جلال الدین خوارزم شاہ
| مینگوبردی | |
|---|---|
| معیاد عہدہ | 1220 – 1231 |
| پیشرو | علاء الدین محمد خوارزم شاہ (محمد دوم) |
| جانشین | کوئی نہیں |
| شریک حیات | ملکہ خاتون ترخان خاتون فولانہ خاتاں |
| نسل | منقطع شاہ قیم کار شاہ |
| خاندان | خوارزم شاہی سلطنت |
| والد | محمد خوارزم شاه ثانی |
| والدہ | ایچیچک |
| پیدائش | 1199[۱] |
| وفات | 1231 |
| مذہب | اسلام |
جلال الدین خوارزم شاہ(جم:1199ء ) خوارزم شاہی سلطنت دا سلطان سی ۔
جلال الدین محمد عالم اسلام کا ایک ایسا سپاہی تھا جس نے چنگیز جیسوں کا بڑی جرات سے مقابلہ کیا۔ جب اس پر چنگیز نے تمام راستے مسدود کر دیئے تو اس نے نہایت دلیری سے دریائے سندھ میں چٹان سے کود کر گھوڑے سمیت چھلانگ لگا دی اور دیکھتے ہی دیکھتے دریا عبور کر گیا۔
اس کے بعد اس نے کوہستان نمک میں کافی عرصہ گزارا یہاں قیاح اور یلدوز سے جنگیں بھی ہوئیں اور وہ آخر کار ختم ہو گئے۔ اس علاقے میں سلطان نے رائے شنکر کھوکھر کی بیٹی سے شادی کرکے کھوکھروں کو اپنا حمایتی بنایا۔ سلطان جتنا عرصہ بھی کوہستان نمک میں رہا دو قلعے اس کے نام سے مشہور ہیں ایک ائمہ میرا کے پاس قلعہ سمر قند کے اور دوسرا ضلع خوشاب میں تلاجھہ کے نام سے مشہور ہے۔
خوارزم شاہ عالم اسلام میں سب سے زیادہ طاقتور تصور کیا جاتا تھا لیکن چنگیز کے سامنے اس کے والد کی بزدلی کی وجہ سے اسے بھی آرام نصیب نہ ہوا اور وہ ملک علیک منگولوں کو ناکوں چنے چبواتا رہا اور جب تک جیا اس نے ان کو سکھ کا سانس نہیں لینے دیا۔ وہ سلطان کو ہمیشہ شکست دینے میں ناکام رہے۔
منبکرنی۔ وسط ایشیا کا ایک ایسا ہیرو ہے جس کی مثال پوری اسلامی تاریخ میں نہیں ملتی۔ اس نے اس وقت مغلوں کے سامنے ڈٹ کر مردانہ وار مقابلہ کرنے کی ٹھانی۔ جب پورے عالم اسلام پر نزع کی حالت طاری تھی اس نے پورے 20 سال مغلوں کے علاوہ دوسرے حکمرانوں کا مقابلہ کیا اور کامیابی نے اس کے قدم چومے آج بھی اہل ازبکستان کیلئے وہ مثالی ہیرو کا درجہ رکھتا ہے۔
اس کی کئی یادگاریں قائم کی گئی ہیں اور سکوں پر اس تصاویر بنائی گئی ہیں۔ یہ جب چنگیز خان کے نرغے میں آ گیا تو اس نے پہاڑ کی چوٹی سے گھوڑے کو دریائے سندھ میں ڈال دیا اور چھلانگ لگا کر دوسرے کنارے پہنچ کر چنگیز خان جیسے آدمی نے بھی حیرانی سے منہ میں انگلی ڈال لی اور اپنے بیٹوں کو اس کی بہادری اور جرات کا نمونہ قرار دے کر بتایا۔
جیون
سودھوجلال الدین بن خوارزم شاہ اپنے باپ دی وفات دے بعد بحیرۂ کیسپین دے جزیرہ توں روانہ ہوکے شہر تبریز وچ آیا،ایتھے بعض بہادر دوستاں نوں اپنے نال ملایا،مغلاں نے اُس نوں گرفتار کرنا چاہیا،لیکن مغلاں دی صفاں نوں چیر کر معہ ہمراہیاں دے نکل گیا،اوتھے توں روانہ ہوکے غزنین پہنچیا، ایتھے اُس نوں اپنے ہمدرداں تے دوستاں دی اک جمعیت مل گئی اس نواح وچ جو مغلیہ فوج سی اُس نے حملہ کيتا جلال الدین نے اسنوں شکست دے کے بھگادتا اوریہ غالباً پہلی شکست سی جو چنگیزی فوج نوں جلال الدین دے مقابلے وچ حاصل ہوئی، اس خبر نوں سُن کر چنگیز خاں قلعہ طائفان توں روانہ ہوکے با میان پہنچیا،ایتھے اُس دا اک پوتا یعنی چغتائی خان دا بیٹا اک تیر دے لگنے توں ہلاک ہويا،چنگیز خاں نے بامیان دے زن و مرد دے قتل عام دا حکم دتا،ایتھے تک کہ جے کوئی عورت حاملہ سی تاں اُس نوں قتل کرکے اُس دے پیٹ وچوں بچے نوں کڈ کے اس بچہ دی وی گردن کٹی گئی،سلطان جلال الدین نے مغلاں دی فوج نوں شکستِ فاش دے کے بہت جلد اپنی حالت نوں درست اورمضبوط کرلیا اورچنگیز خاں دے مقابلے دے لئی مستعد ہوگیا،جے خوارزم شاہ دی جگہ جلال الدین ہُندا تاں یقیناً مغلاں نوں چیرہ دستی دا ایہ موقعہ ہرگز نہ مل سکدا، مگر خوارزم شاہ دی پس ہمتی اوربے وقوفی نے اپنے عظیم الشان لشکر توں کوئی کم وی نہ لینے دتا تے آباد شہراں نوں مغلاں دی خون آشام تلوار توں قتل ہونے دے لئی بے گناہ چھوڑدتا،سلطان جلال الدین جمعیت فراہم کرکے چنگیز خاں دے مقابلہ اُتے مستعد ہوگیا،مگر بد قسمتی توں اس جمعیت وچ ایداں دے سردار موجود سن جو عین وقت اُتے دھوکہ دے کے مغلاں توں جاملے تے سلطان جلال الدین دے پاس صرف ست سو آدمی رہ گئے انہاں نوں توں لڑدا بھڑدا دریائے سندھ دے ساحل دی طرف سلطان جلال الدین متوجہ ہويا،چنگیز خاں وی اپنا لشکر عظیم لئے ہوئے اوتھے پہنچ گیا،جلال الدین نے دریائے سندھ نوں اپنی پشت اُتے رکھ دے لشکر مغول دا مقابلہ کيتا،مغلاں نے کمان دی شکل وچ محاصرہ کرکے ہنگامہ کارزار گرم کيتا،مگر جلال الدین نے اس بہادری تے جواں مردی توں مقابلہ کيتا کہ چنگیز خاں اوراس دی لا تعداد فوج دے دانت کھٹے کردتے ،سلطان جلال الدین جدوں حملہ آور ہُندا سی مغلاں دی صفاں نوں دور تک پِچھے ہٹادیندا سی،مگر اوہ فیر فراہم ہوکے بڑھدے اورپہلے توں زیادہ جوش دے نال حملہ آور ہُندے سن ،اپنی جمعیت دی قلت تے دشمناں دی کثرت دے سبب اس معرکہ آرائی وچ سلطان جلال الدین نوں کوئی کامیابی حاصل نہ ہوئی،مگر سلطان جلال الدین دی شجاعت وبہادری کاسکہ چنگیز خاں دے دل اُتے بیٹھ گیا،ایتھے تک کہ انہاں ست سو بہادراں وچوں وی جدوں صرف اک سو دے نیڑے باقی رہ گئے تاں سلطان جلال الدین نے اپنی زرہ اُتار کر سُٹ دتی اوراپنا تاج ہتھ وچ لے کے گھوڑا دریائے سندھ وچ ڈال دتا،اُس دے بقیہ ہمراہیاں نے وی اپنے سلطان دی تقلید کی،چنگیز خاں نے چاہیا کہ مغلاں دا لشکر وی اُس دا تعاقب کرے اوراس بہادر شخص نوں گرفتار کرکے لیائے لیکن اس بحر ذخار وچ گھوڑا ڈالنا کوئی آسان کم نہ سی؛چنانچہ چنگیز خاں اورمغل دریائے سندھ دے کنارے اُتے رک گئے اوردریائے سندھ دے اندر انہاں مٹھی بھر بہادر اں اُتے تیراں دا مینہ برساندے رہے،ایتھے تک کہ صرف ست آدمی معہ سلطان جلال الدین دے کنارے اُتے پہنچ گئے، باقی سب دریا دے اندر مغلاں دے تیراں توں شہید ہوگئے،سلطان جلال الدین نے اس کنارے اُتے پہنچ کے اپنے کپڑے اُتار کر جھاڑیاں اُتے سکھانے دے لئی ڈال دتے،نیزہ زمین اُتے گاڑ کر اُس دی نوک اُتے اپنا تاج رکھ دتا اوراُس دے تھلے دم لینے لگیا اورگھوڑے دے زین نوں اُتار کر خشک ہونے دے لئی سامنے رکھ دتا۔ چنگیز خاں دوسرے کنارے اُتے کھڑا ہويا ایہ سب کچھ دیکھ رہیا سی اورحیران سی،اپنے تمام بیٹےآں اورسرداراں نوں جو اُس دے لشکر وچ موجود سن سامنے بلیا کے کہنے لگیا کہ ميں نے آج تک ایسا بہادر تے باہمت شخص نئيں دیکھیا،اس دے ہمرا ہی وی اس دی مانند بے نظیر بہادر نيں،اِنّے وڈے عظیم الشان دریا نوں اس طرح عبور کرنا وی انہاں نوں دا کم سی،جے ایہ شخص زندہ رہیا تاں مینوں اندیشہ اے کہ دنیا توں مغلاں دا ناں ونشان گم کردے گا،جس طرح ممکن ہوئے اس دے قتل کرنے دی تدبیر سوچی جائے،مگر بجز اس دے اورکچھ نئيں ہوسکدا سی کہ چنگیز خاں متاسف ومغموم دریائے سندھ کےکنارے توں واپس چلا گیا،ایہ واقعہ ۶۲۰ھ نوں وقوع پذیر ہويا۔ اس دے بعد سلطان جلال الدین نے سندھ وچ کچھ فتوحات حاصل کيتیاں اوراُس دے بہی خواہ ایتھے آ آ کر اُس دے نال شامل ہُندے رہے،چند روز دے بعد سلطان جلال الدین دریا نوں عبور کرکے کرمان دی جانب پہنچیا اوتھے توں شیراز گیا،اسی عرصہ وچ فدائیاں نوں متواتر ہزیمتاں دے کے اُنہاں دے نیڑےاً تمام قلعےآں نوں سوائے قلعہ الموت دے منہدم کردتا،فدائی یا باطنی گروہ مغلاں دی اس حملہ آوری دے وقت بہت مطمئن اورمسرور سی اورمسلماناں دے قتل عام دی خبراں سُن سُن کر ایہ لوک بہت خوش ہورہے سن چونکہ ایہ لوک وی مسلماناں دے اس طرح دشمن سن جداں کہ مغل لہذاان نوں مغلاں توں کوئی اندیشہ نہ سی،انہاں نے مسلماناں دی تباہ حالت دیکھ کے اپنے مقبوضات نوں بہت وسیع کرلیا،قرامطہ دی بیخ کنی سلطان جلال الدین دے قابل تذکرہ اوراہم کارنامےآں وچ شمار ہونا چاہیدا،اب اوہ زمانہ سی کہ مغلاں دا سیلاب شمال دی جانب متوجہ سی،سلطان جلال الدین نے موقعہ مناسب سمجھ کر بغداد دا رُخ کيتا کہ اوتھے جاکے خلیفہ ناصر لدین اللہ عباسی دی خدمت وچ حاضر ہوکے امداد طلب کراں تاکہ مغلاں دا ممالکِ اسلامیہ توں اخراج و استیصال بآسانی کيتا جاسکے،خلیفہ نوں چونکہ جلال الدین دے باپ نال نفرت تھی،لہذااس نے جلال الدین نوں وی نفرت دی نگاہ توں دیکھ کے فورا امرا نوں مامور کيتا کہ جلال الدین نوں آگے نہ ودھنے دو تے ساڈی مملکت توں باہر کڈ دو،ایہ رنگ دیک کر سلطان جلال الدین مقابلہ اُتے مستعد ہوگیا تے امرائے بغداد نوں شکست دے کے بھگادتا فیر خود اوتھے توں بجائے بغداد دے تبریز دی طرف متوجہ ہويا،تبریز اُتے قابض ہوکے گرجستان دی طرف گیا، اوتھے دے امرانے وڈی عزت دے نال اُس دا استقبال کيتا اوراُس دی تشریف آوری نوں بہت ہی غنیمت سمجھ کر سب نے اظہارکیا۔
اب سلطان جلال الدین دی حالت فیر درست ہوگئی اُدھر مغلاں دا عظیم الشان لشکر اُس دے مقابلے اُتے آیا،اصفہان دے نیڑے معرکۂ کارزار گرم ہويا، سلطان جلال الدین نے مغلاں نوں شکست دے کے بھگادتا اورفتح عظیم حاصل کرکے تمام ملک گرجستان اوراُس دے نواحی علاقےآں اُتے قابض ومتصرف ہوگیا،اس دے بعد مغلاں نے بہت تیاری تے عظیم الشان لشکر کے نال سلطان جلال الدین اُتے حملہ کيتا اس حملہ دی تیاریاں دا حال سن کر سلطان جلال الدین نےبغداد اوردوسرے اسلامی درباورں دی طرف ایلیچی روانہ کيتے کہ اس وقت میری مدد کرو تے اس متفقہ دشمن دا سرکچل لینے دو،مگر چونکہ جلال الدین دی بہادری اورشجاعت دی شہرت دور دور تک ہوچکيتی سی، اس لئی کسی نے وی اس گل نوں پسند نہ کيتا کہ جلا الدین مغلاں اُتے فتح یاب ہوکے ساڈے لئے موجب خطر بنے لہذا کوئی امداد جلاالدین نوں کسی طرف توں نہ پہنچی مجبوراً اوہ خود ہی مقابلہ دے لئی مستعد ہويا اورممکن سی کہ اوہ مغلاں نوں شکست دے کے اُنہاں دے حوصلے پست کردے اورآئندہ مصائب توں عالمِ اسلام نجات پائے،مگر خدائے تعالیٰ نوں ایہ گل منظور نہ تھی،جلال الدین نے جو جاسوس مغلاں دی لشکر دی نقل وحرکت معلوم کرنے دے لئی مقرر کيتے سن ،انہاں نے ایہ غلط خبر سلطان نوں پہنچائی کہ مغلاں دا لشکر حالے بہت دور اے ؛حالانکہ لشکر مغل بالکل نیڑے پہنچ چکيا سی؛چنانچ مغلاں نے آدھی رات دے وقت یکاک ایسی حالت وچ حملہ کيتا کہ جلال الدین نوں کوئی توقع دشمن دے حملہ دی نہ تھی،اس یکاک اپنے آپ نوں دشمن پنجہ وچ گرفتار دیکھ کے اول اُس نے ہتھ پاؤ ں مارے اورمصروف جدال وقتال ہويا،لیکن جدوں مایوس ہوگیا تاں اس ہنگامے توں نکل کے کسی سمت نوں گھوڑا اُڑا کر لے گیا، اُس دے بعد کسی نوں اس دا حال معلوم نہ ہويا۔
دوروایتاں سلطان جلال الدین دے انجام دی نسبت مشہور نيں،اک ایہ کہ اُس نوں کسی پہاڑی شخص نے جدوں کہ اوہ پہاڑ وچ کِسے جگہ آرام لینے دے لئی ٹھہرا ہويا سی اُس دے گھوڑے اورلباس دے لالچ وچ دھوکے توں قتل کردتا،دوسرے روایت ایہ اے کہ اوہ بہ تبدیلِ لباس اورمشائخ عظام دی خدمت وچ حاضر ہوکے صوفیاں اورعابداں دی زندگی بسر کرنے لگیا تے دور دراز ملکاں وچ سفر کردا رہیا اوراسی زہد وعبادت دی حالت وچ عرصہ دراز تک زندہ رہیا۔
دریائے سندھ اُتے چنگیز خان نال جنگ
سودھو24نومبر 1221 ء بروز بدھ، دن دا آخری پہر اے، نیلاب دا میدان لاشاں توں اٹا پيا اے ،ہر سمت انسانی اعضاء ڈھیریاں دی صورت وچ نظر آرہے نيں ، زخمیاں دی آہ و بکا توں کان پئی آوازاں سننا دشوار اے ۔آسمان اُتے منڈلاندے گدِھاں دے غول جگہ جگہ گھمدے بغیر سواراں دے گھوڑے کہ جنہاں دے سوار قتل ہوچکے نيں، بکھری ہوئی شمشیريں تے ڈھالاں اس گل کيتی گواہی دیندی نيں کہ اسلام دی تریخ دا اک عظیم الشان معرکہ اج اس میدان وچ پیش آیا اے۔
