نظام الملک طوسی

نظام الملک طوسی
جم	سنہ 1018  طوس
وفات	14 اکتوبر 1092 (73–74 سال)  صحنہ،  بروجرد
وجہ وفات	تیز دار ہتھیار کا گھاؤ
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	سلجوق سلطنت
مذہب	اہل سنت (اشعری)
اولاد	احمد بن نظام الملک شمس الملک عثمان ابو الفتح فخر المالک مؤید الملک جمال الملک فخر الملک عز الملک عماد الملک ابو قاسم صفیہ
عملی زندگی
پیشہ	سائنسدان،  لکھاری،  سیاست دان
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
عسکری خدمات
وفاداری	سلجوق سلطنت

حشاشین دے ہتھو‏ں نظام الملک طوسی دا قتل

نظام الملک طوسی
جم	سنہ 1018  طوس
وفات	14 اکتوبر 1092 (73–74 سال)  صحنہ،  بروجرد
وجہ وفات	تیز دار ہتھیار کا گھاؤ
طرز وفات	مردم کشی
شہریت	سلجوق سلطنت
مذہب	اسلام سنی
اولاد	احمد بن نظام الملک شمس الملک عثمان ابوالفتح نظام الملک معید الملک جمال الملک فخر الملک عز الملک عمادالملک ابوالقاسم صفیہ
عملی زندگی
پیشہ	سائنسدان،  لکھاری،  سیاست دان
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
عسکری خدمات
وفاداری	سلجوق سلطنت

نظام الملک طوسی سلجوق سلطنت دا وزیراعظم سی ۔ اسدا اصل دا اصل ناں حسن بن علی تے لقب نظام الملک سی ، اوہ ایران چ طوس دے اک زمیندار علی دا پتر سی ۔ ۴۰۸ھ چ پیدا ہوئیا تے بچپن توں ای بہت ذہین تے کئی خوبیاں دا مالک سی ۔ اپنی ذہانت نال ای انتہائی کم عمری چ کئی علوم تے عبور حاصل کیتا ۔ سلجوقی عہد چ وزارت عظمی دے منصب تے فائز ہوئیا ، اس عہد دے سارے کارنامے نظام الملک طوسی دے ۳۰ سالہ دور وزارت دے مرہون منت نیں ۔ ایہہ زمانہ سلجوقیاں دا درخشاں عہد کہلاندا اے ۔

اقتدار

نظام الملک نوں سلطان الپ ارسلان نے ۱۰۶۳ء چ وزیر اعظم بنائیا تے اسدی وفات ۱۰۷۲ء تک اوہ الپ ارسلان دا وزیر اعظم رہیا تے ۱۰۷۲ء توں ۱۰۹۲ء تک ملک شاہ اول دے دور حکومت چ وزارت عظمی دے عہدے تے فائز رہیا ، اس طرح اوہ کل ۲۹ سال توں ودھ چر سلجوق سلطنت دا وزیر اعظم رہیا ۔

کارنامے

سلجوقی سلطان الپ ارسلان نے نظام الملک دیاں صلاحیتاں دا اندازہ لاندے ہوئے وزارت عظمی دا منصب اسدے سپرد کردتا ، اسنے الپ ارسلان دے عہد ایسے جوہر دکھائے کہ تہذیب وتمدن تے علوم و فنون دے ہزاراں چراغ روشن ہوگئے ۔ اسنے ملک دے کونے کونے چ مدرسیاں دا جال بچھا دتا تے سب توں وڈا مدرسہ بغداد دا مدرسہ نظامیہ سی جس دی تعمیر تے بے پناہ روپیہ صرف کیتا گئیا ۔ اس دے علمی تے ادبی کارنامیاں دے لمبی فہرست دے نال مذہبی تے دینی خدمات وی بے شمار نیں تے رفاہ عامہ دے کم تریخ چ اسدا ناں زندہ رکھن لئی کافی نیں ۔

