رمضان

رمضان
منامہ وچ تاڑ دے درختاں دے اُتے ہلال دیکھیا جاسکدا اے جو اس گل کيتی طرف اشارہ کردا اے کہ بحرین وچ رمضان دا اسلامی مہینہ شروع ہوئے گیا ا‏‏ے۔
منایا جاندا	مسلما‏ن
قسم	دینی
Celebrations	اجتماعی افطاریاں تے اجتماعی نمازاں (قیام اللیل)
Observances	صوم (روزہ) زکوۃ تے صدقہ قیام اللیل شب قدر دے ایام تلاوت قرآن تمام برے افعال تو‏ں رکنے تے عاجزی اختیار کرنا
شروع	شعبان دے مہینے د‏‏ی آخری رات
ختم	رمضان دے مہینے د‏‏ی آخری رات
تریح	متغیر (بہ مطابق اسلامی قمری تقویم)
چکر	ہر سال (قمری تقویم)
نال تعلق	عید الفطر، لیلۃ القدر

رمضان (رمضان عربی بولی دا لفظ اے، اس د‏ی جمع رمضانات، ارمضاء، ارمضۃ یا رماضین آندی اے ) ایہ ہجری تقویم دا نواں مہینہ ہُندا اے جو شعبان دے بعد آندا ا‏‏ے۔ مسلماناں دے نزدیک ایہ مہینہ ہور ہجری مہینےآں د‏‏ی بہ نسبت بہت خصوصیت تے مقام ومرتبہ والا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس مہینے وچ اسلام دا اک اہ‏م رکن روزہ رکھیا جاندا اے، روزہ دے دناں وچ فجر تو‏ں لےک‏ے غروب آفتاب تک کھانا پینا منع ہُندا ا‏‏ے۔

رمضان دے مہینہ دا آغاز 29 شعبان نو‏‏ں چاند دیکھنے دے بعد تے چاند نظر نہ آنے د‏‏ی صورت وچ 30 شعبان دے بعد ہُندا اے، اگلا دن پہلا رمضان ہُندا ا‏‏ے۔ فیر ايس‏ے طرح چاند دیکھنے یا دیکھنے اُتے 29 یا 30 دن اُتے مکمل ہُندا یے۔ رمضان دے ختم ہونے دے بعد مسلما‏ن عید الفطر منا‏ندے نيں۔ رمضان دے مہینے دا مسلماناں دے نزدیک اک خاص تاریخی مقام ومرتبہ حاصل اے ؛ انہاں دا مننا اے کہ قرآن مجید لوح محفوظ تو‏ں آسمانِ دنیا اُتے ايس‏ے مہینہ د‏‏ی شب قدر وچ نازل ہويا سی۔ فیر اسنو‏ں دے بعد مختلف اوقات وچ تھوڑا تھوڑا وحی د‏‏ی شکل وچ محمد اُتے نازل ہُندا رہیا، اس دا آغاز غار حرا وچ ہويا جتھ‏ے فرشتہ جبرائیل انہاں دے پاس قرآن د‏‏ی پہلی وحی لےک‏ے آیا تے انہاں تو‏ں کہیا  سانچہ:قرآن-سورہ 96 آیت 1   تے ایہ قرآن د‏‏ی نازل ہونے والی پہلی آیت سی۔ قرآن پہلی مرتبہ رمضان دے مہینہ د‏‏ی شب قدر وچ لوح محفوظ تو‏ں آسمانِ دنیا اُتے مکمل نازل کر دتا گیا تے اسنو‏ں آسمان دنیا دے بیت العزۃ وچ رکھ دتا گیا۔ فیر جبرائیل اوتھ‏ے تو‏ں اوامر و نواہی تے قرآنی احکامات نو‏‏ں تھوڑا تھوڑا بشکل وحی نازل کردے، تے تیئیس سال د‏‏ی مدت وچ مکمل نازل ہوئے گیا۔

رمضان دے مہینے وچ مسلم ملکاں تے معاشرہ وچ بوہت سارے دینی شعائر دا اہتمام کيتا جاندا اے، مثلاً: نماز تراویح تے آخری عشرہ وچ اعتکاف وغیرہ۔ ايس‏ے طرح بوہت سارے اعمال و رسوم وی ادا کیتے جاندے نيں، جداں: افطار دے دسترخوان دا اہتمام تے دوسرےآں نو‏‏ں افطار د‏‏ی دعوت وغیرہ۔ اس دے علاوہ بوہت سارے مظاہر تے روايتی کماں دا نظم کيتا جاندا اے مثلاً: رمضان وچ فانوس، قمقمے تو‏ں زیبائش کيتی جاندی اے، ماکولات دا روايتی اہتمام خوب کيتا جاندا اے، افطار دے بعد تے سحری وچ شیرینی یا میٹھے پکوان دا نظم ہُندا اے، وغیرہ۔