مگر ایہ معرکہ حالے ختم نئيں ہويا ،ساحل دے نال جتھے پہاڑی سلسلہ ختم ہُندا اے اوتھے ہن وی شمشیريں میان توں باہر نيں ،گھوڑے اُتے سوار اک آہن پوش جواں مرد ہن وی دشمن توں مدمقابل اے ۔شمشیرزنی دا مقابلہ جاری اے۔ سوار اگرچہ مکمل طور اُتے جنگی لباس وچ اے مگر اس دی وجاہت،دلیری تے اس دے گرد موجود حفاظتی دستہ اس گل کيتی نشاندہی کردا اے کہ ایہ سوار اپنے لشکر دا سالار اے۔ دفعتاًقریب موجود خیمےآں وچوں اک عورت نکل کے چلاندی اے ’’جلال! جلال! تینوں اللہ دا واسطہ سانوں قتل کردے جلال سانوں تاتاریاں دی قید توں بچا لے ! ‘‘ یہ سالار سلطان جلال الدین خوارزم شاہ اے ! صدیاں پرانی سلطنت خوارزم دا سلطان جو کئی سال توں تاتاریاں توں نبرد آزما اے ۔ جلال الدین نے کئی دفعہ تاتاریاں دے لشکر نوں شکست توں دوچار کيتا ۔مگر اس دفعہ تاتاریاں دا سالار چنگیز خان بذات خود اس دا مدمقابل اے ۔چنگیز خان صحرائے گوبی توں یلغار کردا تے سلطان جلال الدین دا تعاقب کردا دریائے سندھ دے کنارے اس وقت سلطان توں برسرِ پیکارہے۔
شاہی خیمہ توں فیر اس عورت دی صدا آندی اے ،ایہ خاتون سلطان دی والدہ نيں تے خیمہ وچ سلطان دی ازواج تے شاہی خاندان دی ہور عورتاں تے بچے نيں ۔انہاں نوں نظر آرہیا اے کہ سلطان جلال الدین نوں شکست ہوچکی اے تے اوہ مٹھی بھر سپاہیاں دے نال تاتاریاں توں زیادہ دیر تک نئيں لڑسکدا ۔شاہی خواتین چنگیز خان دی قید وچ جانے توں مرجانا زیادہ بہتر سمجھدی نيں ۔سلطان شش و پنج وچ مبتلا اے کہ خونی رشتہ داراں نوں اپنے ہتھ توں اوہ کس طرح موت توں ہمکنار کرے۔ سلطان دے محافظ سپاہیاں دی تعداد گھٹتی جارہی اے تے تاتاریاں دا گھیرا تنگ توں تنگ ہُندا جارہیا اے، سامنے ہی ظلم اورو ستم دا نشان بنا چنگیز خان موجود اے تے اوہ اس آخری معرکہ آرائی نوں دلچسپی توں دیکھ رہیا اے۔ اس دا حکم اے کہ سلطان نوں زندہ گرفتار کيتا جائے ايسے لئے تاتاری سپاہی سلطان نوں تھکا کر گرفتار کرنا چاہندے نيں ۔
شاہی خیمہ توں سلطان دی والدہ دی صدا اک دفعہ فیر بلند ہُندی اے۔ اس دفعہ سلطان جلال الدین فیصلہ کرلیندا اے۔ اوہ شاہی خیمےآں دی طرف بڑھدا اے تے فیر تریخ اک عجیب منظر دیکھدی اے۔ سلطان شاہی خواتین کوجس وچ اس دی والدہ تے بیویاں شامل نيں اَگڑ پِچھڑ دریائے سندھ دی موجاں دے سپرد کر دیندا اے ۔
اہل و عیال توں بے پرواہ ہوئے کے سلطان اک بار فیر تاتاریاں دی افواج توں نبرد آزما ہوجاندا اے ۔اس دے ساتھیاں دی تعداد کم ہُندی جارہی اے ۔تاتاری سپاہ دا گھیرا تنگ ہوچکيا اے ۔سلطان دے پِچھے دریائے سند ھ دی موجاں اپنی جولانی دکھارہیاں نيں ۔سامنے دی طرف توں تاتاریاں دا لشکر سیلاب دے مانند بڑھدا چلا آرہیا اے ۔ سلطان لبِ دریاچٹاناں دی بلندی اُتے چڑھ جاندا اے ۔(چنگیز خان دا منشی عطاء الملک الجوینی لکھدا اے کہ اس مقام اُتے دریا دی گہرائی بہت زیادہ تھی) چٹان اُتے موجود جلال الدین اپنا تھکا ماندہ گھوڑا تبدیل کردا اے ،تیر اندازےآں توں محفوظ رہنے دے لئی ڈھال کمر اُتے لٹکا لیندا اے ،نیزہ، ترکش تے کمان نال لیندا اے اک مسکراندی نگاہ چنگیز خان دی طرف ڈالدا اے جو سلطان نوں زندہ گرفتار کرنے دی فکر وچ اے۔ اس توں پہلے کہ چنگیز خان سلطان دا ارادہ بھانپ لے سلطان گھوڑے نوں چابک رسید کردے ہوئے خطرناک بلندی توں دریا سندھ دی سرکش تے تیز و تند موجاں وچ چھلانگ لگیا دیندا اے ! موجاں وچ گرجدار آواز پیدا ہُندی اے ،پانی کئی فٹ اُتے اچھلدا اے ،چند ثانیاں دے لئی سلطان پانی وچ غائب ہوئے جاندا اے مگر اگلے ہی لمحے سلطان جلال الدین گھوڑے دی پشت توں چمٹا نظر آندا اے ۔نومبر دا مہینہ اے، دریا دا پانی یخ بستہ اے، اُتے توں سلطان دا جسم زخماں توں چور اے مگر سلطان کمال ہمت دا مظاہرہ کردے ہوئے گھوڑے دی پشت توں چمٹا رہندا اے ۔وفادار گھوڑا اپنے سوار نوں لے کے تیردے ہوئے کنارے دی طرف ودھنے دی کوشش کردا اے ۔پانی دی لہراں کدی اسنوں ساحل دے نیڑے کردیندی نيں تاں کدی دور۔ لہراں توں لڑدے ہوئے آخر کار سلطان دا گھوڑا دوسرے کنارے اُتے پہنچنے وچ کامیاب ہوجاندا اے ۔
کنارے اُتے پہنچ کے سلطان اپنا نیزہ زمین وچ گاڑ دیندا اے تے اک نگاہ دوسرے کنارے اُتے موجود فاتح مگر بے بس چنگیز خان دے چہرہ اُتے ڈالدے ہوئے اک قہقہہ بلند کردا اے۔ اوہ چنگیز خان جس دا ناں ظلم اوستم دی علامت اے ،جس دے دا ن چیخاں تے آنيں سننے دے عادی نيں ۔ اوہ جس سلطا ن دی موت دی تمنا لئے دریائے سندھ تک دا سفر طے کرکے آیا اے اوہ سلطان اس دی اکھاں وچ اکھاں ڈالے قہقہہ لگیا رہیا اے۔ عجیب منظر اے، انسانی کھوپڑیاں دے مینار بنانے دا شوقین چنگیز خان شاید اس توں پہلے اِنّا بے بس کدی نہ ہويا ہوئے۔ جنگ جیت کر وی اوہ سلطان اُتے قابو پانے وچ ناکام رہیا اے تے سلطان دریا دے دوسرے کنارے اُتے بیٹھیا قہقہہ لگیا رہیا اے ۔
چنگیز خان دے منہ توں بے ساختہ نکلدا اے ’’بیٹا ہوئے تاں ایسا ہوئے ، اوہ باپ وڈا خوش قسمت اے کہ جس دا بیٹا اِنّا بہادر اے ۔‘‘ (چنگیز خان دے ایہ جملے اس دے منشی الجوینی تے علامہ ابن خلدون نے اپنی تصنیف وچ قلم بند کيتے نيں)
چند جوشیلے سردار چنگیز خان توں تیر کر دریا عبور کرنے دی اجازت طلب کردے نيں مگر دریا دی تیزی دیکھدے ہوئے چنگیز خان انہاں نوں منع کردیندا اے ۔
اُتے تحریر کردہ منظر1221 ء وچ دریا ئے سندھ دے کنارے پیش آنے والے اس جنگی معرکے نوں پیش کردا اے کہ جس وچ سلطان جلال الدین خوارزم شاہ نے دلیری تے جوانمردی دی اوہ اعلیٰ مثال قائم کيتی کہ جس دی نظیر اج تک تریخ انسانی پیش کرنے توں قاصر اے ۔ویہہاں فٹ بلندی توں گہرے تے تیز رفتار دریا وچ زخمی حالت وچ چھلانگ لگانا تے فیر بخیر و عافیت دوسرے کنارے تک زندہ سلامت پہنچ جانا انسانی عقل و شعور توں باہر اے ۔
