چنگیز خان
| چنگیز خان | |
| 1162ء - 1227ء | |
| |
| منگول سلطنت دا خاقان | |
| راج ویلہ | 1206ء توں 1227ء |
| تاج پوشی | 1206ء چ دریائے آنان دی قرولتائی ، منگولیا |
| ناں |
چنگیز خان (پ؛دکئشی ناں بورچیگن تموچن) |
| خطاب | خان ، خاقان |
| نیانے | جوجی خان ، تولی خان ، چغتائی خان ، اوگدائی خان اَتے دوجے |
| شاہی ٹبر | بروجیگن |
| پیؤ | ییسوخیئی |
| ماں |
ہوایلون |
چنگیز خان منگول سلطنت دا موڈھی سی۔ اوہ 1162 وچ اتری منگولیا وج اک منگول سردار دے گھر جمیا۔ اصلی ناں تموجین سی۔ پیو دے مرن تے 13 ورھے دی عمر وچ 1175 وچ اوہ اپنے قبیلے دا آگو بݨ گیا۔ سردار بݨن تے اوہنے آلے دوالے دے قبیلیاں نوں اپنے نال رلایا اَتے آلے دوالے دے دیساں تے مل مارن لگ گیا۔ اپنے مرن تے اوہ دنیا دی سب توں وڈھی اک تھاں جڑی سلطنت دا موڈھی بݨ چکیا سی جیہڑی چوکھے سارے یوریشیاء تے پھیلی ہوئی سی۔ جتھے جتھے اہدیاں فوجاں گیاں اوتھے اوہناں رج کے تباہی کیتی۔ خوارزم شاہ دی سلطنت بڑے بھیڑے ول نال مکائی گئی۔
مرن توں پہلے اوہنے اپنے پتر اوکدائی خان نوں اگلا آگو بݨایا تے اپنی سلطنت اپنے پتراں تے پوتریاں وچ ونڈ دتی۔1227ء چ اوہ مر گیا۔
جم پل
سودھوچنگیزخان دا اصل ناں تموچین سی۔ اوہ 1162 یا 1155 نوں اتری منگولیا دے بورخان قالدون دے پربت دھارے کول اوہنوں تے کھرلین دریاواں دے وشکار ڈیلون بولڈوگ وچ جمیا۔ ایہہ تھاں منگولیا دے راجگڑھ کول ہے۔ چنگیز خان دے پہلے جیون بارے بہت گھٹ لکھتاں وچ ہے۔ اوہدے بارے کہیا جاندا ہے جے جدوں اوہ جمیا سی تے اوہدی مٹھی وچ جمیا خون سی۔ اوہدے پیو دا ناں یسوجی سی۔ اوہ اپنے پتر دا تیجا وڈا پتر اَتے اپنی ماں ہولم دا سب توں وڈا پتر سی۔ آگو دا پتر ہون پاروں اوہ اچیری سماجی پدھر تے سی۔
تموجین دے تن بھرا حصار، ہوچیم اتے تموجی اتے اک بھین تیمولن سی۔ بہٹر اَتے بلگوٹے دو متریۓ بھرا وی سن۔ اوہ نو ورھے دا سی جدوں اوہدے پیو نے اوہنوں ویاہ کرن لئی اوہدی اگلے ویلے دی ٹبری بورتائی دے قبیلے اونگیرٹ ول ٹوریا۔ تموجین نوں اوتھے کُجھ ورھے 12 ورھے دی ویاہ کرن والی عمر تک رہنا پیا۔ اوہدے پیو نوں اک تاتاری قبیلے نیں زہر دے کے مار دتا۔ تمجین نے گھر آکے اپنے قبیلے دا آگو بننا چاہیا پر اوہدے قبیلے نے اینے نکے منڈے نوں اپنا سردار ناں منیا۔ اوہ ہولن تے اوہدے نیانیاں نوں کلیاں چھڈدیندے نیں۔
1177 وچ اک فوجی ہلے وچ تموجین نوں ٹائچیڈ قبیلے والے بندی بنا لیندے نیں۔ اوہ اک ہمدرد چوکیدار باہجوں رات نوں نسدا ہے اَتے اک دریا وچ لُکدا ہویا نس جاندا ہے۔ اکواری شکار کردیاں ہویاں شکار دی ونڈ دے رپھڑ تے اوہنے اپنے اک متریۓ بھرا نوں ماردتا۔ ایہناں گلان نال اوہدا واوا مانتا ہوئی۔
