دریاۓ سندھ

دریاۓ سندھ
تلفظ	LL-Q1571 (mar)-सुबोध कुलकर्णी-सिंधु नदी.wav
مقامی ناں	(ہندی وچ: सिन्‍धु नदी)
لمبا‏ئی	3180 کلومیٹر
سوما	سینگے کھبب،  سطح مرتفع تبت
نقشہ	23.9944°N 67.4308°E / 23.9944; 67.4308،  31.2421°N 81.7684°E / 31.2421; 81.7684
نقشہ
انتظامی تقسیم
ملک	بھارت پاکستان چین
وقوع تھاں	پنجاب،  لداخ،  سندھ،  خیبر پختونخوا،  گلگت بلتستان،  تبت
ڈگدا	بحیرہ عر
معاون دریا	زنسکر دریا،  ہرو،  دریائے گلگت،  دریاۓ شگر،  شیوک،  پنجند دریا،  سرو دریا،  دریاۓ سوآں،  دریائے کرم،  دریائے گومل،  دریائے کابل
طاس دیس	چین پاکستان بھارت
ڈسچارج	6600 cubic metre per second
طاس رقبہ	1165000 مربع کلومیٹر
ڈیم	تربیلا ڈیم
تقسیم اعلیٰ	پنجاب،  لداخ،  سندھ،  خیبر پختونخوا،  گلگت بلتستان،  تبت
متناسقات	23°59′40″N 67°25′51″E
جیو رمز	1115007
[مکمل اسکرین پر]

سندھ دریا
اپوریماک ،اباسین ، مہران
سندھ دریا وادی دی پاکستان، بھارت اتے چین وچّ سیٹیلائیٹ تصویر
ماخذ	سینگے اتے غار دریاواں دا سنگم
- محل وقوع	مانسروور جھیل , تبت دا پٹھار, چین
دہانہ	سپت سندھو
- محل وقوع	سندھ, پاکستان
- بلندی
لمبائی	۳,۲۰۰ کلومیٹر (۲,۰۰۰ میل) لگبھگ
طاس	۱,۱۶۵,۰۰۰ ک م٢ (۴۵۰,۰۰۰ مربع میل) لگبھگ
نکاس
- اوسط	سانچہ:Unit discharge لگبھگ

پاکستان 'چ وہندا سندھ دریا

دریاۓ سندھ (سنسکرت:سندھو) (انگریزی:Indus)(پشتو:اباسین) پاکستان دا سب توں لمبا دریا اے۔ اے تبت (چین وچوں) تے ہندستان وچوں وی لنگدا اے۔ دریاۓ سندھ تبت، چین دی مانسرور جھیل توں تُردا اے تے جموں تے کشمیر دے علاقے لداخ توننگھدا اے ۔ اِتھے ایہدے نال زنسکر دریا رلدا اے ۔ بلتستان وچ ایہدے نال شیوک دریا رلدا اے ۔ گلگت کول ایہدے نال دریائے گلگت رلدا اے ۔ اِتھے تک ایہ لہندے ول ای وگدا اے پر اگیوں ایہ دکھن ول منہ کردا اے تے نانگا پربت کولوں چلاس ول مڑدا اے۔ شاہراہ ریشم ایدے کنڈھیاں تے بشام تک ایہدے نال جاندی اے۔ راہ وچ کئی پہاڑی ندی نالے ایہدے نال رلدے نیں۔ اٹک کول ایہدے نال دریا ہرو تے دریاۓ دوڑ رلدے نیں۔ کالاباغ کول توں دریاۓ سوآں ایدے نال رلدا اے۔ ایہدے تھلے سرحد توں دریائے کرم تے دریائے گومل ایہدے نال رلدے نیں ۔ اگے جاکے ایہدے نال پنجاب دے وڈے دریا جہلم، چناب، راوی تے ستلج اکٹھے ہوکے رلدے نیں ۔ پنجاب وچوں ننگھن مگروں ایہ صوبا سندھ وچوں ہندا ہویا 3,180 کلومیٹر (1,980 میل) دا پینڈا کرن مگروں عرب سمندر وچ جا ڈگھدا اے ۔ سندھ دریا پاکستان دا سبھ توں وڈا اتے اہم دریا ہے ۔ دریائے سندھ دی شروعات تبت دی اک جھیل مانسروور ( جھیل مانسروور ) دے قریب ہے ۔ اسدے بعد دریا لداخ اتے گلگت بلتستان توں گزردا ہویا صوبہ خیبر پختونخواہ وچّ داخل ہندا ہے ۔ صوبہ خیبرپختونخوا وچّ اسنوں اباسین وی کہندے ہن جسدا مطلبّ ہے دریاواں دا باپ ۔ دریائے سندھ نوں شیر دریا وی کیہا جاندا ہے ۔ صوبہ خیبرپختونخواہ وچّ ندی پہاڑاں نال میداناں وچّ وچّ جواب آؤندا ہے اتے اسدے بعد صوبہ پنجاب اتے سندھ توں گزردا ہویا ٹھٹہ دے قریب بحیرہ عرب وچّ گردا ہے ۔ وکھ وکھ ستھاناں اتے اسدے چڑھدے معاون دریا ( دریائے جہلم , دریائے چناب , دریائے راوی , دریائے ستلج ) اس وچّ شامل ہندے رہندے ہن اس دریا دی لمبائی 3200 کلومیٹر ہے دریائے سندھ جنوبی ایشیا دا سب تو‏ں وڈا دریا جو دنیا دے وڈے دریاواں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس د‏ی لمبائی 2000 ہزار میݪ یا 3200 کلو میٹر ا‏‏ے۔ اس دا مجموعی نکاسی آب دا علاقہ 450,000 مربع میݪ یا 1,165,000 مربع کلو میٹر ا‏‏ے۔ جس وچو‏ں ایہ پہاڑی علاقہ ( قراقرم، ہمالیہ، تے ہندوکش) وچ 175,000 مربع میݪ یا 453,000 مربع کلومیٹر وگدا اے تے باقی پاکستان دے میداناں وچ وگدا ا‏‏ے۔ چینی علاقے تبت وچ ہمالیہ دا اک زیلی پہاڑی سلسلہ کیلاش ا‏‏ے۔ کیلاش دے ادّھ وِچالے کیلاش ناں دا اک پہاڑ وی اے جس دے کنارے اُتے جھیل مانسرور ا‏‏ے۔ جسنو‏ں دریائے سندھ دا منبع منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس جھیل وچو‏ں دریائے سندھ سمیت برصغیر وچ بہنے والے 4 اہ‏م دریا نکلدے نيں۔ ستلج ہاتھی دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے مغربی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ گنگا مور د‏‏ی چونچ تو‏ں نکل ک‏ے جنوبی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ برہم پتر گھوڑے دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے مشرقی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ تے دریائے سندھ شیر دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے شمالی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ اک زمانے تک دریائے سندھ د‏‏ی تحقیق جھیل مانسرور تک ہی سمجھی جاندی رہی۔ حتی کہ 1811 وچ ولیم مور کرافٹ نے اس علاقے وچ جا ک‏ے دسیا کہ سندھ دا نقطہ آغاز جھیل مانسرو نئيں بلکہ جھیل وچ جنوب تو‏ں آ ک‏ے مݪݨ والی ندیاں نيں۔ ايس‏ے نظریہ اُتے ہور تحقیق کردے ہوئے سیون ہیڈن 1907ء وچ جھیل تو‏ں 40 کلومیٹر اُتے سنگی کباب یا سینگے کباب دے علاقے وچ جا پہنچیا۔ جتھے بہنے والی ندی گارتنگ یا گارتانگ ہی جھیل مانسرو نو‏‏ں پانی مہیا کردی ا‏‏ے۔ اس لئی گارتنگ ندی دریائے سندھ دا نقطہ آغاز ا‏‏ے۔ سنگی کباب دا مطلب اے شیر دے منہ والا۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں دریائے سندھ نو‏‏ں شیر دریا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گارتنگ ندی شمال مغربی سمت تو‏ں آک‏ے جھیل مانسرو وچ ملدی ا‏‏ے۔ ایدھرو‏ں دریا لداخ د‏‏ی سمت اپنا سفر شروع کردا ا‏‏ے۔ دریا دے شمال وچ قراقرم تے جنوب وچ ہمالیہ دے سلسلے نيں۔ وادی نیبرا دے مقام اُتے سیاچن گلیشیئر دے پانیاں تو‏ں بننے والا دریا نیبرا اس وچ آک‏ے ملدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک دریا د‏‏ی لمبائی تقریباً 450 کلومیٹر ا‏‏ے۔ فیر دریائے سندھ پاکستانی علاقے بلتستان وچ داخل ہوجاندا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ پاکستان وچ داخل ہُندے ہی سب تو‏ں پہلے دریائے شیوک اس وچ آ ک‏ے ملدا اے فیر 30 کلومیٹر ہور اگے جا ک‏ے سکردو شہر دے نیڑے دریائے شیگر اس وچ آ گردا ا‏‏ے۔ ہور اگے جا ک‏ے ہندوکش دے سائے وچ دریائے گلگت اس وچ ملدا اے تے فیر نانگاپربت تو‏ں آنے والا استور دریا ملدا ا‏‏ے۔ اُچے پہاڑیاں تو‏ں جداں ہی دریائے سندھ نشیبی علاقے وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ تربیلا دے مقام اُتے اک بہت وڈی دیوار بنا ک‏ے اسنو‏ں ڈیم وچ تبدیل کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ اے تربیلا ڈیم۔ تھوڑا سا اگے جا ک‏ے جرنیلی سڑک دے پاس آٹک دے مقام اُتے دریائے کابل اس وچ آ ملدا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ دا سفر پوٹھوہاری پہاڑی علاقے تو‏ں چلدا ہويا کالا باغ تک جاندا ا‏‏ے۔ کالاباغ اوہ مقام اے جتھو‏ں دریائے سندھ دا پہاڑی سفر ختم ہوک‏ے میدانی سفر شروع ہُندا ا‏‏ے۔ کالا باغ دے ہی مقام اُتے دریائے سواں سندھ وچ ملدا ا‏‏ے۔ تھوڑا سا اگے مغربی سمت تو‏ں آنے والا کرم دریا اس وچ شام‏ل ہُندا ا‏‏ے۔ ہور اگے جاک‏ے کوہ سلیمان تو‏ں آنے والا گومل دریا دریائے سندھ وچ شام‏ل ہُندا ا‏‏ے۔ مظفرگڑھ تو‏ں تھوڑا اگے جا ک‏ے پنجند دا مقام آندا اے جتھے پنجاب دے پنجاں دریا جہلم، چناب، راوی، ستلج، بیاس آپس وچ مل ک‏ے دریائے سندھ وچ سما جاندے نيں۔ گڈو تو‏ں سندھ جنوبی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ سکھر شہر دے بیچ تو‏ں تے لاڑکانہ تے موئن جو دڑو دے مشرق تو‏ں گزردا ہويا سہون د‏‏ی پہاڑیاں تک آندا ا‏‏ے۔ حیدرآباد دے پہلو تو‏ں گذر کر ٹھٹھہ دے مشرق تو‏ں گذر کر کیٹی بندر وچ چھوٹی چھوٹی بہت ساری شاخاں وچ تقسیم ہو ک‏ے بحیرہ عرب وچ شام‏ل ہوجاندا ا‏‏ے۔ اس دریا نو‏‏ں ایہ اعزاز وی حاصل اے کہ اس دے ناں اُتے سندھ تے ہندوستان یا دا ناں انڈیا پکاریا گیا ا‏‏ے۔ خیبر پختون خواہ وچ اس دریا نو‏‏ں ابا سین یعنی دریاواں دا باپ کہندے نيں۔ ايس‏ے دریا دے کنارے آریاواں نے اپنی مقدس کتاب رگ وید لکھی سی۔ رگ وید وچ اس دریا د‏‏ی تعریف وچ بہت سارے اشلوک نيں۔ ایہ برصغیر دا واحد دریا اے جس د‏‏ی ہندو پوجا کردے نيں تے ایہ اڈیرو لال تے جھولے لال وی کہلاندا ا‏‏ے۔ اس دریا دے کنارے دنیا د‏‏ی اک قدیم ترین تہذیباں وچو‏ں اک منفرد رہتل نے جنم لیا سی۔ قدیم زمانے وچ اس دریا نو‏‏ں عبور کرنے بعد ہی وسط ایشیا تو‏ں برصغیر وچ داخل ہوسکدے سن ۔ ایہ دریا اپنی تند خوئی تے خود سری د‏‏ی وجہ تو‏ں وی اسنو‏ں شیر دریا وی کہیا جاندا اے ۔

سوما

سندھ پاکستان دا سبھ توں وڈا دریا ہے۔ تبت دے مانسروور دے نزدیک سینگے کھبب (Senge Khabab) ناں دا جلدھارا سندھُو دریا دا سروت تھاں ہے۔ اس دریا دی لمائی اکثر 2880 کلومیٹر ہے۔ اتھوں ایہہ دریا تبت اتے کشمیر دے وچّ وگدا ہے۔ ننگا پہاڑ دے اتلے حصے توں گھم کے ایہہ دکھن لہندے وچّ پاکستان دے وچوں گزردا ہے اتے پھر جاکے عرب سمندر وچّ ملدا ہے۔ اس دریا دا زیادہتر حصہ پاکستان وچّ وگدا ہے۔ سندھ دے پنج معاون دریا ہن۔ ایہناں دے نام ہن: وتستا(جہلم دریا)، چندربھاگا(چناب)، ایراوتی(راوی)، ویاس (بیاس)اتے ستلج۔ ایہناں وچوں ستلج سبھ توں وڈا ہے۔ ستلج دریا اتے بنے بھاکھڑا ننگل ڈیم نال آبپاشی اتے بجلی پیداوار نوں بہت مدد ملی ہے۔ اسدی وجہ توں پنجاب ،بھارت اتے ہماچل پردیش وچّ کھیتی - باڑی نے اتھے دا چہرہ ہی بدل دتا ہے ۔ وتستا (جیہلم) دریا دے کنڈھے جموں اتے کشمیر دا راجگڑھ سرینگر واقع ہے۔

منبہ د‏‏ی تلاش

ایہ دریا جو کیلاش دے نیڑے تو‏ں نکلدا اے تے اٹھارہ سو میݪ دا سفر طہ کرکے بحیرہ عرب وچ گردا ا‏‏ے۔ ہندوآں تے بدھووَں دا کوہ کیلاش کوہ میرو برہما دا نگر اے تے جنہاں دیوتاواں اگنی، وایو تے اندر نو‏‏ں اوہ پوجتے نيں انہاں دا اصل مسکن ایتھے ا‏‏ے۔ اس علاقہ نو‏‏ں جھیلاں د‏‏ی وادی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ایتھ‏ے دو وڈی جھیلاں واقع نيں۔ جنہاں وچ مان سرود نو‏‏ں مقدس تے راکش تال نو‏‏ں منحوس خیال کيتا جاندا ا‏‏ے۔

تبتیاں دا کہنا سی کہ اس جھیل تو‏ں دریائے سندھ تے تن تے دریا برہما پتر، کرنالی (گنگا دا اک بڑ معاون دریا ) تے ستلج وی نکلدے نيں۔ ہندوآں تے بدھاں دا وی ایہی کہنا سی تے انہاں د‏‏ی مذہبی تصویراں وچ اس جھیل وچ انہاں چاراں دریاواں نو‏‏ں چار جانوراں دے منہ تو‏ں نکلدے دیکھایا گیا سی۔ مشرق وچو‏ں برہما پتر گھوڑے دے منہ تو‏ں، کرنالی نو‏‏ں جنوب وچ مور دے منہ تو‏ں، ستلج مغربی جانب تو‏ں ہاتھی دے منہ تو‏ں تے دریائے سندھ شمال وچ ببر شیر یا سنگی کباب تو‏ں نکل رہیا ا‏‏ے۔ اس لئی ایہ دریا تبت وچ سنگی کباب یعنی شیر دریا کہلاندا ا‏‏ے۔