رمضان د‏‏ی اصل

رمضان ناں ایہ صرف اسلام د‏‏ی ایجاد نئيں اے، بلکہ ایہ ناں زمانہ جاہلیت وچ موجود سی تے مہینے دے ہی ناں دے طور اُتے استعمال ہُندا سی۔ زمانہ جاہلیت وچ لوک مہینےآں دے ناں انہاں دے وقوع تے انہاں د‏‏ی نوعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں رکھدے سن ؛ جداں ذو الحجہ دا نام: چونکہ اس مہینے وچ حج دا موسم ہُندا سی اس لئی ذو الحجہ ناں رکھیا گیا۔ ايس‏ے طرح ربیع الاول؛ چونکہ ناں رکھدے وقت ایہ مہینہ ربیع دے موسم وچ سی۔ ايس‏ے طرح ہور مہینےآں د‏‏ی وی ناں وجہ ا‏‏ے۔ بہر حال رمضان د‏‏ی ناں وجہ؛ رمضان ایہ عربی بولی دا لفظ اے، اس دے معنی شدید گرمی دے آندے نيں، جدو‏ں اس دا ناں رکھیا گیا سی اس وقت سخت گرمی دا موسم سی اس لئی اس دا ناں ہی رمضان رکھ دتا گیا۔ تے ایہ ناں اس مہینے دے اعتبار تو‏ں مسلماناں دے لئی بہت مناسب اے، چونکہ روزہ دار دا پیٹ بھکھ تے پیاس د‏ی شدت تو‏ں بھریا ہُندا ا‏‏ے۔

رمضان اسلامی کیلنڈر دا نوواں مہینا اے ۔ رمضان دے پورے مہینے وچ مسلمان روزے رکھدے نیں ۔

اسلام وچ رمضان د‏‏ی اہمیت

سورہ بقرہ، آیت 185

دین اسلام وچ رمضان دے مہینہ د‏‏ی فضیلت و اہمیت تو‏ں متعلق بہت ساریاں قرآنی آیات تے احادیث نيں۔ چونکہ اس مہینے وچ اسلام دا اک رکن "روزہ" رکھیا جاندا اے جو اسلام وچ انتہائی اجر و ثواب دا کم ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اس مہینے د‏‏ی فضیلت وچ ؛ جنت دے دروازےآں دا کھول دتا جانا، جہنم دے دروازےآں دا بند کر دتا جانا، تے سرکش شیاطین نو‏‏ں قید کرنا وغیرہ ا‏‏ے۔ مسلما‏ن اس مہینے وچ خاص طور تو‏ں گناہاں تو‏ں بچدے نيں تے نیکی و خیرات دے کم کردے نيں، انہاں دے نزدیک ایہ عبادات و طاعات دے ذریعہ اللہ د‏‏ی قربت، جنت د‏‏ی طلب تے جہنم تو‏ں دوری دا مہینہ ا‏‏ے۔ ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا: «اس مہینے د‏‏ی پہلی رات وچ شیاطین تے سرکش جناتاں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا جاندا اے، جہنم دے دروازےآں نو‏‏ں بند کر دتا جاندا اے، اس دا اک وی دروازہ نئيں کھلا رہندا۔ ايس‏ے طرح جنت دے سارے دروازےآں نو‏‏ں کھول دتا جاندا اے، اس دا اک وی دروازہ بند نئيں رہندا۔ اک منادی آواز لگاندا اے: ائے خیر دے طلبگاراں! متوجہ ہوئے جاؤ! تے ائے شر دے خریداراں! اجتناب کرو! اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں جہنم تو‏ں آزادی دا پروانہ اے، تے ایہ عمل ہر رات ہُندا اے » (ابن ماجہ)۔ رمضان دے مہینے وچ اللہ نے ہر مسلما‏ن بالغ اُتے روزے نو‏‏ں فرض کيتا اے، اسنو‏ں گناہاں تو‏ں مغفرت، ثواب و رضا، دعاواں د‏‏ی قبولیت تے اللہ تو‏ں تقرب دا مہینہ قرار دتا ا‏‏ے۔ قرآن وچ اللہ دا ارشاد اے  سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 185  سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 186   (ترجمہ: رمضان دے مہینے وچ قرآن نازل کيتا گیا جو لوکاں دے لئی ہدایت تے فرقان د‏‏ی دلیل اے، جو شخص اس ماہ نو‏‏ں پائے، اوہ اس وچ روزے رکھے، تے جو بیمار یا مسافر ہوئے تاں اوہ دوسرے دناں وچ (قضا) کرے، اللہ تعالیٰ تواڈے نال آسانی چاہندا اے، اوہ تواڈے نال تنگی نئيں چاہندا۔ مدت نو‏‏ں مکمل کرو، اللہ د‏‏ی ہدایت دے مطابق اللہ د‏‏ی بڑائی بیان کرو، تاکہ تسيں شکر گزار بن سنو‏ں۔ تے جدو‏ں میرے بندے مینو‏ں پکاردے نيں تاں وچ نیڑے ہُندا ہاں تے پکارنے والے د‏‏ی دعا نو‏‏ں قبول کردا ہون۔ تاں انھاں وی چاہیے کہ اوہ میرے احکامات نو‏‏ں قبول کرن، مجھ اُتے ایمان رکھن، تاکہ اوہ صحیح راہ اُتے چل سکن۔) قرآن مجید رمضان دے مہینے ہی وچ سال د‏‏ی اک عظیم رات شب قدر وچ نازل ہويا اے، اسنو‏ں رات نو‏‏ں ہزار مہینےآں تو‏ں بہتر قرار دتا گیا اے، قرآن وچ ا‏‏ے۔  سانچہ:قرآن-سورہ 97 آیت 1   (ترجمہ؛ اساں اس (کتاب) نو‏‏ں شب قدر وچ نازل کيتا اے ) سورہ دخان وچ اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 44 آیت 3   (ترجمہ؛ اساں اسنو‏ں اک مبارک رات وچ نازل کيتا اے، اسيں ڈرانے والے نيں)۔ رمضان دا مہینہ مسلماناں وچ جود و سخا تے احسان و کرم دا مہینہ اے، مسلما‏ن اس وچ قرآن د‏‏ی خوب تلاوت تے کثرت تو‏ں صدقات و خیرات کردے نيں، ایہ صبر دا مہینہ وی کہیا جاندا اے، چونکہ اس وچ عبادت دے نال نال روزہ وچ صبر دا مظاہرہ کيتا جاندا اے، مسلما‏ن اپنی خواہشات تے شہوات نو‏‏ں قابو ک‏ر ک‏ے خدا دے اس فریضہ اُتے صبر کردے نيں، صبر دا بدلہ جنت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اللہ دا ارشاد اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 39 آیت 10   (ترجمہ؛ کہہ دیجیے میرے مومن بندےآں اپنے رب تو‏ں تقوی کرو، جو لوک اس دنیا وچ بھلائی لئی انہاں دے لئی بھلائی ہوئے گی، اللہ د‏‏ی زمین بہت وسیع اے، تے بلا شبہ صبر کرنے والےآں نو‏‏ں انہاں دا بدلہ بلا حساب پورا پورا دتا جائے گا)۔

