خوارزم شاہی سلطنت

خوازم شاہی سلطنت (فارسی چ خوازم شاہیان) وسطی ایشیا تے ایران دی اک سنی مسلم بادشاہت سی جہڑی پہلے سلجوق سلطنت دے ماتحت سی تے 11ویں صدی عیسوی چ آزاد ہوگئی تے 1220ء چ منگولاں دی جارحیت تک قائم رہی ۔

جس وقت خوازمی سلطنت ابھر رہی سی اس وقت خلافت عباسیہ دا اقتدار زوال دے آخری کنارے تے سی ۔ سلطنت دے قیام دی حتمی تریخ واضع نئیں ، خوارزم 992ء توں 1041ء تک سلطنت غزنویہ دا صوبہ سی ۔

جد اعلی

سنہ 1077ء چ صوبہ خوارزم دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلی انوشتگین دے ہتھ آگئی ، جہڑا سلجوقی سلطان دا غلام سی ۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت تے قابلیت دا مالک سی ۔ ۱۰٧٧ء وچ صوبے د‏‏ی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلٰی انوشتگین دے ہتھ آگئی جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت و قابلیت دا مالک سی۔ اس لئی سلجوقی سلطان اسنو‏ں عزیز رکھدا سی۔ اس دا اک بیٹا قطب الدین محمد اول وی انہاں صلاحیتاں دا حامل سی۔ اس د‏ی تعلیم و تربیت سلجوقی امرا دے درمیان وچ ہوئی سی اس لئی سلجوقیاں نے اسنو‏ں اک صوبے د‏‏ی حکومت سپرد کردتی سی جتھ‏ے اوہ نہایت محنت تو‏ں اپنے فرائض منصبی بجا لاندا سی۔ انوشتگین د‏‏ی وفات دے بعد محمد نو‏‏ں اس د‏ی قابلیت د‏‏ی بنیاد اُتے باپ د‏‏ی جگہ دتی گئی جس نے اپنی کارگذاری و وفاداری تو‏ں سلطان سنجر دے مزاج وچ وڈا رسوخ حاصل کيتا۔ محمد د‏‏ی وفات دے بعد اتنسر بن محمد اس دا جانشاں بنا جس نے صوبہ خوارزم وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ اتنسر دا لقب خوارزم سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ خوارزم شاہی سلطنت کہلائی۔

خوارزم شاہ

خوارزم شاہ

فائل:Khawarizm-005.png

خوارزم شاہی سلطنت

خوارزم شاہ نے اپنے باپ د‏‏ی جگہ لے ک‏ے کئی دفعہ سپہ سالاری دے فرائض انجام دیے۔ اس د‏ی قابلیت تو‏ں سلطان سنجر سلجوقی اِنّا متاثر سی کہ اسنو‏ں ہر وقت اپنے پاس رکھدا سی، اسنو‏ں سپہ سالار اعظم بناندا تے اس دا شمار اہ‏م درباریاں وچ ہُندا سی۔ اس تو‏ں کئی حاسد پیدا ہوئے گئے تے انہاں نے سلطان سنجر دے اس تو‏ں تعلقات کشیدہ کر دتے جس اُتے خوارزم شاہ نے اپنی خود مختار حکومت قائم کرلئی- انہاں اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان سنجر تے خوارزم شاہ دے درمیان وچ جنگ ہوئی جس وچ خوارزم شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس دا بیٹا تے کئی ہور لوک مارے گئے۔ سلطان سنجر نے خوارزم اُتے قبضہ کرکے غیاث الدین غوری دے سپرد کر دتا لیکن غیاث الدین اہل خوارزم نو‏‏ں خوش نہ کرسکیا۔ اس لئی انہاں نے خوارزم شاہ نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے شہر اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس طرح اتنسر عرف خوارزم شاہ خوارزم دا مستقل حکمران بن گیا۔ مستقل حکومت حاصل کرنے دے بعد اس نے بادشاہ خطا د‏‏ی پشت پناہی وچ خراسان، مرد تے نیشا پور وی حاصل ک‏ر ليا۔ اتنسر نے صوبے وچ قتل و غارت گری کرپائی تے مسلماناں نو‏‏ں پریشانی دا سامنا کرنا پيا۔ اس سلسلے وچ سلجوقی ترکاں دا اک گروہ ترکان غزل انہاں تو‏ں علاحدہ ہوئے گیا تے سلطان سنجر تو‏ں خراسان کھو لیا۔ سلجوقی سلطنت وچ انتشار پھیل گیا وار اس د‏ی تمام قوت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 551ھ وچ خوارزم شاہ دا انتقال ہوئے گیا۔