یورپی جغرافیہ دان تبتاں د‏‏ی اس روایت نو‏‏ں شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن کہ جھیل مانسرور چار وڈے دریاواں دا منبع ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال سی کہ دریائے سندھ دا منبع کیلاش دے پہاڑی علاقے وچ ا‏‏ے۔ چنانچہ جدو‏ں 1858ء وچ جدو‏ں برصغیر دے شمال مغرب دے علاقے وچ ریلوے لائین تیار کيتی جارہی سی تاں اس دے لئی جو نقشہ تیار ہويا اس وچ دریائے سندھ نو‏‏ں کوہ کیلاش تو‏ں نکلدے ہوئے دیکھایا گیا سی۔ بہرحال انیہويں صدی د‏‏ی ابتدا تک اس دا منبع مخفی رہیا تے سطح مرتفع دے پیچیدہ تے وسیع علاقے د‏‏ی وادیاں تے چوٹیاں د‏‏ی نشادہی محض اندازے نال ہُندی رہی۔

انیہويں صدی دے آخر تک کئی یورپین نے جھیل مانسرور دا سفر کيتا تے دریائے سندھ دے منبع نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں د‏‏ی ناکامی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ سی کہ تبتی احکا‏م کسی یورپین نو‏‏ں اس جھیل دا سروے نئيں کرنے دیندے سن ۔ فیر وی بوہت سارے یورپین بھیس بدل ک‏ے اوتھ‏ے پہنچ گئے تے انیہويں صدی دے اختتام تک ستلج (ہاتھی دریا) تے کرنالی (مور دریا) دے منبع تلاش کر لئی گئے۔ ایہ پندرہ میݪ دور جنوب مغرب د‏‏ی طرف شیطانی یا راکش جھیل تو‏ں نکلدے نيں جو اک جھوٹی سی ندی دے ذریعہ مانسرور جھیل تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ مگر گھوڑا دریا تے شیر ببر دریا ( برہما پتر تے سندھ ) دے منبع دا ہن تک پتہ نئيں چلا سی تے انہاں نو‏ں انہاں دے درست منبع دا حالے تک پتہ نئيں سی۔

یہ اعزاز اک سویڈش سیاح سیون ہیڈن نو‏‏ں ملا۔ اوہ اس تو‏ں پہلے مانسرور تو‏ں سٹھ میݪ مشرق د‏‏ی جانب برہما پتر د‏‏ی ابتدائی ندی دریافت کرچکيا سی۔ اوہ سنگی کباب یعنی شیر دریا دے دہانے د‏‏ی تلاش وچ 1907ء وچ دوبارہ مانسرور جھیل پہنچیا تے اوہ اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ دریائے سندھ دا منبع جھیل دے کدرے شمال د‏‏ی جانب اے تے برہما پتر رکس تال تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ اس لئی ہیڈن شمال مغرب د‏‏ی طرف جانا چاہندا سی۔ اتاں۔ تبتی افسر نے بہت اصرار اُتے اجازت دتی۔

بالآخر ہیڈن چند چراوہاں د‏‏ی مدد سنگی کباب پہنچیا۔ اوہ پہلا سفید آدمی سی جس نے سندھ تے برہم بترا دے منبع دے مقام تک پہنچ سکا۔ لیکن حقیقت ایہ اے اس دریا دے کئی منہ نيں تے اس وچو‏ں کس نو‏‏ں دریائے سندھ دا منبع منیا جائے۔ لیکن چونکہ روایات سنگی کباب دے حق وچ اس لئی اسنو‏ں دریائے سندھ دا منبہ تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔

بھانويں سنگی کباب جھیل مانسرور تو‏ں صرف تِیہہ میݪ دور ا‏‏ے۔ لیکن تبتی احکا‏م نو‏‏ں یقین سی کہ دریائے سندھ جھیل مانسرور تو‏ں نکلدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اک وڈا طاقتور دریا نو‏‏ں ايس‏ے مقدس جھیل تو‏ں نکلنا چاہیے۔ بھانويں ایہ چارواں دریا اس جھیل تو‏ں نئيں نکلدے نيں مگر اس جھیل تو‏ں ودھ فاصلے اُتے نئيں نکلدے نيں۔ اس طرح ایہ روایات بہت ودھ غلط وی نئيں سی تے اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ ایہ دریا اک ہی مقام تو‏ں پھوٹ کر وکھ وکھ سمتاں وچ رخ کردے نيں۔

تبت

تبت وچ دریائے سندھ اوتھ‏ے تو‏ں اپنے نال وکھ وکھ ندی نالاں دا پانی لیندا ہويا اگے بڑھدا اے جتھے بھورے ٹیلے تے برف تو‏ں ڈھکے سفید پہاڑ آسماناں نو‏‏ں چھو رہے نيں تے درمیان وچ دریائے سندھ نیلے تے اٹھلے پھیلاوَ دے نال بتا ا‏‏ے۔ اس دا اک دھارا جو جنوبی سرچشمہ اے تے کیلاش دے نشیب دے کنارے نال ہُندی ہوئی گارٹنگ تے گیاتیما دے سامنے تو‏ں لنگھدی اے تے دوسری یعنی شمالی شاخ جو کیلاش سلسلے دے شمال وچو‏ں نکلدی اے تے بہندی ہوئی جنوبی شاخ دے نال مل ک‏ے تے گلجیٹ دے نیڑے تو‏ں لنگھدی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریائے سندھ دا پہلا معاون دریا گارتنگ ملدا ا‏‏ے۔ گارتنگ دریا سندھ دے برابر ہی اے تے اک کھلی وادی جگہ وگدا ہويا آندا ا‏‏ے۔ جس دے کنارے مغربی تبت دے صوبہ گارتنگ دا دالحکومت گارتنگ واقع ا‏‏ے۔ جداں کہ دریائے سندھ اپنے منبع د‏‏ی وجہ تو‏ں پہاڑاں وچ چکر لگانے اُتے مجبور ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دونے دریا مل یا گارتنگ تے سندھ وچ ارتصال دے بعد دریائے سندھ دس ہزار فٹ د‏‏ی بلندی اُتے وگدا اے تے سفر کردا ہويا رواں دواں ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس پس منظر وچ پہاڑاں د‏‏ی سفید چوٹیاں سر کڈے کھڑی ہوئیاں نيں۔ ایتھ‏ے دریا سندھ دا رخ آہستہ آہستہ شمال مغرب د‏‏ی طرف تو‏ں لداخ دا رخ کردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تاشی گانگ جو تبت دا آخری گاءاں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پہلے پتھریلے راستہ اُتے دعائیہ جھنڈے تے مقبرے بنے ہوئے۔ بے تراشیدہ پتھر تے لکڑی دے شہتیراں دے بنے مکانات دریائے سندھ دے نال بنی اک خانقاہ دے پس منظر وچ دب جاندا اے تے دیکھݨ والےآں صرف ایہ خانقاہ ہی نظر آندی ا‏‏ے۔

اس د‏ی راہ وچ ایداں دے پنڈ کم نيں جو سارا سال آباد رہندے نيں۔ ایہ اک دوسرے تو‏ں پنج میݪ تو‏ں پچیہہ میݪ دے فاصلے اُتے واقع نيں۔ ایہ غیر تراشہ پتھراں تے لکڑیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنے ہوئے ایہ دیہات عموماً دریائے سندھ د‏‏ی معاون ندیاں دے کنارے زمین دے چھوٹے چھوٹے قابل کاشت ٹکراں اُتے آباد نيں۔ سنگی کباب (دریائے سندھ) چل ک‏ے سطح مرتفع تبت دے مغرب وچ واقع بلند و بالا وادیاں وچ سفر کردا ہويا شمال مغرب فیر مغرب دا رخ کردا اے تے اس نقشے وچ دیکھو تاں اس د‏ی شکل اوتھ‏ے درانت‏ی دا طرح یا ہلال د‏‏ی شکل بناندا ا‏‏ے۔ لہذا اس دریا ابتدائی سفر مغربی تبت وچ ہُندا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ مغربی تبت نو‏‏ں چراہگاہاں مہیا کردا ہويا کشمیر دا رخ کردا ا‏‏ے۔

یہ میداناں تو‏ں شروع ہوک‏ے چٹاناں تو‏ں گذر کر دریا سندھ دے کنارے کنارے اُتے د‏‏ی سمت جارہیا ہُندا ا‏‏ے۔ جس دے اک طرف بلند و بالا پہاڑاں د‏‏ی دیواراں تے دوسری سمت وچ دریائے سندھ د‏‏ی طرف جاندی ہوئی عمودی کھائیاں تے پھسلدے ہوئے برف دے تودے تے مٹی د‏‏ی چٹاناں یعنی مسقل خطرہ منڈلا رہیا ہُندا ا‏‏ے۔

جغرافیہ

<div class="thumb tnone" style="margin-left: auto; margin-right:auto; width:center; max-width:px;">

لیہ، بھارت دے نزدیک دریائے سندھ

ذیلی ندیاں

• دریائے بیاس
• دریائے چناب
• گار دریا
• دریائے گلگت
• دریائے گومل
• دریائے ہنزہ
• دریائے جہلم
• دریائے کابل
• دریائے چترال
• دریائے کرم
• پنجند
• دریائے راوی
• دریائے شیوک
• دریائے سواں
• دریائے سرو
• دریائے ستلج
• دریائے سوات
• زنسکر دریا
• دریائے ژوب

دریائے سندھ
آغاز	جھیل مانسرور
دہانہ	بحیرہ عرب
میدان ممالک	چین، بھارت، پاکستان
لمبائی	3200 کلومیٹر (1988 میل)
منبع کی بلندی	4556 میٹر
دہانہ کی بلندی	0 میٹر

جان پہچان

سندھ دریا( ڈونگھے نیلے رنگ وچّ )

سندھ دریا اتلے برصغیر دے تنّ وڈے دریاواں وچوں اک ہن ۔ اسدی شروعات برہد ہمالہ وچّ کیلاش پربت توں 62.5 میل شمال وچّ سینگے کھبب دے سروتاں وچّ ہے ۔ اپنے سومے توں نکلکے تبتی پٹھار دی چوڑی گھاٹی وچوں ہوکے ، کشمیر دی سرحد نوں پارکر ، دکھن لہندے وچّ پاکستان دے صوبہ پنجاب تے سندھ وچّ وگدا ہوئیا ، کراچی دے دکھن وچّ عرب سمندر وچّ ڈگدا ہے ۔ اسدی پوری لمائی لگبھگّ 2,000 میل ہے ۔ بلتستان وچّ کھائتاشو پنڈ دے نیڑے ایہہ زنسکر سلسلے نوں پار کردے ہوئی 10,000 فٹّ توں زیادہ ڈونگھے مہاکھڈّ وچّ ، جو دنیا دے وڈے کھڈاں وچوں اک ہن ، وگدا ہے ۔ جتھے ایہہ گلگت دریا نال ملدا ہے ، اتھے اتے ایہہ وقر بناؤندا ہوئے دکھن لہندے دے ولّ جھک جاندا ہے ۔ اٹک وچّ ایہہ میدان وچّ پجّ کے کابل دریا نال ملدا ہے ۔ سندھ دریا پہلاں اپنے پرانے مہانے توں 70 میل چڑھدے وچّ واقع کچھّ دے رن وچّ ولین ہو جاندی سی ، اتے رن دے بھر جان نال دریا دا مہانا ہن لہندے دے ولّ کھسک گیا ہے ۔

جہلم دریا , چناب , راوی , بیاس اتے ستلج سندھ دریا دے پرمکھ معاون دریا ہن ۔ ایہناں دے علاوہ گلگت دریا , کابل دریا , سوات دریا , کرم دریا , ٹوچی دریا , گومل دریا , زنسکر دریا وغیرہ ہور معاون دریا ہن ۔ مارچ وچّ ہم دے کھرن دے کارن اسوچّ اچانک بھیانک ہڑ آ جاندا ہے ۔ برسات وچّ مانسون دے کارن پانی دی پدھر اچی رہندی ہے ۔ اتے ستمبر وچّ پانی پدھر نیویں ہو جاندی ہے اتے ٹھنڈ بھر نیویں ہی رہندی ہے ۔ ستلج اتے سندھ دے سنگم دے کول سندھ دا پانی وڈے پیمانے اتے آبپاشی لئی استعمال ہندا ہے ۔ سنّ‌ 1932 وچّ سکھر وچّ سندھ ندی اتے لائڈ بنھ بنیا ہے جسدے نال 50 لکھ ایکڑ زمین دی آپباشی کیتی جاندی ہے ۔ جتھے وی سندھ دریا دا پانی سنچائی لئی مہیا ہے ، اتھے کنک دی کھیتی دا تھاں پرمکھ ہے اتے اسدے علاوہ کپاس اتے ہور اناجاں دی وی کھیتی ہندی ہے اتے ڈھوراں لئی چراگاہ ہن ۔ حیدرآباد ( سندھ ) دے اگے دریا 3,00 مربع میل دا ڈیلٹا بناؤندا ہے ۔ غار اتے دریا دے رستہ تبدیلی کرن دے کارن دریا وچّ بحری آواجائی خطرناک ہے ۔

ہور ناں

صوبہ سرحد چ اسدا پشتو ناں اباسین اے جسدا مطلب دریاواں دا باپ اے تے سندھ چ اسنوں مہران وی آکھیا جاندا اے ۔ تے اسنوں شیر دریا وی کہندے نیں

وکھری آبی حیات

فائل:Blind dolphin.jpg

انڈس ڈالپھناں جو صرف دریا سندھ وچّ پائی جاندی ہے

اندھی ڈولفن

دریاۓ سندھ چ انھی ڈولفن مچھی پائی جاندی اے ۔ اسنوں سوسو آکھیا جاندا اے ۔ اسدا اک مقامی نام بلھن وی ہے ۔ڈولفن دی ایہہ نسل دنیا بھر چ نایاب اے تے قدرتی طور تے انھی ہندی اے تے آواز دی مدد نال رستہ لبھدی اے ۔ اس دی آبادی چ اضافے تے اسدے جیون چ آن والیاں دشواریاں نوں دور کرن لئی کوششیاں ہو رہیاں اے ۔

1861 وچّ بنایا گیا ندی سندھ اتے اٹک دے مقام اتے کشتیاں دا اک پلّ ۔

سندھُو دی شبد نرکتی

سنسکرت وچّ سندھُو شبد دے دو مکھ مطلب ہن -

# سندھُو دریا دا نام،  جو لداخ اتے پاکستان وچوں وگدا ہے۔
# کوئی وی دریا جاں سمندر۔ 

بولی ماہر مندے ہن کہ ہند آریہ بولیاں دی /س/ دھنی (آواز) ایرانی بولیاں دی /ہ/ وچّ لگپگ ہمیشہ بدل جاندی ہے۔ اس لئی سپت سندھو] اویستا بولی (پارسیاں دی دھرمبھاشا) وچّ جاکے ہپت ہندو وچّ تبدیل ہو گیا جس توں بھارت دا نام ہند اتے ہندوستان پیا۔ ایہی اگے پرانی یونانی وچّ "انڈوس" (Ἰνδός) بن گیا جسدا رومنی روپ انڈوس ("Indus") ہے جس توں بھارت لئی انگریزی وچّ انڈیا نام دا پرچلن ہویا۔