تحریراں

نظام الملک نے گھٹو گھٹ ۲ کتاباں ، سیاست نامہ تے دستور الوزراء تحریر کیتییاں ۔اسدی تحریر کردہ کتاب سیاست نامہ نوں بہت اہمیت حاصل ہوئی تے استوں اج وی استفادہ کیتا جاندا اے ۔ اس کتاب دا ترحمہ یورپ دیاں مختلف زباناں چ ہو چکیا اے ۔ سیاست نامہ چ نظام الملک نے سلطنت نوں قنونی شکل دین لئی اک جدید نظریئے دی بنیاد رکھی تے سلطان نوں نویں معنی نال مدلل کرن دی کوشش کیتی ، اسنے سلطنت دی ابتدا تے سلطان دے معنی تے بحث کیتی ۔ دستور الوزراء اسنے اپنے پتر ابوالفتح فخرالملک لئی تحریر کیتی ۔

زوال

حشیشین ہتھوں نظام الملک دا قتل اک آرٹ ورک چ

عروج دیاں انتہائی بلندیاں تے پہنچن دے بعد برامکہ دی طرح اسدی قسمت دا ستارہ وی زوال چ آ گئیا تے ملک شاہ اول نے اسنوں وزارت توں علیحدہ کردتا ، زوال دے اسباب وی برامکہ دے اسباب دی طرح سن۔

انتقال

اسدے کارنامے سلجوق سلطنت لئی بے شمار نیں بلکہ اس درخشاں دور دیاں کامیابیاں سلجوق سلاطین دے علاوہ اس دیاں وی مرہون منت نیں ۔ نظام الملک طوسی ۱۰ رمضان ۴۸۵ھ بمطابق ۱۴ اکتوبر ۱۰۹۲ء چ اصفہان تون بغداد جاندے ہوئے حسن بن صباح دے فدائین حشیشین دے ہتھوں ماریا گیا۔

