تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے ماوراء النہر کارخ کيتا تے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے نواحِ جند وچ اقامت اختیار کرلئی- ایتھ‏ے کچھ عرصے دے بعد ایہ قبیلہ مشرف بہ اسلام ہوئے گیا۔ اس قبیلے دا سردار سلجوق بن دقاق( یاتقاق) سی۔

ایہ سلجوق سلطان الپ ارسلان دا مورثِ اعلیٰ سی تے ايس‏ے دے ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں اس دے خاندان تے نسل نو‏‏ں سلجوقی، آلِ سلجوق، سلاجقہ یاسلاجیق کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سلجوق اک مردِ مجاہد سی۔ جدو‏ں کدی وحشی ترک اس دے علاقے د‏‏ی طرف بڑھدے اوہ انہاں دے سامنے سینہ سپر ہوجاندا تے اپنے کافر بھائی بندےآں تو‏ں لڑبھڑکر مسلماناں دے مال و جان نو‏‏ں بچا لیندا ۔

سلجوق د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹے اسرائیل (ارسلان) نے تیس بتیس برس تک ماوراء النہر دے سلجوقی ترکاں د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے انہاں لڑائیاں وچ نمایاں حصہ لیا جو سامانیاں، الک خانیاں تے غزنیاں وچ ہوئے رہیاں سن۔ ۴۱۶ھ وچ سلطان محمود غزنویؒ نے اسرائیل نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قلعہ کالنجر(ہندوستان) وچ قید کردتا۔ جتھ‏ے اس نے ست سال بعد۴۲۳ھ وچ وفات پائی۔ اس دا بیٹا قتلمش غزنویاں تو‏ں بچکيا بچاندا اپنے عزیزاں دے پاس بخارا پہنچ گیا۔ ایہی قتلمش سلاجقۂ روم دا مورثِ اعلیٰ اے جو۷۰۰ھ/۱۳۰۰ء تک ایشیائے نو‏‏ں چک دے حکمران رہے تے فیر ترکانِ عثمانی انہاں دے جانشین بنے۔

سلجوق دا دوسرا بیٹا میکائیل غالباً اس د‏ی زندگی ہی وچ کِسے جنگ وچ ماریا گیا سی مگر اپنے پِچھے طغرل بیگ تے چغری بیگ دائوددونامور بیٹے چھڈ گیا سی۔ سلجوق د‏‏ی وفات دے بعد سلجوقی دوگروہاں وچ بٹ گئے سن اک گروہ نے اسرائیل نو‏‏ں اپنا سردار بنا لیا سی تے دوسرے نے طغرل بیگ تے چغری بیگ دائود نو‏ں۔ آئندہ تیس بتیس برس جتھ‏ے اسرائیل ماوراء النہر د‏‏ی سیاست وچ سرگرمی تو‏ں حصہ لیندا رہیا اوتھ‏ے طغرل بیگ تے چغری بیگ دائود اپنے ساتھی قبیلے دے نال نواح جند وچ خاموشی تو‏ں زندگی گزاردے رہ‏‏ے۔

جدوں تک سلطان محمود غزنویؒ زندہ رہیا اس د‏ی بے پناہ فوجی قوت تے تدبر دے سامنے سلجوقیاں دے کسی گروہ نو‏‏ں سراٹھانے د‏‏ی ہمت نہ پئی ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے اسرائیل د‏‏ی گرفتاری تے قید دا کڑواگھونٹ وی طوعاً وکرہاًپی لیا لیکن جونہی سلطان محمود نے۵۲۱ھ وچ وفات پائی سلجوقیاں نے اس دے جانشین سلطان مسعود دے خلاف اپنی تک و تاز دا آغاز کردتا۔ مسعود اپنے عظیم باپ د‏‏ی خوبیاں تو‏ں عاری سی اس لئی اوہ اپنی وسیع و عریض سلطنت نو‏‏ں نہ سنبھال سکیا۔ کئی سال تک غزنویاں تے سلجوقیاں دے وچکار لڑائیاں ہُندی رہیاں، کدی غزنویاں نو‏‏ں ہزیمت ہوئی تے کدی سلجوقیاں نو‏ں۔

بالآخر ۵۳۱ھ وچ طغرل بیگ تے چغری بیگ دائود نے سرخس تے مرو دے درمیان اک خونریز جنگ وچ مسعود غزنوی نو‏‏ں فیصلہ کن شکست دتی۔ اس دے نتیجہ وچ غزنوی سلطنت اپنے مشرقی علاقےآں( غزنی پنجاب وغیرہ) وچ سمٹ کررہ گئی تے سلجوقی خراسان د‏‏ی قسمت دے مالک بن گئے۔

خراسان د‏‏ی فتح دے بعد سلجوقیاں د‏‏ی جہانبانی تے کشور کشائی دا دور شروع ہوگیا تے انہاں دے تمام گروہاں نے طغرل نو‏‏ں اپنا سربراہ یابادشاہ تسلیم کرلیا۔ اس نے اک طرف تاں ترکستان تے ماوراء النہر دے حکمراناں نو‏‏ں فتح نامے لکھے تے دوسری طرف سفیر ابو اسحاق فقاعی دے ہتھ خلیفہ بغداد القائم بامراللہ د‏‏ی خدمت وچ اک عرضداشت بھیجی جس وچ اسنو‏ں اپنی فتح د‏‏ی خبردی تے نال ہی خراسان د‏‏ی سند حکومت عطا کرنے د‏‏ی استدعا کيتی۔ خلیفہ نے ایہ عرضد اشت ملنے اُتے خوشی دا اظہار کيتا تے طغرل نو‏‏ں نہ صرف سند حکومت عطا کيتی بلکہ’’ رکن الدین‘‘ دا خطاب وی مرحمت فرمایا۔ طغرل تے چغری بیگ دائود دونے بھائیاں وچ کمال درجے دا اتحاد سی تے دونے اک دوسرے دے دست و بازو سن ۔ چھوٹا بھائی چغری بیگ دائود زندگی بھر وڈے بھائی طغرل دا مطیع تے فرمانبردار رہیا۔ طغرل نے اسنو‏ں خراسان دے بالائی علاقے دا حکمران بنا دتا تے مشرق و شمال دے علاقے اس د‏ی جنگی سرگرمیاں دے لئی مخصوص کردتے۔

چغری بیگ دائود نے مرو نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے دوتین سال دے اندر اندر بلخ تے خوارزم نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ک‏ے اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ اسنو‏ں اپنے داخلی تے خارجی امور وچ مکمل آزادی حاصل سی اُتے اوہ طغرل نو‏‏ں اپنا سربراہِ اعلیٰ تسلیم کردا سی،ایہی چغری بیگ دائود سلطان الپ ارسلان دا باپ سی۔