سلطان جلال الدین اوہ جوان مرد اے کہ جس نے منگولیا توں اٹھنے والے تاتاری سیلاب دے اگے بند بنھن دی کوشش کيتی ، چنگیز خان دی قیادت وچ منظم ہونے والی تاتاری وحشی قبیلے اس وقت دی آباد دنیا دے تقریباً ادھے حصے نوں متاثر کرگئے۔
سلطنت خوارزم
سودھووسط ایشیاء وچ دو وڈے تاریخی تے مشہور دریا بہندے نيں ’دریائے جیحوں‘ جسنوں اب’ دریائے آمو‘ کہیا جاندا اے تے دوسرا دریائے’ سیحوں‘ جسنوں ہن ’سیردریا‘ وی کہندے نيں۔ انہاں دونے دریا واں دے درمیانی علاقہ’ ’ماوورا النہر ‘‘کہلاندا اے ۔ سمر قند، قوقند، بخارا تے ترمذ جداں مشہورتاریخی شہر ايسے علاقے وچ واقع نيں۔اسی دریائے آمو دے کنارے موجودہ ازبکستان وچ ’ اورگنج‘ ناں دا شہر وی آباد اے ۔ایہی تے گنج سلطنت خوارزم دا درالحکومت سی۔
سلطنت خوارزم دی تریخ سکندر اعظم توں وی تقریباً ہزار سال پرانی اے ۔یعنی خوارزم شاہ دا لقب سکندر اعظم توں وی نیڑےاً ہزار برس قدیم اے ۔
زمانہ اسلام وچ اموی خلیفہ ولید بن عبدالملک دے سپہ سالار فاتح ترکستان ‘قتیبہ بن مسلم باہلیؒ دے ہتھوں سلطنت خوارزم اسلامی مملکت وچ شامل ہوئی ۔خوارزم دے حکمران خلافت اسلامیہ دے صوبے دار یا گورنر دی حیثیت رکھدے سن ۔ امویاں دے بعد سلطنت خوارزم عباسیاں دے ماتحت آگئی ۔عباسیاں دے دور زوال وچ جدوں بغداد دا خلیفہ کمزور ہوگیا تے مملکت اسلامیہ دے علاقے اَگڑ پِچھڑ خود مختاری دا اعلان کرنے لگے تاں خوارزم شاہ نے وی اپنی خودمختار حیثیت دا اعلان کردتا۔ بغداد دی مرکزیت توں وکھ ہوجانے دے بعد خوارزم دے حکمراناں نے آس پاس دے علاقے فتح کرنا شروع کردتے ۔ خلافت عباسیہ دے علاقے جو مرکز کمزور ہونے دے سبب آزاد ہوگئے سن اوہ رفتہ رفتہ سلطنت خوارزم وچ شامل ہُندے گئے ۔خوارزم دی سرحداں وسیع ہُندی چلی گئی تے آخر کار1200 ء وچ سلطان علاؤالدین محمد شاہ دے خوارزم شاہ بن جانے دے بعد سلطنت خوارزم دی سرحداں تیزی توں وسیع ہونے لگی ۔ماورا النہر دے اکثر علاقے جنہاں وچ سمر قند، بخارا، قوقند، ترمذ، بلخ، تاشقند تے فرغانہ وغیرہ شامل سن اورگنج دی سلطنت دے اندر آگئے۔ علاؤ الدین محمدخوارزم شاہ نے ترکان خطاء دے خلاف عظیم کامیابی حاصل کيتی ۔اسی طرح سلجوقی ترکاں دی مقبوضات وی خوارزم شاہ دے پاس آگئياں۔ ادھر افغانستان دی غوری سلطنت کاسلطا ن ’شہاب الدین غوری‘ اسمعیلی باطنی فرقہ حسن بن صباح دے فدائیاں دے ہتھوں شہید ہوگیا ،اس طرح غوری سلطنت انتشار دا شکار ہوگئی تے فیر خوارزم شاہ نے افغانستان اُتے حملہ کرکے غوری سلطنت اُتے وی قبضہ کرلیا۔ پاکستان دے سرحدی علاقےآں تک خوازم شاہ دی مملکت پہنچ گئی۔ ايسے طرح موجودہ سرحدی اعتبار توں سلطنت خوارزم اپنے زمانہ عروج وچ موجودہ ازبکستان، ترکمانستان، تاجکستان، افغانستان، ایران، پاکستان دا صوبہ خیبر پختونخواہ تے صوبہ بلوچستان دے کچھ حصہ اُتے محیط سی۔
علاؤ الدین خوارزم شاہ تے خلیفہ بغداد وچ چپقلش
سودھواب سلطان علاؤ الدین خوارزم شاہ نے خلافت عباسیہ نوں وی اپنی سلطنت دا باجگزار بناناچاہیا ۔اس نے خلیفہ بغداد نوں پیغام بھیجیا کہ خوارزم شاہ دا ناں جمعہ دے خطبہ وچ خلیفہ دے نال شامل کيتا جائے تے خلیفہ بغدادسلطنت خوارزم دا مطیع ہوجائے۔
علاؤ الدین خوارزم شاہ دے والد دے زمانے وچ وی خوارزم تے بغداد وچ لڑائیاں ہوچکيتیاں سن مگر ہن خوارزم شاہ بغداد نوں اپنا مطیع کرنا چاہندا سی ،اس طرح خلیفہ بغداد تے خوارزم شاہ وچ شدید نوعیت دے اختلافات پیدا ہوگئے تے تریخ نے دیکھیا کہ انہاں اختلافات دے نتیجہ وچ مملکت اسلامیہ دے وڈے وڈے شہر تاتاریاں دے ہتھوں برباد ہوگئے ،لکھاں مسلماناں دا خون بہا ، انہاں دے سراں توں کھوپڑیاں دے مینار بنائے گئے ۔آخر کار نہ خوارزم شاہ بچا تے نہ ہی خلیفہ بغداد ۔ دونے ہی تاتاریاں دے ہتھوں نیست و نابود ہوگئے ۔
تاتاری قبیلے دی چنگیز خان دی سربرادہی وچ یلغار
سودھوکمزور تے ناتواں خلیفہ بغداد نوں اپنا رقیب تے دشمن سمجھنے والا علاؤالدین خوارزم شاہ احمق سی۔ اس دا اصل دشمن تاں صحرائے گوبی وچ مسلماناں دا خون پینے دی تیاریاں وچ مصروف سی تے موقع دی تلاش وچ سی۔
چین دے شمالی علاقے وچ اک وسیع و عریض صحرا واقع اے۔ جسنوں صحرا گوبی کہیا جاندا اے ۔ اس دا کچھ حصہ منگولیا وچ وی شامل اے۔ زمانہ قدیم وچ اس صحرا وچ وحشی اورجنگجو قبیلے آباد سن ۔ صحرا دی سختی توں ایہ قبیلے بہت سخت مزاج ہوگئے سن ۔ آس پاس دے علاقےآں وچ پرت مار تے قتل و غارت گری کرنا انہاں نوں مرغوب سی۔ چین دی تاریخی خطائی سلطنت دے حکمراناں نے دیوار چین قائم کرکے انہاں نوں صحرا تک محدود کردتا سی۔
قبائلی طرز زندگی وچ مرکزیت نئيں ہُندی بلکہ طاقت ہی اصل سر چشمہ ہُندی اے۔ صحرا گوبی وچ مغل قبیلہ سب توں طاقتور سی۔ 1154 ء وچ اس قبیلے دے سردار دے گھر اک لڑکا پیدا ہويا جس دا ناں تموجن رکھیا گیا۔ جوان ہوئے کے تموجن نے مغل قبیلے دے تمام دشمناں نوں شکست دے دتی تے اک طویل تے صبر آزما جدو جہد دے بعد گوبی تے منگولیا دے آوارہ قبیلے نوں اک جھنڈے تلے منظم کردے ہوئے انہاں سب دا سردار بن گیا۔ صحرائے گوبی وچ واحد علاقہ جو کچھ سر سبز تے شہری بود باش لئے ہوئے سی اوہ قرا قرم دے ناں توں مشہور سی۔ تموجن نے تمام قبیلے جنہاں وچ مغل، ایغور وغیرہ شامل سن انہاں دی سربراہی تے مرکزیت دا اعلان کردے ہوئے قراقرم نوں اپنا راجگڑھ قرار دتا تے چنگیز خان دا لقب اختیار کيتا۔
چنگیز خان دا چین اُتے حملہ تے خطائی سلطنت دا خاتمہ