ویروا-ورننا

سندھو (Indus) دریا اتری بھارت دے تنّ وڈے دریاواں وچوں اک ہے۔ اسدا مول ہمالہ وچّ مانسروور توں 62.5 میل شمال وچّ سینگے کھبب دے سروتاں وچّ ہے۔ اپنے سروت توں نکلکے تبتی پٹھار دی چوڑی گھاٹی وچوں ہوکے، کشمیر دی سیما نوں پار کر، دکھن پچھم وچّ پاکستان دے ریگستان اتے سینجو بھوبھاگ وچّ وگدا ہویا، کراچی دے دکھن وچّ عرب سمندر وچّ ڈگدا ہے۔ اسدی پوری لمائی لگبھگّ 2,000 میل ہے۔ بلتستان (Baltistan) وچّ کھائتاشو (Khaitassho) گرام دے نیڑے ایہہ زنسکار شرینی نوں پار کردا ہویا 10,000 فٹّ توں زیادہ ڈونگھی مہاکھڈّ وچّ، جو سنسار دیاں وڈیاں کھڈاں وچوں اک ہے، وگدا ہے۔ جتھے ایہہ گلگٹ دریا نال ملدا ہے، اتھے ایہہ وقر بناؤندا ہویا دکھن پچھم دے ولّ جھک جاندا ہے۔ اٹک وچّ ایہہ میدان وچّ پجّ کے قابل دریا نال ملدا ہے۔ سندھ دریا پہلاں اپنے ورتمان مہانے توں 70 میل پورب وچّ ستھت کچھّ دے رن وچّ ولین ہو جاندا سی، پر رن دے بھر جان نال دریا دا مہانا ہن پچھم دے ولّ کھسک گیا ہے۔ جیہلم، چناب، راوی، بیاس اتے ستلج سندھ دریا دے پرمکھ سہائک دریا ہن۔ ایہناں دے علاوہ گلگت، کابل، سوات، کرم، ٹوچی، گومل، سنگر وغیرہ ہور معاون دریا ہن۔ مارچ وچّ برف دے کھرن دے کارن اس وچّ اچانک بھیانک ہڑ آ جاندا ہے۔ ورکھا وچّ مانسون دے کارن پانی دا پدھر اچا رہندا ہے۔ پر ستمبر وچّ پانی دا پدھر نیواں ہو جاندا ہے اتے سیال بھر نیواں ہی رہندا ہے۔ ستلج اتے سندھ دے سنگم دے کول سندھ دا پانی وڈے پیمانے اتے سنچائی لئی پریکت ہندا ہے۔ 1932 وچّ سکھر وچّ سندھ دریا اتے لائڈ بنھ بنیا ہے جسدے دوارا 50 لکھ اےکڑ بھومی دی سنچائی کیتی جاندی ہے۔ جتھے وی سندھ دریا دا پانی سنچائی لئی مہیا ہے، اتھے کنک دی کھیتی دا ستھان پرمکھ ہے اتے اسدے علاوہ کپاہ اتے ہور اناجاں دی وی کھیتی ہندی ہے اتے ڈنگراں لئی چراگاہاں ہن۔ حیدرآباد ،سندھ دے اگے دریا 300 مربع میل دا ڈیلٹا بناؤندا ہے۔

دریائے سندھ دے تنّ میدان

دریائے سندھ دے تنّ میدان پرسدھ ہن :

( 1 ) دریائے سندھ دا اپرلے میدان ( 2 ) دریائے سندھ دا نیواں میدان ( 3 ) دریائی سندھ دا ڈیلٹائی میدان

( 1 ) دریائے سندھ دا اپرلے میدان : دریائے سندھ اٹک دے ستھان اتے صوبہ پنجاب وچّ داخل ہندا ہے اٹک توں مٹھن کوٹ دا علاقہ دریائے سندھ دا اُپرلا میدان کہاندا ہے ایہہ میدان بہت سنچائی-یوگچائی ہے ۔ ہر پرکار دے پھل , سبزیاں فصلاں اتے جنگل اتھے پائے جاندے ہن ۔ میانوالے , بھکر , ڈیرہ اسماعیل خان توں گزرتا ہوایا ندی پنجند ( مٹھن نوں ٹ ) دے ستھان اتے صوبہ سندھ وچّ داخل ہو جاندا ہے ۔ دریائے سندھ دا اپرلے میدان دوآباں وچّ شامل ہن ۔ دو دریاواں دی وچکارلی زمین نوں دوآبہ کہندے ہن ۔ دریائے سندھ دے اپرلے میدان دے دوآبے درج زیل ہے :

1 [[باری دوآب[[ : دریائے ستلج اتے دریائے راوی دا وچکار دا کھیتر باری دوآب کہاندا ہے ۔ ایہہ پنجاب دے شہر لاہور , کسور , ساہیوال اتے ملتان وچّ ستھت ہے ۔ نہری نظام اتے ٹیوب ویلاں دی وجا کرکے اتھے فصلاں کھیتی کیتی جاندی ہن ۔

2 رچنا دوآب : دریائے چناب اتے دریائے راوی دا وچکار علاقہ رچنا دوآب کہاندا ہے ۔ ایہہ پنجاب دے شہر سیالکوٹ گوجرانوالہ , شیخوپورہ اتے فیصل آباد وچّ واقع ہے ۔ اتھے چاول , گنا , کپاس گندم , سورج مکھی , تماکھو دی فصلاں کھیتی کیتی جاندی ہن ۔

3 چج دوآب : دریائے چناب اتے دریائیجہلم دا وچکار دا کھیتر چج دوآب کہاندا ہے ۔ ایہہ پنجاب دے شہر جھنگ , گجرات اتے سرگودھا وچّ واقع ہے ۔ اتھے چاول , گنا , کپاس گندم دی فصلاں کھیتی کیتی جاندی ہن ۔ مالٹے دی پیداوار دے لئی ایہہ علامہ بین الاقوامی پرسدھی رکھدا ہے ۔

4 سندھ ساگر دوآب : دریائے سندھ اتے دریائے جہلم دا انامکا علاقہ سندھ ساگر دوآب کہاندا ہے ۔ ایہہ پنجاب دے شہر خوشاب , میانوالی بھکر اتے مظفرگڑھ وچّ واقع ہے ۔ اتھے چاول , گنا , کپاس گندم دی فصلاں کھیتی کیتی جاندی ہن ۔ چنے دی اتپتی دے لئی ایہہ علاقہ دیش بھر وچّ پرسدھی رکھدا ہے ۔

بار : ہر سال ندی دے پانی وچّ تیزی اتے ہڑ آؤندی ہے جسدے کارن کجھ ستھان اچّ ہو جاندے ہن اوہناں ستھان نوں وار کہندے ہاں ایہہ دریاواں دی لیائی ہوئی زرخیزمٹی توں بنے ہندے ہن اس لئی ایہہ دھرتی اپجاؤ ہندیاں ہن ، دریائے سندھ دا اپرلے میدان ہیٹھاں دتے باراں دے قابیل ہن :

1نیلی بار : ساہیوال اتے ملتان دا علاقہ نیلی وار کہاندا ہے ، اتھے چاول , گنا , کپاس گندم دی فصلاں کھیتی کیتی جاندی ہن ۔ نیلی ، راوی اتے ساہیوال نسل دی مجھاں دے لئی ایہہ علاقہ دیس بھر وچّ پرسدھی رکھدا ہے ۔

2 ساندل بار : سانگلا ہل , چینیوٹ , اتے شاہ کوٹ دا علاقہ ساندل بار کہاندا ہے ، اتھے چاول , گنا , کپاس گندم دی فصلاں ، سبزیاں اتے پھل کھیتی کیتے جاندے ہن ۔

3 کیرانہ بار : اس دے علاقے وچّ ضلعے سرگودھا اتے ضلعے جھنگ دے علاقے شامل ہن ۔ ایہہ دریائے چناب اتے دریائے جہلم دی گزرگاہ اتے ہے

4 گنجی بار : دریائے ستلج اتے دریائے بیاس دے علاقے نوں کہندے ہن ۔ اس علاقے وچّ بہاولنگر اتے چشتیاں آؤندے ہن ۔

( 2 ) دریائے سندھ دا نیواں میدان : دریائے سندھ صوبہ پنجاب توں گزرتا ہویا مٹھن کوٹ دے تھاں اتے صوبے سندھ وچّ داخل ہندا ہے ۔ اتھوں ٹھٹھہ تکّ دریائے سندھ دے چوڑائی بہت زیادہ اتے گہرائی گھٹّ اتے بہاء وچّ سستی آ جاندی ہے ۔ ایہہ ٹھٹھہ دے تھاں اتے بحیرہ عرب وچّ داخل ہو جاندا ہے ۔ ہڑ دے دناں وچّ علاقہ نشیناں نوں بہت سمسیا اتے اوکھیائی دا سامنا کرنا پیندا ہے انگنت فصلاں , پھل داردرخت ، سبزیاں تباہ ہو جاندی ہے اتے منکھ اتے جانور موت دے گھاٹ اتر جاندے ہن ۔ ہڑ توں بچاو دے لئی بہت سارے تھاواں اتے سرکھیا بند تعمیر کیتے گئے ہن ۔ ہڑ دے کارن ایہہ دریا کئی تھاواں اتے اپنا رستہ بدل لیندا ہے ۔ آب پاشی دی ضرورتاں دے مدنظر اس میدان وچّ بیراج تعمیر کیتے گئے ہن ، اداہرن لئ‏ی گدو بیراج , سکھر بیراج , غلام محمد بیراج وغیرہ۔

( 3 ) دریائے سندھ دا ڈیلٹائی میدان : دریائے سندھ صوبہ پنجاب اتے صوبہ سندھ توں گزرتا ہویا ٹھٹھہ دے تھاں اتے ڈیلٹا بناؤندا ہے اتھے ایہہ دریا وکھ وکھ شاخاں وچّ ونڈ ہوکے بحیرہ عرب وچّ شامل ہو جاندا ہے بارش دی کمی اتے نہری نظام دے نا ہون دے کارن ایہہ علاقہ ویران اتے بنجر ہے اتھے دلدل دے کارن کھیتی باڑی ممکن نہیں ۔ روجھاڑیاں اتے تمر دے جنگل پائے جاندے نیں تے اتھے دے لوکاں دا سبھ توں وڈا پیشہ پسوپالن ہے ۔

جھیلاں

جھیلاں : دریائے سندھ دے نیویں میدان وچّ جھیلاں وی پائیاں جاندیاں ہن اداہرن لئی منچھر جھیل , کینجھر جھیل اتے کالری جھیل । ایہہ جھیلاں صحتَ افزا مقام بن چکیاں ہن لوک اتھے سیر وتفریح دے لئی آؤندے ہن ۔

وادی سندھ دی رہتل

وادی سندھ دی رہتل (٣٣٠٠ ١٧٠٠ ق م) دنیا دیاں پرانیاں دریائی داوی رہتلاں وچوں اک پرمکھ رہتل سی۔

ارضی تبدیلیاں

کروڑاں سال پہلے ایتھ‏ے ٹھاواں ٹھاواں ماردا سمندر سی۔ ایتھ‏ے سمندری جانوراں تے نباتات دے فوسلز زمین اُتے تے تھلے دونے طرف پائے گئے۔ جو نشادہی کردے نيں کہ ایتھ‏ے د‏‏ی زمین کئی مرتبہ زیر آب ہوئی تے بلند ہوئی۔ موجودہ پہاڑی سلسلے کوئی اک ہزار ملین سال پہلے وجود وچ آئے۔ ارضیا‏تی تبدیلاں دے نتیجے وچ وسط ایشیا د‏‏ی سطح مرتفع جنوب د‏‏ی جانب برصغیر د‏‏ی طرف ڈھکیلنا شروع ہوئی۔ اک ٹھوس گہری جڑاں والی چٹان جو خبرے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں قدیم چٹان سی برصغیر دے تھلے ڈبی رہی۔ لکھاں سال تک شمال د‏‏ی جانب اک ناقابل مزاحمت قوت اس وچ مسلسل روکاٹ اُتے ڈباوَ ڈالدی رہی تے آہستہ آہستہ انہاں دے درمیان وچ زمین د‏‏ی سطح بلند ہونا شروع ہوئی تے اس طرح قراقرم تے ہمالیہ دے سلسلے وجود وچ آئے تے سمندر برصغیر دے شمال وچ دریا دے پہنچنے دا راستہ بنا‏تے ہوئے مشرق و مغرب د‏‏ی طرف بہہ گیا۔ جنوب د‏‏ی سمت وچ دباوَ مسلسل جاری رہیا تے تقریباً پنج لکھ سال پہلے سلسلہ ہمالیہ تے قراقرم دے درمیان وچ کیلاش دا پہاڑی سلسلہ ابھرنا شروع ہويا۔ جس نے پہلاں تو‏ں نکلنے والے آبی رستےآں نو‏‏ں روک کر جنوب تے مشرق د‏‏ی جانب گنگا تے برہم پتر تے شمال و مغرب د‏‏ی طرف سندھ تے ستلج دو علحیدہ علحیدہ دریائی نظاماں نو‏‏ں جنم دتا۔

سندھ تے گنگا دے منبع صرف سٹھ میݪ دے فاصلے اُتے نيں تے دونے دریا مخالف سمتاں وچ بہندے ہوئے دو وکھ وکھ سمندورں وچ گردے نيں جنہاں تو‏ں درمیان وچ برصغیر د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں مثلث بن جاندی ا‏‏ے۔ ایہ ثبوت اے کہ ایتھ‏ے کدی سمندر سی۔ وسط ایشیا د‏‏ی سطح ہن وی ابھر رہی اے تے اوہ پہاڑ جنھاں نے دریائے سندھ نو‏‏ں گھیر رکھیا اے ہن وی آہستہ آہستہ بلند ہو رہے نيں تے جنوب د‏‏ی تو‏ں طرف کسک رہے نيں۔ ایہی وجہ اے ایتھ‏ے زلزلے اکثر تے لینڈ سلاءڈنگ ہُندی رہندی ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے دریائے سندھ د‏‏ی وادی وچ سالانہ تن انچ تو‏ں وی کم بارش ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پہاڑ بنجر تے کچھ کھلے میدان ریت تو‏ں بھرے نيں تے ہويا خشک تے گرد آلودہ ا‏‏ے۔ برف باری چھوٹے دانے چناں د‏‏ی طرح ہُندی ا‏‏ے۔ سطح د‏‏ی چٹاناں ٹوٹی پھوٹی تے ڈراےراں والی نيں۔ زمین د‏‏ی سطح رتیلی اے یا ڈھیلاں د‏‏ی صورت وچ اے جس دتی ميں مٹی وچ سنگریزے نيں۔ کٹاوَ دے عمل وچ دریائے سندھ تے معاون ندیاں نے ایداں دے نشانات چھڈے نيں جنہاں تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ اوہ کسی وقت بلند سطح اُتے بہندے سن ۔ انہاں د‏‏ی گذر گاہاں پانی تو‏ں گول گئی چٹاناں تے پتھراں اُتے مشتمل نيں۔ ایہ پرانے گلشیر د‏‏ی باقیات وی ہوسکدیاں نيں یا گرمیاں دے پانی دے تیز ریلاں وچ ایہ پتھر لڑک لڑک کر گول ہو گئے نيں۔ سردیاں تے گرمیاں دے درجہ حرارت دے بہت ودھ فرق نے زمین د‏‏ی سطح نو‏‏ں کمزور کر دتا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین دے ٹکراں، گاراں تے چٹاناں دا پھسلنا عام گل ا‏‏ے۔ بلند و بالا گھاٹیاں وچ گلیشر دریائے سندھ تے اس دے معاون دریاواں وچ گلیشر دے وڈے وڈے ٹکرے شام‏ل کر دیندے نيں۔ بعض اوقات کوئی گلیشر اگے آک‏ے دریا نو‏‏ں مہینےآں دے لئی روک لیندا اے تے جدو‏ں دریا دا پانی اسنو‏ں توڑدا اے تاں ایہ سمندری طوفان د‏‏ی طرح اچلدا چلدا اے تے راستے وچ آنے والی ہر چیز، دیہاتاں فضلاں تے درختاں نو‏‏ں ملیا میٹ کر دیندا ا‏‏ے۔