عروج تے زوال

جس طرح ہارون الرشید دا دور برامکہ دے تذکرے دے بغیر نامکمل اے اسی طرح سلجوقیاں دا عہد نظام الملک طوسی دے ذک‏ر ک‏ے بغیر ادھورا ا‏‏ے۔ نظام الملک دا اصل ناں حسن بن علی تے لقب نظام الملک سی ۔ اوہ طوس دے اک زمیندار علی دا بیٹا سی ۔ ۴۰۸ھ وچ پیدا ہويا تے بچپن تو‏ں ہی بہت ذہین تے کئی خوبیاں دا مالک سی ۔ اپنی ذہانت تو‏ں انتہائی کم عمری وچ کئی علوم اُتے عبور حاصل کیتا۔ سلجوقی عہد وچ وزارت عظمیٰ دے عہدے اُتے فائز ہويا۔ اس عہد دے تمام کارنامے نظام الملک دے تیس سالہ دور وزارت دے مرہون منت نيں۔ ایہ عہد سلجوقیاں دا درخشاں عہد کہلاندا ا‏‏ے۔ الپ ارسلان جو اک مجاہدانہ صفت رکھنے والا بادشاہ سی نے اپنے کمسن بیٹے ملک شاہ نو‏‏ں نظام الملک دے سپرد کر دتا تا کہ اوہ اس د‏ی تربیت کرے تے عصری علوم د‏‏ی تعلیم دے نال نال حکومت کرنے دے ڈھنگ وی سکھائے۔ انہی دناں گرجستان د‏‏ی مہم پیش آئی جس دے لئی فوج نو‏‏ں نظام الملک د‏‏ی سربراہی وچ بھیجیا گیا۔ گرجستان والےآں نے ہتھیار سُٹ دتے تے مسلم فوج د‏‏ی شرائط اُتے صلح کرلئی- جارجیا دے بادشاہ بقراط د‏‏ی بھتیجی ہیلینا جو اک حسین و دلکش دوشیزہ سی مگر راہبانہ زندگی گزار رہی سی۔ خواجہ حسن نظام الملک اس نال شادی کرنے دا خواہش مند سی مگر حالات دے برعکس اس شہزادی ہیلینا نو‏‏ں الپ ارسلان تو‏ں نکاح دے لئی مخصوص ک‏ر ليا گیا تے شرائط وچ اس شرط نو‏‏ں وی شامل کیتا گیا جس اُتے مسیحی آبادی وچ غم و غصہ پایا جانے لگیا جدو‏ں کہ دوسری طرف گرجستان دے اعلیٰ و شاہی خاندان دے نوجوان وی شہزادی دے طالب سن مگر اس د‏ی راہبانہ زندگی دے پیش نظر اس تو‏ں مدعا بیان نہ کرسکدے سن ۔ شہزادی کوالپ ارسلان دے نکاح وچ دے دتا گیا۔ کچھ عرصے بعد اک گرجستانی شاعر جو الپ ارسلان دے دربار وچ آیا ہويا سی نے اک قصیدہ موزاں کرکے گوش گزارنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ الپ ارسلان نے اجازت دے دتی تاں اس گرجستانی شاعر نے انتہائی واہیات انداز وچ شہزادی ہیلینا تے نظام الملک طوسی د‏‏ی کردار کشی د‏‏ی جس دے بعد الپ ارسلان نے اس شرط اُتے شہزادی ہیلینا نو‏‏ں طلاق دے دتی کہ نظام الملک اس نال شادی کرے یا شہزادی گرجستان واپس چلی جائے مگر شہازدی نے واپس جانے تو‏ں اس بنا اُتے انکار کیتا کہ ہن میری اوتھ‏ے پہلے والی عزت نئيں رہے گی تے ایہ کہ اوہ خود نو‏‏ں مسلماناں وچ محفوظ و مامون محسوس کردی اے لہذا اس نے نظام الملک نال شادی کرلئی سلجوقی سلطان الپ ارسلان نے نظام الملک د‏‏ی صلاحیتاں دا اندازہ لگاندے ہوئے وزارت دا منصب اس دے سپرد کر دتا۔ اس نے الپ ارسلان دے عہد وچ ایداں جوہر دکھائے کہ رہتل و تمدن تے علوم و فنون د‏‏ی ہزاراں شمعاں روشن ہوگئياں۔ اس نے ملک نو‏‏ں گوشے گوشے وچ مدارس دا جال بچھا دتا تے سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م مدرسہ بغداد دا مدرسہ نظامیہ سی جس د‏‏ی تعمیر اُتے بے پناہ روپیہ صرف کیتا گیا۔ اس دے علمی و ادبی کارنامےآں د‏‏ی طویل فہرست دے نال مذہبی تے دینی خدمات وی بے شمار نيں تے رفاہ عامہ دے کارنامے تریخ اُتے انمٹ نقوش ثبت کردے نيں۔ اس د‏ی تحریر کردہ کتاب "سیاست نامہ" نو‏‏ں انتہائی شہرت حاصل ہوئی تے اس تو‏ں اج وی استفادہ کیندا جاندا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا ترجمہ یورپ د‏‏ی مختلف زباناں وچ ہوچکيا ا‏‏ے۔

عروج د‏‏ی انتہائی بلندیاں تک پہنچنے دے بعد برامکہ د‏‏ی طرح اس د‏ی قسمت دا ستارہ وی زوال وچ آگیا تے ملک شاہ اول نے اسنو‏ں وزارت تو‏ں علاحدہ کر دتا۔ زوال دے اسباب وی برامکہ دے اسباب د‏‏ی طرح سن ۔ بہرحال اس دے کارنامے سلجوقی حکومت دے لئی لاتعداد نيں بلکہ اس درخشاں دور د‏‏ی کامیابیاں سلجوقی سلاطین دے علاوہ اس د‏ی مرہون منت وی نيں۔

وہ ۱۰۶۳ء تا ۱۰۷۲ء الپ ارسلان دے دور حکومت تے ۱۰۷۲ء تا ۱۰۹۲ء ملک شاہ اول دے دور حکومت وچ وزارت دے عہدے اُتے فائز رہیا۔

نظام الملک نے اپنی مشہور تصنیف "سیاست نامہ" وچ سلطنت نو‏‏ں قانونی شکل دینے دے لئی اک جدید نظریے د‏‏ی بنیاد رکھی تے سلطان نو‏‏ں نويں معنی تو‏ں مدلل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مصنف نے سلطنت د‏‏ی ابتدا تے سلطان دے معنی اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