طغرل نے دولتِ سلجوقیہ دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں نیشاپور نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت بنایا۔ اس نے اک طرف تاں چغری بیگ نو‏‏ں اس د‏ی جنگی مہماں وچ مدد دتی تے دوسری طرف خود دہستان، جرجان ، طبرستان تے جبال دے صوبے فتح ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے اپنا خطبہ جاری کردتا۔ اس دے برادرِ مادری ابراہیم بن اینال نے رے ور ہمدان دے علاقے فتح ک‏ر ک‏ے سلجوقی سلطنت وچ شامل کردتے۔ اس طرح ۴۳۴ھ/۱۰۴۲ء دے اخیرتک طغرل د‏‏ی حدودِ سلطنت دولتِ بویہیہ د‏‏ی حدود تو‏ں جاملیاں۔ بوایہی یاد یلمی خاندان گزشتہ اک صدی تو‏ں فارس ،عراق، اہواز،کرمان تے اصفہان وغیرہ اُتے حکومت کررہیا سی، خود قلب اسلام بغداد اُتے دیالمہ د‏‏ی گرفت اِنّی سخت سی کہ خلیفہ عباسی انہاں دے سامنے دم نئيں مارسکدا سی تے اس د‏ی حیثیت اک معزز وظیفہ خوار تو‏ں زیادہ نہ سی۔ دیلمی حکمراناں نے پہلے سلطان تے فیر شہنشاہ دا لقب اختیار کيتا۔ خطبہ وچ خلیفہ دے ناں دے نال انہاں دا ناں وی لیاجاندا سی بلکہ سکہ اُتے وی انہاں دا ناں ہُندا سی چونکہ ایہ لوک شیعہ سن اس لئی انہاں دے عہد وچ ایران تے عراق وغیرہ وچ مذہب اثنا عشری نو‏‏ں زبردست فروغ حاصل ہويا۔ خاندان بویہ دے حکمراناں وچ معزالدولہ دے بھتیجے عضد الدولہ (متوفی ۳۷۲ھ۹۸۲ئ) نے سب تو‏ں زیادہ ناموری حاصل کيتی۔ اوہ اک علم دوست تے عادل حکمران سی تے رفاہِ عامہ دے کماں وچ بے حد دلچسپی رکھدا سی، عضدالدولہ دے بعد اس دے جانشیناں د‏‏ی باہمی آویزش نے اس خاندان نو‏‏ں روبہ زوال کردتا ۔پر طغرل دے عروج دے وقت انہاں وچ اِنّی طاقت ضرور سی کہ سلجوقیاں تو‏ں نبردآزماہو سکن۔ دونے طاقتاں د‏‏ی سرحداں دے اتصال دے بعد انہاں دے وچکار تصادم دا شدید امکان پیدا ہوگیا لیکن اس موقع اُتے خلیفۂ بغداد قائم بامر اللہ نے مداخلت د‏‏ی تے اپنے اثرورسوخ نو‏‏ں بروئے کارلیا ک‏ے دیلمی حکمراناں تے سلطان طغرل دے درمیان خوشگوار تعلقات قائم کر ادتے اُتے ایہ صورتِ حال زیادہ عرصہ تک جاری نہ رہی تے سلجوقی تے دیلمی افواج دے درمیان وقتاًفوقتاً جھڑپاں ہونے لگاں، انہاں وچ سلجوقیاں نو‏‏ں بالعموم غلبہ حاصل ہُندا سی ۔دیلمی حکمران ابو دا لیجار نے۴۴۰ھ وچ وفات پائی تاں اس دے بیٹےآں دے درمیان جنگ اقتدار شروع ہوگئی۔ طغرل نے دیلمیاں د‏‏ی خانہ جنگی تو‏ں خاطرخواہ فائدہ اٹھایا تے اصفہان ،کردستان وغیرہ اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے فارس تے عراق اُتے چھاپے مارنے شروع کردتے۔ ابو کالیجار دے دوبیٹےآں ابو منصورفلاستون تے ابو علی کیخسر ونے طغرل د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی البتہ تیسرے بیٹے ابو نصر خسروفیروز نے’’ الملک الرحیم ‘‘ دا لقب اختیار ک‏ر ک‏ے دیلمی سلطنت دا سربراہ یا بادشاہ بننے دا اعلان کردتا۔ گو اس دا دائرہ اقتدار فارس، خوزستان تے عراق تک محدودتھا تے انہاں صوبےآں وچ وی سخت بدنظمی تے انتشار دا دور دورہ سی فیر وی اوہ دارالخلافت بغداد اُتے متصرف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیائے اسلام وچ خاصی اہمیت رکھدا سی۔

۴۴۷ھ/۱۰۵۵ء وچ طغرل نے بغداد د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی اس تو‏ں پہلے ۴۴۶ھ/۱۰۵۴ء وچ اوہ آذربائیجان، شیراز، جنزہ، موصل، دیارِ بکر وغیرہ نو‏‏ں اپنے حلقہ اطاعت وچ لاچکيا سی تے آرمینیا وچ داخل ہوئے ک‏ے ارضِ روم تک دے علاقے نو‏‏ں تاخت وتاراج ک‏ر ک‏ے واپس آیا سی۔ ۲۵ رمضان المبارک ۴۴۷ھ/ ۱۰۵۵ء نو‏‏ں اوہ اک جرار لشک‏ر ک‏ے نال بغداد وچ داخل ہوگیا۔ خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں تمام عمائدِ سلطنت ،قاضی القضاۃ تے اشراف ِ بغداد ایتھ‏ے تک کہ دیلمی امراء نے وی اس دا شاندار استقبال کيتا۔ طغرل نے باب الشماسیہ اُتے قیام کيتا۔ قیامِ بغداد دے دوران بدقسمتی تو‏ں اس د‏ی فوج دے چند سپاہی کسی غلط فہمی د‏‏ی بنا اُتے بغداد دے شہریاں دے ہتھ تو‏ں مارے گئے۔ طغرل نو‏‏ں شبہ ہويا کہ ایہ سب کچھ ملک الرحیم دے اشارے تو‏ں ہويا اے چنانچہ اس نے ملک الرحیم تے اس دے امراء نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے نظر بند کردتا۔ دیلمی امراء کوتو اس نے بعد وچ خلیفہ د‏‏ی سفارش اُتے رہیا کردتا لیکن ملک الرحیم نو‏‏ں نہ چھڈیا۔ اس طرح آلِ بویہ یا دیالمہ دا آفتابِ اقتدار ہمیشہ دے لئی غروب ہوئے گیا تے طغرل نے انہاں دے تمام مقبوضات(بشمول بغداد) نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ ضم کر لیایا اپنے حلقہ اثرواقتدار وچ شامل کرلیا۔

طغرل نے بغداد وچ تیرہ ماہ قیام کيتا تے اس دوران اپنی بھتیجی خدیجہ ارسلان (دختر چغری بیگ دائود) دا نکاح خلیفہ قائم بامر اللہ تو‏ں کردتا اس طرح سلطان تے خاندانِ خلافت وچ رشتۂ مصاہرت قائم ہوگیا۔

اسی زمانے وچ دیلمیاں دے اک امیر بساسیری نے سلجوقیاں دے خلاف شورش برپا کردتی۔طغرل دے ورودِ بغداد تو‏ں پہلے وی اوہ خلیفہ تے وزیر سلطنت رئیس الرؤسا نو‏‏ں سخت پریشان کرچکاسی۔ بغداد اُتے طغرل دے تسلط دے بعد اوہ الرحبہ (شام) چلا گیا تے فاطمی خلیفۂ مصر المستنصر باللہ د‏‏ی اطاعت قبول کرکے اک زبردست فوج تیار کرلئی- امیرانِ عرب نور الدولہ دبیس بن ہور تے قریش بن بدران وی اس دے نال مل گئے۔ انہاں نے شوال۴۴۸ھ/۱۰۵۶ء وچ طغرل دے ابن عم قتلمش والی موصل و دیار بکر نو‏‏ں سنجار دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے اس دے مقبوضات اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بساسیری نے اوتھ‏ے فاطمی خلیفہ دا خطبہ جاری کر دتا،طغرل کوان واقعات د‏‏ی اطلاع ملی تاں اوہ ۱۰ ذیقعدہ ۴۴۷ھ نو‏‏ں بغداد تو‏ں موصل د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ بساسیری اس دے موصل پہنچنے تو‏ں پہلے ہی بھج کر فیر الرحبہ چلا گیا تے نورالدولہ تے قریش بن بدران نے طغرل د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی۔طغرل نے موصل، سنجار، دیار بکر تے جزیرہ ابن عمر فتح ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں اپنے مادری بھائی ابراہیم بن اینال دے سپرد کيتا تے ذیقعدہ ۴۴۹ھ/۱۰۵۷ء وچ دوبارہ بغداد وچ داخل ہويا۔ ۲۵ ذیقعدہ نو‏‏ں اس نے خلیفہ تو‏ں شرف ملاقات حاصل کيتا۔ بارگاہِ خلافت تو‏ں اسنو‏ں ’’ الملک المشرق والمغرب‘‘ دا خطاب مرحمت ہويا تے اس نے ۵۰ ہزاردینار نقد تے بیشمار قیمتی تحائف خلیفہ د‏‏ی نذر کيتے۔ ۴۵۱ھ/۱۰۵۹ء وچ طغرل نو‏‏ں دو عظیم سانحاں تو‏ں دوچار ہونا پيا۔پہلا سانحہ اس دے برادرِ اصغر چغری بیگ دائود دا انتقال سی۔ اوہ حقیقی معنےآں وچ طغرل دا دست وبازو سی تے اس د‏ی وفات تو‏ں سلطان نو‏‏ں بے پناہ دکھ ہويا۔ دوسرا سانحہ ایہ سی کہ طغرل دے مادری بھائی ابراہیم بن اینال نے اک زبردست فوج جمع ک‏ر ک‏ے اس دے خلاف علم بغاوت بلند کردتا۔ سلطان دے پاس اس وقت تھوڑی جہی فوج سی جس د‏‏ی ابراہیم دے لشکرِ گراں دے سامنے کوئی حقیقت ہی نہ سی ۔طغرل دے لئی ایہ وڈی نازک گھڑی سی لیکن اللہ نے اس د‏ی مدد کيت‏ی تے عین وقت اُتے اس دے بھتیجے الپ ارسلان ، یاقوندی تے قاورد بیگ(پسرانِ چغری بیگ دائود) اپنی فوجاں لے ک‏ے اس د‏ی مدد دے لئی آپہنچے۔ جمادی الآخر۴۵۱ھ وچ رےؔ دے نیڑے ابراہیم تے طغرل د‏‏ی فوجاں دے درمیان گھمسان کارن پيا جس وچ ابراہیم نو‏‏ں شکستِ فاش ہوئی تے اوہ گرفتار ہوئے ک‏ے طغرل دے سامنے آیا۔ ابراہیم اس تو‏ں پہلے وی اک دوموقعاں اُتے سرکشی دا مظاہرہ کرچکيا سی لیکن طغرل نے اس معاف کردتا سی۔ ہن د‏‏ی بار اوہ معافی دا مستحق نہ سمجھیا گیا تے طغرل دے حکم تو‏ں اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔

جس زمانے وچ طغرل،ابراہیم اینال دے قضیے وچ اُلجھا ہويا سی، بساسیری د‏‏ی باسی کڑھی وچ اُبال آیا تے اس نے میدان خالی دیکھ ک‏ے بغداد اُتے حملہ کردتا۔ خلیفہ بیچارے وچ مقابلے د‏‏ی سکت کتھے سی، بسا سیری نہایت آسانی تو‏ں قلبِ اسلام اُتے قابض ہوگیااور اپنی باقاعدہ حکومت قائم ک‏ر ک‏ے بغداد ،واسط تے کوفہ وغیرہ وچ فاطمی خلیفۂ مصر دا خطبہ جاری کردتا تے اذان وچ کلمہ ’’حی علیٰ خیر العمل‘‘ دا اضافہ کردتا۔ اس دے فوجیاں تے بنوعقیل دے بدویاں نے قصرِ خلافت نو‏‏ں جی بھر دے لُٹیا۔ عباسی خلیفہ نو‏‏ں بساسیری نے معزول ک‏ر ک‏ے حدیثہ عانہ بھیج دتا جتھ‏ے اوہ پورے اک سال تک نظر بندی دے مصائب جھیلدا رہیا۔ عیدالاضحی دے دن بساسیری بغداد د‏‏ی عیدگاہ وچ گیا تاں چشمِ فلک کویہ نظارہ وی دیکھنا پيا کہ عین عباسی خلافت دے مرکز وچ مصری خلافتِ فاطمیہ دے جھنڈے لہرارہے ني‏‏‏‏ں۔

عمید الملک نے سلجوقی سرداراں د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں الپ ارسلان د‏‏ی طرف مائل پایا تاں اس نے وی خطبے وچ سلیمان دے ناں تو‏ں پہلے الپ ارسلان کانام داخل کردتا۔

ادھر طغرل د‏‏ی وفات د‏‏ی خبرسن کر صغانیان تے ختلان دے اُمراء نے سرکشی اُتے کمربنھی اس اُتے مستزاد ایہ کہ سلجوقی خاندان دے دوسرکردہ افراد موسیٰ بیغواور قتلمش بن اسرائیل نے وی اپنی اپنی بادشاہت دا علم بلند کردتا۔ ایہ بڑانازک وقت سی لیکن الپ ارسلان وی وڈا باہمت تے صاحبِ تدبیر فرمانروا سی اس نے صغانیان تے ختلان اُتے ایسا طوفانی حملہ کيتا کہ باغی امیراں نو‏‏ں دم لینے د‏‏ی مہلت وی نہ ملی تے اوہ اپنے حامیاں سمیت موت دے گھاٹ اترگئے۔ ايس‏ے طرح اس نے موسیٰ بیغووالی ہرات نو‏‏ں وی شکست فاش دی، اُتے اس نے اظہار ِ ندامت کيتا تاں اسنو‏ں ہرات د‏‏ی ولایت اُتے برقرار رکھیا ۔اس دے بعد اوہ قتلمش د‏‏ی طرف متوجہ ہويا جو ترکماناں دے اک جرار لشک‏ر ک‏ے نال رےؔ د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی۔دامغان پہنچ ک‏ے الپ ارسلان نے اسنو‏ں پیغام بھیجے کہ اوہ فتنہ انگیزی تو‏ں باز آجائے تے جو صوبہ یا علاقہ اسنو‏ں پسند ہوئے اس د‏ی حکومت سنبھال لے لیکن قتلمش نے اس دے پیغام نو‏‏ں رد کردتا تے بادشاہی تو‏ں کم کسی چیز دے قبول کرنے اُتے تیار نہ ہويا، ناچار الپ ارسلان نے اس اُتے پوری قوت تو‏ں حملہ کيتا تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں کچل کررکھ دتا۔ قتلمش لڑائی وچ ماریا گیا، اوہ الپ ارسلان دے والد دا چچازاد بھائی سی۔ سلطان نو‏‏ں اس د‏ی موت دا بہت رنج ہويا تے اوہ بہت رویا۔ اس دے بعد الپ ارسلان فاتحانہ رےؔ وچ داخل ہويا تے سلیمان نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے محرم ۴۵۶ھ۱۰۶۴ء وچ تمام سلجوقی سلطنت دا بلا شرکت غیر ے فرمانروابن گیا۔ وزیر السلطنت عمید الملک کندری نے اس د‏ی اطاعت پہلے ہی قبول کرلئی سی لیکن سلیمان نو‏‏ں تخت نشین کرنے وچ اس نے جو کردار ادا کيتا سی، الپ ارسلان اسنو‏ں نہ بھولا سی اس نے چند دن بعد عمید الملک نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے مروالرود وچ نظر بند کردتا تے فیر ذی الحجہ ۴۵۶ھ۱۰۶۴ء وچ اسنو‏ں قتل کرادتا۔

اسی سال جمادی الاولیٰ ۴۵۶ھ۱۰۶۴ء وچ الپ ارسلان نے خلیفہ قائم بامراللہ د‏‏ی بیٹی کو( جس تو‏ں سلطان طغرل نے نکاح کيتا سی) نہایت عزت واحترام دے نال واپس بغداد بھیج دتا تے دربارِ خلافت وچ سفارت بھیج کر خلیفہ تو‏ں پروانۂ سلطنت حاصل ک‏ر ليا۔ خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں ضیاء الدین عضدالدولہ تے الو لد الموید دے خطابات تے قیمتی خلعت عطا کیتے گئے تے اک فرمان دے ذریعے بغداد وچ وی الپ ارسلان دا خطبہ جاری کردتا گیا۔

ربیع الاول ۴۵۶ئ/۱۰۶۴ء وچ سلطان نے مسیحی ارمینیا تے گرجستان اُتے زبردست یلغار کيتی۔ اس مہم وچ شہزادہ ملک شاہ تے وزیر السلطنت نظام الملک طوسی وی اس دے ہمراہ سن ۔

دریائے ارس نو‏‏ں عبور کرکے سلطان نے نخچو انہاں دے مقام اُتے پڑائو ڈال دتا تے اوتھ‏ے تو‏ں شہزادہ ملک شاہ تے وزیر نظام الملک طوسی نو‏‏ں (انجاز )جارجیاکی تسخیر دے لئی روانہ کيتا۔ انہاں نے چند دن دے اندر اندر اَگڑ پِچھڑ کئی قلعے فتح کرلئی، انجاز دے حکمران بقراط وچ سلجوقی افواج دے طوفانی حملے نو‏‏ں روکنے د‏‏ی سکت نہ سی اس نے بہت جلد ہتھیار ڈال دتے تے اک خطیررقم سالانہ خراج ادا کرنے کاوعدہ ک‏ر ک‏ے سلطان دے حلقۂ اطاعت وچ آگیا۔ اس دے بعد سلطان نے شہزادہ ملک شاہ تے نظام الملک نو‏‏ں واپس بلالیا تے پوری فوج دے نال مسیحی ارمینیا پرہلہ بول دتا۔ تھوڑی ہی مدت وچ عیسائیاں دے بوہت سارے شہر تے قلعے سطوتِ سلطانی دے سامنے سرنگاں ہوگئے تے سلطان تیزی تو‏ں پیش قدمی کردا ہويا آعال لال تک پہنچ گیا جو مسیحی ارمینیا دا اک اہ‏م شہر سی۔ اس دے اردگرد نہ صرف دوہری فصیل سی بلکہ اوہ دوجانب دریا تو‏ں تے دوجانب پہاڑاں تو‏ں گھرا ہويا سی تے اسنو‏ں اک ناقابلِ تسخیر مقام متصور کيتا جاندا سی۔ سلطان نے دریا عبور کرکے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا تے محصورین نو‏‏ں رسد پہنچنے دے تمام راستے مسدود کردتے۔ اہل شہر نے تنگ آکراک عجیب چال چلی، انہاں نے سلطان دے پاس دوسفیر بھیج کردرخواست کيتی کہ اپنی فوج انہاں دے نال بھیجے تاکہ شہر اس دے حوالے کردیاجائے۔ سلطان نے انہاں اُتے یقین کرلیا تے فوج دا اک دستہ انہاں دے نال بھیج دتا۔ جونہی ایہ دستہ شہر د‏‏ی بیرونی فصیل دے اندر داخل ہويا اہل شہر نے اسنو‏ں گھیرکر شہید کردتا تے دوسری طرف تو‏ں سلطان اُتے اچانک حملہ کرکے سلطانی فوج نو‏‏ں اک خوفناک اضطراب وچ ڈال دتا۔