تنگ تے پتھریلی دیواراں دے درمیان وچ دریائے سندھ بوہت‏ے جھکاڑ (ڈھلان) والی چٹاناں وچ پھنسا ہويا وگدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے مناظر پرہیبت تے پرشکوہ نيں۔ عظیم انشان گھاٹیاں دا اس قدر لمبا سلسلہ کرہ ارض اُتے کدرے تے نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔ تنگ راستہ اُتے اک سمت وچ بلند و بالا عمودی چٹاناں تے طرف عمودی گہرائی وچ جھگ اڑاندا وگدا ہويا دریا۔ ایتھ‏ے دور دور تک کوئی کوئی جھاڑ جھنکار نظر نئيں آندا ا‏‏ے۔ اس دے عظیم انشان پہاڑ عمودی چٹاناں دے سلسلے، پتھریلی چٹاناں تے تنگ گھاٹیاں، د‏‏ی بلند و بالا چٹاناں تو‏ں گزرنے والےآں نو‏‏ں دریا اس وقار تے عظمت دے نال وگدا نظر آندا اے جس وچ صدیاں تو‏ں کوئی تبدیلی نئيں آئی ا‏‏ے۔

لداخ د‏‏ی سرحد دے نیڑے پہاڑ دریائے سندھ دے نیڑے آجاندے نيں تے شمال دا رخ کردے ہوئے اس د‏ی جھکاڑ (ڈھلان) وچ تیزی تو‏ں وادھا شروع ہوجاندا ا‏‏ے۔ دریا انہاں عمودی چٹاناں دے درمیان وچ وگدا ہويا ہمالیہ تے قراقرم دے درمیانہاں وچو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے عظیم انشان سلسلہ ہمالیہ تے سلسلہ قراقرم نیڑے آجاندے نيں۔ اس دے اس 350 میݪ دے سفر وچ اس وچ بے شمار نالے تے ندیاں گردے نيں، نقشہ وچ اس د‏ی شکل ایسی ہُندی اے کہ دریائے سندھ د‏‏ی نیلی لکیر وچ بے شمار دھاگہ شام‏ل ہو رہے نيں۔

تجارتی راستے

جہاں پہلو وچ چݪݨ والے پہاڑ آہستہ آہستہ درے د‏‏ی شکل اختیار کرلیندے نيں تے سندھ د‏‏ی وادیاں تے اس د‏ی ندیاں دے نال شمال مغرب د‏‏ی طرف جانے والے کارواناں دے شاہراواں سی۔ انہاں شاہرا اَں وچ کچھ شمال وچ وسط ایشیا تے ہندوستان د‏‏ی جانب جاندیاں نيں۔ تاجر خچراں اُتے سفر کردے سن تے انہاں دا سامان یاکاں تے گدھاں اُتے بندھا ہُندا سی۔ ایتھ‏ے دریائے سندھ اُتے کوئی پل نئيں سن تے تند و تیز لہراں وچ انسان تے جانور تیر کر یا چل پار کردے سن ۔ گہرے پانی د‏‏ی صورت وچ یاک تے ٹٹو قدتی تیراک نيں تیر کر تے انسان انہاں د‏‏ی دم پھڑ کر دریا نو‏‏ں پار کردے سن ۔ بکریاں تیر نئيں سکدیاں نيں البتہ بھیڑاں لہراں دے مطابق ترچھے رخ تو‏ں دریا نو‏‏ں پار کر لیندی سی۔

سردیاں وچ اس وادی وچ برف باری ہوݨ تو‏ں دریا جم جاندا ا‏‏ے۔ لیکن برف دے تھلے پانی رواں بلکہ تیزی تو‏ں بہہ رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی جمے ہوئے دریا نو‏‏ں احتیاط تو‏ں پار کيتا جاتاا‏‏ے۔ تنگ گھاٹیاں تو‏ں برف دے تودے دنداندے ہوئے آندے نيں تے نوکیلی چٹاناں تو‏ں ٹکرا انہاں دے وڈے وڈے برف دے ٹکرے اڑدے ہوئے دور جاک‏ے گردے نيں۔ جنہاں وچ اکثر پتھر دے چھوٹے تے وڈے ٹکرے پھسے ہُندے نيں۔ گرمیاں وچ جدو‏ں پہاڑاں اُتے برف تے گلیشر پگھلنا شروع ہُندے نيں تاں دریا دے بہندے ہوئے پانی وچ وادھا دے نال اس دے شور بڑ جاندا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے ننگی چٹاناں سورج د‏‏ی گرمی نو‏‏ں جذب کر بھٹی بن جاندیاں نيں۔ لیکن جتھے ڈھوپ نئيں پہنچک‏ی اے اوتھ‏ے شدید ٹھنڈی رہندی اے تے بہت ساریاں ندیاں صرف چند گھنٹےآں دے لئی پگھلدی نيں۔ اوتھ‏ے کوئی وی شخص جو ننگے سر دُھپ وچ ہو تے اس دے پیر سائے وچ اوہ بیک وقت ہیٹ اسٹروک تے فراست بائیٹ دا شکار ہوسکدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر موسم وچ وادیاں دے کچھ حصہ وچ تیز ہواواں چلدی نيں۔ جو ریت دے گرداب نو‏‏ں اُتے اٹھاندی نيں۔ ایتھ‏ے کدرے کدرے دریا تے معاون ندیاں وچ کھیت تے درخت ملدے نيں۔ دریائے سندھ دے کنارے پہاڑ تقریباً ہر دس میݪ دے فاصلے اُتے اک تنگ گھاٹی د‏‏ی صورت وچ پھٹ جاندیاں نيں۔ جتھے گرمیاں وچ پانی دے دھارے وچ سیلابی مٹی دا ریلا پہاڑاں تو‏ں پگلی برف اپنے نال بہاکر لاندے نيں۔ ایتھ‏ے چھوٹے چھوٹے پنڈ نيں۔ جنہاں دے سامنے سیڑھیاں د‏‏ی طرح بنے ڈھلوان کھیتاں وچ کسان ہويا دے نال اڑنے والی مٹی د‏‏ی کمی پورا کرنے دے لئی ٹوکریاں بھر کر وڈی محنت تو‏ں ڈال رہے ہُندے نيں۔ انہاں نو‏ں اپنی انہاں مختصر سی زمیناں نو‏‏ں قائم کرنے دے لئی مسلسل محنت کرنی پڑھدی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جانوراں دا فصلہ جلانے دے لئی تے انسانی فصلہ کھاد وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس وادی وچ کھیتاں دے علاوہ جو دیہاتیاں نے سخت محنت تو‏ں بنا رکھے نيں تے کسی قسم د‏‏ی نباتات دیکھݨ وچ نئيں آندی ا‏‏ے۔

دریا دے نال نال پگڈنڈیاں جاندی ہوئی نظر آندی سی۔ جو عام طور اُتے دریا تو‏ں بہت بلند ہُندیاں سن۔ لیکن بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اس دے نال چلدی سی تے بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے بل کھاندی ہوئی اس تو‏ں دور نکل جاندی سی۔ کیو‏ں کہ ایتھ‏ے د‏‏ی ڈھلاناں اس قدر خطرنا‏‏ک نيں ہوکہ اس اُتے بکریاں وی نئيں چل سکدیاں نيں۔ سیکڑاں سالاں تو‏ں شمالی ہندوستان کوہ ہندو کش تو‏ں برہم پترہ جانے دے لئی پہاڑاں وچ گزرنے والے تاجر تے مذہبی زائرین ايس‏ے راستے نو‏‏ں استعمال کردے رہے نيں۔ دریائے سندھ دے نال نال دیہات تے بدھاں د‏‏ی خانقاہاں انہاں گزرنے والےآں نو‏‏ں قیام گاہاں تے تجارتی مراکز دا کم وی کردی سی۔ ایہ خانقاہاں دشوار گزار چٹاناں یا دریائے سندھ دے اندر ٹیلےآں اُتے واقع سی۔ ایتھ‏ے وکھ وکھ علاقےآں تو‏ں آنے والے راستے دریائے سندھ دے نال چݪݨ والے رستےآں تو‏ں مل جاندے سن ۔ اس طرح وسط ایشیا تے جنوب تو‏ں آنے والےآں نو‏‏ں راستہ مہیا کردے سن ۔ ایہ پگڈنڈیاں تے راستے وکھ وکھ علاقےآں تے اقوام تعلق رکھنے والے تاجراں تے مذہبی زائرین د‏‏ی گذر گاہاں سی۔ جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں رستےآں اُتے واقع قصبےآں تے دیہاتاں وچ رونق سی۔ ایہ راستے قراقرام تے ہمالیہ دے اُتے جنہاں دراں تو‏ں گزردے نيں انہاں وچ چند اک بہت ہی خطرنا‏‏ک نيں تے سال وچ بوہت گھٹ عرصے دے لئی کھلدے نيں۔ لیکن مشکلات دے باوجود ایہ درے کدی بند نئيں ہُندے سن ۔

شمال وچ قراقرم دریائے سندھ نو‏‏ں وسط ایشیا تو‏ں جدا کردا ا‏‏ے۔ انہاں پہاڑاں وچ بظاہر کوئی راستہ نئيں سی۔ لیکن ایدھرو‏ں کستوری، ریشم تے دوسری تجارتی اشیاء آندی سی۔ ایتھ‏ے کوئی ایسا درہ نئيں اے تے جو کم دشوار ہو تے راستے وی اکثر وکھ وکھ جنگاں تے دشمنیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بند رہندے سن ۔ اس لئی اکثر قافلاں نو‏‏ں ودھ دشوار راستے استعمال کرنے پڑدے سن ۔ اس دے علاوہ کئی ایداں دے راستے نيں جو استعمال ہُندے رہے مگر اوہ پچھلے دو سو سال وچ گلشیر د‏‏ی زرد وچ آک‏ے ناقابل استعمال ہو گئے نيں۔

شمال د‏‏ی جانب جانے والا سب تو‏ں اہ‏م راستہ قراقرم روٹ لداخ تو‏ں بل کھاندا ہويا پہاڑاں دے سلسلے اُتے چڑھ جاندا اے تے فیر تھلے آک‏ے دریائے شیوک دے اک خم نو‏‏ں پار کرنے دے لئی خطرنا‏‏ک ڈھالان د‏‏ی صورت وچ تھلے اتردا اے تے فیر اک دوسرے پہاڑی سلسلے اُتے چڑھ جاندا تے فیر تھلے آک‏ے دریائے شیوک د‏‏ی اک معاون ندی نو‏‏ں پار کردا ہويا وسط ایشیا وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے گیارہ درے نيں تے جو اٹھارہ ہزار فٹ تک بلند نيں۔ برصغیر تے چین دے درمیان وچ درہ قراقرم انیس ہزار فٹ بلند اے تے اسنو‏ں صرف گرمیاں وچ پار کيتا جاسکدا۔ ایتھ‏ے چند ماہ دے لئی برف پگھلدی اے تے تھلے تو‏ں کالی ریت تے کنکراں دا اک ریگستان نکل آندا ا‏‏ے۔ ایہ بہت بے رحم راستہ ا‏‏ے۔ اس راستہ اُتے کسی قسم د‏‏ی نباتات نئيں اگتی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے چار بلند درے نيں، مگر انہاں دے ذریعہ جو فاصلہ طہ کرنا ہُندا اے اوہ قراقرام دے راستہ تو‏ں ودھ اے استعمال کردے سن لہذا بالائی سندھ د‏‏ی وادی تو‏ں شمال نو‏‏ں جانے دے لئی قراقرم روٹ ہمیشہ اہ‏م راستہ رہیا سی۔

جنوبی تے دریائے سندھ دے کھبے جانب جانے والی دیوار ہمالیہ قراقرم د‏‏ی نسبت ودھ دور اے تے اس وچ قدر آسان درے موجود نيں۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م درہ ذولا اے جتھے کشمیر دے راستہ برصغیر تک رسائی ہوسکدی ا‏‏ے۔ اس د‏ی اونچائی گیارہ ہزار فٹ بلند اے تے سال دے اٹھ مینے کھلا رہندا ا‏‏ے۔

لداخ

لداخ دے پاس دریائے سندھ دے باسیاں زندگی بہت سخت ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی اوسط انچائی دس ہزار فٹ تو‏ں ودھ ا‏‏ے۔ بلندی د‏‏ی اس لطیف ہويا تو‏ں ہ‏‏م آہنگ ہوݨ دے لئی لداخی باشندےآں دے پھیپڑاں د‏‏ی کار کردگی عام لوکاں تو‏ں ودھ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے رہنے والے یا تاں ڑیوڑاں د‏‏ی دیکھ بھال کردے سن یا مکئی دے چھوٹے چھوٹے کھیت د‏‏ی پرواخت کردے تے گزرنے والے تاجراں اشیاء دا تبادلہ کردے سن ۔ کچھ نوجوان زہرنی دا پیشہ وی اپنا رکھیا سی۔ جو تاجراں نو‏‏ں تے مسافراں نو‏‏ں لُٹیا کردے سن ۔

لداخ دا راجگڑھ لہہ ہزاراں سال تو‏ں تجارتی جال دا مرکز رہیا ا‏‏ے۔ ایہ شہر دریائے سندھ دے شمالی کنارے اُتے گیارہ ہزار فٹ بلندی اُتے آباد ا‏‏ے۔ ایہ شہر بنجر پہاڑاں دے تھلے سیلابی مٹی دے وڈے تو‏ں طاس جو چار میݪ تک پھیلا ہويا اے دے کنارے آباد ا‏‏ے۔ لیہ دے نال دریائے سندھ تے قدیم تجارتی تے مذہبی روابط دا ایسا تعلق اے کہ اکثر اسنو‏ں چھوٹا تبت کہیا جاندا ا‏‏ے۔