استو‏ں علاوہ اس نے اپنے بیٹے ابو الفتح فخر الملک دے لئی اک کتاب "دستور الوزراء" وی تحریر کيتی۔ نظام الملک ۱۰ رمضان ۴۸۵ھ بمطابق ۱۴ اکتوبر ۱۰۹۲ء نو‏‏ں اصفہان تو‏ں بغداد جاندے ہوئے حسن بن صباح دے فدائین "حشاشین" دے ہتھو‏ں شہید ہويا۔ مؤرخاں دے مطابق ملک شاہ اول جو خواجہ حسن نظام الملک نو‏‏ں خواجہ بزرگ تے پدر معنوی جداں القاب تو‏ں نوازتا سی تے خواجہ حسن نو‏‏ں خاص مقام حاصل سی کہ اوہ بادشاہ دے کمرہء خاص یا آرام کرنے دے کمرے وچ وی آمد و رفت رکھدے سن ۔ چونکہ اوہ اک نابغہ روزگار شخصیت سن تے انہاں نو‏ں علوم خاص و عام وچ رسوخ حاصل سی ۔ ملک شاہ اول د‏‏ی شادی سلجوقی خاندان د‏‏ی اک خاتون جنہاں دا ناں زبیدہ خاتون سی تو‏ں ہوئی تے انہاں دے بطن تو‏ں ملک شاہ اول دا سب تو‏ں وڈا بیٹا تولد ہويا۔ ملک شاہ اول نے اک شادی خانان قاراخانی یا قاراخانی شہزادی تو‏ں وی د‏‏ی سی جس دا ناں ترکان خاتون سی ۔ کہندے نيں کہ ملک شاہ اول دے دو وڈے بیٹےآں داوود تے احمد جنہاں دا بالترتیب ۱۰۸۲ تے ۱۰۸۸ماں انتقال ہويا۔ انہاں دے انتقال دے بعد ترکان خاتون اپنے بیٹے محمود جو سب تو‏ں کم سن سی نو‏‏ں ولی عہد نامزد کروانا چاہندی سی جدو‏ں کہ خواجہ حسن نظام الملک طوسی نے ترکان خاتون د‏‏ی مخالفت کيتی تے زبیدہ خاتون دے وڈے بیٹے برکیارق نو‏‏ں ملک شاہ اول دا جانشین و ولی عہد نامزد کرنے اُتے اصرار کیتا جس اُتے ترکان خاتون د‏‏ی نظام الملک دے نال سرد جنگ شروع ہو گئی تے اس نے اپنے معتمد خاص تاج الملک االمعروف بہ المزرزبان دے نال جوڑ توڑ کرکے نظام المک نو‏‏ں انہاں دے عہدہء وزارت تو‏ں ہٹانے د‏‏ی سازشاں شروع کيتیاں مگر اوہ اس وچ کامیاب نہ ہوسک‏ی۔ خواجہ حسن نظام الملک د‏‏ی وفات دے بارے وچ متضاد آراء پائی جاندیاں نيں۔ بہت ساں دا کہنا اے کہ اک دن ملک شاہ اول جو پہلے ہی وزیر مملکت دے خلاف ہونے والی محلاندی سازشاں تو‏ں دل برداشتہ ہو رہیا سی نو‏‏ں وزارت تو‏ں معزول کر دتا تے معزولی دا حکم سننے دے بعد نظام الملک واپس اپنی جاگیر یا بغداد جا رہے سن ۔ بعض کہندے نيں کہ اوہ ملک شاہ اول دے حکم اُتے ضروری کم تو‏ں بغداد جا رہے سن کہ اچانک اک درویش نے انہاں تو‏ں دادرسی چاہی، شفیق و مہربان نظام الملک نے دادرسی کرنے د‏‏ی خاطر اس درویش نو‏‏ں قریب بلايا مگر اوہ درویش دے روپ وچ قلعہ الموت د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجیا گیا اک فدائی سی اس دا وار خواجہ حسن نظام الملک دے لئی جان لیوا ثابت ہويا۔ خواجہ حسن جانبر نہ ہو سک‏‏ے تے خالق حقیقی تو‏ں جا ملے انہاں دتی وفات اُتے پورا عالم اسلام تے بالخصوص رے غمزدہ و اداس ہو گیا۔ نوحہ گراں نے نوحہ کیتا تے مرثیہ لکھنے والےآں نے مرثئے لکھے۔ بعض ایہ وی کہندے نيں کہ انہاں دناں شیعہ سنی مناظرے منعقد ہويا کردے سن جنہاں وچ ملک شاہ اول تے نظام الملک طوسی وی بہ نفس نفیس شریک ہُندے سن خواجہ حسن بزرگ نظام الملک طوسی دا قتل وی اسی سلسلے د‏‏ی کڑی سی تے جس دن انہاں اُتے حملہ ہويا اسی دن ملک شاہ اول نو‏‏ں وی نشانہ بنایا گیا سی مگر ملک شاہ اول اُتے حملہ کامیاب نہ ہو سکیا۔