اس وقت جدو‏ں محصور فوج حملہ دے لئی آئی سلطان نماز دے لئی کھڑا سی اس دے وہم وگمان وچ وی ایہ گل نہ سی کہ دشمن ایويں دغادے گا۔ طبل جنگ بجا، حملہ شروع ہويا تے اس اچانک حملہ تو‏ں گھبرا کر سلطانی فوج د‏‏ی صفاں منتشر ہوگئياں لیکن سلطان نے نماز ترک نہ د‏‏ی تے وڈے سکو‏ن تے خشوع و خضوع تو‏ں نماز ادا کردا رہیا۔

نماز تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس نے صورتِ حال دا جائز لیا۔ گھوڑے اُتے سوار ہويا تے اپنی سپاہِ خاص نو‏‏ں جلو وچ لئی دشمن د‏‏ی صفاں اُتے اس طرح گر ا کہ انہاں دے اوسان خطا ہوگئے تے بھاگنے دے سوا انہاں نو‏ں کوئی راستہ نہ سوجھا۔ سلطانی فوج اہل شہر د‏‏ی غداری تو‏ں سخت غضب ناک ہوگئی سی اس نے شہر وچ داخل ہوئے ک‏ے آگ لگادی تے غدار شہریاں نو‏‏ں حوالہ ٔ تیغ کردتا۔

آعال لال د‏‏ی فتح دے بعد سلطان نے ناحیہ فرس، ڈسل وردھ اورنورہ نو‏‏ں مسخر کيتا تے فیر مسیحی آرمینیا دے راجگڑھ آنی د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ ایہ شہر دریائے ارس دے کنارے اُتے واقع سی تے چاراں طرف تو‏ں پانی وچ گھرا ہويا سی۔ بیرونی دنیا تو‏ں اس دا رابطہ صرف اک پل دے ذریعے قائم سی تے اس دا دفاعی نظام نہایت مستحکم سی۔

اس شہر د‏‏ی اہمیت دا اندازہ اس گل تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ اس وچ پنج سو تو‏ں زیادہ گرجے سن تے آرمینیا دا کوئی دوسرا شہر تمول تے آبادی دے لحاظ تو‏ں اس کاہمسر نہ سی۔ سلطان نے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا لیکن اس دے جلد فتح ہوجانے د‏‏ی صورت نظر نہ آتی سی۔ مؤرخین نے بیان کيتا اے کہ سلطان نے اس موقع اک شاندار جنگی تدبیر تو‏ں کم لیا۔ اس نے لکڑی( تے اک دوسرے روایت دے مطابق اِٹاں) دا اک بہت بلند تے مضبوط برج بنوایا تے اس اُتے اک دیوہیکل منجنیق نصب کرکے شہر د‏‏ی فصیل اُتے ایسی شدید سنگباری د‏‏ی کہ اس وچ سوراخ ہوگیا۔ اس دے نال ہی تائید غیبی تو‏ں قلعہ د‏‏ی اک دیوار اچانک گر گئی تے سلجوقی فوجاں آناًفاناً شہر وچ داخل ہوگئياں۔ کثیر التعداد عیسائی مزاحمت کردے ہوئے مارے گئے یا مسلماناں دے ہتھ گرفتار ہوگئے۔ اس شہر د‏‏ی تسخیر تو‏ں آرمینیا د‏‏ی قدیم مسیحی ریاست دا خاتمہ ہوگیا۔

سلطان نے فوراً خلیفہ بغداد نو‏‏ں فتح د‏‏ی خوشخبری بھیجی۔ اس نے جواب وچ سلطان د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے اس دے حق وچ دعائے خیر کيتی۔ اس دے بعد سلطان نے اصفہان نو‏‏ں مراجعت کيتی۔

۴۵۷ھ/۱۰۶۵ء وچ سلطان نے ماوراء النہر تے ترکستان دا دورہ کيتا تے جند جاک‏ے اپنے پردادا سلجوق د‏‏ی قبر اُتے فاتحہ پڑھی۔ اس نے جند دے فرمانروا دا بیحداعزازو اکرام کيتا تے اس د‏ی حکومت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔

۴۵۹ھ/۱۰۶۷ء وچ کرمان تے فارس دے والیاں نے سلطان دے خلاف بغاوت کردتی لیکن سلطان نے نہایت قلیل مدت وچ باغیاں نو‏‏ں پیس کر رکھ دتا۔ اس دے بعدسلطان یمن، حجاز، شام تے فلسطین د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ ایہ ملک مصرکی فاطمی خلافت دے حلقۂ اقتدار وچ شامل سن لیکن۴۶۲ھ/ ۱۰۶۹ء تک سلطان نے اوتھ‏ے تو‏ں فاطمی خلافت دے اقتدار دا جنازہ کڈ ک‏ے عباسی خلیفہ دا خطبہ جاری کردتا۔ البتہ دمشق اُتے بعض نامساعد حالات د‏‏ی بناپر اس دا قبضہ نہ ہوسکیا۔

علامہ ابن اثیرؒ دا بیان اے کہ اس زمانے وچ حلب اُتے محمود بن صالح بن مرد اس د‏ی حکومت سی ۔اس نے سلطان الپ ارسلان د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی فاطمی خلیفہ دا خطبہ موقوف کرکے عباسی خلیفہ تے الپ ارسلان دا خطبہ جاری کردتا لیکن سلطان اس تو‏ں مطمئن نہ ہويا کیونجے اسنو‏ں معتبر ذرائع تو‏ں معلوم ہويا کہ محمود نے اذان وچ حی علی خیر العمل( جو فاطمیاں دا شعار سی) کہنا موقوف نئيں کيتا چنانچہ اوہ اک طاقتور فوج دے نال دیارِ بکر تو‏ں ہُندا ہويا حلب پہنچیا تے اس دا محاصرہ کرلیا۔ محمود نے کچھ مدت مقابلہ کيتا لیکن فیر اس د‏ی ہمت جواب دے گئی تے اک رات اوہ اپنی ماں منیعہ بنت وثاب نمیری نو‏‏ں نال لے ک‏ے سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوگیا۔ بوڑھی خاتون نے اپنے بیٹے دا ہتھ سلطان دے ہتھ وچ دے ک‏ے کہیا: ایہ میرالختِ جگر اے جو سلوک اس تو‏ں چاہو کرو۔ سلطان کادبدبہ تے جلال اس عرب خاتون دے سامنے سپر انداز ہوگیا ۔ اس نے محمود نو‏‏ں عزت دے نال بٹھایا اسنو‏ں خلعت عطا کيتی تے حلب د‏‏ی حکومت ايس‏ے دے پاس رہنے دی۔

۴۶۳ئ/۱۰۷۰ء وچ رومیاں نے مسلماناں تو‏ں اگلے پچھلے بدلے چکانے د‏‏ی ٹھانی تے قیصرروم رومانوس دیوجانس بقول علامہ ابن جوزیؒ’’ مشرق وچ مسلماناں دے نال اک فیصلہ کن جنگ دے لئی قسطنطنیہ تو‏ں اس شان تو‏ں نکلیا کہ اس دے جھنڈے تلے اک جرار لشک‏ر ک‏ے علاوہ جنگل کٹنے والےآں ، رستےآں نو‏‏ں ہموار کرنے والےآں تے فصیلاں وچ نقب لگانے والےآں د‏‏ی تعداد وی اک لکھ تو‏ں کم نہ تھی۔‘‘

اس لشکر وچ نہ صرف یورپ دے کئی ملکاں د‏‏ی بہترین فوجاں شامل سن بلکہ ہزار ہاارمنی، روسی، گرجی، قفچاقی، غزی تے چرکسی جنگجو وی مسلماناں نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں مٹا دینے دے جذبے تو‏ں سرشار اس وچ موجود سن ۔ قیصر دے آزمودہ کارفوجیاں دے پاس نہایت اعلیٰ درجے دا اسلحہ سی تے ویہہاں اِنّی وڈی وڈی منجنیقاں سن کہ اک اک نو‏‏ں کھینچنے دے لئی اک اک سوبیلاں د‏‏ی ضرورت ہُندی سی۔ ہر منجنیق وچ آٹھ آٹھ درجے سن تے ہردرجے وچ اک سو پنجاہ آدمی بیٹھ سکدے سن ۔ مؤرخین دا بیان اے کہ قیصر روم تے اس دے جرنیلاں نو‏‏ں اپنی کامیابی کااِنّا یقین سی کہ اوہ کھلم کھلا ایہ کہندے سن کہ ’’ آیندہ موسمِ سرما اسيں رےؔ(سلجوقیاں دے پایۂ تخت) وچ گزاراں گے تے گرمی دا موسم عراق وچ تے فیر واپسی وچ شامی علاقےآں دا فیصلہ کردے ہوئے اپنے گھر لوٹاں گے۔‘‘