سودھوچنگیز خان نوں علم سی کہ سرکش منگول صرف ايسے صورت وچ قابو وچ آسکدے نيں جدوں انہاں نوں جنگ و جدل وچ مصروف رکھیا جائے ۔ اسنوں معلوم سی کہ جے انہاں نوں فارغ چھوڑدتا گیا تاں اوہ آپس وچ لڑنے لگاں گے۔ کچھ اس وجہ توں تے کچھ ہوسِ مال و زرکے تحت چنگیز خان نے منگولیا دی حدود توں نکلنے دا فیصلہ کيتا۔اس دا پہلا شکار پڑوس وچ واقع چین دی خطائی سلطنت بنی۔ کئی سال دی خونریزی دے بعد چین دا شہنشاہ ’’دائی دانگ‘‘ راجگڑھ بیجنگ چھڈ کے فرار ہوگیا تے چین دا وسیع و عریض ملک چنگیز خان دی مملکت وچ شامل ہوگیا۔
چنگیز خان دی سلطنت خوارزم اُتے نگاہاں
سودھوچین دی فتح دے بعد سلطنتِ قراقرم دی سرحداں خوارزم دے مسلمان علاقےآں نوں چھونے لگیاں سن۔ ملک گیری دی ہوس چنگیز خان نوں سکون توں بیٹھنے نئيں دے رہی سی۔ دوسری طرف اوہ تاتاری قبیلے نوں مسلسل جنگ و جدل وچ وی مصروف رکھنا چاہندا سی۔ چنانچہ ہن اس دی نگاہاں سلطنت خوارزم دے علاقےآں دی طرف مرکوز ہوگئياں۔ خوارزم دے شہر سمر قند، بخارا، تاشقند تے گنج وغیرہ اس وقت عالم اسلام دی رہتل تے تمدن دا مرکز سن ۔ علم وہنر وچ یکتا افراد دنیا بھر توں انہاں علاقےآں وچ اپنے فن دی داد حاصل کرنے آندے سن ۔ تجارت دا مرکز ہونے دے سبب ماورا النہر دے ایہ شہر مال و دولت دی فراوانی رکھدے سن ۔ چنگیز خان نے ايسے مال و دولت تے ہوس اقتدار دے تحت انہاں سرسبز و شاداب شہراں نوں برباد کردتا۔ 1218ء وچ سلطنت قراقرم تے سلطنت خوارزم دے درمیان آزادانہ تجارت تے آمدو رفت دا معاہدہ طے پایا۔ چنگیز خان مسلم علاقےآں اُتے حملہ آور ہونے توں پہلے انہاں شہراں دے محل وقوع تے جغرافیائی حالات توں مکمل آگاہی چاہندا سی۔ چنگیز خان دا طریقہ کار ایہی سی کہ جاسوساں دے ذریعے انہاں علاقےآں توں متعلق مکمل آگاہی حاصل کرلئی جائے، جنہاں اُتے حملہ آور ہونا مقصود ہوئے۔ تجارت دے معاہدے دے تحت تاجراں دے روپ وچ تاتاری جاسوس سلطنت خوارزم وچ پھیل گئے تے سلطنت دے جغرافیائی حالات دے بارے وچ معلومات قراقرم پہچانے لگا۔
خلیفہ بغداد ناصر الدین دی چنگیز خان نوں عالم اسلام اُتے حملہ آور ہونے دی دعوت
سودھواس ساری داستان وچ سب توں المناک پہلو خلیفہ بغداد ناصر الدین دا شرمناک کردار اے۔ اس دی دعوت اُتے چنگیز خان عالم اسلام اُتے فوری حملہ آور ہوگیا ورنہ شاید عالم اسلام نوں چند عشرے اس بربادی توں بچنے دے لئی مل جاندے۔
تفصیل اس حادثے دی کچھ ایويں اے کہ خوارزم شاہ سلطان علاؤالدین دا خلیفہ ناصر نوں اپنی اطاعت دا پیغام دینا اس گل دا غماز سی کہ اوہ خلیفہ ناصر دی اطاعت توں آزاد ہوچکيا اے۔(اس واقعے دی تفصیل پہلے آچکی اے ) ہن خلیفہ بغداد نوں براہ راست خوارزم شاہ توں خطرہ لاحق سی۔ چنگیز خان دا خوارزم شاہ توں معاہدہ دوستی وی خلیفہ ناصر الدین دے لئی باعث پریشانی سی۔ دوسری طرف خلیفہ دا زبردست جاسوسی نظام اسنوں بتارہیا سی کہ حقیقت وچ چنگیز خان دا معاہدہ دوستی تے تجارت اک فریب اے تے اصل وچ چنگیز خان دی نظراں سلطنت خوارزم دے شہر اُتے نيں۔ خلیفہ ناصر الدین دے جاسوساں نے اسنوں یقین دلایا کہ جے چنگیز خان نوں ایہ پیغام پہنچادیاجائے کہ خوارزم اُتے حملہ کرنے دی صورت وچ خلافت بغداد غیر جانبدار رہے گی تاں اوہ خوارزم اُتے فوراًحملہ کردے گا۔ تے حقیقت وی ایہی سی کہ چنگیز خان نوں مسلمان علاقےآں اُتے حملہ آور ہونے دی صورت وچ عالم اسلام دی طرف توں مشترکہ مزاحمت دا شدید خوف لاحق سی۔
اس پس منظر وچ خلیفہ بغداد ناصر الدین نے اوہ اقدام اٹھایا جو اس دے منصب دے شایان شان ہر گز نہ سی۔ خوارزم دے سلطان توں لکھ خطرہ سہی مگر اوہ بہر حال مسلمان حکمران سی تے اس توں معاملات گفت و شنید توں حل کرنا بہتر سی۔مگر خلیفہ بغداد نے قراقرم اک سفارتی وفد روانہ کيتا تے اک خفیہ پیغام چنگیز خان نوں بھجوایا کہ جے اوہ خوارزم اُتے حملہ آور ہوئے گا تاں بغداد دی خلافت اس ضمن وچ غیر جانبدار رہے گی۔ یعنی خلیفہ نے چنگیز خان نوں عالم اسلام اُتے حملہ آور ہونے دی دعوت دتی تے اس گل کيتی یقین دہانی کروائی کہ بغداد دی خلافت جو عالم اسلام دا سیاسی مرکز اے اس سلسلے وچ خاموش رہے گی۔
یہ سفارت کاری وڈے ڈرامائی انداز وچ کيتی گئی۔ چونکہ بغداد دے ایلچی نوں قراقرم دے لئی خوارزم دے علاقے توں گزرنا سی۔ اس لئی خلیفہ دا خفیہ خط جو سلطنت خوارزم دے لئی موت دا پیغام سی اسنوں چھپانا ممکن نہ سی۔ خوارزم دے حکام اوداں ہی بغداد والےآں توں مشکوک سن ۔ اس خفیہ پیغام نوں پوشیدہ رکھنے دے لئی عجیب و غریب طریقہ اختیار کيتا گیا۔ قاصد دے سر نوں مونڈھ دتا گیا تے گنجے سر اُتے سوئی نوں گرم کرکے خلیفہ دا پیغام لکھوایا گیا۔ پیغام دے نال خلیفہ دی مہر نوں وی انگارہ کرکے ثبت کردتا گیا ۔ اس تحریر نوں کسی خاص تیل توں چھپا دتا گیا ۔ جدوں قاصد دے بال اچھی طرح ودھ گئے تاں اسنوں قراقرم روانہ کردتا گیا۔ اس طرح تریخ دا ایہ خفیہ ترین پیغام چنگیز خان نوں پہنچ گیا۔ (اس پورے واقعہ دی منظر کشی قاسم جلالی دے ڈرامے آخری چٹان وچ بہت خوبصورتی نال کیندی گئی اے۔)
خوارزم شاہ دے ہتھوں چنگیزی قاصد دا قتل
سودھوادھر خلیفہ بغداد سازشاں وچ مصروف عمل سی ادھر خوارزم شاہ دی حماقت نے اس توں اوہ کم کروادتا جس نے عالم اسلام دے وسیع رقبے اُتے تباہی و بربادی دی داستاناں رقم کرداں۔تفصیل اس دی کچھ اس طرح اے کہ تجارتی معاہدے دے تحت قراقرم تے خوارزم دے درمیان تجارتی فاصلےآں دی آمد و رفت جاری سی۔ ادھر تے گنج دے دربار وچ خوارزم شاہ نوں متواتر خبراں مل رہیاں سن کہ تجارتی قافلاں دی آڑ وچ تاتاری جاسوس وی مملکت خوارزم وچ اپنا نیٹ ورک چلا رہے نيں۔ ايسے دوران خوارزم دے سرحدی علاقے اترار دے حاکم ینال خان نے قراقرم توں آنے والے اک تجارتی قافلے نوں جاسوسی دے الزام وچ روک لیا۔ اس قافلے وچ اکثریت بخارا دے تاجراں کيتی سی یعنی ایہ قافلہ خوارزم دے رہائشی افراد دا سی تے قراقرم توں واپس آرہیا سی۔ حاکم اترار نے اورگنج وچ خوارزم شاہ نوں اطلاع دی۔ خوارزم شاہ نے حکم دتا کہ قافلہ نوں گرفتار کرلیا جائے تے جاسوسی دے الزام دی تحقیقات دی جاواں ۔ حاکم اترار ینال خان خوارزم شاہ دا رشتہ دار سی کچھ اس وجہ توں تے کچھ قافلے وچ موجود مال و متاع دے لالچ وچ ینال خان نے اختیارات توں تجاوز کردے ہوئے قافلے والےآں نوں قتل کردتا تے مال و متاع اُتے قبضہ کرلیا۔