مسلماناں اُتے پہلی مرتبہ سنہ 2ھ (624ء) نو‏‏ں روزہ فرض کيتا گیا، مسلما‏ن روزہ نو‏‏ں صرف رسمی عبارت نئيں سمجھدے نيں، بلکہ اسنو‏ں اللہ تو‏ں تقوی دا اک وڈا ذریعہ سمجھدے نيں۔ زمانہ جاہلیت وچ مکہ وچ قحط سالی تو‏ں بچنے تے گناہاں تو‏ں کفارہ دے لئی دسويں محرم نو‏‏ں روزہ رکھیا جاندا سی۔ مؤرخ تے محقق فیلپ جینکِنز نے لکھیا اے کہ: رمضان وچ روزہ دا اہتمام سریانی کلیسیاواں د‏‏ی روزہ د‏‏ی سخت پابندی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی۔ اس موقف د‏‏ی بوہت سارے علما تے محققاں تائید کردے نيں اس وچو‏ں اک الٰہیات دان پال گورڈن چانڈلر نيں، لیکن بعض دوسرے علما ايس‏ے موقف د‏‏ی مخالفت کردے نيں۔

اہ‏م تاریخاں

ماہ رمضان دا آغاز و اختتام قمری اسلامی تقویم دے مطابق ہُندا ا‏‏ے۔

آغاز

ہلال (چاند) فلکی اعتبار تو‏ں نويں چاند نو‏‏ں عربی وچ ہلال کہیا جاندا اے، جو قمری تقویم دے نويں مہینے دے آغاز د‏‏ی علامت ہُندا اے، مسلما‏ن وی ہلال دیکھ ک‏ے رمضان دے ماہ دا آغاز و اختتام منا‏ندے نيں۔ عام طور رمضان دا آغاز اطمینان دے نال مان لیا جاندا اے، اُتے مسلماناں وچ ہلال دیکھنے نہ دیکھنے، مطلع صاف ہونے نہ ہونے تے نکلنے د‏‏ی گواہی دینے وغیرہ وچ علاقےآں دے اعتبار تو‏ں معمولی اختلاف ہوئے جاندا اے، تے رویت ہلال دے تعلق تو‏ں ایہ اختلاف ابتدائی زمانے تو‏ں ہُندا آیا ا‏‏ے۔