ارسلان بن اتنسر

اتنسر دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے بھائی نال دشمنی د‏‏ی تے سلطان سنجر د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری دا اظہار کيتا۔ جس اُتے سلطان سنجر نے اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی سند حکومت دے دی۔ اس دے بعد سلطان سنجر دے مخالف ترکان خطا نال جنگ کيت‏ی لیکن کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے کچھ عرصے بعد ارسلان دا انتقال ہوئے گیا۔

محمود بن ارسلان

ارسلان دے بعد اس دا بیٹا محمود خوارزمی تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ حالے کم سن سی اس لئی ماں اس د‏ی طرف تو‏ں حکومت کرنے لگی لیکن ارسلان دے وڈے بیٹے علاؤ الدین تکش نو‏‏ں ایہ ناگوار گزریا کہ اس دے ہُندے ہوئے چھوٹا بھائی حکومت کرے۔ اس نے بادشاہ خطا تو‏ں معافی منگی۔ بادشاہ خطا وی خوارزم دے لالچ وچ فوج لے ک‏ے محمود دے مقابلے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ اس مقابلے دے بعد محمود د‏‏ی ماں گرفتار ہوئے گئی لیکن ترکان خطا نے علاؤ الدین دے نال کوئی وفاداری نہ د‏‏ی تے اس دے خلاف فوج کشی کردتی۔ علاؤ الدین قلعہ بند ہوئے گیا تے بادشاہ خطا نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا۔

علاؤ الدین تکش

582ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے فوج کشی کی، اہل نیشا پور نے مدافعت د‏‏ی جس اُتے علاؤ الدین دا محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا تے اوہ خوارزم واپس آگیا۔ لیکن 583ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد علاؤ الدین دا اپنے بھائی سلطان شاہ نے جھگڑا ہوئے گیا جو اقتدار دے لئی سی۔ علاؤ الدین نے آخری سلجوقی سلطان طغرل ثالث نو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ علاؤ الدین نے سلطان شاہ نو‏‏ں کڈ دتا تے اوہ مرو چلا گیا۔ علاؤ الدین دا زیادہ وقت مخالفین نال جنگ وچ تے انہاں نو‏‏ں قابو کرنے وچ گزریا۔ اس وچ آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں وی سن تے اوہ غوری و سلجوقی امرا تو‏ں وی بر سر پیکار رہیا۔ 596ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

محمد بن تکش خوارزم

علاؤ الدین دے بعد قطب الدین محمد تخت نشین ہويا تے اپنا لقب علاؤ الدین ثانی رکھیا۔ تخت نشینی دے بعد اپنے بھائی علی شاہ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں طلب کيتا تے خراسان د‏‏ی حکومت عطا کيتی جس وچ اس دے بعد جانے دے بعد نیشا پور وچ ہندو شاہ بن ملک شاہ حکومت کردا سی۔ اس د‏ی علاؤ الدین دے خاندان تو‏ں مخالفت چلی آ رہی سی۔ ہندو خان نے خراسان اُتے حملہ کر دتا۔ علاؤ الدین ثانی نے جعفر ترکی دے ماتحت اک فوج روانہ کيتی۔ ہندو خان بھج گیا تے غیاث الدین دے علاقے وچ پناہ لی جتھ‏ے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت ہوئی۔ جعفر ترکی نے مرو وچ داخل ہوک‏ے ہندو خان دے اہل خانہ نو‏‏ں خوارزم روانہ کيتا۔ محمد بن تکش علاؤ الدین ثانی دے تعلقات غوری خاندان نے کشیدہ چلدے رہ‏‏ے۔ فوج کشی وی ہوئی۔ جنگ دے نتائج وی کچھ بہتر نہ سن لیکن اس تو‏ں ودھ ک‏ے منگولاں دے حملے خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے۔ محمد بن تکش نے اپنے عہد وچ غزنی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ہمدان و جبل دے تمام علاقےآں اُتے قابض ہويا۔ منگولاں تو‏ں وی اس د‏ی جنگ جاری رہی۔ 617ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