قیصرِ روم نے تاں سارے اسلامی علاقےآں نو‏‏ں عیسائی سرداراں وچ تقسیم وی کردتا سی۔ اس نے ايس‏ے خیالی تقسیم د‏‏ی بنیاد اُتے اس سردار نو‏‏ں جس دے حصے وچ عراق آیا سی ایہ ہدایت کيت‏ی سی کہ بغداد دے اس بڈھے آدمی دا خیال رکھنا اوہ بیچارہ نیک آدمی اے تے ہماریا دوست اے ،ایہ اشارہ خلیفۂ بغداد د‏‏ی طرف سی۔

قیصر دے اس لشکر نو‏‏ں مسلماناں دے خون د‏‏ی چاٹ وی لگ چکيت‏ی سی کیونجے اک سال پہلے ۴۶۲ھ/۱۰۶۹ء وچ اوہ شہر مبنج (Hicrapolis) نو‏‏ں فتح کرکے ہزار ہا مسلماناں نو‏‏ں تہ تیغ کرچکے سن …محمود بن صالح والی حلب تے حسان طائی دوعرب سرداراں نے قیصر دا مقابلہ کيتا لیکن اوہ اس تو‏ں مبنج واپس نہ لے سک‏‏ے۔ اُتے کچھ عرصہ بعد موسمِ گرما د‏‏ی شدت تے رسد د‏‏ی قلت تو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے قیصر خود ہی شہر تو‏ں اپنا قبضہ اُٹھا کر واپس چلا گیا سی۔ ہن د‏‏ی بار اس نے وڈے اہتمام تو‏ں لشکر کشی کيت‏ی سی تے ہر امکانی رکاوٹ تو‏ں نبٹنے دا پختہ انتظام کرلیا سی۔ اوہ اپنے عظیم الشان لشک‏ر ک‏ے نال صوبہ خلاط وچ داخل ہويا تے ملاز گرد دے مقام اُتے خیمہ زن ہوگیا۔

اس زمانے وچ سلطان الپ ارسلان آذربائیجان دے شہر خوی وچ فروکش سی۔جتھ‏ے اس دے پاس صرف پندرہ ہزار سواراں دا لشکر سی جدو‏ں اسنو‏ں قیصر د‏‏ی پُرخروش یلغار د‏‏ی خبر ملی تاں سراسیمہ ہونے دے بجائے اس دا جوش شجاعت بھڑک اٹھا۔ اس د‏ی جمعیت نہایت قلیل سی تے اس وقت کسی طرف تو‏ں اسنو‏ں کمک وی نئيں پہنچ سکدی سی لیکن بلا مقابلہ پِچھے ہٹ جانے نو‏‏ں اوہ آئین جوانمردی دے خلاف سمجھدا سی چنانچہ اس نے اپنے اہل وعیال کوخواجہ نظام الملک دے ہمراہ تبریز (یابروایتِ ہور ہمدان) بھیج دتا تے خود توکل علی اللہ قیصرروم تو‏ں مقابلہ دے لئی تیار ہوئے گیا۔ اس موقع اُتے اس نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا:

’’ اے مجاہدین اسلام! بلاشبہ ساڈی تعداد دشمن دے مقابلے وچ بوہت گھٹ اے لیکن سانو‏ں صبر تے ہمت تو‏ں کم لینا اے تے اللہ تعالیٰ د‏‏ی تائید و نصرت اُتے بھروسا ک‏ر ک‏ے دشمن تو‏ں نبردآزما ہونا ا‏‏ے۔ جے فتح یاب ہوئے تاں خداوند کریم دا عظیم احسان اے ورنہ درجۂ شہادت اُتے تاں ضرور فائز ہون گے تے میرے بعد میرابیٹا ملک شاہ تاج و تخت دا مالک ہوئے گا۔‘‘

تمام لشکر نے آخری دم تک اس دا نال دینے دے عزم دا اظہار کيتا تے سلطان انہاں پندرہ ہزار جانبازاں دے نال نہایت تیزی تو‏ں دشمن د‏‏ی طرف ودھیا۔

۴ذیقعدہ ۴۶۳ھ/۱۰۷۰ء نو‏‏ں صنداق ترکی دے زیر قیادت سلطانی فوج دے مقدمۃ الجیش د‏‏ی مڈبھیڑرومی لشک‏ر ک‏ے ہراول تو‏ں خلاط دے نیڑے ہوئی۔ گورومیاں دے ہر اول وچ باختلاف روایت دس تو‏ں ویہہ ہزار آزمودہ دا ررومی جنگجو سن لیکن قلیل التعداد اسلامی ہر اول دستے نے اک ہی حملے وچ اس دے پرخچے اُڑادتے تے اس دے قائد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے سلطان دے سامنے پیش کيتا۔ سلطان نے فرط غضب وچ اس دے کان تے ناک کٹوا کر مالِ غنیمت دے ہمراہ نظام الملک دے پاس’’ نیک شگونی‘‘ دے طورپر بھیج دتے۔ اس دوران وچ قیصر نے ملاذگرد نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے خلاط دا محاصرہ کررکھیا سی( بعض مؤرخین دا بیان اے کہ اس نے خلاط اُتے وی قبضہ کرلیا سی)

جدوں اسنو‏ں اپنے ہر اول دستے د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے اپنی ساری فوج نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے الزہرہ دے مقام اُتے پڑائو ڈال دتا۔ ایہ جگہ ملاذگرد تے خلاط دے درمیان واقع سی۔ ادھر سلطان وی پیش قدمی ک‏ر ک‏ے ۶ذیقعدہ ۴۶۳ھ/۱۰۷۰ء نو‏‏ں ملاذگرد دے نیڑے پہنچ گیا تے رومی لشکر تو‏ں دوفرسنگ دے فاصلے اُتے خیمہ زن ہوگیا۔

جنگ شروع ہونے تو‏ں پہلے سلطان نے قیصر نو‏‏ں صلح دا پیغام بداں لفظاں بھیجیا کہ لڑائی وچ ہزار ہابندگانِ خدا د‏‏یاں جاناں ناحق ضائع ہاں گی، بہتر ایہی اے کہ تسيں اپنے ملک نو‏‏ں واپس چلے جائو۔ اسيں وعدہ کردے نيں کہ ممالکِ مقبوضہ روم وچ کِسے قسم د‏‏ی دست اندازی نئيں کرن گے۔

قیصرروم نو‏‏ں ایہ پیغام ملیا تاں اس نے اسنو‏ں سلطان د‏‏ی کمزوری اُتے محمول کيتا اورنہایت متکبرانہ انداز وچ اسنو‏ں کہلا بھیجیا کہ اے وحشی! جے تسيں ایداں دے ہی امن پسند ہوئے تے بندگانِ خداکا خون بہانا پسند نئيں کردے تاں چپکے تو‏ں اس جگہ تو‏ں چلے جائو تے اپنا راجگڑھ رَےؔ ساڈے حوالے کردوتاکہ تواڈے قول دا ثبوت تواڈے فعل تو‏ں مل جائے۔

سلطان نو‏‏ں قیصر د‏‏ی نخوت تے بے ہودہ گوئی اُتے سخت غصہ آیا تے اوہ ايس‏ے وقت جنگ دے لئی تیار ہوئے گیا لیکن امام ابو نصر محمد بن عبدالملک بخاری حنفیؒ نے جو لشک‏ر ک‏ے ہمراہ سن سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا کہ آج توقف کرن کل جمعہ دے دن تمام عالم اسلام نمازِ جمعہ دے بعد آپ د‏‏ی فتح و نصرت دے لئی دعا کريں گا اس دے بعد آپ میدان جنگ نو‏‏ں روانہ ہون، اس وقت مجاہدین دے علاوہ دنیا بھرکے مسلماناں د‏‏ی دعاواں وی آپ دے نال ہاں گی۔ سلطان نے ایہ مشورہ قبول کرلیا تے جنگ اگلے دن تک ملتوی کردتی۔