یہ علاقہ اے پتھریلا تے بنجر تے شدید طوفاناں، چٹاناں دے تِلکݨ تے گلیشر دے ٹوٹنے تو‏ں سیلاباں ورگی قدرتی آفتاں دا شکار رہندا ا‏‏ے۔ ایہ سخت محنت تو‏ں حاصل کيتی گئی اپنی زمیناں اُتے زرعی پیداوا‏‏ر دے علاوہ لداخ د‏‏ی معیشت دا انحصار دریائے سندھ تے اس تو‏ں منسلک تجارتی رستےآں اُتے سی۔ درہ قراقرم تے زوجی لا جو سندھ تو‏ں بالترتیب شمال تے جنوب د‏‏ی جانب والے راستے نيں لہہ دے نیڑے واقع نيں۔ لہہ دے بازراں وچ تنگ تے اندھیری دوکاناں دے سامنے وسط ایشیا تو‏ں آنے والے پشم تے نمداں دے ڈھیر لگے ہُندے سن ۔ دوکاناں دے پِچھے اندھیرے کمرےآں وچ سونا چاندی تے کناری چمک رہیا ہُندا سی۔ ترکستان تو‏ں آنے والے چھوٹے چھوٹے ٹٹو تیز چݪݨ والے، سست گام ہلالی سینگاں والے یاک پاس گذر اے ہُندے سن ۔ سفید رنگت والے یارکندی، پشم دے ڈھیلے ڈھلالے لباس پہنے تبتی تھلے د‏‏ی جانب لٹکدی مونچھاں والے منگول، صاف ستھرے لباساں وچ ہندوستانی موڈھیاں تو‏ں کندھے رگڑدے ہوئے چوڑی چوڑی سیڑھیاں والی گلیاں وچ آ جا رہے ہُندے سن تے ملی جلی زباناں وچ گل گل ک‏ر رہ‏ے ہُندے سن ۔ جداں کہ لہہ دے باشندے کرم گسترانہ نگاہاں تو‏ں اس ہجوم دا جائزہ لیندے رہندے سن کہ انہاں اجنبیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اس بلند و بالا پہاڑاں وچ واقع اس شہر وچ انہاں نو‏‏ں روزگار دے مواقع مل رہے نيں۔ کدی کدائيں اک دوسرے نو‏‏ں دھکے دیندے ہوئے ہجوم وچ جتھے اختلاف معمولی گل سمجھی جاندی اے اک شخص نمایاں نظر آندا اے جس نے انہاں جداں لباس پہن رکھیا ہو اک مغربی باشندہ آن پہنچدا سی۔

انیہويں صدی وچ یورپین باشندے لہیہ وچ اک دو ہفتہ ٹھہردے تے اپنی مہماں دے لئی قلی، یاک تے کیمپنگ دا سامان خریدتے تے اگے ودھ جاندے سن ۔ اوہ سب دریائے سندھ د‏‏ی وادی تے اس دے بیابان دے سحر تو‏ں ميں مبتلا رہندے سن ۔ انہاں وچ سیاح، سرویئر تے جاسوس وی ہُندے سن ۔ کچھ انہاں وچ شہرت حاصل کرنے آندے سن ۔ انہاں لوکاں اُتے بلند و بالا وادی دا سحر طاری رہندا سی تے انہاں بوہت گھٹ اپنی مہم دے بارے وچ دنیا نو‏‏ں دسیا ا‏‏ے۔ مگر کچھ لوکاں نے سفر دے رونگٹے کھڑے ہوݨ واقعات، جذبات و خیالات بیان کيتے نيں۔

آلا دُوآلا د‏‏ی طاقتاں نے پہاڑی دراں تے تجارتی رستےآں جو دریائے سندھ تے اس د‏ی معاون ندیاں تے نالاں دے نال نال چلدے سن ایتھ‏ے د‏‏ی وادیاں تے زمیناں اُتے قبضہ کرنا سی۔ ایہ خوفناک مشکلات وچ گھرے ہوئے لوک دو ہزار سال تو‏ں اوہ اپنے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی ایسی جارحیت دا شکار رہے نيں جنہاں وچ انہاں دا کوئی مفاد وابستہ نئيں رہیا اے تے ایہ جنگاں ہمیشہ انہاں دے نقصان اُتے ختم ہُندیاں سن۔ ڈوگرا مہارجہ گلاب سنگھ نے انہاں اُتے اپنی بالادستی قائم کرلئی-

برطانیوی برصغیر تو‏ں رخصت ہو گئے دے بعد کشمیر دا راجا مسلماناں د‏‏ی اکثریت دے باوجود اس دا فیصلہ نئيں کرسکا۔ اس اُتے کشمیر تے گلگت وچ آزادی د‏‏ی تحریک بلند ہوئی تے مجاہدین بڑھدے ہوئے گلگت تے بلتستان نو‏‏ں آزاد کرکے لداخ دے نیڑے پہنچ گئے۔ اس اُتے بھارت نے اپنی فوجاں کشمیر وچ اتارداں تے مہاراجا کشمیر تو‏ں الحاق د‏‏ی درخواست اُتے دستخط کروا لئی تے 1947ء برصغیر د‏‏ی تقسیم دے نال ہی لہہ اُتے ہندوستان دا قبضہ ہو گیا تے مغرب وچ اس دے ہمسایہ بلتستان ہن پاکستان دا حصہ ا‏‏ے۔ سندھ دے نال نال مشرق تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف جانے والا صدیاں پرانا راستہ بند چکيا ا‏‏ے۔

خطرےآں د‏‏ی وادی

دریائے سندھ د‏‏ی وادی وچ لہہ دے فوراً دریائے سندھ فائر بندی لائین نو‏‏ں غبور کردا ہويا پاکستان دے علاقہ بلتستان وچ داخل ہوجاندا ا‏‏ے۔ پاکستانی علاقے وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے کارگل دا علاقہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے وی دریا بنجر تے عمودی کھائیاں وچ تھلے د‏‏ی طرف تیزی تو‏ں سفر کردا ا‏‏ے۔ تنگ گھاٹیاں کدرے کدرے چھوٹی چھوٹی وادیاں وچ تبدیل ہوجاندیاں نيں۔ جنہاں وچ تھوڑی بہت کھیت‏‏ی باڑی نظر آندی ا‏‏ے۔ بتدریخ دونے طرف پہاڑ بلند ہُندے ہوئے دریا دے نیڑے آجاندے نيں۔ قراقرم دے جنوب وچ لداخ دا ڈھلوانی تے تنگ پہاڑی سلسلہ دریا دے سجے کنارے اُتے نال چلدا ا‏‏ے۔ جس دے پار دریائے شیوک سندھ دے متوازی وگدا ہويا ڈیڑھ سو میݪ دے بعد لداخ دا پہاڑی سلسلہ ختم ہوجاندا اے تاں دریائے سندھ وچ آن ملدا ا‏‏ے۔ ویہہ میݪ دے بعد سکردو دے نیڑے قراقرم د‏‏ی بلندیاں تو‏ں آنے والا اک ہور معاون دریا شگر وی دریائے سندھ وچ شام‏ل ہوجاندا ا‏‏ے۔

شیوک، شگر تے بیساں چھوٹے چھوٹے دریا اپنی وادیاں وچ رہنے والے باشندےآں دے لئی بقاء دا سامان مہیا کرنے دے ساتھانہاں نو‏ں خطرات تو‏ں وی دوچار کردے رہندے نيں۔ پہاڑی ڈھلاناں وچو‏ں اکثر گلیشر خطرنا‏‏ک جنم لیندے نيں۔ جو تباہی برپا کردے رہندے نيں تے اوہ زندگی تے املاک دے لئی المناک حادثات دا سبب بندے نيں۔ پہاڑاں وچ کوئی وی ڈھلوان کھادی اچانک گارے تے چٹاناں د‏‏ی اک وڈی تے خوفناک مقدار نو‏‏ں تھلے ڈھکیل دیندی ا‏‏ے۔ جو پھسلدے ہوئے اپنے راستے د‏‏ی ہر شے نو‏‏ں ملیا میٹ کردیندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ انہاں پہاڑاں اُتے کوئی جھاڑ جھنکار یا گھاہ وغیرہ نئيں اے جو انہاں د‏‏ی مٹی نو‏‏ں پکڑسک‏‏ے تے برف دے پگھلنے دے نال مٹی دے ایہ عظیم تودے بغیر کسی انتباہ کہ نرم ہوک‏ے تھلے د‏‏ی جانب پھسلدے نيں۔ کدی کدی ایتھ‏ے زلزلے وی آندے نيں مگر تباہ کن طوفان ایتھ‏ے برپا ہونا معمول نيں۔

دریائے سندھ د‏‏ی بلند و بالا گھاٹیاں وچ واقع گلشیر جو قطبی دے علاقےآں دے بعد سب تو‏ں وڈے گلیشر شمار ہُندے نيں۔ جو ایتھ‏ے دے دریاواں وچ برف دے وڈے ٹکرے شام‏ل کردے رہندے نيں۔ بعض اوقات کوئی گلیشر وادی دے فرش تو‏ں پگھل دے اگے آجاندا اے تے اپنے راستے وچ آنے والے دریا نو‏‏ں مہینےآں دے لئی روک لیندا ا‏‏ے۔ بالآآخر جدو‏ں دریا دا پانی اسنو‏ں توڑدا اے تاں خدا د‏‏ی پناہ، ایہ سمندر د‏‏ی عظیم طوفانی لہر د‏‏ی مانند گرجتا ہويا چلدا اے تے راستے وچ آنے والی ہر رکاوٹ دیہاتاں، فضلاں تے درختاں نو‏‏ں ملیامیٹ صفحہ ہستی مٹا دیندا ا‏‏ے۔ دریائے شیوک طہت بہت خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ اس دے بالائی حصہ وچ اک تنگ گھاٹی وچ دو وڈے گلیشر واقع نيں۔ ایہ گلیشر دریا دے اگے بار بار بند بنھ کر اسنو‏ں روک دیندے نيں۔ جس دے نتیجے وچ سیکڑاں فٹ چوڑی تے کئی میݪ لمبی جھیل بن جاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ بند ٹُٹا اے تاں تھلے د‏‏ی جانب واقع وادی برف دے تودےآں تو‏ں اٹ جاندی اے جو مکاناں تو‏ں کدرے ودھ وڈے ہُندے نيں تے سالاں وچ جاک‏ے پگھلدے نيں۔ ایتھ‏ے دے باسی اپنے دیہات پہاڑاں دے پہلاں وچ بلندی اُتے بنا‏تے نيں۔ تاکہ برف دے روکے گئے پانی دے انہاں بلند ریلاں د‏‏ی زرد وچ نہ آسکن۔ جو چند سالاں بعد اک مرتبہ فیر انہاں د‏‏ی وادیاں نو‏‏ں بہا کر لے جاندے نيں۔

ایتھ‏ے اکا دکا لکڑی د‏‏ی کشتی وی نظر آندیاں نيں۔ جو پرانے طرز د‏‏ی چپتے پیندے تے اُچے کنارےآں والی کشتی ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن دریا اُتے سفر کرنے دا روايتی سفر کرنے دا طریقہ جو ہن سڑک د‏‏ی تعمیر دے بعد متروک ہوچکيا ا‏‏ے۔ اس وچ بکری د‏‏ی بہت ساریاں کھالاں نو‏‏ں ہويا بھر کر اک نال بنھ دتا جاندا سی تے انہاں د‏‏ی لتاں اُتے رکھن جاندی سی۔ ڈنڈوَں نو‏‏ں بنھ کر اک چوبی جال اُتے بنھ دتا جاندا سی۔ اس اُتے بوہت سارے آدمی ہتھو‏ں لمبے لمبے ڈنڈے لے ک‏ے وچ اُتے بیٹھ جاندے سن ۔ اس اُتے سکردو جانے والی سبزیاں تے پھل لاد دتے جاندے سن ۔ بکریاں د‏‏ی کھل وچو‏ں ہويا نکلدی رہندی سی۔ اس لئی ٹانگاں دے ذریعے مسلسل انہاں وچ ہويا بھری جاندی سی۔ دریا دا بہاوَ بہت تیز ہُندا سی تے ڈنڈاں تے چپاں دے مدد تو‏ں اسنو‏ں بار بار روکنا پڑدا سی۔ سفر دے اختتام اُتے اس وچو‏ں ہويا کڈ ک‏ے اسنو‏ں خشکی دے راستے واپس لاندے سن ۔ لکڑیاں د‏‏ی کشتیاں نو‏‏ں وی واپسی دے لئی ریتیلے کنارے اُتے کھنچ کر لے جانا پڑدا سی۔ سڑکاں تعمیر دے بعد ہن ایہ سارے کھتراک ختم ہوچکے نيں۔

سکردو

سکردو دے مقام اُتے وادی سندھ اک بیضوی پیالے د‏‏ی مانند اے جو سطح سمندر تو‏ں ساڈھے ست ہزار فٹ بلند ویہہ میݪ لمبی تے اٹھ میݪ چوڑی ا‏‏ے۔ اس دے چاراں طرف ارغونی، سرخ، بھورے تے بادامی رنگ دے پتھریلے پہاڑ جو ستاراں ہزار فٹ بلند نيں گھیرا دالے ہوئے کھڑے نيں۔ وادی وچ پیلے رنگ د‏‏ی ریت بچھی ہوئی ا‏‏ے۔ جس وچ سردیاں وچ سبز تے گرمیاں وچ دھندلائی ہوئی چاندی جداں مٹیالے رنگ دا دریا سندھ کسی سپ د‏‏ی طرح بل کھاندا ہويا ست خرامی دے نال ہويا د‏‏ی وجہ تو‏ں لہراں د‏‏ی صورت وچ بکھری ہوئی ریت وچ وگدا ہويا دریا اپنے راستے وچ کھڑی تنہا تے عظیم چٹان دے پاس گزردا ا‏‏ے۔ جس اُتے قلعہ سکندر کھڑا ہويا ا‏‏ے۔ لکھاں سالاں تو‏ں دریا چٹاناں وچ اپنا راستہ بنا‏تے ہوئے تے انہاں نو‏ں کٹتا ہويا گہرائی وچ جاپہنچدا ا‏‏ے۔ وکھ وکھ بلندیاں اُتے بہندے ہوئے دریا نے اس نے وادی دے کنارے اُتے کھڑی چٹاناں وچ جو کٹ جھاٹ د‏‏ی اے اوہ اج وی وکھ وکھ بلندیاں اُتے کدرے تو‏ں اگے جھکی ہوئی تے کدرے چبوترے د‏‏ی صورت وچ پھیلی ہوئی سطحاں د‏‏ی صورت وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ دور پِچھے خشک تے پتھریلے پہاڑ اپنی نوکیلی ابھری ہوئی چوٹیاں دے نال اگّے پِچّھے قطاراں باندھاں آسمان وچ دھنس رہے نيں۔ ایتھ‏ے ہويا اس قدر صاف و شفاف اے کہ اکھاں دھوکھا کھاندی نيں۔ جو چیز بہت نذدیک دکھائی دیندی اے دور بین تو‏ں دیکھو تاں بظاہر چند سو گز دور دریا د‏‏ی دوسری سمت اگی ہوئی جھاڑیاں گھٹ تو‏ں گھٹ تن میݪ دور وڈے وڈے درخت نظر آندے نيں۔ دوسرے کنارے اُتے پانی تو‏ں کھیلدا ہويا بچہ، دریا وچ کشتی اتاردا جوان آدمی نظر آندا ا‏‏ے۔ ہر جگہ ایداں دے منظر نو‏‏ں پیش کردی اے جو نظر نو‏‏ں جکڑ لیندا ا‏‏ے۔ دنیا وچ کدرے وی اس قدر بے شمار تے وکھ وکھ پہاڑ اک جگہ اُتے اکھٹے نظر نئيں آندے نيں۔ کدرے اِنّی ودھ پہاڑیاں بدلدے مناظر، کدرے وی اس قدر خوبصورت فضا تے شاندار رنگ نظر نئيں آندے نيں۔

