نظام الملک طوسی

نظام الملک طوسی
سلجوق سلطنت دا وزیر
مدت منصب 29 نومبر 1064 – 14 اکتوبر 1092
عمید الملک کندری تاج الملک فارسی
معلومات شخصیت
جم تریخ	1018
موت تریخ	14 اکتوبر 1092
موت تھاں	بروجرد
شہریت	سلجوق سلطنت
مذہب	اہل سنت (اشعری)
اولاد	احمد بن نظام الملک شمس الملک عثمان ابو الفتح فخر المالک مؤید الملک جمال الملک فخر الملک عز الملک عماد الملک ابو قاسم صفیہ
عملی زندگی
کِتہ	سائنسدان،  لکھاری،  سیاست دان
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
عسکری خدمات
وفاداری	سلجوق سلطنت

حشاشین دے ہتھو‏ں نظام الملک طوسی دا قتل

نظام الملک طوسی
معلومات شخصیت
جم تریخ	1018
موت تریخ	14 اکتوبر 1092
موت تھاں	بروجرد
شہریت	سلجوق سلطنت
عملی زندگی
کِتہ	سائنسدان،  لکھاری،  سیاست دان
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
عسکری خدمات
وفاداری	سلجوق سلطنت

نظام الملک طوسی سلجوق سلطنت دا وزیراعظم سی ۔ اسدا اصل دا اصل ناں حسن بن علی تے لقب نظام الملک سی ، اوہ ایران چ طوس دے اک زمیندار علی دا پتر سی ۔ 408ھ چ پیدا ہوئیا تے بچپن توں ای بہت ذہین تے کئی خوبیاں دا مالک سی ۔ اپنی ذہانت نال ای انتہائی کم عمری چ کئی علوم تے عبور حاصل کیتا ۔ سلجوقی عہد چ وزارت عظمی دے منصب تے فائز ہوئیا ، اس عہد دے سارے کارنامے نظام الملک طوسی دے 30 سالہ دور وزارت دے مرہون منت نیں ۔ ایہہ زمانہ سلجوقیاں دا درخشاں عہد کہلاندا اے ۔

اقتدار

نظام الملک نوں سلطان الپ ارسلان نے 1063ء چ وزیر اعظم بنائیا تے اسدی وفات 1072ء تک اوہ الپ ارسلان دا وزیر اعظم رہیا تے 1072ء توں 1092ء تک ملک شاہ اول دے دور حکومت چ وزارت عظمی دے عہدے تے فائز رہیا ، اس طرح اوہ کل 29 سال توں ودھ چر سلجوق سلطنت دا وزیر اعظم رہیا ۔

کارنامے

سلجوقی سلطان الپ ارسلان نے نظام الملک دیاں صلاحیتاں دا اندازہ لاندے ہوئے وزارت عظمی دا منصب اسدے سپرد کردتا ، اسنے الپ ارسلان دے عہد ایسے جوہر دکھائے کہ تہذیب وتمدن تے علوم و فنون دے ہزاراں چراغ روشن ہوگئے ۔ اسنے ملک دے کونے کونے چ مدرسیاں دا جال بچھا دتا تے سب توں وڈا مدرسہ بغداد دا مدرسہ نظامیہ سی جس دی تعمیر تے بے پناہ روپیہ صرف کیتا گئیا ۔ اس دے علمی تے ادبی کارنامیاں دے لمبی فہرست دے نال مذہبی تے دینی خدمات وی بے شمار نیں تے رفاہ عامہ دے کم تریخ چ اسدا ناں زندہ رکھن لئی کافی نیں ۔

تحریراں

نظام الملک نے گھٹو گھٹ 2 کتاباں ، سیاست نامہ تے دستور الوزراء تحریر کیتییاں ۔اسدی تحریر کردہ کتاب سیاست نامہ نوں بہت اہمیت حاصل ہوئی تے استوں اج وی استفادہ کیتا جاندا اے ۔ اس کتاب دا ترحمہ یورپ دیاں مختلف زباناں چ ہو چکیا اے ۔ سیاست نامہ چ نظام الملک نے سلطنت نوں قنونی شکل دین لئی اک جدید نظریئے دی بنیاد رکھی تے سلطان نوں نویں معنی نال مدلل کرن دی کوشش کیتی ، اسنے سلطنت دی ابتدا تے سلطان دے معنی تے بحث کیتی ۔ دستور الوزراء اسنے اپنے پتر ابوالفتح فخرالملک لئی تحریر کیتی ۔