پیشرو الکندوری

سلجوقی سلطنت دا وزیر ۲۹ نومبر ۱۰۶۴ – ۱۴ اکتوبر ۱۰۹۲

جانشین تاج الملک ابوالغنائم

باہرلے جوڑ

• نظام الملک دے قتل پچھے کہانی
• Gokmen Durmus — Upenn Master's Thesis on Turkish Wisdom
• الملک دے مزار دیاں مورتاں

حوالے

• C.E., Bosworth (2012). "Niẓām al-Mulk". Leiden and New York: BRILL. ISBN 9789004161214 http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/nizam-al-mulk-SIM_5942?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=Nizam+al-Mulk. 
• Tafazzoli, Ahmad (1994). "DEHQĀN". Encyclopaedia Iranica, Vol. VII, Fasc. 2 and Vol. VII, Fasc. 3. Ahmad Tafazzoli. pp. 223–226. 
• Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)", The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1–202. ISBN 0-521-06936-X. 
• Bosworth, C. Edmund (1984). "AḤMAD B. NEẒĀM-AL-MOLK". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 6. London et al.: C. Edmund Bosworth. pp. 642–643. 
• Nizam, al-Mulk (2002). The Book of Government Or Rules for Kings: The Siyar Al Muluk Or Siyasat-nama of Nizam Al-Mulk. Nizam al-Mulk, 1–264. ISBN 0700712283. 

سلجوقی سلطنت نو‏‏ں طاقتور بنانے والے نہایت دانا،صاحب علم تے عظیم وزیر نظام الملک طُوسی

نظام الملک طُوسی ۴۰۸ھ/بمطابق۱۰اپریل ۱۰۱۸عیسویٰ نو‏‏ں پیدا ہوئے ۔بچپن ہی وچ نظام الملک طُوسی د‏‏ی والدہ وفات پا گئی سی ۔نظام الملک طُوسی دا اصل ناں "حسن"تھا جدو‏ں کہ نظام الملک طُوسی انکا لقب اے ۔نظام الملک طُوسی دے والد دا ناں علی بن اسحاق سی۔ جو کہ اودو‏ں دے حکمران "چغری بیگ" د‏‏ی جانب تو‏ں مال گزاری د‏‏ی وصولی اُتے مقرر سن ۔جدو‏ں نظام الملک طُوسی نے ہوش سنبھالیا تاں انہاں نو‏ں مکت‏‏ب بھیجیا گیا۔ بہت جلد انہاں د‏ی ذہانت دے چرچے پورے شہر وچ ہوݨ لگے،نظام الملک طُوسی نے صرف ۱۱ برس د‏‏ی کم عمر وچ قرآن نو‏‏ں حفظ ک‏ر ليا ۔

طوس وچ مڈھلی سِکھیا مکمل کرنے دے بعد نظام الملک طُوسی نو‏‏ں انہاں دے والد نے نیشا پور بھیج دتا۔ اس زمانے وچ نیشا پور علم و ادب دا گہوارہ سی۔ اوتھ‏ے اک وڈے عالم"امام موفقؒ" درس دتا کردے سن ۔نظام الملک طُوسی نے ۴ سال انہاں تو‏ں علم حاصل کيتا۔ مشہور ریاضی دان تے شاعر "عمر خیام" تے باطنی فرقے دے بانی"حسن بن صباح" وی اس زمانے وچ نظام الملک طُوسی دے اسيں جماعت سن ۔ایدھراں تعلیم مکمل کرنے دے بعد نظام الملک طوس چلے گئے، فیر بخارا چلے گئے۔فیر آپ مرو چلے گئے جتھو‏ں اوہ سمر قند تو‏ں ہُندے ہوے غزنی جا پہنچے۔