چنگیز خان نوں اس واقعے دی اطلاع ہوئی تاں اس نے اپنا سفارتی وفد خوارزم شاہ دے دربار وچ بھیجیا۔ اپنے خط وچ چنگیز خان نے سخت احتجاج کردے ہوئے حاکم اترار ینال خان دی حوالگی دا مطالبہ کردتا۔ مطالبہ نہ مننے دی صورت وچ جنگ کيتی کھلی دھمکی دتی۔ ایہ دھمکی سن کر خوارزم شاہ آپے توں باہر ہوگیا۔اس نے کہیا کہ مقتول تاجراں دی اکثریت خوارزم دے باشندےآں اُتے مشتمل سی۔ چنگیز خان دا احتجاج اس گل دا ثبوت اے کہ انہاں اُتے جاسوسی دا الزام غلط نئيں سی ۔ علاؤالدین خوارزم شاہ نے فہم و فراست توں معاملہ نمٹانے دے بجائے غصے وچ آکے چنگیز خان دے قاصد نوں قتل کروادتا تے قاصد دے ساتھیاں دی داڑھیاں مونڈھ کر انہاں نوں واپس بھیج دتا۔ قاصد دا قتل بین الاقوامی اصولاں دے تحت حالت جنگ وچ وی جائز نئيں ہُندا۔ قراقرم تے خوارزم ايسے وقت حالت امن وچ سن ۔ ایداں دے وچ قاصد نوں قتل کرکے خوارزم شاہ نے اوہ بھیانک غلطی دی جس دا خمیازہ عالم اسلام نوں اک کروڑ مسلماناں دی قربانی دے کے بھگتنا پيا۔اس دے نتیجے وچ خوارزم دی سلطنت ہی برباد ہوگئی تے تریخ وچ قصہ پارینہ بن گئی۔
چنگیز خان دی یلغار
سودھوقراقرم دے دربار وچ چنگیزی وفد شکستہ حالت وچ واپس پہنچیا تے جدوں اس نے قاصد دے قتل دی اطلاع چنگیز خان نوں دتی تاں چنگیز خان غصے توں کانپ اٹھا۔ تریخ جتھے کشائی دا مصنف عطاء الملک الجوینی لکھدا اے ’’چنگیز خان اگ بگولہ ہوگیا تے فیر تاتاری عقائد دے حساب توں مقدس پہاڑی اُتے چڑھ گیا تے اپنے فرضی معبور دے سامنے سجدہ ریز ہوگیا۔ اس نے تن دن تے رات ايسے طرح گزارے تے فیر تھلے آکے اعلان کيتا کہ’’ جس طرح آسمان اُتے دو سورج نئيں چمک سکدے ايسے طرح زمین اُتے وی دو شہنشاہ نئيں ہوسکدے!‘‘ چنگیز خان نے خوارزم شاہ نوں فوراًپیغام بھیجیا، ’’تم نے جنگ نوں پسند کيتا اے، ہن جو ہوئے گا سو ہوئے گا،تے کیہ ہوئے گا؟ ایہ خدا نوں معلوم اے ۔‘‘
اس طرح عالم اسلام اُتے تاتاریاں دی یلغار دا آغاز ہوگیا تے اک قاصد دے قتل دا بدلہ چنگیز خان نے اک کروڑ مسلماناں نوں قتل کرکے لیا۔ تاتاریاں دی عالم اسلام اُتے دی جانے والی ایہ یلغارتقریباً بارہ سالاں اُتے محیط اے۔ چند اک دے سوا عالم اسلام دے تقریباًتمام وڈے شہر اس دی لپیٹ وچ آئے۔مسلماناں دی لاشاں دے انبار لگائے گئے ۔ اک کروڑ توں ودھ مسلمان کم وچ آئے،وڈے وڈے عالم دین ، مجدد، محدث تے مختلف فنون دے ماہر ايسے سیلاب بلا خیز دی رو وچ بہہ گئے۔ عالم اسلام دا ادھے توں زیادہ رقبہ اس توں متاثر ہويا۔ اِنّی وڈی تباہی روئے زمین اُتے اس توں پہلے کدی نئيں دیکھی گئی سی۔ اِنّی وڈی یلغار دا ذکر چند صفحات دے مضمون وچ سمونا بہت مشکل اے۔ اس ذکر دے لئی مستقل کتاب درکار اے۔ فیر وی کوشش کردے نيں کہ کچھ نہ کچھ گل سمجھ آجائے۔
تاتاریاں تے علاؤالدین خوارزم شاہ دا ٹکراؤ
سودھو1219 ء وچ چنگیز خان نے اپنی سپاہ نوں منظم کرنے دا حکم دتا تے اک لشکر جرار دے نال خوارزم دی سرحداں دی طرف پیش قدمی شروع کردتی۔ مورخین نے چنگیزی لشکر دی تعداد ست توں اٹھ لکھ تک بیان کيتی اے۔ طبقاتِ ناصری وچ ست لکھ جدوں کہ حافظ ابن کثیر نے اٹھ لکھ لکھی اے۔ خوارزم دی سرحداں دے نیڑے پہنچ کے چنگیز خان نے اک لشکر اپنے بیٹے جوجی خان دی سربراہی وچ خوارزم دے روايتی راستے توں بھیج دتا تے خود اس عظیم لشکر نوں لے کے غیر روايتی تے دشوار گزار راستہ اختیار کيتا۔
خوارزم شاہ دا جاسوسی دا نظام ناقص نکلیا تے اوہ جوجی خان دے لشکر نوں چنگیز خان دا لشکر سمجھ کر چنگیز خان دی عسکری چال دا شکار ہوگیا۔ دریائے سیحاں دے پار سطع مرتفع پامیر جو اج کل چین دا مسلم اکثریتی صوبہ سنکیانگ یا کاشغر کہلاندا اے ‘خوارزم شاہ تے جوجی دا ٹکراؤ ہوگیا۔ خوارزم شاہ دا لشکر چار لکھ سپاہیاں اُتے مشتمل سی تے جوجی خان دے پاس اصل لشکر دا صرف ہر اول دستہ سی۔ راستے وچ جوجی خان دے نال چنگیز خان دا مشہور سالار جبی نویان وی شامل ہوگیا سی مگر فیر وی تعداد دے حساب توں تاتاری ہن وی خوارزمیاں توں بوہت گھٹ سن ۔ دوسری طرف چنگیز خان اپنا اصل لشکر لے کے دشوار گزار پہاڑی رستےآں توں خوارزم دے وسط دی طرف محو سفر سی۔ چنگیز خان دا منصوبہ خوارزم شاہ نوں سرحدی علاقےآں وچ اُلجھیا کر کمزور کرنا تے فیر اچانک آندھی طوفان دی طرح خوارزم دے وسطی شہر بخارا اُتے قبضہ کرنا سی۔ بخارا دی فتح دے بعد اس نے اپنی مسانوں اگے بڑھانا سی۔ کاشغر دے میدان وچ جوجی خان تے خوارزم شاہ وچ معرکہ لڑا گیا۔ اس معرکے توں پہلے جلال الدین خوارزم شاہ جو ايسے وقت شہزادہ سی اس دی سربراہی وچ تاتاریاں توں خوارزمیاں دی جھڑپ ہوچکيتی سی جس وچ خوارزمیاں دا چنگا خاصا نقصان ہويا سی ۔ بہر حال ایہ معرکہ خوارزم شاہ دے حق وچ بہت بُرا ثابت ہويا۔ تاتاری اس لڑائی وچ وڈی بے جگری توں لڑے تے اک وقت ایسا وی آیا کہ تاتاری حملہ آور خوارزم شاہ توں صرف سوگز فاصلے اُتے رہ گئے مگر جلال الدین ہمت تے بہادری دے نال اپنے والد نوں بچا کر پِچھے لے آیا۔ کاشغر دی لڑائی تن دن جاری رہی تے فیر جوجی خان چنگیز خان دی منصوبہ بندی دے تحت پِچھے ہٹ گیا۔ خوارزم شاہ نے اسنوں تاتاریاں دی شکست توں تعبیر کيتا تے اعلان فتح کردتا۔ مگر اس تن روزہ جنگ وچ خوارزم شاہ دے دل د دماغ وچ تاتاریاں دی ہیبت طاری ہوگئی سی۔ تاتاری دے خوفناک انداز تے لڑنے دے بے خوف تے نڈر طریقہ کار نے خوارزمیاں نوں مبہوت کرکے رکھ دتا سی۔ اوہ انہاں نوں کوئی ماورائی مخلوق سمجھ رہے سن ۔