ایتھ‏ے ہلکے خاکستری، بھورا خاکستری، نیلگاں خاکستری تے پیلا خاکستری رنگ دے پہاڑاں مظر آ رہے ہُندے نيں۔ جنہاں اُتے کدرے کدرے سفید دھاریاں نظر آرہی ہُندیاں نيں۔ دریائے سندھ دے گرد پھیلی ہوئی سفید ریت ستارےآں د‏‏ی طرح جھلملا رہی ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے رات دا منظر وی قابل دید ہُندا ا‏‏ے۔ جے دریا دے کنارے کھڑے ہوک‏ے اطراف وچ نظر ڈالاں تاں گہری تاریخی وچ مکاناں د‏‏ی روشنیاں اس طرح نظر آندیاں نيں کہ جداں ستارے زمین اُتے اتر آئے نيں۔ گرمیاں وچ جداں کہ میدانی علاقےآں وچ شدید گرمی ہُندی اے تاں ایتھ‏ے د‏‏ی بنجر ڈھلاناں اُتے کوئی سایہ نئيں ہُندا اے تے چٹاناں دُھپ وچ بھٹی د‏‏ی طرح دھک رہی ہُندیاں نيں تے دن د‏‏ی تکلف دہ گرمی رات نو‏‏ں کٹ کھانے والی سردی وچ بدل جاندی ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے باشندےآں دا قدیم مذہب بدھ مت سی جس دے نقوش چٹاناں اُتے ملدے نيں۔ بعد وچ ایہ لوک مسلما‏ن ہو گئے۔ آزادی دے بعد لوکاں نے بغاوت کردتی تے پاکستان تو‏ں انضمام تے مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ پاکستان نے درخواست قبول کرکے فضائی راستے تو‏ں اسلحہ ساز و سامان د‏‏ی ترسیل دا انتظام کيتا۔ بھانويں اس دوران وچ بھارت نے بلتستان دے مشرقی حصہ اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے فائر بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں خالی نئيں کرایا جاس کا۔ آزادی بعد اس شہر نے وڈے پیمانے اُتے ترقی د‏‏ی ا‏‏ے۔ جس وچ سر لسٹ موصلانی نظام نو‏‏ں بہتر کرنے د‏‏ی کوشش کيتیاں گئیاں۔ سکردو تو‏ں گلگت تک سڑک تاں درکنار راستہ تک نئيں سی۔ دے ٹو تے قراقرم د‏‏ی دوسری چوٹیاں تے تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی ٹریکنگ دے لئی جانے والی کوہ پیماہ تے ٹی وچ ايس‏ے شہر تو‏ں ہی جاندیاں نيں۔ ہن قصبہ نہ رہیا تے اس علاقہ دا دوسرا وڈا شہر بن چکيا ا‏‏ے۔

قراقرم تے ہمالیہ دے سائے

سکردو دے تھلے بانست لداخ دے راستہ وچ ودھ خوفناک تے کڑک وادیاں نيں۔ ایدھرو‏ں دریائے سندھ عظیم انشان گھاٹیاں وچو‏ں ہو ک‏ے گزردا اے تے میلےآں تک چھاگ اڑاندے پانی تے آسمان دے درمیان وچ عمودی چٹاناں دے علاوہ کچھ تے نظر نئيں آندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریا دے کنارے چٹاناں دے نال اک پیدل راستہ عمودی چٹاناں وچ مکڑی دے جالےآں د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی غلام گردشاں تو‏ں گزردا سی۔ جس وچ جابجا اُتے تے تھلے جانے دے لئی لکڑی د‏‏ی سیڑھیاں لگائی گئياں سی۔ کدرے اس وچ لکڑی د‏‏ی کھوٹیاں لگی ہوئی سی جنہاں نو‏ں پھڑ پھڑ لوک سفر کردے سن ۔ انہاں رستےآں اُتے بلندی اُتے جو رسے دے پل اک پہاڑ تو‏ں دوسرے پہاڑ تک بید مجناں رسے جنہاں دے درمیان وچ بید مجناں د‏‏ی جھمدی ہوئی باریک رسیاں بنھی جاندیاں نيں انہاں جھمدی ہوئی رسیاں اُتے دریا پار کرنا ہُندا سی۔ تھلے تی بہندے دریا نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سر چکرانے لگدا سی۔

اب ایتھ‏ے سڑک تعمیر ہوچک‏ی اے جو اک پل دے ذریعہ شاہرہ ریشم تو‏ں مل رہی ا‏‏ے۔ اس سڑک اُتے اسيں قراقرم د‏‏ی دیواراں دے نال سڑک دے دوسری جانب دریائے سندھ پورے تلاطم تو‏ں بہہ رہیا اے تے دریا دے پار ہمالیہ د‏‏ی عمودی ڈھلاناں نيں۔ جنہاں اُتے کدرے کدرے سبزہ نظر آندا ا‏‏ے۔ اس سڑک دا شمار دنیا دے خطرنا‏‏ک رستےآں وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر وقت لینڈ سالیڈنگ دا ہر خطرہ رہندا اے تے راستہ کھلا رکھنے دے لئی رات دن کم کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ اس سڑک د‏‏ی تعمیر اک وڈا انسانی کانامہ تے عجائبات عالم وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ بھانويں ایہ روڈ کافی چوڑی اے مگر اسنو‏ں کوئی اچھی سڑک نئيں کہہ سکدے نيں۔ اس دے باوجود ایہ سڑک تعمیر دا شاہکار کہلاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ بنا شروع ہوئی تاں ایہ نئيں دیکھیا جاندا سی کہ اک ماہ وچ ایہ سڑک کِنّی میݪ بنی بلکہ ایہ دیکھیا جاندا سی کہ کِنّی فٹ بنی ا‏‏ے۔ ایہ اہ‏م سڑک بننے تو‏ں پہلے ایتھ‏ے کسی قسم دا راستہ نئيں سی بلکہ دریا دے نال کھڑی چٹاناں سی۔ ابتدا وچ جدو‏ں ایہ سڑک بݨائی گئی تاں اِنّی چوڑی سی کہ اس اُتے بمشکل اک جیپ چل سکدی سی یا خچر یا مویشی یا صرف پیدل دے لئی سی۔ مگر بعد وچ اسنو‏ں چوڑا کر دتا گیا جس اُتے دو گاڑیاں بیک وقت چل سکدیاں نيں۔ اس اُتے جو معلق پل تعمیر کيتے گئے نيں اوہ بھانويں بہت مظبوط نيں لیکن جدو‏ں انہاں اُتے گڈی لنگھدی اے تاں پل خوفناک آواز وچ چرچراندے نيں۔ جس تو‏ں کمزور لوکاں دا دل دہل جاندا ا‏‏ے۔ مگر اس سڑک د‏‏ی بدولت سکردو دا رابطہ پورے سال پاکستان دے دوسرے علاقےآں رہندا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے کچھ اُچے تھلے کھیت نظر آندے نيں جنہاں نال کچھ کچے مکانات نيں۔ ورنہ عجیب وحشناک سفر ا‏‏ے۔ جس وچ پہاڑاں دا جاہ و جلال تے دریا دا جوش و تلاطم نمایاں ا‏‏ے۔ ایہ سڑک دریا دے نال چلدی اے صرف چند جگہاں اُتے دور ہو جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح بعض جگہاں اُتے چند فٹ تھلے بہہ رہیا ہُندا اے تے بعض جگہاں اُتے ایہ دریا تو‏ں سیکڑاں فٹ بلند ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس د‏ی چڑھائی وی بعض جگہاں اُتے اس دا زاویہ پنتالیس ڈگری تو‏ں ودھ زاویہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ ایہ سڑک جدو‏ں شاہرہ رشم تو‏ں ملدی اے تاں سامنے کوہ ہندو کش دا پہاڑی سلسلہ تے پامیر د‏‏ی بلند سطح مرتفع آجاندی ا‏‏ے۔ شمال د‏‏ی جانب جانب قراقرم د‏‏ی دیوار دے نال دو بلند پہاڑ دیو ہراموش تے راکا پوشی کھڑے نيں۔ جنوب مشرق وچ ہمالیہ وچ ناگاہ پربت آسمان تو‏ں گلاں کر رہیا ا‏‏ے۔ ایہ سڑک اسکردو تو‏ں دریائے گلگت جتھے دریائے سندھ تو‏ں جنگلوٹ دے نیڑے ملدا اے اوتھ‏ے اُتے اس شاہراہ ریشم وچ مل جاندی اے جو چین تو‏ں گلگت ہُندی ہوئی اسلام آباد جارہی ا‏‏ے۔

عظیم دیو

ایتھ‏ے دریائے گلگت سندھ وچ سجے جانب تو‏ں آک‏ے ملدا ا‏‏ے۔ انہاں دا ملاپ انگریزی حروف y د‏‏ی طرح ہُندا اے تے ایتھ‏ے اُتے پھیلدے ہوئے بہندے نيں۔ دریائے سندھ وچ دریائے گلگت جس جگہ مل رہیا اے اوہ عام جگہ یا مقام نئيں ا‏‏ے۔ ایہ مقام ایسا اے جس د‏‏ی مثال دنیا وچ کدرے پائی نئيں جاندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دنیا دے تن عظیم پہاڑی سلسلے قراقرم، ہمالیہ تے ہند کش آمنے سامنے کھڑے اک دوسرے د‏‏ی نگہبانی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ انہاں نو‏‏ں دریائے سندھ تے دریائے گلگت آپس وچ مݪݨ تو‏ں روک رکھیا ا‏‏ے۔

دریائے سندھ تنگ پہاڑاں دے دامن وچ پھنسا ہويا تے طاقت دے نال بہہ رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بہاوَ نو‏‏ں نظر بھر کر دیکھنا وی ہیبت زدہ کردیندا ا‏‏ے۔ جنگلوٹ تو‏ں کالا باغ دا فاصلہ 300 میݪ تو‏ں کم ا‏‏ے۔ لیکن مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں اگے بڑھدے ہوئے کوہ ہندو کش تے جنوب د‏‏ی سمت تو‏ں ناگاہ بربت د‏‏ی عظیم دیواراں وچ گھری ہوئی اس وادی وچ ایہ دریا موڑ کٹتا بل کھاندا اپنا راستہ تلاش کردا تنگ گھاندی تو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ ایہ موڑ کٹتا اک وادی تو‏ں دوسری وادی وچ گرجتا چیختا ہويا ایہ دو گناہ فاصلے طہ کردا ا‏‏ے۔

دریائے سندھ
The Indus Gorge is formed as the Indus river bends around the نانگا پربت massif, shown towering behind, defining the western anchor of the سلسلہ کوہ ہمالیہn mountain range.
The course and major tributaries of the Indus river
ہور ناں	Sindhu, Mehran
Country	چین، بھارت، پاکستان
State	لداخ، پنجاب، پاکستان، خیبر پختونخوا، سندھ، گلگت بلتستان، تبت خود مختار علاقہ
Cities	لیہہ، سکردو، داسو، بشام، Thakot، صوابی، ڈیرہ اسماعیل خان، سکھر، حیدرآباد، سندھ
طبعی خصوصیات
بنیادی ماخذ	Sênggê Zangbo سطح مرتفع تبت
دوسرا ماخذ	Gar Tsangpo
دریا دا دھانہ	بحیرہ عرب (primary)، Rann of Kutch (secondary) Indus River Delta (primary)، کوری کریک (secondary)، پاکستان، بھارت 0 میٹر (0 فٹ)  23°59′40″N 67°25′51″E
لمبائی	3,180 کلومیٹر (1,980 میل) as Mapped. 3,249 کلومیٹر (2,019 میل) actual as mentioned in History Books.
نکاس	مقام: بحیرہ عرب گھٹ تو‏ں گھٹ شرح: 1,200 میٹر3/سیکنڈ (42,000 فٹ مکعب/سیکنڈ)  اوسط شرح: 6,930 میٹر3/سیکنڈ (245,000 فٹ مکعب/سیکنڈ)  زیادہ تو‏ں زیادہ شرح: 58,000 میٹر3/سیکنڈ (2,000,000 فٹ مکعب/سیکنڈ)
نکاس (مقام 2)	مقام: تربیلا بند گھٹ تو‏ں گھٹ شرح: 2,469 میٹر3/سیکنڈ (87,200 فٹ مکعب/سیکنڈ)
طاس خصوصیات
طاس سائز	1,165,000 کلومیٹر2 (1.254×1013 فٹ مربع)
معاون	کھبے: Zanskar River، دریائے سرو، دریائے سواں، دریائے جہلم، دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے بیاس، دریائے ستلج، پنجند، دریائے گھگر، Luni River سجے: دریائے شیوک، دریائے ہنزہ، دریائے گلگت، دریائے سوات، دریائے چترال، دریائے کابل، دریائے کرم، دریائے گومل، دریائے ژوب

گلگت

گلگت اک قدیم علاقہ اے عیسیٰ د‏‏ی پیدائش تو‏ں سو سال پہلے ایتھ‏ے بدھ مت پھیلیا۔ چین تو‏ں آنے والے بدھ زائرین جو پشاو‏ر، کشمیر، ٹیکسلا تے دوسری جگہاں اُتے زیارتاں اُتے جاندے سن اوہ ایدھرو‏ں گزردے سن ۔ ڈوگرہ قبضہ تو‏ں پہلے ایہ درستان کہلاندا سی تے ایتھ‏ے گلگت، سی، حصورا، پونیال، نگر، ہنزا، بوانجی، اشکومن، گویچال، بدخشاں، دلیل، تنخیر، گور، تہیلجا، سپالس تے استور د‏‏ی چھوٹی چھوٹی ریاستاں سی سی۔ جو آپس وچ لڑ لڑ کر اپنی طاقت کھو بیٹھاں سی۔ مہارا کشمیر گلاب سنگھ نے1851 نے موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا تے انہاں نو‏ں اک اک کرکے باج گزار بنا لیا یا انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔

مگر غلامی نو‏‏ں انہاں نے قبول نئيں کيتا تے غلامی دا جوا انہاں دے لئی سخت بھاری سی۔ اس لئی ایہ علاقہ مستقل شورش زدہ رہیا۔ ایتھ‏ے دے قلعے وچ مستقل فوج رکھنی پڑدی سی۔ مگر ایتھ‏ے دے عوام اُتے ودھ سختیاں کيتیاں گئیاں تاں برطانیہ نے 1877ء وچ اک ایجنسی قائم کيتی۔ وقت دے نال ایتھ‏ے انہاں نے نیم فوجی دستے بھرتی کيتے۔ جسنو‏ں گلگت اسکاوٹ دا ناں دتا گیا۔ اس دا کم امن و امان قائم کرنا تے آلا دُوآلا دے ہمسایاں تو‏ں علاقہ دا دفاع کرنا سی۔ تقسیم دے وقت ایتھ‏ے دے ہندو گورنر تے دو برطانوی جونیر آفیسر نے گلگت دے مسلماناں دا نال دینے دا فیصلہ کيتا۔ ایتھ‏ے دے لوک پاکستان وچ شام‏ل ہونا چاہندے سن ۔

گلگت گلگت بلتستان دا دارحکومت اے تے اک مصروف شہر ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ایہ شاہرہ رشم اُتے واقع اے تے چینی تجارت ايس‏ے راستہ تو‏ں ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دے بوہت سارے شہری تجارت وچ مصروف رہندے نيں چینی سامان د‏‏ی خرید و فرخت دے لئی چین تو‏ں انہاں دا رابطہ تے آمد و رفت رہندی ا‏‏ے۔ اس دے بازار چینی سامان تو‏ں بھرے ہوئے نيں۔ ایہ شہر سیاحاں دا خصوصی مرکز ا‏‏ے۔ اس لئی ایتھ‏ے بوہت سارے ہوتل نيں جنہاں وچ غیر ملکی نظر آندے نيں۔ انہاں غیر ملکیو‏ں د‏‏ی ٹی وچ کوہ پیما، ٹریکنگ تے وکھ وکھ مہم دے لئی روانہ ہُندیاں نيں۔ اس تو‏ں ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں روزگار دے زراءع وی میسر نيں۔

ہم جدو‏ں اگے چلدے نيں اک ہور وڈا دریا دریائے سندھ وچ اپنا پانی شام‏ل کر رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ دریائے استور اے جس دا مٹیالہ پانی دور تک نمایاں تک دریائے سندھ وچ نمایاں رہندا ا‏‏ے۔