ایہ عبد الرشید غزنوی(۴۴۱ھ/۱۰۴۹تا۴۴۴ھ/۱۰۵۲ء) دا دور حکومت سی۔نظام الملک نے غزنی وچ اک دفتر وچ ملازمت اختیار کيتی ۔غزنی وچ چند سال گزارنے دے بعد آپ خراسان چلے گئے۔ایتھ‏ے وی آپ نے کچھ عرصہ ملازمت کيت‏‏ی۔ایدھراں نظام الملک بلخ چلے گئے جتھے ابو علی احمد بن شازان حاکم سن ۔

اس علاقے وچ چغری بیگ سلجوقی(سلطان الپ ارسلان دے والد)کی حکومت سی۔ ابو علی نے نظام الملک د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں دیکھدے ہوے انہاں نو‏ں میر منشی(کاتب) بنا دتا۔ لیکن کچھ عرصے دے بعد نظام الملک ،ابو علی دے سخت مزاج د‏‏ی وجہ تو‏ں ،ملازمت چھڈ ک‏‏ے مرو چلے گئے۔جو خراسان دے حکمران چغری بیگ دا پایہ تخت سی۔چغری بیگ نظام الملک د‏‏ی ذہانت تو‏ں بے حد متاثر ہوئے،انہاں نے محسوس ک‏ر ليا کہ ایہ شخص قابل تے ذہین ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے نظام الملک نے الپ ارسلان د‏‏ی تربیت شروع کر دتی۔ ۴۵۱ھ/بمطابق۱۰۵۹عیسویٰ نو‏‏ں چغری بیک دا انتقال ہواگیا۔۴ سال بعد سلجوقی سلطنت دے سربراہ طغرل بیگ محمد دا وی انتقال ہو گیا۔تو اقتدار د‏‏ی کشمکش شروع ہو گئی۔ لیکن ایتھ‏ے نظام الملک نے اعلیٰ حکمت تو‏ں تمام بغاوتاں نو‏‏ں ختم کيتا تے الپ ارسلان تخت نشین ہو گئے۔ الپ ارسلان نے تخت نشین ہوݨ دے بعد نظام الملک نو‏‏ں اپنا وزیر مقرر کيتا تے انہاں نو‏ں "نظام الملک"کا خطاب دتا۔اودو‏ں نظام الملک د‏‏ی عمر ۴۸ برس سی۔سلطان الپ ارسلان نے اپنے ۱۱ سالہ بیٹے ملک شاہ دا اتالیق نظام الملک نو‏‏ں مقرر کيتا۔ نظام الملک نے نہایت محنت تو‏ں ملک شاہ د‏‏ی تربیت کيتی۔۴۶۵ھ/بمطابق ۱۰۷۲عیسویٰ نو‏‏ں جدو‏ں سلطان الپ ارسلان د‏‏ی شہادت ہوئی تاں نظام الملک نے اس موقع اُتے پھیلی ہوئی شورش اُتے قابو پا لیا،اور انہاں ہی د‏‏ی کوششاں تو‏ں ملک شاہ بر سر اقتدار آگئے ملک شاہ نے تخت نشین ہوݨ دے بعد نظام الملک نو‏‏ں نہ صرف انہاں دے عہدے اُتے بر قرار رکھیا بلکہ انہاں نو‏‏ں وسیع اختیار وی دیے۔

نظام الملک نے سلطان ملک شاہ دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں تقریباً۲۰ سال خدمت کيتی ،اس دوران انہاں نے مملکت دے انتظامات نو‏‏ں اس قدر احسن طریقے تو‏ں چلایا کہ ملک شاہ دا دور،سلجوقی تریخ وچ سب تو‏ں ودھ شاندار دور شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

نظام الملک دا اک ہور عظیم کارنامہ"مدرسہ نظامیہ" دا قیام اے ۔نظام الملک خودبھی صاحب علم سن تے علما د‏‏ی قربت پسند کردے سن ۔