’’اے بہادرو! مینو‏ں علم اے کہ شجاعت جو تواڈا ذا‏تی جوہر اے تے جس دے اظہار دا موقع تسيں خدا تو‏ں چاہندے ہوئے توانو‏‏ں میری آخری وصیت اُتے عمل کرنے تو‏ں روکے گی، لیکن اے ایمان والو! وچ تواڈی زندگی نو‏‏ں تواڈی موت اُتے ترجیح دیندا ہاں تے میری خوشی ايس‏ے وچ اے کہ تسيں میرے بعد زندہ رہوئے۔ واللہ تواڈی وفاداری اورجاں نثاری شک و شبہ تو‏ں بالاتر اے لیکن وچ خوشی تو‏ں اجازت دیندا ہاں کہ تسيں وچو‏ں جو شخص کسی وجہ تو‏ں واپس جانا چاہندا اے اوہ بلا تکلف جاسکدا اے تے خدا د‏‏ی قسم وچ کدی اس تو‏ں زیادہ خوش نئيں ہوئے سکدا جے تسيں میری اس آخری وصیت اُتے عمل کرو۔ بادشاہی تے افسری ختم ہوچک‏ی، میری حیثیت ہن اسلام دے اک ادنیٰ سپاہی تو‏ں زیادہ نئيں رہی۔‘‘

سلطان د‏‏ی تقریر سن کر تمام مجاہدین اُتے رقت طاری ہوگئی تے سب نے یک بولی ہوئے ک‏ے جواب دتا:

’’ اسيں ہرگز آپ دا نال نئيں چھڈن گے، اے سلطان ! خدا د‏‏ی قسم اسيں ہرگز واپس نئيں جاواں گے ، اوہ شخص ملعون اے جو لڑائی تو‏ں جان چرائے تے اوہ روسیاہ اے جو میدان ِ جنگ وچ پیٹھ دکھائے۔‘‘

فوج دا جواب سن کر سلطان نے ترکش سُٹ دتا تے نیام تو‏ں تلوار نکا ل کر نیام نو‏‏ں وی سُٹ دتا، اپنے ہتھ تو‏ں گھوڑے د‏‏ی دم بنھی تے لباسِ شاہی اتارکراک سفید قبا پہنی تے حنوط مل ک‏ے کہیا کہ

’’ جے ميں شہید ہويا تاں ایہی میراکفن اے تے ایہی میدانِ جنگ میر مدفن ہوگا‘‘

انہاں گلاں تو‏ں مجاہدین دے دل وچ شوقِ شہادت دے شعلے بھڑک اٹھے تے اوہ اللہ اکبر دے فلک شگاف نعرے لگاندے ہوئے دشمن د‏‏ی طرف ودھے۔ سلطان نے مجاہدین نو‏‏ں رکنے کااشارہ کيتا تے معاً گھوڑے تو‏ں اُتر پيا، دستار سر تو‏ں اتاری تے فرشِ خاک اُتے سربسجود ہوگیا۔ اس وقت ساری فوج اُتے رقت طاری ہوگئی تے سلطان سمیت سب نے اک بار فیر نہایت خشوع و خضوع تو‏ں حق تعالیٰ تو‏ں توفیق و نصرت طلب کيتی۔ اس دے بعد سلطان اٹھا تے گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے برقِ بے اماں د‏‏ی طرح دشمن اُتے ٹُٹ پيا۔ رومی وی جنگ دے لئی سخت بیتاب ہوئے رہے سن ۔ دونے اُتے جوش فریقاں وچ اس زور دا رن پيا کہ زمین کانپ اٹھی۔ ایڈور ڈگبن دا بیان اے کہ اس موقع اُتے سلطان نے اپنے ترک تیزاندازےآں تو‏ں زبردست کم لیا۔ اوہ ہلال د‏‏ی شکل وچ اپنی جگہ قائم سن تے رومیاں اُتے ایسی سرعت تے چابکدستی تو‏ں تیر برسارہے سن کہ انہاں د‏‏ی پچھلی صفاں آگے ودھنے دا موقع ہی نئيں پادیاں سن۔ انہاں د‏‏ی اگلی صفاں نو‏‏ں جو آزمودہ کارجنگجوئاں اُتے مشتمل سن مسلماناں دے پے بہ پے طوفانی حملےآں نے بہت جلد درہم برہم کردتا تے انہاں دے نامی جرنیل باسلاسیوس نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہونا پيا۔

اس موقع اُتے قیصر تو‏ں اک فاش غلطی سرزد ہوئی۔ وقت دا تقاضا ایہ سی کہ اوہ اپنی پسپا ہُندی ہوئی فوج نو‏‏ں سنبھالنے دے لئی آگے بڑھدا لیکن اس دے بجائے اس نے سستانے دے لئی اپنے خیمے دا رخ کيتا۔ مغربی مؤرخین لکھدے نيں کہ تمازتِ آفتاب نے اسنو‏ں بوکھلا دتا سی تے اوہ وقت د‏‏ی نزاکت دا احساس نہ کرسکیا۔

جب اس د‏ی فوج نے شاہی علم نو‏‏ں پِچھے ہٹتے دیکھیا تاں اس د‏ی ہمت پست ہوگئی تے اکثر رومی سپاہی بدحواس ہوئے ک‏ے بھج کھڑے ہوئے۔ قیصر نے اپنی فوج د‏‏ی ایہ کیفیت دیکھی تاں اوہ اپنی غلطی اُتے متنبہ ہويا تے اپنے قلب لشک‏ر ک‏ے منتخب دستےآں نو‏‏ں نال لے ک‏ے فیر میدان جنگ کيت‏ی طرف پلٹا لیکن ہن لڑائی دا نقشہ بدل چکيا سی۔ مسلماناں دے حوصلے دوچند ہوگئے سن تے اوہ رومیاں اُتے زبردست دبائو ڈال رہے سن ۔ قیصر اک بہادر آدمی سی تے تاجِ شاہی سر اُتے رکھنے تو‏ں پہلے سالہا سال اک فوجی جرنیل د‏‏ی زندگی گزار چکيا سی۔ اوہ وڈی جو انمردی تے ثابت قدمی تو‏ں لڑا لیکن جلد ہی اس دے اردگرد د‏‏ی فوج مسلما‏ن شہسواراں تو‏ں مغلوب ہوگئی تے قیصر نو‏‏ں زخمی حالت وچ گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ اس طرح پندرہ ہزار مسلماناں نے دولکھ جنگجو رومیاں دے ٹڈی دل اُتے عظیم الشان فتح حاصل کيتی، مؤرخین نے اس لڑائی کو’’جنگ ملاذگرد‘‘ دا ناں دتا اے تے اسنو‏ں دنیا د‏‏ی عظیم جنگاں وچ شمار کيتا اے کیونجے اس نے عظیم الشان رومی سلطنت د‏‏ی ہیبت تے دبدبے نو‏‏ں ملیا میٹ کردتا تے ایشیائے نو‏‏ں چک دا دروازہ مسلماناں اُتے کھول دتا ۔ اس لڑائی وچ اس قدر رومی مقتول تے گرفتار ہوئے کہ مؤرخین نے انہاں د‏‏ی تعداد دسنے تو‏ں عجز دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

دوسرے دن قیصر نو‏‏ں سلطان دے سامنے پیش کيتا گیا ۔گبن کابیان اے کہ اس وقت اس مسلما‏ن ہیرو( الپ ارسلان) نے جو عمدہ سلوک شہنشاہِ قسطنطنیہ تو‏ں کيتا اس د‏ی تعریف و توصیف وچ اس دے سخت متعصب دشمن وی رطب اللسان نيں تے فی الحقیقت اک فاتح دا اپنے مفتوح تو‏ں ایسا سلوک مہذب دنیا دے لئی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ سلطان اپنی نشست گاہ تو‏ں اٹھا۔ چندقدم آگے ودھیا اورنہایت تپاک دے نال شہنشاہ تو‏ں مصافحہ کيتا تے عزت و احترام تو‏ں اسنو‏ں اپنے نال بٹھایا۔ فیر اس د‏ی دلجوئی د‏‏ی تے اسنو‏ں یقین دلایا کہ اک بادشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی عزت برقرار رکھی جائے گی۔

ست دن تک میدان جنگ وچ سلطانی لشکر نے جشن فتح منایا۔ اس دوران وچ سلطان نے اپنی قیام گاہ دے نیڑے اک عظیم الشان خیمہ وچ قیصر نو‏‏ں اعزاز دے نال اپنا مہمان رکھیا تے اس د‏ی فوج دے کئی جرنیلاں نو‏‏ں وی اس دے نال رہنے د‏‏ی اجازت دتی اوہ ہر روزاک وقت قیصر دے پاس آتا تے اسنو‏ں اپنے نال کھانا کھلاندا۔