جدوں اوہ 16 ورے دا ہویا تے اوہدا ویاہ اوہدے پیو دی بنائی ہوئی منگ بورتائی نال اوہدا ویاہ ہوندا ہے۔ اوہدی ٹبری نیں اک قبیلہ اورکیت کڈھ کے لے جاندا ہے۔ تموجین کج لوکاں نال رل کے بورتائی نوں واپس لیاندا ہے۔ 9 مہینیاں مگروں اوہدا نیانا جوجی (1185–1226) جمدا ہے۔ تموجین نے رواج باہجوں ہور وی ویاہ کیتے پر بورتائی ای اوہدی وڈی ٹبری رئی۔ بورتائی دے تن ہور پتر چغتائی (1187—1241), اوگدائی (1189—1241) تے تولوئی (1190–1232) ہوۓ۔ ہور ٹبریاں توں وی چنگیز خان دے نیانے ہوۓ پر اوہ راج وچ حصہ دار نہیں سن۔ اوہدیاں دھیاں وی ہویاں پر اوہناں پر وار چپ ہے۔
منگول اک جٹ
سودھوتیرہویں صدی دے مڈھ تے چین دے اتر دے اچے نیویں تھاں دے منگول قبیلے اکدوجے نال لڑائی جھگڑے وچ رہندے سن۔ اک دوجے ہلے بولنا، چوریاں، بدلے تے مارکٹائی اوہناں دی رہتل دا اک عام وکھالہ سی۔ 1190 تک تموجین میرٹ تے وفاداری نوں قبیلے توں وڈھا مندیاں ہویاں اپنے نال کئی نکے نکے فبیلے رلا لے۔ فوجیاں نوں لٹ مار وچوں حصہ دا لالچ تے سولین نوں بپار دا لالچ دے کے نال رلایا گیا۔ ہارے ہوۓ ویرے نوں تموجین کلا ناں چھڈدا اوہناں نوں وی اوہ اپنے قبیلے نال رلاندا۔ یتیماں نون اوہدی ماں سامبھدی۔ ہولی ہولی اوہدی سنگت ودھدی گئی۔ اوہدے بناۓ ہوۓ قنون یسا قنون اخواۓ۔ ایہناں گلاں تے چلن نال ہر جت نال اوہ تکڑا ہوندا گیا۔
تموجین اپنے اک ساتھی قبیلے دے سردار طغرل کولوں اپنے سب توں وڈھے پتر جوجی لئی اوہدی دھی دا رشتہ منگیا پر اوہنے ٹال دتا ایہہ گل منکول سماج وچ بھیڑی سمجھی جاندی سی اَتے ایس تے دوناں دے وشکار لڑائی دا مڈھ بجیا۔ طغرل نے اک ہور قبیلے دے آگو نال جموکھا نال سانجھ کرلئی۔ جموکھا پہلے ہی تموجین دے خلاف سی۔ پر دوواں ٹولاں دی آپسی میل چنگا نہ ہون پاروں نالے کئی لوکاں دے تموجین نال ملن پاروں تموجین نوں جت ہوئی۔ جموکھا نس گیا اَتے طغرل دے کیریٹ قبیلے دا انت ہوگیا۔ تموجین نوں اگلا وڈا خطرہ نائیمنز منگولاں توں سی جنھاں کول جموکھا اتے اوہدے سنگیاں نے پناہ لے لئی سی۔ نائیمیز ہتھیا نِیہ سُٹدے۔ اگلے ورھے 2001 وچ فرولتائی ہوندی ہے جیہدے وچ جموکھا نوں وڈا خان چن لیا جاندا ہے۔ ایس تے تموجین ہور تپ جاندا ہے اَتے دوناں وشکار ہوݨ والی لڑائی وچ جموکھا پھڑیا جاندا ہے۔ تموجین اوہدے ول یاری دا ہتھ اگے کردا ہے پر جموکھا کہندا ہے جے اسمان تے اک ہے سورج اَتے زمین تے اک ہی خان ہوسکدا ہے۔ جموکھا موت منگدا ہے اتے اوہنوں خون کڈھے بنا تؤن دا منکا توڑ کے دیدتی جاندی ہے۔