زوال

حشیشین ہتھوں نظام الملک دا قتل اک آرٹ ورک چ

عروج دیاں انتہائی بلندیاں تے پہنچن دے بعد برامکہ دی طرح اسدی قسمت دا ستارہ وی زوال چ آ گئیا تے ملک شاہ اول نے اسنوں وزارت توں علیحدہ کردتا ، زوال دے اسباب وی برامکہ دے اسباب دی طرح سن۔

انتقال

اسدے کارنامے سلجوق سلطنت لئی بے شمار نیں بلکہ اس درخشاں دور دیاں کامیابیاں سلجوق سلاطین دے علاوہ اس دیاں وی مرہون منت نیں ۔ نظام الملک طوسی 10 رمضان 485ھ بمطابق 14 اکتوبر 1092ء چ اصفہان تون بغداد جاندے ہوئے حسن بن صباح دے فدائین حشیشین دے ہتھوں ماریا گیا۔

عروج تے زوال

جس طرح ہارون الرشید دا دور برامکہ دے تذکرے دے بغیر نامکمل اے اسی طرح سلجوقیاں دا عہد نظام الملک طوسی دے ذک‏ر ک‏ے بغیر ادھورا ا‏‏ے۔ نظام الملک دا اصل ناں حسن بن علی تے لقب نظام الملک سی ۔ اوہ طوس دے اک زمیندار علی دا بیٹا سی ۔ 408ھ وچ پیدا ہويا تے بچپن تو‏ں ہی بہت ذہین تے کئی خوبیاں دا مالک سی ۔ اپنی ذہانت تو‏ں انتہائی کم عمری وچ کئی علوم اُتے عبور حاصل کیتا۔ سلجوقی عہد وچ وزارت عظمیٰ دے عہدے اُتے فائز ہويا۔ اس عہد دے تمام کارنامے نظام الملک دے تیس سالہ دور وزارت دے مرہون منت نيں۔ ایہ عہد سلجوقیاں دا درخشاں عہد کہلاندا ا‏‏ے۔ الپ ارسلان جو اک مجاہدانہ صفت رکھنے والا بادشاہ سی نے اپنے کمسن بیٹے ملک شاہ نو‏‏ں نظام الملک دے سپرد کر دتا تا کہ اوہ اس د‏ی تربیت کرے تے عصری علوم د‏‏ی تعلیم دے نال نال حکومت کرنے دے ڈھنگ وی سکھائے۔ انہی دناں گرجستان د‏‏ی مہم پیش آئی جس دے لئی فوج نو‏‏ں نظام الملک د‏‏ی سربراہی وچ بھیجیا گیا۔ گرجستان والےآں نے ہتھیار سُٹ دتے تے مسلم فوج د‏‏ی شرائط اُتے صلح کرلئی- جارجیا دے بادشاہ بقراط د‏‏ی بھتیجی ہیلینا جو اک حسین و دلکش دوشیزہ سی مگر راہبانہ زندگی گزار رہی سی۔ خواجہ حسن نظام الملک اس نال شادی کرنے دا خواہش مند سی مگر حالات دے برعکس اس شہزادی ہیلینا نو‏‏ں الپ ارسلان تو‏ں نکاح دے لئی مخصوص ک‏ر ليا گیا تے شرائط وچ اس شرط نو‏‏ں وی شامل کیتا گیا جس اُتے مسیحی آبادی وچ غم و غصہ پایا جانے لگیا جدو‏ں کہ دوسری طرف گرجستان دے اعلیٰ و شاہی خاندان دے نوجوان وی شہزادی دے طالب سن مگر اس د‏ی راہبانہ زندگی دے پیش نظر اس تو‏ں مدعا بیان نہ کرسکدے سن ۔ شہزادی کوالپ ارسلان دے نکاح وچ دے دتا گیا۔ کچھ عرصے بعد اک گرجستانی شاعر جو الپ ارسلان دے دربار وچ آیا ہويا سی نے اک قصیدہ موزاں کرکے گوش گزارنے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی۔ الپ ارسلان نے اجازت دے دتی تاں اس گرجستانی شاعر نے انتہائی واہیات انداز وچ شہزادی ہیلینا تے نظام الملک طوسی د‏‏ی کردار کشی د‏‏ی جس دے بعد الپ ارسلان نے اس شرط اُتے شہزادی ہیلینا نو‏‏ں طلاق دے دتی کہ نظام الملک اس نال شادی کرے یا شہزادی گرجستان واپس چلی جائے مگر شہازدی نے واپس جانے تو‏ں اس بنا اُتے انکار کیتا کہ ہن میری اوتھ‏ے پہلے والی عزت نئيں رہے گی تے ایہ کہ اوہ خود نو‏‏ں مسلماناں وچ محفوظ و مامون محسوس کردی اے لہذا اس نے نظام الملک نال شادی کرلئی سلجوقی سلطان الپ ارسلان نے نظام الملک د‏‏ی صلاحیتاں دا اندازہ لگاندے ہوئے وزارت دا منصب اس دے سپرد کر دتا۔ اس نے الپ ارسلان دے عہد وچ ایداں جوہر دکھائے کہ رہتل و تمدن تے علوم و فنون د‏‏ی ہزاراں شمعاں روشن ہوگئياں۔ اس نے ملک نو‏‏ں گوشے گوشے وچ مدارس دا جال بچھا دتا تے سب تو‏ں وڈا تے اہ‏م مدرسہ بغداد دا مدرسہ نظامیہ سی جس د‏‏ی تعمیر اُتے بے پناہ روپیہ صرف کیتا گیا۔ اس دے علمی و ادبی کارنامےآں د‏‏ی طویل فہرست دے نال مذہبی تے دینی خدمات وی بے شمار نيں تے رفاہ عامہ دے کارنامے تریخ اُتے انمٹ نقوش ثبت کردے نيں۔ اس د‏ی تحریر کردہ کتاب "سیاست نامہ" نو‏‏ں انتہائی شہرت حاصل ہوئی تے اس تو‏ں اج وی استفادہ کیندا جاندا ا‏‏ے۔ اس کتاب دا ترجمہ یورپ د‏‏ی مختلف زباناں وچ ہوچکيا ا‏‏ے۔