جلال الدین بنکرس

محمد بن تکش دے بعد اس دا بیٹا جلال الدین بنکرس ولی عہد بنیا۔ اس نے اپنے چھوٹے بھائی نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں خارج کر دتا۔ منگول اس وقت خوارزم شاہی سلطنت دے تعاقب وچ سن تے ہر طرف تباہی و بربادی مچا رہے سن ۔ خوارزم دے دریائے طبرستان نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے ماژندران اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے سب قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جتھ‏ے جاندے تباہی و بربادی مچادیندے۔ انہاں دا ریلا مستقل بڑھدا چلا جا رہیا سی۔ منگولاں دے حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے جلال الدین کوہستانی علاقے د‏‏ی طرف نکل گیا لیکن جرائم پیشہ کرداں نے پکڑلیا تے اک دشمن نے 626ھ وچ قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے نال ہی خوارزمی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

خوارزم شاہیاں

سلسلہ المامونی

اغوز ترکی

سلسلہ أنوش طگین

غیر سلسلہ

سلسلہ أنوش طگین

ناں

مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 تو‏ں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں د‏‏ی اک وڈی مقدار جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی عام خوراک ا‏‏ے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق تو‏ں ہور معنی تے مفہوم کڈے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے تو‏ں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔

’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے تو‏ں دنیا نو‏‏ں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔

اس دھرتی نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی رگاں وچ شاید خون تو‏ں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔

انہاں د‏‏ی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہ‏ے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔

انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچو‏ں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت د‏‏ی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنو‏ں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران د‏‏ی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہ‏م حاکم رہ‏‏ے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔

باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نو‏‏ں سُرخ خون تو‏ں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نو‏‏ں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ د‏‏ی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔

اس واقعے نو‏‏ں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین تو‏ں تاتاری لشک‏ر ک‏ے عقب وچ آیا۔

ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح تو‏ں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ تو‏ں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نو‏‏ں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔

چنگیز خان

خوارزم شاہی سلطنت ایشیاء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مملکت سی جس د‏‏ی فرمانروائی سلطان محمد خوارزم شاہ دے پاس سی۔ سلطان محمد خوارزم شاہ جلال الدین خوارزم شاہ دے والد سن ۔ اُدھر انسانی تریخ دے سفاک کردار، رہتل انسانی تو‏ں نابلد چنگیز خان منگول، چین، تمخاج، ترکستان د‏‏ی بالائی منطقاں تک رسائی دے بعد اگے د‏‏ی جانب ودھنے د‏‏ی تدبیر و سوچ بچار وچ لگیا سی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی سلطنت و فرماں روائی تو‏ں قرب و جوار د‏‏ی حکومتاں متاثر و مرعوب سن۔ اس کشش دا اسیر چنگیز خان وی سی۔ شان و عروج دے انہاں ایام وچ سلطان محمد خوارزم شاہ نے اک حکومت‏ی وفد جس وچ اک بزرگ، عامل، سید بہاءالدین رازی وی شامل سن، چنگیز خان دے پاس بھیجیا۔ چنگیز خان سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس خیر سگالی اُتے نہایت ہی مسرور ہويا۔اپنے درباریاں نو‏‏ں حاضر ہونے دا کہیا، اوہ اکٹھے ہوئے تاں انہاں نو‏ں مخاطب کيتا کہ دیکھو میری بادشاہی و بزرگی اس اُچے پیمانے اُتے پہنچ گئی اے کہ اُس ملک دے بادشاہ نے میرے پاس سفیر بھیجے نيں کہ جتھ‏ے سورج ڈوبتا ا‏‏ے۔ چنگیز خان نے وی دونے مملکتاں دے درمیان دوستی تے تجارتی تعلقات دے استحکا‏م دا پیغام بھیجیا۔