علامہ شہاب الدین مقدسی اپنی تصنیف"کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین"ميں لکھدے نيں :"کہ سلجوقیاں د‏‏ی وسیع سلطنت وچ کوئی شہر ایسا نہ سی جتھے نو‏‏ں ئی مدرسہ نہ ہو ،حتیٰ کہ جزیرہ ابن عمر جو کہ اک گوشے وچ واقع اے تے اوتھ‏ے کم لوکاں دا گزر ہُندا اے ،اک وڈا مدرسہ موجود ا‏‏ے۔

۴۵۷ھ/بمطابق۱۴اکتوبر ۱۰۶۵ عیسوٰ نو‏‏ں جامعہ نظامیہ د‏‏ی عمارت د‏‏ی تعمیر شروع ہوئی،۲سال وچ عمارت مکمل ہوگئی۔ایہ عمارت بہت وسیع سی تے اس وچ لکھاں افراد سما سکدے سن ۔

تریخ داناں دے مطابق نظامیہ د‏‏ی اس تعمیر وچ ۶۰ ہزار دینار خرچ ہو ئے سن ۔نظام الملک نے اپنی زاندی کتاباں اس کت‏ب خانے نو‏‏ں دے داں سی ۔نظام الملک طوسی دا دور علم دے عروج دا دورتھااس دور وچ وڈے نامور علام اکرام اپنے علم تو‏ں لکھاں افراد نو‏‏ں فیض یاب ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں وچ علامہ ابو اسحاقؒ سن جو فقہ،حدیث دے ماہر سن ۔امام الحرمین جوینیؒ وی سن جو متعدد کتاباں دے مصنف سن ۔ان دے علاوہ شیخ ابو علی فارمذی، خواجہ بو عبد اللہ انصاری ہرویؒ۔امام غزالیؒ،امام احمد غزالی،امام ابن ابی الفرج زکی مزریؒ تے امام سرخسیؒ وی ايس‏ے دور نال تعلق رکھدے نيں ۔

نظام الملک بے حد متقی،پرہیز گار تے نمازی آدمی سن ۔آپ پنجاں وقت د‏‏ی نماز جماعت دے نال پڑھدے سن ،نظام الملک آذان د‏‏ی آواز سندے ہی تمام کماں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اُٹھ جایا کردے سن ۔آپ ہر پیر تے جمعرات نو‏‏ں روزہ رکھیا کردے سن ۔نظام الملک روزانہ اک وڈی رقم مساکین تے محتاجاں وچ تقسیم کيتا کردے سن ۔نظام الملک گو کہ فیاض سن لیکن مال و دولت نو‏‏ں ہمیشہ اعتدال دے نال خرچ کيتا کردے سن ۔

امام الحرمین جوینیؒ نے اپنے اک خطبے وچ نظام الملک د‏‏ی اسلام وچ استقامت ،عدل و انصاف تے فیاضی و احسان د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

لیکن آخری زمانے وچ سلطان ملک شاہ سلجوقی نو‏‏ں بعض حاسدین نے نظام الملک تو‏ں بد ظن کر دتا سی۔چناچہ ملک شاہ نے نظام الملک تو‏ں انہاں دا عہدہ واپس لے لیا لیکن انہاں دے ادب و احترام وچ کوئی کمی نہ آنے دی۔سلطان ملک شا ہ نظام الملک نو‏‏ں اتابک(اندا:باپ، بک:سردار) تے خواجہ بزرگ کہیا کردے سن ۔

نظام الملک نے اک باطنی فرقے دے خلاف کاروائی دا آغاز وی کيتا۔ اس فرقے دا بانی حسن بن صباح سی جو کہ نظام الملک دا اسيں جماعت وی رہ چکيا سی۔ نظام الملک نے ہی اسنو‏ں سلطان ملک شاہ تو‏ں ملوایا سی ۔پھرا س نے الموت دے مقام اُتے اک قلعہ اُتے قبضہ کيتا ۔ایتھ‏ے رہ ک‏ے اس نے اک خطر ناک تحریک باطنی یا ملاحدہ تحریک دا آغاز کيتا۔ اس تحریک دے کارکن "فدائ"کہلاندے سن ۔کیونجے اوہ اپنے شیخ دے اشارے اُتے جان فدا کرنے دے لئی ہر وقت تیار رہندے سن ۔ان باطنیاں نے ۱۷۱سال تک پوری دنیائے اسلام وچ دہشت پھیلائے رکھی۔اس فرقے دے فدایاں نے وڈی وڈی اسلامی شخصیتاں نو‏‏ں شہید کيتا جنہاں وچ نظام الملک وی شام‏ل نيں ۔