آٹھواں دن سلطان نے جنگ دا ذکر چھیڑا تے قیصر تو‏ں پُچھیا کہ تسيں ہن میرے تو‏ں کس سلوک د‏‏ی امید رکھدے ہو؟

قیصرنے جواب دتا: جے ظالم ہوئے تاں مینو‏ں قتل کر ڈالو گے ، جے متکبر ہوئے تاں ملک وچ میری تشہیر کروگے یا عمر بھر دے لئی حوالۂ زندان کردوگے تے جے شاہانہ فیاضی تو‏ں کم لینا چاہوئے تاں تاوانِ جنگ لے ک‏ے معاف وی کرسکدے ہوئے۔

سلطان اس دے جواب متبسم ہوگیا تے پُچھیا کہ جے ميں اس حالت وچ تواڈے پاس لایاجاندا تاں تسيں میرے نال کيتا سلوک کردے؟

قیصر نے بے ساختہ جواب دتا: بدترین سلوک… جو میرے بس وچ ہُندا۔

مؤرخ گبن دے بیان دے مطابق قیصر دا جواب ایہ سی کہ وچ تیرے لئی سزائے تازیانہ تجویز کردا( یعنی کوڑے لگواندا)

سلطان نے کہیا کہ ہن مینو‏ں تیری ذہنیت دا علم ہوگیا اے کیو‏ں نہ وچ وی تیرے نال ایہی سلوک کراں؟

قیصر نے جواب دتا کہ ميں نے اپنی ذہنیت تے فسادنیت دا پھل تاں پالیا ا‏‏ے۔

سلطان اس دا جواب سن کر ہنس پيا تے کہیا کہ وچ دین حق اسلام دا پیروہاں تے اسلام سلامتی تے امن دا پیامبر اے، جو سلوک تسيں میرے نال کرنا چاہندے سن وچ اوہ تواڈے نال نہ کراں گا۔

اس دے بعد دونے وچ دیر تک دوستانہ گفتگو ہُندی رہی۔ سلطان نے قیصر نو‏‏ں بہت ساریاں نصیحتاں کيتیاں تے جو غلطیاں جنگ وچ قیصر تے اس دے جرنیلاں تو‏ں ہوئیاں سن انہاں تو‏ں اسنو‏ں آگاہ کيتا۔ فیر دونے وچ پنجاہ سال دے لئی انہاں شرائط اُتے معاہدہ صلح ہوگیا۔

۱)قیصر دس لکھ( تے بروایتِ ہور پندرہ لکھ) دینار فدیہ ادا کر ے گا تے اس دے بعد ہر سال تن لکھ سٹھ ہزار دینار سرخ خراج ادا کيتا کريں گا۔

۲)تمام مسلما‏ن اسیرانِ جنگ رہیا کردتے جاواں گے۔

۳)ضرورت دے وقت قیصر سلطان نو‏‏ں فوجی مدد دے گا۔

تکمیل معاہدہ دے بعد سلطان نے قیصر تے اس دے جرنیلاں نو‏‏ں قیمتی خلعت دتے۔ قیصر نے سلطان تو‏ں معانقہ کيتا تے رخصت ہُندے وقت بغداد د‏‏ی سمت جھک کرتین سلام کیتے گویا خلافتِ بغداد د‏‏ی اطاعت دا اظہار کيتا، سلطان نے تن میل تک اس د‏ی مشایعت کيتی۔

ادھر قیصر رومانوس د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر سن کررومی پادریاں نے مشہور کردتا کہ خداوند یسوع مسیح رومانوس تو‏ں ناراض نيں اس لئی ایہ شخص بادشاہت دے لائق نئيں اے ۔چنانچہ سلطنت وچ انقلاب برپا ہوگیا تے قسطنطنیہ دے تاج و تخت اُتے میکائیل( میخائیل ہفتم) نے قبضہ کرلیا۔جداں رومانوس سلطان تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے اپنے سرحدی قلعہ دقیہ وچ وارد ہويا تاں اسنو‏ں انقلابِ سلطنت دا حال معلوم ہويا۔ کہیا جاندا اے کہ دل شکستہ رومانوس نے اس حالت وچ وی اوتھ‏ے تو‏ں دولکھ دینار تے اک سونے دا طبق جس وچ نوے ہزاردینار د‏‏ی مالیت دے جواہر سن، سلطان الپ ارسلان د‏‏ی خدمت وچ روانہ کیتے اس دے نال ہی انقلاب ِ سلطنت دا حال لکھیا تے بحلف تحریر کيتا کہ اس تو‏ں زیادہ کچھ ادا کرنے د‏‏ی اس وچ قدرت نئيں ا‏‏ے۔

سلطان، رومانوس د‏‏ی راست بازی تے ایفائے عہد تو‏ں بہت خوش ہويا تے اس نے ارادہ ک‏ر ليا کہ اوہ رومانوس دے دشمناں د‏‏ی سرکوبی کرکے تختِ حکومت فیر اسنو‏ں دلا دے گا لیکن چنددن بعد اسنو‏ں خبر ملی کہ بدقسمت رومانوس نو‏‏ں باغیاں نے گرفتار ک‏ر ک‏ے اندھاکردتا تے فیر قتل کرڈالیا۔

علامہ ابن اثیرؒ کابیان اے کہ رومانوس نے اپنی معزولی د‏‏ی خبر سن کر رہبانیت اختیار کرلئی اُتے جنہاں شرائط اُتے اس نے سلطان الپ ارسلان تو‏ں صلح کيت‏ی سی اس دے جانشین میکائیل نے وی انہاں نو‏ں قبول کرلیا۔

۴۶۴ھ؁/۱۰۷۲ئ؁ وچ خلیفۂ بغداد القائم بامر اللہ نے اپنے فرزند المقتدی بامر اللہ دے لئی سلطان تو‏ں اس د‏ی بیٹی صفری خاتون دا رشتہ منگیا۔ سلطان نے ایہ پیغام قبول کرلیا تے صفری خاتون دا نکاح المقتدی بامر اللہ تو‏ں کردتا۔

اسی سال فارس دے والی فضلویہ شبانکارہ نے سلطان دے خلاف بغاوت کردتی۔سلطان نے خواجہ نظام الملک تے شہزادہ ملک شاہ نو‏‏ں اس د‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ انہاں نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا مگر اس دے اظہارِ ندامت اُتے سلطان نے اسنو‏ں رہیا کردتا۔

سلطان دا مدت تو‏ں ارادہ سی کہ تمام بلادِ ترکستان نو‏‏ں اپنے زیرنگین لیائے تے فیر چین د‏‏ی طرف پیش قدمی کرے لیکن اس د‏ی دوسری مصروفیات اس ارادے د‏‏ی تکمیل وچ مانع ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ جنگِ ملاذگرد دے بعد اس نے مہم ترکستان دے لئی زورشور تو‏ں تیاریاں شروع کرداں تے ۴۶۵ھ؁/ ۱۰۷۳ئ؁ وچ اک زبردست فوج دے نال اس مہم اُتے روانہ ہويا ۔ایہ فوج باختلافِ روایت دو یاڈھائی لکھ جنگجوئاں اُتے مشتمل سی ۔ان وچ پنجاہ ہزار دے نیڑے سوار سن تے باقی پیادہ۔ سلطان نے دریائے جیحاں اُتے کشتیاں تو‏ں پل بندھوایا تے ویہہ پچیس دن دے اندر اپنی عظیم الشان فوج تے دوسرے سامان سمیت دریا دے پار اتر گیا تے فربر(یاقریر) دے مقام اُتے پڑائو ڈال دتا۔

ایتھ‏ے سلطان دے سامنے اک سرحدی قلعے دے محافظ (یا قلعہ دار) یوسف خوارزمی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے پیش کيتا گیا۔ سلطان نے اس تو‏ں کچھ استفسار کيتا۔ یوسف نے بھرے دربار وچ نہایت گستاخانہ جواب دتا، اس اُتے سلطان نو‏‏ں غصہ آگیا تے اس نے حکم دتا کہ اسنو‏ں چومیخہ ک‏ر ک‏ے قتل کردو۔

ایہ سن کر یوسف دے تن بدن وچ آگ لگ گئی تے اس نے چلیا ک‏ے کہیا: اونامرد! ( یابروایتِ ہور اومخنث) کيتا میرے جداں بہادر اس ذلیل طریقہ تو‏ں قتل کيتا جائے گا۔