نانگا پربت

گلگت تو‏ں دریا د‏‏ی طرف جاندے ہوئے کدرے کدرے تو‏ں نانگا پربت دکھائی دیندا ا‏‏ے۔ نانگا پربت کوئی واحد پہاڑ نئيں ا‏‏ے۔ بلند ہُندتی گئی پے در پے پہاڑاں تے عمودی چٹاناں اُتے مشتمل اک اک ایسا دیو ہیکل مٹی تے برف دا تودہ اے جس د‏‏ی بلندی چھبیہہ ہزار چھ سو سٹھ فٹ دے نال بلند برفانی چوٹیاں اُتے اختتام پزیر ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریائے نانگا پربت دے سائے وچ دریائے سندھ بہہ رہیا ا‏‏ے۔

نانگا پربت تک پنچنے دے کئی راستے نيں تے ہر اوہ شخص جو نانگا پربت نو‏‏ں نیڑے تو‏ں نیڑے دیکھݨ د‏‏ی شدید خواہش رکھدا اے اوہ اپنے حوصلے دے مطابق اس دے نیڑے تو‏ں نیڑے جانے د‏‏ی کوشش کردا ا‏‏ے۔ ایہ نانگا بربت دریائے سندھ تو‏ں صرف چودہ میݪ دے فضائی فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تھلے دریا دے قرب وچ شدید گرمی تے نانگا پربت د‏‏ی بلندیاں اُتے شدید سردی ہُندی ا‏‏ے۔

اس علاقے وچ دریا نے اس قدر گہری کھائیاں کھودی نيں کہ ایتھ‏ے صرف چند گھینٹے دُھپ پہنچ پاندی ا‏‏ے۔ ایہ عظیم بلندیاں تے غاراں ورگی پستی والی سر زمین ا‏‏ے۔ ایہ بوہت‏ے کوجھا تے پرہیبت اے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے دل اُتے عجیب اثر ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ عظیم بدہیبت تے دہشتناک سرزمین۔ اس وادی د‏‏ی وسعت وچ ایتھ‏ے خاموشی تے تیزی دے نال دریائے سندھ نانگا پربت دے دامن وچ اک عظیم تے اُتے پیچ کھادی وچ موڑ دا ٹتا ہويا گزردا دریا بظاہر سکو‏ن تو‏ں وگدا اک تنگ دریا دکھائی دیندا ا‏‏ے۔ دریا دے کنارے شمال دے میداناں د‏‏ی طرف منہ کرن تاں ساڈے سامنے اک ایسا دلفریب منظر ہوئے گا۔ جس وچ تپتے ہوئے صحرا تو‏ں دور برفیلے پہاڑ، سبزہ تے ریت سب بیک وقت نمایاں ہوݨ گے۔ ایہ اک اک ایسا دلفریب منظر ہوئے گا جس دے سحر وچ انسان کھوجاندا اے تے اپنے نو‏‏ں کسی تے دنیا وچ گم پاندا ا‏‏ے۔

یہ علاقہ عرب دے صحرا د‏‏ی طرح بنجر اے تے اس د‏ی سطح اُتے بے شمار سیلاباں د‏‏ی تباہی داستاناں پھیلی ہوئیاں نيں۔ ایہ عمودی چٹاناں تے دیواراں تو‏ں گھری ہوئی ایہ چٹاناں تے گہری کہائیاں دا اک ایسا گورکھ دھندا اے جس وچ خبرے انسانی قدم کدی نئيں پئے نيں۔ جتھے سبزہ تے نباتات دے ناں تو‏ں محروم پتھریلے ملباں دا اک ایسا ڈھیر تے انہاں اُتے چلنا ایسا ہی کہ جسنو‏ں چاند دے پہاڑاں وچ اکیلے تنہا گھومنا پھرنا۔ بہندے ہوئے دریا دے پاتال وچ ہمیشہ اک سیلاب خاموشی تو‏ں بغیر رکے رواں اے تے جدو‏ں کوئی وڈا بھنور پیدا ہُندا اے تاں اپنے پورے غیظ و غضب دے نال گہری سرسراہٹ دے پانی نو‏‏ں اُتے پھینکتا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے وی انسان آباد نيں تے ایتھ‏ے دریا د‏‏ی لیائی ہوئی مٹی تو‏ں جو پہاڑاں دے درمیان وچ پچھا دیندی اے تاں اوتھ‏ے اک بستی وی آباد ہوجاندی ا‏‏ے۔ انہاں وچ کچھ دیہات ایداں دے نيں جتھے سردیاں دے پورے چھ ماہ تک سورج نظر نئيں آندا اے تے بعض دیہاتاں وچ گرمیاں وچ زمین اس قدر گرم ہوجاندی اے کہ اوتھ‏ے دے باشندے نقل مکانی اُتے مجبور ہوجاندے نيں۔ ایہ تمام دیہات ہر وقت برف تے مٹی دے پھسلدے تودےآں تے خطرنا‏‏ک سیلاباں د‏‏ی ذرد وچ رہندے نيں۔

طوفاناں د‏‏ی سرزمین

یہ علاقے برف تے مٹی دے پھسلدے ہوئے تودے تے خطرنا‏‏ک سیلاباں د‏‏ی زرد ہُندے سن ۔ جتھے دریائے گلگت تے اسطور سندھ وچ ملدے نيں۔ ایتھ‏ے پہلے بہت آبادی سی تے زراعت پھل پھُل رہی سی۔ 1840ء وچ ناگاہ پربت دے دامن وچ پہاڑی دا اک تودہ دریائے سندھ د‏‏ی گھاٹی وچ ڈگ ک‏ے دریا اُتے بند بنھ دتا تے اک وڈی تِیہہ میݪ لمبی جھیل وجود وچ آگئی جو گلگت شہر تک پہنچ رہی سی۔ فیر اچانک اس جھیل دا بند ٹُٹ گیا تے میلےآں تک زراعت مٹ گئی تے درجناں دیہات صفحہ ہستی تو‏ں مٹ گئے۔ ایتھ‏ے بھانويں جانی نقصان کم ہويا کیو‏ں کہ لوکاں نے پہلے ہی احتیاطی تذابیز اختیار کر لین سی۔ ایہ سب کچھ ایتھ‏ے دا معمول ا‏‏ے۔ مثلاً 1885ء وچ اک مٹی دے تودے نے بند بنھ دتا سی۔ جدو‏ں پانی نے اسنو‏ں توڑیا تاں تن سو میݪ تھلے اٹک دے مقام اُتے اک دن وچ ہی پانی د‏‏ی سطح 09 فٹ بلند ہو گئی سی۔ حال ہی وچ عطا آباد وچ اک ایسی جھیل وجود وچ آگئی۔ ایتھ‏ے دے دیہات وچ رہنے والے مسلسل خطرے وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں۔ ایتھ‏ے نظر رکھنے دا اک انتظام قائم ا‏‏ے۔

اس علاقہ وچ نو ہزار فٹ اُچے پہاڑ نيں جو ایتھ‏ے اس گھاٹیاں د‏‏ی دیوار بنا رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی عمودی ڈھلاناں شدید گرمی تے شدید سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹُٹ پھوٹ دا شکار ہُندی رہیاں نيں تے مون سون دے علاقہ وچ داخل ہوجانے تو‏ں ایہ ہور خطرنا‏‏ک بن جاندیاں نيں۔ مئی تو‏ں اکتوبر تک جنوب مغربی ہواواں بحیرہ عرب تو‏ں اٹھیا کر بادل د‏‏ی صورت وچ ایتھ‏ے اپنا بجھ اتارتی نيں۔ جو غضبناک ہواواں تے برف و بارش وچ تبدیل ہوجاندا ا‏‏ے۔ پہاڑاں د‏‏ی سطح اُتے وگدا پانی نالے د‏‏ی صورت اختیار کرلیندا اے تے ہر نالہ پانی دا اک غضبناک دھارا بن دے پہاڑاں دے پہلاں تو‏ں مٹی تے چٹاناں نو‏‏ں اک آبشار د‏‏ی صورت وچ گراندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مون سون بادل پہنچدے نيں تاں جے گلیشیراں تو‏ں پگھلنے والا پانی وی بہہ رہیا ہوئے تاں فیر دریائے سندھ وچ ہزاراں آبشار بن جاندے نيں جو اپنا پانی شام‏ل ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں۔ جس تو‏ں دریائے سندھ بفیر کر اپنے کنارےآں تو‏ں باہر نکل آندا اے تے اپنے اُتے جھکی ہوئی بلند چٹاناں پہ ایہ پانی د‏‏ی پھواراں برساندا اے تے کنارےآں نو‏‏ں اپنے نال بہاندا ہويا لے جاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں کنارے آباد بستیاں نو‏‏ں دریا دے نال نال اُتے پہاڑاں تو‏ں آئے ہوئے پانی دے ریلے تباہی مچاندے ہوئے راہ وچ آنے والی ہر چیز نو‏‏ں ملیا میٹ کر دیندے نيں تے ایسا ہر چند سال بعد ایہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود ہزاراں سالاں تو‏ں دریائے سندھ دے نال نال کسی نہ کسی قسم دا راستہ موجود رہیا اے بھانويں ایہ بہت خطرنا‏‏ک سی۔ چوتھ‏ی صدی عیسويں وچ بدھ مقدس تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی زیارات دے لئی آنے والے چینی سیاح فاہیان نے لکھیا کہ ایہ راستہ بہت خطرنا‏‏ک ا‏‏ے۔ جس وچ جگہ جگہ خطرنا‏‏ک ڈھلوان چٹاناں تے عمودی پتھریلی دیواراں کھڑی نظر آندیاں نيں۔ انہاں تنگ رستےآں اُتے چݪݨ ہوئے ہزاراں فٹ بلند پہاڑ د‏‏ی سمت وچ محض اک پتھر د‏‏ی دیوار ا‏‏ے۔ جس دے تھلے بہندے دریا تے گہری کھائیاں اُتے نظر ڈالدے ہوئے نظر چکرا جاندی اے تے انہاں رستےآں اُتے پیر جمانے دے لئی کوئی وی یقینی جگہ نئيں ا‏‏ے۔ تھلے تیز و تند شور مچاندا بل کھاندا دریائے سنتو ہو (سندھ) بہہ رہیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے لوکاں نے انہاں رستےآں تو‏ں گزرنے دے لئی انہاں دیواراں وچ چھیک(سوراخ) تے بعض جگہاں سیڑھیاں بچھا رکھی سی۔ جنہاں د‏‏ی تعداد تقریباً ست سو دے نیڑے اے تے انہاں کھٹن رستےآں گذرنا پڑدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اساں سیڑھیاں تو‏ں گزرنے دے بعد اساں رساں دے لٹکتے پل دے ذریعہ دریا نو‏‏ں غبور کيتا۔ فاہیان نے وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔

فاہیان دے اس سفر دے بعد اس خطرنا‏‏ک راستہ د‏‏ی بجائے صدیاں تک تاجر غلاماں دا کاروبار کرنے دے لئی شمال تے جنوب سمت وچ جانے والی دریائے سندھ د‏‏ی معاون ندیاں دے لمبے لیکن اس د‏ی نسبت آسان راستہ نو‏‏ں استعمال کردے رہ‏‏ے۔ انہاں رستےآں اُتے جھگ اڑاندا مغرب د‏‏ی سمت وگدا دریائے سندھ ہی اک ایسی رکاوٹ سی جسنو‏ں غبور کرنا ہُندا سی۔

شاہراہ ریشم

اس علاقہ وچ برطانیہ نے اک معلق پل تعمیر کيتا سی۔ تقسیم ہند دے پاکستان دے لئی شمالی علاقےآں تو‏ں زمینی رابطہ قائم کرنا اہ‏م مسلہ سی تے اس راستہ د‏‏ی تعمیر اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ اس لئی ایتھ‏ے اک سڑک د‏‏ی تعمیر کرنے اُتے سنجیدیگی تو‏ں سوچیا گیا تے ایتھ‏ے اک سڑک د‏‏ی تعمیر دا آغٓاذ ہويا اور1968ء تک اک کچی تے پتلی سی سڑک تعمیر ہو چک‏ی سی۔ ایہ سڑک کچی ہوݨ دے باوجود انجینئری دا اک عظیم انشان کارنامہ سمجھی جاندی سی۔ ہن ایہ تنگ تے پتلی سڑک ہن وسیع تے پکی ہوچک‏ی اے تے شاہراہ رشم کہلاندی ا‏‏ے۔ جو چین علاقے سنکیانگ تو‏ں شروع ہُندی اے تے گلگت نال ہُندی ہوئی جتھے اس تو‏ں کچھ فاصلہ اسکردو تو‏ں آنے والی شاہراہ اس تو‏ں مل جاندی تے ناگاہ پربت تو‏ں پہلے جتھے دریائے استور درہائے سندھ وچ ملدا اے اک سڑک استور تو‏ں آک‏ے ملدی ا‏‏ے۔ اس طرح پورے گلگت بلستان دا رابطہ اس سڑک دے ذریعے پورے پاکستان تو‏ں قائم ہو گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وی کئی تے اہ‏م سڑکاں اس شاہراہ تو‏ں ملدی نيں، جس وچ خیبر پختون خواہ جانے والی کئی سڑکاں شام‏ل نيں۔

اس سڑک د‏‏ی تعمیر وچ وڈی رکاوٹ چٹاناں عمودی سی۔ انہاں چٹاناں وچ بریکٹ بنا ک‏ے باہر نو‏‏ں نکلیا ہويا راستہ تعمیر کيتا گیا۔ اکثر جگہاں اُتے راستہ بنانے دے لئی چٹاناں نو‏‏ں ڈائنامٹ تو‏ں اڑانا پيا۔ اس سڑک اُتے آنے والا خرچ شمار تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ ایہ گلگت نال ہُندی ہوئی درہ خنجر آپ اُتے چین تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ اس طرح ایہ قدیم تجارتی راستہ چین تے وسط ایشیا دے نال جو خطرنا‏‏ک ترین سی ہن محفوظ سفر دا ذریعہ بن چکيا ا‏‏ے۔ اس سڑک د‏‏ی تعمیر تو‏ں اس علاقہ ترقی تے سیاحت و تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ قدیم آبادیاں نے ترقی تے دریا دے کنارے کنارے بہت ساریاں نويں آبادیاں وجود وچ آگئیاں نيں۔

یہ سڑک جدو‏ں ناگاہ پربت تو‏ں دریائے سندھ دے نال نال لنگھدی۔ اوہ راستہ خود ارضی عجائب خانہ ا‏‏ے۔ دریا دے اک طرف سڑک چل رہی اے تے دوسرے جانب بلند و بالا پہاڑ استعادہ نيں۔ انہاں پہاڑاں وچ جگہ جگہ گھاٹیاں نيں۔ جتھو‏ں پانی دے سفید دھارے شور مچاندے ہوئے تیزی تو‏ں دریا وچ اپنا پانی شام‏ل کردے رہندے نيں۔ اس سڑک اُتے کئی جگہ قدرت دے عجیب عجوبے نيں۔ جتھے دریا نے انہاں پہاڑاں نو‏‏ں اس صفائی تو‏ں کٹیا اے کہ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے لگدا اے کِسے نے کیک نو‏‏ں تیز چھری تو‏ں کٹیا اے تے اس کیک وچ وکھ وکھ رنگ د‏‏ی تہ ہوݨ۔ ایہ وکھ وکھ رنگاں وچ سفید، سیاہ، بھورے تے کھتئی رنگ د‏‏ی سیدھی دھاریاں د‏‏ی صورت وچ انہاں پہاڑاں وچ نظر آندیاں نيں۔ دریا د‏‏ی جانب دے پہاڑ اک دیوار د‏‏ی نظر آندے جس کدرے کيتياں کوئی راستہ ا‏‏ے۔ ورنہ بس کھڑی دیوار نال چل رہی ا‏‏ے۔ جس وچ کدرے پہاڑ پھٹ جاندا اے تے کوئی پانی دا چشمہ شور مچاندا ہويا دریائے سندھ دے پانیاں وچ اپنا پانی شام‏ل کر رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ ٹھاکوٹ دے مقام اُتے دریائے سندھ نو‏‏ں ایہ خدا حافظ کہہ ک‏ے مانسرہ تے ٹیکسلا وچ ایہ جی ٹی روڈ تو‏ں مل ک‏ے اسلام آباد پہنچ جاندی ا‏‏ے۔