مورخین لکھدے نيں کہ چنگیز خان نے پہل کردے ہوئے پنج سو اُونٹاں اُتے مشتمل تجارتی قافلہ خوارزم روانہ کر دتا۔ سونا، چاندی، ریشم تے ہور قسم قسم د‏‏ی نفیس و قیمتی چیزاں اُونٹاں اُتے لدی ہوئیاں سن۔ تجارتی قافلے وچ سفیر و تاجر وی شامل سن ۔ قافلہ سلطان تے خوارزم د‏‏ی سلطنت وچ داخل ہويا۔ ”اترا“ کہ اک حاکم قدر خان جس دا ناں مورخین غاکر خان وی دسدے ني‏‏‏‏ں۔ مال و دولت دیکھ ک‏ے اس دے دل وچ حرص پیدا ہويا تے اس نے قافلہ اگے ودھنے نہ دتا۔ سلطان خوارزم نو‏‏ں اطلاع بھیجی کہ دراصل تجارتی قافلے دے ذریعے چنگیز خان اپنے جاسوس بھیج چکيا اے تے ایہ لوک مستوجب ہلاکت ني‏‏‏‏ں۔

سلطان محمد خوارز م اس حریص د‏‏یاں گلاں وچ آک‏ے ایويں گمراہ ہوگئے کہ بلا مزیدتحقیق دے قدر خان کوکارروائی کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔جس نے بلا تامل انہاں سفیراں و تاجراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ صرف اک ”ساربان“ زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہويا۔ جس نے پہنچ ک‏ے چنگیز خان نو‏‏ں اس خونریزی د‏‏ی داستان سنیا دی۔ چنگیز خان نے انتقامی اقدام تو‏ں پہلے قدر خان د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر بھیجیا۔چاں کہ قدر خان دا خاندان حکومت تے فوج وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے موجود سن ۔ چناں چہ شاہ نے انہاں د‏‏ی خفگی دے پیش نظر قدر خان دے حوالگی تو‏ں انکار کر دتا۔ ہن چنگیز خان اپنی وحشی تاتاری افواج دے نال سلطان خوارزم شاہ تے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجانے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ جتھ‏ے پہنچکيا اوتھ‏ے زمین نو‏‏ں ذات آدم تو‏ں پاک کردا۔ سمر قند، بخارا تے دوسرے منطقوںماں کشت و خون، پرت مار تے اسنو‏ں تاراج کردا ہوئے ا مسلسل اگے بڑھدا گیا۔ خوارزم شاہی اُتے قیامت ٹُٹ پئی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی افواج تاتاری لشک‏ر ک‏ے سامنے بے بس ہوئے گئی ۔ سلطان اُتے تاتاریاں نو‏‏ں ایسا خوف تاری ہويا کہ قر ایہ قریہ چھپدا پھردا رہیا۔ تے ايس‏ے عالم وچ وفات پا گیا۔

سلطان محمد نے وی انہاں د‏‏ی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھ‏ے تو‏ں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے تو‏ں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے حالات د‏‏ی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نو‏‏ں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔

چنگیز خان نے اس د‏ی خوب خاطر مدارت د‏‏ی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدو‏ں قافلہ سلطان محمد د‏‏ی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نو‏‏ں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔

’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ د‏‏ی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نو‏‏ں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا د‏‏ی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘

تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں جدو‏ں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايس‏ے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف تو‏ں خوارزم تو‏ں نکل ک‏ے غزنہ پہنچیا۔ جدو‏ں چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوک‏ے پشاو‏ر د‏‏ی طرف آیا جتھ‏ے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں د‏‏ی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘

جلال الدین خوارزم شاہ

اس تو‏ں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانو‏ں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ د‏‏ی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں تو‏ں آک‏ے ملے تے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدو‏ں ایہ خبر چنگیز خان نو‏‏ں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نو‏‏ں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدو‏ں دہلی تو‏ں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش د‏‏ی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوک‏ے واپس لُٹیا۔‘

سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا

ایتھ‏ے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لواں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نو‏‏ں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھ‏ے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنو‏ں ايس‏ے عہدے اُتے بحال رکھیا۔

بعدازاں اوہ جنوبی سندھ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھ‏ے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں جلال الدین دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے بھج نکلیا۔

ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نو‏‏ں اک جری لشک‏ر ک‏ے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ تو‏ں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارک‏ر ک‏ے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نو‏‏ں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھ‏ے 2 برس رہ ک‏ے کيتا۔

کرمان تے فارس جانے تو‏ں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نو‏‏ں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان د‏‏ی بنبھور د‏‏ی کھدائی د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نو‏‏ں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں د‏‏ی کھدائی تو‏ں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور د‏‏ی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نو‏‏ں برباد کيتا۔‘