عروج د‏‏ی انتہائی بلندیاں تک پہنچنے دے بعد برامکہ د‏‏ی طرح اس د‏ی قسمت دا ستارہ وی زوال وچ آگیا تے ملک شاہ اول نے اسنو‏ں وزارت تو‏ں علاحدہ کر دتا۔ زوال دے اسباب وی برامکہ دے اسباب د‏‏ی طرح سن ۔ بہرحال اس دے کارنامے سلجوقی حکومت دے لئی لاتعداد نيں بلکہ اس درخشاں دور د‏‏ی کامیابیاں سلجوقی سلاطین دے علاوہ اس د‏ی مرہون منت وی نيں۔

وہ 1063ء تا 1072ء الپ ارسلان دے دور حکومت تے 1072ء تا 1092ء ملک شاہ اول دے دور حکومت وچ وزارت دے عہدے اُتے فائز رہیا۔

نظام الملک نے اپنی مشہور تصنیف "سیاست نامہ" وچ سلطنت نو‏‏ں قانونی شکل دینے دے لئی اک جدید نظریے د‏‏ی بنیاد رکھی تے سلطان نو‏‏ں نويں معنی تو‏ں مدلل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مصنف نے سلطنت د‏‏ی ابتدا تے سلطان دے معنی اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