سبوتائی تموجین دا راکھا بندا ہے اتے منگولیا وچ اوہدے رہندے کھوندے ویری وی مکا دیندا ہے یا او تموجین نال رل جاندے نیں۔ منگولیا نوں اپنی مٹھی وچ کرن مگروں اگے ہون والی قرولتائی وچ اوہنوں 'خان' دا ناں دتا جاندا ہے۔
اتلے چین ول
سودھو2006 وچ نویں پونگردی تے چنگیز خان دے دوالے کٹھی ہوندی منگولی سرکار دا دکھنی لہندا بارڈر زیا ٹبر دی سرکار نال ملدا سی۔ منگولی سرکار دے چڑھدے تے دکھن ول جن ٹبر دی منچوری لوکاں دی سرکار سی۔ منچوری منکولاں اتے وی تڑی پائی رکھدے سن۔ چنگیز خان لیندے زیا نوں اسان سمجھدیاں ہویاں اپنی فوج نوں ایس تے چڑھائی کرن دی سوچ بناندا ہے۔ چنگیز نے جسوسی دا اک ودھیا پربندھ رکھیا سی۔ اوہنے بالکل ٹھیک جاپیا جے جن ٹبر لہندے زیا دے آسرے نوں نِیہ آئے گا۔ جدوں لہندے زیا کولوں اپنا آپ سامبھنا اوکھا ہوگیا اتے اوہناں جن ٹبر ول ویکھیا پر اوہناں ناں کردتی۔ اک اوکھی لڑائی لڑن مگروں 1209 وچ لہندے زیا نے ہتھیار سٹ دتے۔
1211 وچ لیندے زیا تے چنگی صراں مل مارن مگروں چنگیزحان دیاں اکھاں جن راج ول مڑیاں۔ منگول فوج تے ہلہ بولن دے بجاۓ جن فوج اک تھاں بیٹھ کے جسوسی کرن لگ کسی پر اوہناں دا جسوس منکول فوج نال جا ملیا تے منگول فوج نوں جن فوج دے ٹھکانے بارے دس دتا۔ جن فوج پلیکھے وج ای ماری گئی۔ 1215 وچ چنگیز جان نے جن سرکار دے راجگڑھ زونگڈو (اج کل دے بیجنگ) تے مل مار لیا۔ جن شہنشاہ نوں اپنا ادھا اتلا دیس منگولان دے ہتھ دینا پیا تے اوہنے دیس دے دکھن ول کیفنگ نوں راجگڑھ بنا لیا۔
جدوں چنگیز خان جین وچ لڑائیاں لڑ رہیا سی تے اوس ویلے اوہدا اک ویری کچلگ جیہڑا مئینز قبیلیاں دے جٹ دا سی تے جیہنوں چنگیز نے ہرایا سی اَتے اوہدے تھاں تے مل مار لیا سی اوہ نس کے لہندے دکھن ول گیا اتے کارا ختن تے مل مار کے راج کرن لگ گیا اتے اوہ جنگیز لئی اک رپھڑ بݨ سکدا سی۔ منگول فوج دس ورے تک چین نال لڑن باہجوں تھکی ہوئی سی تے اک وڈی فوج کچلگ ول کلنا ٹھیک نہیں سی۔ چنگیز نے اوہدے ول اپنے 2 تمن (20،000) اپنے اک نکے جرنیل جیبی جیہنوں تیر وی کیا جاندا سی دی آگوی وچ بھیجی۔ فوجی گنتی تھوڑی ہون باہجوں منگول فوج نے لڑائی دا ول بدلیا تے بجاۓ سدھا سدھا لڑن دے اپنے ویریاں دے وشکار پواڑے پوا کے اوہنوں ماڑا کردتا۔ ایلج منگول فوج دی جت رستہ سدھا ہوگیا۔ کاشغر دے لہندے ول کچلگ دی فوج نون ہار دا مونہہ ویکھنا پیا۔ کچلگ نسیا پر اوہنوں جھیتی ہی پھڑ لیا گیا اَتے مار دتا گیا۔ ایس منکول جت نال منکول سلطنت دیاں ولگناں خوارزمی سلطنت نال جا ملیاں جیہڑی کیسین سمندر توں لے کے عربی سمندر تک پھیلی ہوئی سی۔