سقوط سمر قندو بخارا
سودھوکاشغر توں پِچھے ہٹتے ہی چنگیز خان دا اک تازہ دم لشکر جوجی خان دے پاس پہنچ گیا تے چنگیز خان نے جوجی نوں سرحدی علاقے فتح کرنے دا حکم دے دتا۔ جوجی خان سرحدی قلعے فتح کردا تے قتل و غارت گری دا بازار گرم کردا ہويا قوقند اُتے حملہ آور ہوگیا ۔ قوقند خوارزم دا عظیم الشان شہر سی۔ اس دا حاکم تیمور ملک سی جس نے وڈی بے جگری تے دلیری توں قوقند دا دفاع کيتا مگر تقدیر دے لکھے نوں بھلا کون مٹا سکدا اے۔
دوسری طرف چنگیزی سالار جبی نویان لشکر توں علیحدہ ہوکے سمر قندکے تاریخی شہر دی طرف حملہ آور ہوگیا۔ ادھر چنگیز خان مرکزی لشکر کے نال بخارا دے عظیم الشان شہر دی طرف ودھیا۔
بخارا، سمر قند، قوقند اترار غرض ہر طرف توں تاتاری یلغار دی خبراں خوارزم شاہ تک پہنچنے لگاں ۔ تاتاریاں توں مرعوب خوارزم شاہ گھبرا گیا تے اک دے بعد دوسرے شہر توں فرار ہونے لگا۔ اس نے بجائے اک جگہ رُک کر تاتاریاں دا مقابلہ کرنے دے اپنے لشکر نوں سلطنت دے مرکزی شہراں دے دفاع دے لئی پھیلا دتا۔ خوارزم شاہ دا ایہ اقدام تباہ کن ثابت ہويا تے خوارزمی ہر محاذ اُتے شکست کھانے لگے۔ ہن خوارزم شاہ دی تلاش وچ تاتاری لشکر اس دا پِچھا کرنے لگیا مگر خوارزم شاہ نے براہ راست مقابلے توں گریز کيتا۔
چنگیز خان دی برق رفتاری دے سبب سال بھر وچ خوارزم دی سلطنت دے اکثر علاقے تاتاریاں دے زیر تسلط ہوگئے۔ سمر قند تے بخارا وچ تاتاریاں نے مسلماناں دی لاشاں دے انبار لگیا دئیے ۔ کھوپڑیاں دے مینار قائم کيتے گئے۔ قوقند تے اترار دا حال وی ایہی ہويا۔ حاکم اترار ینال خان جس نے چنگیزی قافلے نوں قتل کيتا سی اسنوں زندہ گرفتار کرکے چنگیز خان دے حوالے کردتا گیا ‘ جسنوں بعد وچ عبرت ناک انداز وچ قتل کردتا گیا۔ خوارزم شاہ دا تمام خزانہ تاتاریاں دے قبضے وچ آگیا۔ سب توں ودھ کے حرم سرا دیاں عورتاں وی تاتاریاں دے قبضے وچ چلی گئياں۔ سب توں برا حشر راجگڑھ تے گنج دا ہويا۔ تاتاریاں نے دریا دا رُخ موڑ کر پورا شہر غرق کردتا۔
تاتاری خوارزم شاہ دی بو سونگھدے فیر رہے سن خوارزم شاہ نے بھیس بدل کے بحیرہ خزر دے ویران جزیرے آب سکون وچ روپوشی اختیار کرلئی- ايسے حالت وچ چند ہی دناں وچ اوہ انتقال کرگیا تے مرنے توں تن دن پہلے جلال الدین نوں اپنا جانشین مقرر کرگیا۔
شہزادہ جلال الدین بطور خوارزم شاہ
سودھوسلطان جلال الدین نے جس وقت حکومت سنبھالی اوہ وقت نہایت نازک سی۔ حکومت سنبھالدے ہی اسنوں راجگڑھ توں فرار ہونا پيا۔ تے گنج دے قتل عام وچ بارہ لکھ مسلمان شہید کيتے گئے۔ ايسے ہنگامے وچ جلال الدین دے دو بھائی وی ہلاک ہوگئے۔ ہن جلال الدین خوارزم شاہ نے خراسان دے علاقے دا رُخ کيتا۔ بچی کچی سپاہ نوں منظم کرنے دے خیال توں خراسان دا علاقہ بہترین سی کہ ایہ علاقے حالے تاتاری یورش توں محفوظ سن ۔ جلال الدین نوں سپاہ منظم کردا دیکھ کے چنگیز خان نے انہاں دا پِچھا کرنے دا حکم دتا۔ دوسری طرف تاتاری وحشیاں نے نسا، نیشا پور، مرو جداں علم و فن دے مراکز برباد کردئے۔ جلال الدین خوارزم شاہ دے تعاقب وچ چنگیز خان بذات خود خراسان پہنچ گیا۔ ايسے دوران ہرات دا علاقہ وی تاتاری قبضے وچ چلا گیا۔ غرض ایہ کہ عجب افرا تفری دے حالات وچ جلال الدین خوارزم شاہ نے اپنے والد دے برعکس تاتاریاں دا مقابلہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔
افغانستان وچ تاتاریاں نوں مزاحمت دا سامنا
سودھواب تاتاریاں دی یورش افغانستان تک پھیل چکی سی۔ افغانستان دے علاقے وچ تاتاریاں نوں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پڑا‘ کئی قلعے مہینےآں دی جنگ دے بعد فتح ہوئے تے کئی اک اُتے تاتاریاں نوں پِچھے ہٹنا پيا۔ ايسے دوران قندھار دا معرکہ پیش آگیا۔ جلال الدین نوں اطلاع ملی کہ قندھار دے قلعے دا نہایت سخت محاصرہ کيتا گیا اے۔ اہل قندھار دی مدد کرنے دے لئی جلال الدین اپنی سپاہ نوں لے کے پہنچ گیا۔ اہل قندھار دے نال مل کے تاتاریاں نوں شکست فاش دتی تے ایہ پہلا موقع سی کہ حملہ آور تاتاریاں وچوں اک وی زندہ واپس نہ جا سکیا۔
غزنی بطور مراکز
سودھوقندھارکے معرکے نے مسلماناں دے حوصلے بلند کردئے۔ ہن جلال الدین نے غزنی دے علاقے نوں اپنا مرکز بنالیا تے غزنی وچ اپنی قوت مجتمع کرنے لگا۔ دوسری طرف طالقان دے شہر اُتے چنگیز خان بذات خود حملہ آور سی۔ غزنی دے حالات سن کر تے قندھار دے پسپائی نے اسنوں برانگلیختہ کردتا۔ اس نے فوراًغزنی دی طرف اک لشکر جرار روانہ کيتا ۔ اس دفعہ جلال الدین نے قلعہ بند ہوکے لڑنے دے بجائے باہر نکل کے تاتاریاں دا مقابلہ کيتا۔ تن دن دی گھمسان دی لڑائی دے بعد مسلماناں نوں فتح نصیب ہوگئی تے تاتاری پسپا ہوکے پلٹ گئے۔ جلال الدین دی اس فتح نے اہل افغانستان وچ روح پھونک دتی اک طرف تاں اوہ جوق درجوق غزنی دا رخ کرنے لگے تے دوسری طرف افغانستان دے مفتوح علاقےآں وچ تاتاریاں دے خلاف بغاوت برپا ہونا شروع ہوگئی۔
پروان دا معرکہ
سودھوغزنی دے معرکے دے بعد خراسان دے علاقے وچ پھیلنے والی بغاوت دے نتیجے وچ تاتاریاں نے مفتوحہ علاقےآں وچ قتل عام کرنا شروع کردتا۔ اس قتل عام وچ لکھاں مسلماناں نوں شہید کيتا گیا۔ ايسے دوران طالقان وچ مقیم چنگیز خان نوں جلال الدین خوارزم شاہ نے پیغام بھیجیا کہ عام مسلماناں نوں قتل کرنے دے بجائے میرے لشکر دا مقابلہ کرے تے اس دے لئی میدان اوہ خود منتخب کرے۔ ایہ پیغام چنگیز خان نوں اگ بگولہ کرنے دے لئی کافی سی ۔ اس نے اپنی تمام قوت نوں خراسان وچ جمع ہونے دا حکم دتا تے فیر اپنے بیٹے تولی خان نوں اک لشکر جرار دے کے غزنی دی طرف روانہ کيتا۔