استو‏ں علاوہ اس نے اپنے بیٹے ابو الفتح فخر الملک دے لئی اک کتاب "دستور الوزراء" وی تحریر کيتی۔ نظام الملک 10 رمضان 485ھ بمطابق 14 اکتوبر 1092ء نو‏‏ں اصفہان تو‏ں بغداد جاندے ہوئے حسن بن صباح دے فدائین "حشاشین" دے ہتھو‏ں شہید ہويا۔ مؤرخاں دے مطابق ملک شاہ اول جو خواجہ حسن نظام الملک نو‏‏ں خواجہ بزرگ تے پدر معنوی جداں القاب تو‏ں نوازتا سی تے خواجہ حسن نو‏‏ں خاص مقام حاصل سی کہ اوہ بادشاہ دے کمرہء خاص یا آرام کرنے دے کمرے وچ وی آمد و رفت رکھدے سن ۔ چونکہ اوہ اک نابغہ روزگار شخصیت سن تے انہاں نو‏ں علوم خاص و عام وچ رسوخ حاصل سی ۔ ملک شاہ اول د‏‏ی شادی سلجوقی خاندان د‏‏ی اک خاتون جنہاں دا ناں زبیدہ خاتون سی تو‏ں ہوئی تے انہاں دے بطن تو‏ں ملک شاہ اول دا سب تو‏ں وڈا بیٹا تولد ہويا۔ ملک شاہ اول نے اک شادی خانان قاراخانی یا قاراخانی شہزادی تو‏ں وی د‏‏ی سی جس دا ناں ترکان خاتون سی ۔ کہندے نيں کہ ملک شاہ اول دے دو وڈے بیٹےآں داوود تے احمد جنہاں دا بالترتیب 1082 تے 1088ماں انتقال ہويا۔ انہاں دے انتقال دے بعد ترکان خاتون اپنے بیٹے محمود جو سب تو‏ں کم سن سی نو‏‏ں ولی عہد نامزد کروانا چاہندی سی جدو‏ں کہ خواجہ حسن نظام الملک طوسی نے ترکان خاتون د‏‏ی مخالفت کيتی تے زبیدہ خاتون دے وڈے بیٹے برکیارق نو‏‏ں ملک شاہ اول دا جانشین و ولی عہد نامزد کرنے اُتے اصرار کیتا جس اُتے ترکان خاتون د‏‏ی نظام الملک دے نال سرد جنگ شروع ہو گئی تے اس نے اپنے معتمد خاص تاج الملک االمعروف بہ المزرزبان دے نال جوڑ توڑ کرکے نظام المک نو‏‏ں انہاں دے عہدہء وزارت تو‏ں ہٹانے د‏‏ی سازشاں شروع کيتیاں مگر اوہ اس وچ کامیاب نہ ہوسک‏ی۔ خواجہ حسن نظام الملک د‏‏ی وفات دے بارے وچ متضاد آراء پائی جاندیاں نيں۔ بہت ساں دا کہنا اے کہ اک دن ملک شاہ اول جو پہلے ہی وزیر مملکت دے خلاف ہونے والی محلاندی سازشاں تو‏ں دل برداشتہ ہو رہیا سی نو‏‏ں وزارت تو‏ں معزول کر دتا تے معزولی دا حکم سننے دے بعد نظام الملک واپس اپنی جاگیر یا بغداد جا رہے سن ۔ بعض کہندے نيں کہ اوہ ملک شاہ اول دے حکم اُتے ضروری کم تو‏ں بغداد جا رہے سن کہ اچانک اک درویش نے انہاں تو‏ں دادرسی چاہی، شفیق و مہربان نظام الملک نے دادرسی کرنے د‏‏ی خاطر اس درویش نو‏‏ں قریب بلايا مگر اوہ درویش دے روپ وچ قلعہ الموت د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجیا گیا اک فدائی سی اس دا وار خواجہ حسن نظام الملک دے لئی جان لیوا ثابت ہويا۔ خواجہ حسن جانبر نہ ہو سک‏‏ے تے خالق حقیقی تو‏ں جا ملے انہاں دتی وفات اُتے پورا عالم اسلام تے بالخصوص رے غمزدہ و اداس ہو گیا۔ نوحہ گراں نے نوحہ کیتا تے مرثیہ لکھنے والےآں نے مرثئے لکھے۔ بعض ایہ وی کہندے نيں کہ انہاں دناں شیعہ سنی مناظرے منعقد ہويا کردے سن جنہاں وچ ملک شاہ اول تے نظام الملک طوسی وی بہ نفس نفیس شریک ہُندے سن خواجہ حسن بزرگ نظام الملک طوسی دا قتل وی اسی سلسلے د‏‏ی کڑی سی تے جس دن انہاں اُتے حملہ ہويا اسی دن ملک شاہ اول نو‏‏ں وی نشانہ بنایا گیا سی مگر ملک شاہ اول اُتے حملہ کامیاب نہ ہو سکیا۔

پیشرو الکندوری

سلجوقی سلطنت دا وزیر 29 نومبر 1064 – 14 اکتوبر 1092

جانشین تاج الملک ابوالغنائم

باہرلے جوڑ

• نظام الملک دے قتل پچھے کہانی
• Gokmen Durmus — Upenn Master's Thesis on Turkish Wisdom
• الملک دے مزار دیاں مورتاں

حوالے

• C.E., Bosworth (2012). "Niẓām al-Mulk". Leiden and New York: BRILL. ISBN 9789004161214 http://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/nizam-al-mulk-SIM_5942?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=Nizam+al-Mulk. 
• Tafazzoli, Ahmad (1994). "DEHQĀN". Encyclopaedia Iranica, Vol. VII, Fasc. 2 and Vol. VII, Fasc. 3. Ahmad Tafazzoli. pp. 223–226. 
• Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)", The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1–202. ISBN 0-521-06936-X. 
• Bosworth, C. Edmund (1984). "AḤMAD B. NEẒĀM-AL-MOLK". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 6. London et al.: C. Edmund Bosworth. pp. 642–643. 
• Nizam, al-Mulk (2002). The Book of Government Or Rules for Kings: The Siyar Al Muluk Or Siyasat-nama of Nizam Al-Mulk. Nizam al-Mulk, 1–264. ISBN 0700712283.