خوارزم شاہ
سودھو
چنگیز خان خوارزمی سلطنت نال بپاری ساک رکھنا چاہندا سی ریشمی سڑک راہ مال بھیجنا چاہندا سی۔ پہلے چنگیز جان نے 500 بپاریاں دا اک کاروان بپار دے سمان نال چوارزمی سلطنت ول ٹوریا۔ پر ولگن دے وسدے نگر اوٹرار دے خوارزمی سردار انالچق نے ایس قافلے تے ہلہ بولیا جے ای جسوس نیں تے خوارزمی سلطنت دی جسوسی کرن آۓ نیں۔ خوارزمی سلطنت نے ناں ای سمان واپس کیتا تے نان ای قافلے تے ہلہ بولن والیاں دے حلاف کجھ کیتا۔ ایہ اک غلط گل سی۔ چنگیز خان نے رپھڑ مکان لئی تن بندے سفیر بنا کے پیجے۔ ایہناں تناں وجوں اک مسلمان سی تے دو منگول۔ حوارزم شاہ نے مسلمان نوں مار کے دو منکول سفیراں دیاں ٹنڈاں کراکے اوہناں ہتھ قتل کیتے کۓ مسلمان دا سر جنگیز خان ول پجوادتا۔ ایس توں ودھی بیزتی ہور کی ہوسکدی سی۔ چنگیز خان نے خوارزمی سلطنت کولوں اپنی بیزتی دا بلہ لین دے سوچ نال لڑائی دی تیاری وچ پے گیا۔ سفیر دا قتل کوئی مزاق نہیں سی۔ اس واقعے نے اسنوں دنیا دی تسخیر تے ابھریا تے ایہہ دنیا فتح کرن دے ارادے نال نکل کھڑا ہوئیا ۔ خوارزم شاہی سلطنت دی اٹ نال اٹ بحا کے ، بخارا ، مرو تے ہرات تے مل ماریا تے اسدے مگروں ایران تے آرمینیا توں ہوندے ہوۓ کریمیا تک منگول فوج گئی۔ مغل فوج دو انگاں وچ ونڈ دتا جاندا ہے اک جیہدے نال چنگیز خان سی اوہ ایران ولوں اَتے افغانستان توں آؤندا ہے۔ افغانستان وچ منگول فوج بامیان دے دوالے دی سارے مرد لوک مار دیندے نیں تے اوتھے اک ہزار منگول چھڈ دیندے نیں اوہناں دے اوتھوں دیاں سوانیاں دے ملاپ نال ہزارہ لوک جمدے نیں۔ دوجی منگول فوج دکھنی روس ول جاندی اے۔ اوتھے تباہی کرن مگروں واپس منگولیا پلٹدی ہے۔
لیندے ولوں واپس آن تے نال ای چنگیز خان نے لیندے زیا تے ہلہ بول دتا۔ اوہناں نے خوارزم شاہ تے ہلہ بول لگن گیا چنگیز خان نوں فوجی نہیں سی دتے۔ چنگیز حان دے فوج اگے اتلے چین دا جیہڑا شہر آیا تباہ کردتا گیا۔ لوکاں دا رج کے قتلام کیتا گیا۔ 1227 وچ چین دی لڑائی وچ ای چنگیزخان مرجاندا ہے۔ اک کہانی ایہہ وی ہے جے اوہنوں اک چینی شہزادی نے کھسی کردتا سی اتے پھٹڑ ہوکے اوہ ماریا گیا۔ چنگیزخان نوں منگولیا وچ کسے لکی تھاں تے دبیا گيا۔ ایہہ ہے جے اوہوں اوہدی جمن تھاں دے لاگے کرکے اوہنوں دریا نال دبیا گیا۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- پاول ریچنیوسکی (1992ء) چنگیز خان ، اسدا جیون تے ورثہ ، آکسفورڈ ، برطانیہ ۔
باہرلے جوڑ
سودھو| وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: چنگیز خان |