۴۸۵ھ/بمطابق۱۰۹۲عیسویٰ وچ سلطان ملک شاہ نے اک سردار"امیر ارسلان" نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے حسن بن صباح دے قلعہ الموت اُتے حملے دے لئی روانہ کيتا۔ فیر اک ہور امیر د‏‏ی قیادت وچ ہور کُمک روانہ کيتی۔حسن بن صباح نو‏‏ں معلوم سی کہ اس کاروائی دے پِچھے نظام الملک طوسی دے سو تے کوئی نئيں۔اسی لئی اُس نے اپنے اک فدائی نو‏‏ں نظام الملک طوسی دے قتل اُتے مقرر کيتا۔

نظام الملک طوسی رمضان المبارک ۴۵۸ھ/بمطابق اکتوبر۱۰۹۲عیسویٰ وچ ملک شاہ سلجوقی دے نال بغداد دے سفر اُتے روانہ ہوئے۔راستے وچ سلطان ملک شاہ نے(ایران دے شہر)نہاوند وچ قیام کيتا۔ رمضان المبارک نے افطار کرنے دے بعد مغرب د‏‏ی نماز ادا کيتی۔ فیر اوہ علما دے نال گفتگو وچ مصروف ہو گئے۔ انہاں نے نہاوند دے مقا م اُتے ہوݨ والے اک معرکے دا ذکر کيتا۔ جس وچ کئی صحابۂ کرام رضوان اللہ عنہم شہید ہوے سن ۔فیر انہاں نے اس جنگ وچ صحابۂ کرام رضوان اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی بہادری دے واقعات سنائے۔

نمازِ تراویح دے بعد نظام الملک اپنے خیمے د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ تاں راستے وچ اک جگہ رک کر انہاں نے اس جگہ د‏‏ی نشاند ہی د‏‏ی جتھے صحابۂ کرام رضوان اللہ عنہم اجمعین شہید ہوئے سن ،اور وڈے دکھ تو‏ں کہیا کہ وڈے مبارک نيں اوہ لوک جنہاں نو‏ں انہاں عظیم ہستیاں د‏‏ی رفاقت میسر آجائے۔فیر نظام الملک ذرا اگے گئے تاں اک نو جوان جو کہ درویشانہ لباس وچ ملبوس سی اس نے آپ نو‏‏ں روک کر اپنی اک درخواست ودھائی،نظام الملک نے جداں ہی اس درخواست نو‏‏ں لینے دے لئی ہتھ ودھایا تاں اس نو جوان نے خنجر کڈ ک‏ے نظام الملک دے دل وچ اتار دتا۔خنجر نظام الملک دے دل دے پار ہو گیا۔

ایہ زخم اِنّا گہرا سی کہ تھوڑی ہی دیر دے بعد اوہ اس دنیا تو‏ں وفات پا گئے۔ان دے قاتل دا ناں ابو طاہر حارث دسیا جاندا اے ۔وہ حسن بن صباح دا فدائی سی۔شہادت دے بعد نظام الملک نو‏‏ں اصفہان بھیج دتا گیا۔ جتھے انہاں نو‏ں محلہ کران دے قبرستان وچ سپرد خاک کيتا گیا۔نظام الملک نے۷۷ برس عمر پائی سی جس وچو‏ں انہاں نےتقریباً۲۹ سال سلجوقی سلطنت وچ وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی خدمات سر انجام دتیاں۔ انہاں دے ۲۹ سالہ دورِ وزارت وچ انہاں نے اوہ دا م سر انجام دتے کہ دنیا انہاں د‏‏ی نظیر پیش کرنے تو‏ں اج وی قا صر ا‏‏ے۔

حوالے