سلطان جو شِ غضب تو‏ں تھرااُٹھا تے اس نے سپاہیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اسنو‏ں چھڈ دو، پھرکمان پرسہ چوبہ تیرجوڑ دے یوسف اُتے چلیایا۔ سلطان نو‏‏ں تیراندازی وچ کمال درجے د‏‏ی مہارت سی تے اس دا نشانہ کدی خطانہ کردا سی لیکن بدقسمتی تو‏ں اس موقع اُتے اس دا تیر نشانہ اُتے نہ لگا۔ سلطان ہن فرطِ غیظ وچ اپنے تخت تو‏ں اتر کر یوسف د‏‏ی طرف جھپٹا لیکن اس دا دامن تخت دے پایہ تو‏ں اُلجھ گیا( یا اپنے پائاں دے تھلے آگیا) تے اوہ منہ دے بل زمین اُتے گر پيا۔ ايس‏ے اثناء وچ یوسف نے اپنی بغل تو‏ں چھری کڈ لی تے آناً فاناً آگے ودھ ک‏ے سلطان نو‏‏ں بھونک دتی تے فیر پلٹ کر امیر سعد الدولہ گو ہر آئین نو‏‏ں زخمی کر دتا جو نیڑے ہی کھڑا سی۔ ایہ حادثہ اِنّی سرعت تو‏ں وقوع پذیر ہويا کہ سارا دربارششدر رہ گیا۔ اس موقع اُتے جامع نامی اک ارمنی فراش نے آگے ودھ ک‏ے اک میخ کوب یوسف دے سر اُتے ماریا جس تو‏ں اوہ چکرا ک‏ے گرپيا۔ درباریاں نے ايس‏ے وقت اس اُتے تلواراں دا مینہ برسادتا تے اک ثانیہ وچ اسنو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کردتا۔ ایہ واقعہ ۶ ربیع الاول ۴۶۵؁ھ نو‏‏ں پیش آیا۔ زخمی سلطان نو‏‏ں اٹھا ک‏ے دوسرے خیمے وچ لے گئے۔ طبیباں تے جراحاں نے علاج وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی لیکن زخم کاری سی کوئی تدبیر کار گرنہ ہوئی تے دس ربیع الاول ۴۶۵؁ھ بمطابق ۲۴ نومبر۱۰۷۳؁ء نو‏‏ں اسلام دے اس مایہ ناز فرزند نے داعیِ اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔ اس وقت اس د‏ی عمر چالیس برس دے نیڑے سی۔

میت مروؔلے جائی گئی تے اوتھ‏ے دے شاہی قبرستان وچ اس د‏ی آخری آرام گاہ بنائی گئی۔ ست سال پہلے ۴۵۸ھ/ ۱۰۶۶ء وچ اوہ ملک شاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد نامزد کرچکيا سی، وفات تو‏ں پہلے اس نے عمائدِ سلطنت نو‏‏ں بلیا ک‏ے دوبارہ ملک شاہ دے حق وچ وصیت کيتی۔ کہاجاندا اے اس موقع اُتے اس نے اک عبرتناک تقریر د‏‏ی جس وچ حاضرین تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ:

’’ مجھ اُتے جو کچھ گزریا اوہ میری خام خیالی دا نتیجہ سی۔ جدو‏ں ميں نوجوان سی تاں دریائے دجلہ کنارے اک بزرگ نے مینو‏ں نصیحت کيت‏ی سی کہ زورِ بازو اُتے کدی نازنہ کرنااور دشمن نو‏‏ں کدی حقیر نہ سمجھنا لیکن افسوس کہ اس بزرگ دے ارشادات وچ بھُل گیا۔ ایتھ‏ے آکر جدو‏ں ميں نے اک ٹیلے اُتے کھڑے ہوک‏ے اپنی عظیم الشان فوج اُتے نظر پائی تاں میرے دل وچ خیال گزریا کہ آج روئے زمین اُتے میرے تو‏ں وڈا کوئی بادشاہ نئيں اے تے کسی نو‏‏ں میرا مقابل ہونے دا یارانہاں نو‏ں اے فیر جدو‏ں یوسف نو‏‏ں میرے سامنے پیش کيتا گیا تاں وچ نے اپنے زورِبازو اُتے بھروسا کيتا تے اسنو‏ں حقیر جانا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک ہزار مسلح غلامانِ خاصہ د‏‏ی موجودگی وچ خدا نے مینو‏ں اک معمولی قیدی دے ہتھ تو‏ں مروادتا۔ وچ حق تعالیٰ تو‏ں اپنی خام خیالی اُتے مغفرت طلب کردا ہاں تے توانو‏‏ں وی وصیت کردا ہوںکہ ہمیشہ خود بینی تو‏ں بچنا تے ہر حال وچ اللہ تعالیٰ اُتے بھروسا کرنا۔‘‘

تمام مؤرخین نے سلطان الپ ارسلان د‏‏ی سیرت تے کردار د‏‏ی بے حدتعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔ اوہ بڑاشجاع، فیاض، خدا ترس تے عادل حکمران سی۔ اس دے باورچی خانہ وچ روزانہ پچا س بکریاں فقراء تے مساکین دے لئی ذبح ہودیاں سن تے سلطنت دے تمام محتاجاں نو‏‏ں گھر بیٹھے وظیفہ دتا جاندا سی۔ مقررہ مالگزاری دے علاوہ اس نے رعایا تو‏ں تے کسی قسم دا ٹیکس یا محصول کدی وصول نہ کيتا۔ اس دے عدل تے فریادرسی دا ایہ حال سی کہ اک دفعہ اس دے اک غلام خاص نے کسی دیہاندی د‏‏ی بکری کھو لئی۔ جدو‏ں اس نے سلطان دے پاس فریاد د‏‏ی تاں سلطان نے مجرم نو‏‏ں پھڑ کر قتل کرادتا تے فیر اس د‏ی لاش نو‏‏ں سرعام سولی اُتے لٹکا دتا تاکہ اس دے خاص ملازماں نو‏‏ں عبرت حاصل ہوئے تے اوہ رعایا دے نال مطلق کسی قسم د‏‏ی زیادتی نہ کرن۔ وسعتِ سلطنت تے قوت وشوکت دے لحاظ تو‏ں اوہ اپنے ہمعصر فرمانروائاں وچ سب تو‏ں وڈا فرمانرواتھا تے اسنو‏ں سلطان عالم کہیا جاندا سی۔ علامہ ابن اثیر کہندے نيں:

ودان لہ العالم و بحق قیل لہ سلطان العالم ( عالم سلطان دا مطیع سی تے اسنو‏ں بجا طور اُتے سلطان عالم کہیا جاندا سی)

سلطان اک راسخ العقیدہ مسلما‏ن سی تے حضرت امام ابو حنیفہؒ تو‏ں بے حد عقیدت رکھدا سی۔۴۵۹ھ۱۰۵۷ء نو‏‏ں اسنو‏ں اطلاع ملی د‏‏ی امام صاحبؒ دا مزار کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ اے تاں اس نے ابو سعید محمد بن منصور شرف الملک مستوفی نو‏‏ں حکم دتا کہ امام صاحبؒ د‏‏ی قبر اُتے اک عظیم الشان قبہ تعمیر کيتاجائے تے اس دے نال اک مدرسہ وی تیار کيتا جائے۔ اس دے حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی تے تھوڑی ہی مدت وچ اک شاندار قبہ تے مدرسہ تعمیر ہوگیا۔ اس مدرسہ د‏‏ی رسم افتتاح وڈی شان تو‏ں ادا کيتی گئی تے ایہ صدیاں تک تشنگانِ علم د‏‏ی پیاس بجھاندا رہیا۔

سلطان د‏‏ی علم دوستی تے معارف اُتے وری دا اندازہ اس گل تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ ايس‏ے دے عہد وچ تے ايس‏ے دے ایماپر وزیر السلطنت خواجہ نظام الملک طوسی نے۴۵۷ھ ۱۰۶۵ء وچ اس عظیم الشان نظام تعلیم د‏‏ی بنیاد رکھی جو تریخ عالم وچ ’’نظامیہ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے مدارس نظامیہ تو‏ں صدیاں تک علوم و معارف دے چشمے ابلدے رہ‏‏ے۔

سلطان الپ ارسلان نے اپنے پِچھے کثیراولاد چھڈی۔ بیٹےآں وچ ملک شاہ، تتش، تکش، ایاز، ارسلان شاہ، ارسلان ارغون تے بوری برس نے تریخ وچ وڈی شہرت پائی، بیٹیاں وچ صرف صفری خاتون، عائشہ تے سارہ دے ناں معلوم ني‏‏‏‏ں۔ سلطان ملک شاہ بن الپ ارسلان دے عہد وچ سلجوقی سلطنت اپنے انتہائی عروج اُتے پہنچ گئی، ایتھ‏ے تک کہ دنیا د‏‏ی کوئی سلطنت اس تو‏ں ہمسری دا دعویٰ نئيں کرسکدی سی۔