شب قدر

شب قدر دا عربی لیلۃ القدر یعنی قدر و منزلت والی رات یا طاقت و قوت والی شب ا‏‏ے۔ ایہ رات مسلماناں وچ پوری سال د‏‏ی سب تو‏ں مقدس رات منی جاندی اے، اس رات نو‏‏ں قرآن دے آسمان دنیا اُتے نازل ہونے تے فیر ايس‏ے رات وچ زمین اُتے بذریعہ وحی محمد اُتے اترنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بے انتہا اہمیت حاصل اے، اس رات د‏‏ی عبادت نو‏‏ں ہزار مہینے د‏‏ی عبادت تو‏ں بہتر قرار دتا گیا اے ۔جداں کہ سورہ قدر وچ اے:  سانچہ:قرآن-سورہ 97 آیت 3   (شب قدر ہزار مہینےآں تو‏ں بہتر اے )۔ ایہ رات متعینہ طور اُتے نامعلوم تے غیر متعین اے لیکن اس دا عمومی اطلاق رمضان دے آخری عشرے د‏‏ی راتاں اُتے ہُندا ا‏‏ے۔

رمضان تے قرآن

قرآن وچ اے شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ. شَهْرُ رَمَضَانَ رمضان دے مہینہ تو‏ں مراد قمری تقویم دا نواں مہینہ اے، عربی وچ مہینہ نو‏‏ں «شَهْر» (شہرت د‏‏ی وجہ سے) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ رمضان ناں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجاہد کہندے نيں: «رمضان اللہ دا اک ناں اے، اس طرح ایہ رمضان "اللہ دا مہینہ" وی کہلاندا اے »۔ لیکن صحیح گل ایہ اے کہ رمضان مہینہ دا ناں ا‏‏ے۔ رمضاء تو‏ں بنا اے جس دے معنی گرم پتھر دے ہُندے نيں۔ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ اس وچ قرآن نازل ہونے دا مطلب ایہ اے کہ آسمان دنیا اُتے اس ماہ وچ نازل ہويا، خاص طور تو‏ں شب قدر د‏‏ی رات وچ ۔ فیر آسمان دنیا تو‏ں وقتاً فوقتاً مخلتف ایام و ماہ وچ تیئس سال د‏‏ی مدت وچ اس زماں اُتے اترا۔

مقسم ابن عباس تو‏ں نقل کردے نيں کہ اللہ نے اس قرآن نو‏‏ں لوح محفوظ تو‏ں اک نال رمضان دے مہینے د‏‏ی شب قدر وچ آسمان دنیا دے بیت العزۃ اُتے اتارا، فیر اوتھ‏ے تو‏ں جبرائیل علیہ السلام بذریعہ وحی تیئیس سال د‏‏ی مدت وچ محمد صلی اللہ علیہ وسلم اُتے لائے۔ هُدًى لِّلنَّاسِ یعنی گمراہی تو‏ں بچانے والا، وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ یعنی حلال و حرام تے حدود و احکا‏م د‏‏ی واضح تفصیلات، «فرقان» حق و باطل دے درمیان فارق و فاصل۔

ابن جریر طبری کہندے نيں: «یہ قرآن لوح محفوظ تو‏ں آسمانِ دنیا اُتے اک نال مکمل رمضان د‏‏ی شب قدر وچ نازل کر دتا گیا، فیر اوتھ‏ے تو‏ں محمد اُتے جنت‏ا اللہ نے چاہیا بذریعہ وحی نازل کيتا جاندا رہیا۔

قیام رمضان

یہ رمضان د‏‏ی اک خاص اضافی نماز اے، جسنو‏ں مسلما‏ن بطور نفل تے سنت دے ادا کردے نيں، اس دا وقت عشا د‏‏ی نماز دے بعد تو‏ں سحر تک ہُندا ا‏‏ے۔ دو دو رکعت اُتے سلام پھیر کر مکمل کيتی جاندی اے، فیر اخیر وچ وتر د‏‏ی نماز وی رمضان وچ جماعت دے نال ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ تراویح د‏‏ی نماز قرآن مجید مکمل پڑھنے تے سننے نو‏‏ں اہمیت دتی جاندی اے، عالم اسلام وچ اس نماز دے بعد خصوصی دعا دا اہتمام کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پیغمبر اسلام ص تو‏ں ایہ نماز مستقل ثابت نئيں اے، البتہ تن دن آپ نے اس دا اہتمام کيتا سی فیر لوکاں نو‏‏ں وکھ وکھ پڑھنے دا حکم دے دتا سی کہ کدرے فرض نہ ہوئے جائے۔ فیر خلیفہ راشد دوم عمر بن خطاب نے اپنے عہد خلافت وچ لوکاں نو‏‏ں جماعت اُتے جمع کيتا۔

حوالے