پروان دے میدان وچ تولی خان تے جلال الدین دا معرکہ پیش آیا تے آخر کار گھمسان دی لڑائی دے بعد تولی خان قتل ہويا تے تاتاریاں دی وڈی تعداد جلال الدین دی قید وچ چلی گئی۔ چنگیزی یلغار دے دوران ایہ پہلا موقع سی کہ مسلماناں دے ہتھوں تاتاری گرفتار ہوئے سن ۔
سلطان دے امراء وچ پھوٹ
سودھوپروان دی فتح نے مسلماناں دے حوصلے بلند کردیے سن ۔ تاتاری دے قابل شکست رہنے دا تصور پاش پاش ہوگیا سی۔ نیڑے سی کہ جلال الدین اگے ودھ کے خود چنگیز خان اُتے حملہ کردیندا تے اسنوں خراسان توں دھکیلدا ہويا ماورالنہر دے علاقےآں وچ لے جاندا مگر قسمت نوں ایہ منظور نہ سی۔ تریخ گواہ اے کہ ہر دور وچ مسلماناں نوں اپناں ہی نے زیادہ نقصان پہنچایا اے۔ اس دفعہ وی ایسا ہی کچھ ہويا ۔ پروان دے مال غنیمت وچ اک بیش قیمت گھوڑے اُتے سلطان جلال الدین دے دو نہایت اہم امراء امین الملک تے سیف الدین وچ جھگڑا ہوگیا ۔ گل قتل و غارت گری تک پہنچ گئی۔ امین الملک سلطان دا رشتہ دار سی۔ سیف الدین نے جلال الدین اُتے اقرباء پروری دا الزام لگاندے ہوئے لشکر اسلام توں علیحدہ ہونے دا فیصلہ کرلیا۔ اس نازک موقع اُتے سلطان جلال الدین گھبرایا تے سیف الدین نوں روکنے دی بہت کوشش کيتی۔ مگر سیف الدین نہ منیا تے اپنی حامی امراء دے نال فوج دا اک وڈا حصہ لے کے جلال الدین توں وکھ ہوگیا۔ جلال الدین خوارزم شاہ دی کمر ٹُٹ گئی۔ اس دی فوج وچ پھوٹ پڑ گئی سی۔ چنگیز خان نوں اس دا علم ہويا تاں اس نے موقع غنیمت جان کے سلطان اُتے حملہ کرنے دا حکم دے دتا۔ اس دفعہ چنگیز خان بذات خود اپنا لشکر لے کے نکلیا ۔
ساحل سندھ دا تاریخی معرکہ
سودھوقلیل فوج دے نال چنگیز خان دا مقابلہ مشکل سی۔ جلال الدین نے اس وقت فیصلہ کيتا کہ بچی کچی سپاہ لے کے فرار اختیار کيتا جائے تاکہ تیاری دا مناسب موقع مل سکے۔ جلال الدین خوارزم شاہ نے باغی امراء دی طرف راہ فرار اختیار کيتی تاکہ راستے وچ انہاں نوں سمجھیا بجھا کر واپس ملانے دی کوشش کرے۔ مگر چنگیز خان دی طوفانی رفتار دے باعث اسنوں ہندوستان دا رُخ کرنا پيا ۔ چنگیز خان کسی صورت نئيں چاہندا سی کہ جلال الدین باغی امراء نوں نال ملانے وچ کامیاب ہو، نہ ہی اوہ جلال الدین نوں دریائے سندھ پار کرکے ہندوستان وچ داخلے دا موقع دینا چاہندا سی کہ اوہ سلطان التمش دے پاس پناہ حاصل کرلے۔ ایہی وجہ سی کہ چنگیز خان برق رفتاری توں جلال الدین دا تعاقب کر رہیا سی۔ دوسری طرف جلال الدین خوارزم شاہ اپنی بچی کچی سپاہ نوں بچا کر ہندوستان وچ سلطان التمش دے پاس پناہ لینا چاہندا سی۔
ضلع اٹک دے علاقے وچ باغ نیلا ب دے نال دریائے سندھ دے ساحل اُتے چنگیز خان نے جلال الدین خوارزم شاہ نوں جالیا۔ تاتاریاں تے خوارزمیاں وچ خوفناک لڑائی لڑی گئی۔ جلال الدین نوں اندازہ سی کہ ایہ جنگ اس دی فنا تے بقا دی جنگ اے ۔ تاتاریاں دے ہتھوں جلال الدین دا لشکر برباد ہوگیا۔ اس معرکے دی تفصیل شروع وچ درج کيتی گئی سی۔ 24 نومبر1221 ء نوں ایہ معرکہ پیش آیا جس وچ خوارزم شاہ نے جوان مردی دا مظاہرہ کردے ہوئے دریائے سندھ نوں عبور کرلیا باقی تمام سپاہ سوائے چند اک دے تاتاریاں دے ہتھوں شہید ہوگئی۔
جلال الدین خوارزم شاہ دا افسوس ناک انجام
سودھودریائے سندھ عبور کرکے جلال الدین دے چند ساتھی اپنے سلطان دے پاس پہنچ گئے۔ لٹا پٹا ایہ شاہی قافلہ دہلی دے سلطان التمش دی طرف چلا۔ ادھر چنگیز خان نے تاتاری لشکر جلال الدین دے پِچھے روانہ کيتے مگر اوہ انہاں دی پہنچ توں دور نکل گیا۔ تاتاری لشکر نے ملتان ، لاہور تے پنجاب دے ہور اُتے حملہ کردتا۔ تاتاریاں دا اک ہور لشکر بلوچستان دی سمت خضدار دی طرف تباہی پھیلاندا چلا گیا۔ مگر موسم گرما شروع ہوگیا سی تے ہندوستان دی گرمی منگولیا دے سرد علاقے دے باشندےآں نوں راس نئيں آئی تے اوہ بیمار پڑنے لگے۔ اس صورت حال نوں دیکھدے ہوئے چنگیز خان نے واپسی دا سفر اختیار کيتا۔
دوسری طرف التمش نے کھل دے جلال الدین دی حمایت کرنے توں انکار کردتا۔ مجبوراً جلال الدین نے ہندوستان دی چھوٹی چھوٹی ہندو ریاستاں نوں فتح کرکے اپنا لشکر منظم کرنا شروع کيتا۔ ہندوستان وچ چھوٹی سی مملکت بنانے دے بعد جلال الدین نے عراق دا رُخ کرلیا۔ تاتاریاں دے خلاف جلال الدین دی جدو جہد دس سال تک جاری رہی۔ چنگیز خان دا ايسے دوران انتقال ہوگیا۔ مگر اس دے جانشین نے مسلماناں دے خلاف بربادی دا سلسلہ جاری رکھیا جو بڑھدے بڑھدے ایران دے شہر قم تک پہنچ گیا۔ عالم اسلام دے خلاف تاتاریاں دی دست درازیاں جاری رہیاں تے جلال الدین تنہا اس سیلاب بلا خیزکے اگے بند باندھدا رہیا۔ اس نے کئی دفعہ تاتاریاں کیخلاف اتحاد بنانے دے لئی خطے دے ہور مسلم حکمراناں دی منت سماجت کيتی۔ بغداد دے خلیفہ ناصر نوں نال ملانے دے لئی اوہ خود بغداد جا پہنچیا۔ مگر بجائے مدد کرنے خلیفہ بغداد نے جلال الدین دے لشکر اُتے حملہ کردتا۔ درباری سازشاں تے اپناں دی غداریاں توں جلال الدین کمزور ہُندا چلا گیا۔ آخر کار 1231 ء وچ تاتاریاں دے خلاف دس سال جدو جہد کرکے ایہ عظیم مجاہد خاموشی توں سب کچھ چھڈ چھاڑ کر ویراناں وچ بھیس بدل کے روپوش ہوگیا۔ کئی سال تک ایہ افواہ پھیلی رہی کہ اوہ کسی نا معلوم جگہ اُتے تاتاریاں دے خلاف منظم ہورہیا اے تے تاتاری اس دی بو سونگھدے رہے مگر جلال الدین فیر دوبارہ کسی نوں نظر نئيں آیا۔ بعد وچ چنگیز خان دے پوتے ہلاکو خان نے بغداد پہ حملہ کرکے خلافت عباسیہ دا خاتمہ کردتا تے بغداد دے مسلماناں اُتے ظلم و ستم دی نويں داستان رقم کيتی۔ اس طرح خلیفہ بغداد دی سازش اپنے انجام نوں پہنچی۔