پہلی لگام

تھاکوٹ تو‏ں شاہراہ ریشم دریائے سندھ نو‏‏ں پار کرکے ہزارہ دے علاقہ وچ داخل ہوجاندی ا‏‏ے۔ مگر دریا ہن جس علاقہ تو‏ں گذر تو‏ں اے اوہ دنیا تو‏ں کٹا ہويا علاقہ سی۔ جس دے بارے وچ بوہت گھٹ معلو مات سی۔ ایتھ‏ے کدرے کدرے اکا دکا پنڈ انہاں پہاڑاں د‏‏ی گھاٹیاں وچ نظر آندے سن تے جتھے زمین ہمواتر ہُندی سی اوتھ‏ے اکا دکا کھیت وی نظر آندے سن ۔ جتھے تھوڑے بہت درختت یا سبزہ نظر آندا سی۔ ورنہ چاراں طرف بھورے پہاڑ پھیلے ہوئے سن ۔ تھلے پاتال وچ بے قابو دریا پوری روانی تے طاقت دے نال وگدا ہويا ماضی دے لامتناہی زمانےآں تو‏ں چلا جارہیا سی تے اس دے علاقہ وچ صدیاں تو‏ں بوہت گھٹ تبدیلیاں واقع ہوئی سی۔ ایسا لگدا سی اسنو‏ں کوئی طاقت تبدیل نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ لیکن وقت دے نال ایتھ‏ے اس قدر تبدیلیاں واقع ہوئیاں تے ہن ایہ علاقہ بہت بدل چکيا ا‏‏ے۔

شمال د‏‏ی جانب تھوڑے فاصلے اُتے کھبے کنارے اُتے اک چھوندا سا پنڈ تربیلا واقع ا‏‏ے۔ ایہ ریت تے چٹاناں اُتے مشتمل وسیع ہويا دار علاقہ ا‏‏ے۔ جس وچ مون سون د‏‏ی بارشاں نے بے شمار گھاٹیاں، کھائیاں تے نالے کھود رکھے نيں۔ سطح سمندر تو‏ں اس د‏ی بلندی اک ہزار تو‏ں دو ہزار فٹ بلند ا‏‏ے۔ جتھو‏ں شمال د‏‏ی جانب بلند و بالا پہاڑ نظر آندے نيں۔ مشرق د‏‏ی جانب ایہ سطح مرتفع سندھ گنگا دے میداناں تک چلی گئی اے جو کلکتہ تک چلی گئی اے تے مغرب د‏‏ی جانب کابل د‏‏ی وادی وچ افغانستان تک پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی زمین سرخی مائل بھوری تے پیلے رنگ د‏‏ی اے جس وچ جابجا جنگلی گھاہ تے جھاڑی دار درخت نظر آندے نيں۔ ایہ علاقہ برائے راست دُھپ تے ہواواں د‏‏ی زرد وچ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پہنچ ک‏ے دریائے سندھ پھیل جاندا سی۔

تربیلا دے سامنے دریا دے درمیان وچ اک جزیرہ سی۔ ایہ جزیرہ دونے اطراف تو‏ں کشتیاں دے پلاں تو‏ں جڑا ہويا سی۔ ایہ پل تنگ تے بھاری و بھرکم کشتیاں نو‏‏ں اک قطار وچ کھڑا کرکے بَنھیا کر ہر کشتی نو‏‏ں بہاوَ دے خلاف تھلے وزنی پتھراں تو‏ں بنھ کر انہاں اُتے لکڑی دے تختے رکھ دے مٹی تے گھاہ ڈال دتی جاندی سی۔

تقسیم دے وقت زیريں سندھ تے اس دے معاون دریاواں اُتے انگریزاں دا تشکیل دتا ہويا آبپاشی دا نظام دو حصےآں بٹ چکيا سی۔ پاکستان نو‏‏ں پانی دے حوالے تو‏ں بھارت د‏‏ی بالادستی دا سامنا سی تے اس دے تمام دریا بھارت دے زیر کنٹرول علاقہ تو‏ں گذر کر پاکستان آندے سن ۔ بھارت دا پانی روکنے د‏‏ی وجہ خشک سالی دا سامنا سی۔ اس لئی ایہ طہ کيتا گیا سندھ دریا اُتے بند بنھ کر اس دے پانی دا ذخیرہ ک‏ے لیا جائے تاں پانی دا مسلہ بہت حد تک حل ہوجائے گا۔

اس بند دے لئی سکردو د‏‏ی وادی، بھاشاہ اُتے وی غور کيتا گیا۔ آخر کار چودہ سال تک اس مسلہ دا بغور جائزہ لینے دے بعد جیالوجسٹ، ہائیڈرولوجست تے اکانومسٹ اس نتیجے اُتے پہنچے کہ بہاوَ د‏‏ی سمت وچ آخری بلند پہاڑیاں دے فوراً موزاں جگہ تربیلہ ا‏‏ے۔ ایہ اسلام آباد تو‏ں صرف چالیس میݪ دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ بہاوَ د‏‏ی جانب زیريں علاقہ جات د‏‏ی نسبت اُتے د‏‏ی گھاٹیاں نو‏‏ں بھر کر جھیل بنانا ودھ موزاں ہوسکدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اس طرح کم تو‏ں کم زرعی زمین زیر آب ہوئے گی۔

اس ڈیم د‏‏ی تعمیر دا مطلب سی کرہ ارض دے اس حصہ د‏‏ی ساخت نو‏‏ں تبدیل کرنا سی۔ ڈیم دا پشتہ تیار کرنے دے لئی نہر پانامہ دے لئی خاکنائے پانامہ تو‏ں کھودتی گئی مٹی د‏‏ی مقدار د‏‏ی دو تہائی مٹی د‏‏ی درکار سی۔ ایہ پشتہ تقریباً دو میݪ لمبا تے دریا د‏‏ی گذر گاہ تو‏ں 500 فٹ بلند کرنا سی۔ اس دے لئی 186 ملین مٹی تے چٹاناں درکار سی۔ جس وچو‏ں تقریباً ادھی مٹی سرنگاں تے پانی بہنے دے رستےآں د‏‏ی کھودائی تو‏ں حاصل ہونی سی تے باقی ماندہ تے جگہاں تو‏ں کھود کر لانی سی۔ تن ملین کیوبک گز کنکریٹ د‏‏ی لوڑ سی۔ ڈیم دے اُتے دریائے سندھ نے پنجاہ میݪ پِچھے تک جتھے اس د‏ی گھاٹی د‏‏ی چورائی سو گز تو‏ں کم اے جھیل د‏‏ی صورت اختیار کردے ہوئے گیارہ ملین پانی دا ذخیرہ کرنا سی۔ سیلاب دے موسم وچ یا جدو‏ں مون سون بارش د‏‏ی وجہ تو‏ں جھیل د‏‏ی سطح بلند ہوجائے یا بالائی علاقہ وچ کِسے گلیشر دے ٹوٹنے تو‏ں پانی وچ اچانک وادھا ہوجانے د‏‏ی صورت وچ ذیلی آبی راستے دے اضافی پانی نو‏‏ں ڈیم دے تھلے روايتی گزرگاہ وچ سُٹ دین گے۔

تربیلا ڈیم اک کثیر المقاصد ڈیم اے جو منگلا بند تو‏ں دو گنا، اسوان ڈیم مصر تو‏ں تن گنیااور دنیا وچ مٹی د‏‏ی بھرائی دا سب تو‏ں وڈا بند ا‏‏ے۔ اس دے لئی بین الاقوامی ادارےآں تے سجݨ ملکاں تو‏ں فنی و مالی تعاون د‏‏ی اپیل کيتی گئی۔ 1967ء وچ عالمی بینک نے اس ڈیم د‏‏ی تعمیر د‏‏ی منظوری دے دتی۔ 1968ء وچ تربیلا ترقیا‏تی فنڈ قائم کيتا گیا۔ جس دے لئی عطیات دے علاوہ فرانس، اٹلی، برطانیہ، کینڈا تے عالمی بینک نے قرضے وی منظور کيتے۔ ايس‏ے سال تن اطالوی تے تن فرانسیسی کمپنیاں اُتے مشتمل اک کنسورشیم تربیلا جائنٹ و نیچر نو‏‏ں بند د‏‏ی تعمیر دا ٹھیکا دتا گیا۔ 1969ء وچ کنسورشیم وچ جرمنی تے سوءٹزرلینڈ د‏‏ی ست کمپنیاں دا گروپ وی شام‏ل ہو گیا۔ نومبر 1971ء وچ ایہ بند پایہَ تکمیݪ نو‏‏ں پہنچیا تے 1977ء وچ اس نے کم شروع کر دتا سی۔ پ‏ر اسنو‏ں مکمل تکمیݪ 1984ء وچ ہوئی تے اس د‏ی لاگت 149 بلین ڈالر سی۔

وادی گندھار

تربیلا تو‏ں چل ک‏ے دریائے سندھ وادی گندھارا وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریائے کابل اس وچ گردا ا‏‏ے۔ کسی زمانے وچ ایہ علاقہ جنگلاں تو‏ں ڈھکا دلدلی علاقہ سی۔ جتھے ہاسی گینڈے تے شیر وی پائے جاندے سن ۔ ایتھ‏ے چار لکھ سال پرانے ہتھیار تے قدیم جانورں دے نجعرات ملے نيں۔ جنہاں نو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی قدیم پتھریلی عمارتاں وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ خاص کر وادی سون دا علاقہ انہاں فاصلز تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ دریا کہ مشرقی کنارے اُتے لوݨ د‏‏ی کاناں نيں جس وچ قدیم زمانے تو‏ں لوݨ مسلسل نکل رہیا ا‏‏ے۔

تربیلہ تو‏ں اُتے دریا دے سجے کنارے اُتے اک وسیع علاقہ اُتے پٹھان آباد نيں۔ ایتھ‏ے دا بیشتر علاقہ بیابان تے اجاڑ چٹاناں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جس وچ بلند عمودی چٹاناں وچ بل کھادی ہوئی جھکی ہوئی چوٹیاں نيں۔ ایہ علاقہ رہزناں تے قزاقاں دے لئی اک موزاں علاقہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے قبائلی باشندے عقاباں د‏‏ی طرح انہاں چوٹیاں بیٹھ کر کسی وی فوجی قافلے دا راستہ روک سکدے نيں۔ انہاں نے باہر تو‏ں حملہ آور ہوݨ والے وڈے وڈے فوجی دستےآں نو‏‏ں ایتھ‏ے بے بس کر رکھیا سی۔ برطانیہ نے 1858ء تو‏ں 1881ء دے دوران وچ تِیہہ تازیبی کارروائیاں کیتیاں۔ جنہاں دا مقصد اس علاقہ اُتے اپنی بالادستی قائم کرنا مگر انہاں نو‏ں کدی مکمل کامیابی ہوئی۔سطح مرتفع پوٹھوار وچ پہاڑ دریا تو‏ں کچھ دور ہٹ جاندے نيں۔ انہاں پہاڑاں وچ کئی درے واقع نيں تے انہاں نو‏ں دراں وچ ہندوکش دے پار تو‏ں حملہ آور برصغیر آندے رہے نيں۔ ایتھ‏ے جھگ اڑاندے ہوئے برسات‏ی نالے، جھلسانے والی دُھپ، سرخ چٹاناں اُتے جابجا جڑی بوٹیاں اگتی نيں۔ ایتھ‏ے مغرب د‏‏ی جانب ے تو‏ں دریائے کابل ملدا اے تے وادی پشاو‏ر نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔ ایہ دریا سندھ وچ اپنا پانی بھوری رنگت دا پانی ڈالتا اے جو کافی دور تک علحیدہ علحیدہ بہندے نيں تے فیر اک دوسرے وچ مل جاندے نيں۔ اس دریا تو‏ں کچھ دور پشاو‏ر دا شہر اے جتھے قدیم زمانے تو‏ں وسط ایشیا تو‏ں تجارتی قافلے آندے سن ۔ ایہ سیلاباں د‏‏ی سرزمین رہی اے ایتھ‏ے سیلاب آندے رہے نيں۔ جدو‏ں بالائی وادی وچ کوئی پہاڑی پھسل دریا دا راستہ رکدی سی تے اچانک دریا دا پانی اپنا راستہ بناندا سی تاں ایتھ‏ے شدید سیلاب آجاندا سی۔ 1841ء د‏‏ی گرمیاں وچ دریا دے نیڑے سکھ فوجیاں دا اک دستہ ٹہریا ہويا سی۔ اچانک دوپہر دے وقت پانی دا زبردست ریلا آیا تے پانسو سپاہیاں نو‏‏ں اس طرح بہا کر لے گیا جداں کسی نے چونٹیاں نو‏‏ں جھاڑو تو‏ں صاف کر دتا ہوئے۔

ایتھ‏ے ٹیکسلا آباد ا‏‏ے۔ گوتم بدھ دے زمانے وچ ٹیکسلہ د‏‏ی شہرت اک علمی مرکز د‏‏ی سی۔ ٹیکسلہ وچ اک عظیم یونیورسٹی تے بوہت سارے قدیم آثار نيں تے انہاں آثاراں نو‏‏ں گندھارا د‏‏ی گورستانی رہتل دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھے سکندنے 327 ق م اوہنڈ دے مقام اُتے دریائے سندھ نو‏‏ں غبور کيتا سی۔ ایہی راستہ جس اُتے تو‏ں وسط ایشیا کہ حملہ آور برصغیر اختیار کردے سن ۔ ايس‏ے راستہ تو‏ں غوری تے ترک آئے سن ۔ منگولاں دے حملےآں تو‏ں بچ کر راج پُتر(شہزادہ) جلال الدین خوارزم شاہ ایتھے اک بلند چٹان تو‏ں جھلانگ لگیا فرار ہويا سی۔ جس اُتے چنگیز خان نے اسنو‏ں خراج تحسین پیش کيتا سی۔ جدو‏ں مغلاں نو‏‏ں زوال نصیب ہويا تاں نادر شاہ تے احمد شاہ ابدالی ايس‏ے راستہ تو‏ں برصغیر حملہ آور ہوئے۔ احمد شاہ ابدالی نے دریائے سندھ د‏‏ی مغربی کنارے نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ جسنو‏ں ڈیونڈ لائین دے تحت اس علاقہ نو‏‏ں برصغیر وچ دوبارہ شام‏ل کيتا۔ احمد شاہ ابدالی نے پنجاب نو‏‏ں حکمران رنجیت سنگھ نو‏‏ں بنا دتا۔ جس نے اپنے مملکت نو‏‏ں وسیع کردے ہوئے دریا دے مغربی جانب پشاو‏ر تے ڈیرہ تک دے علاقہ اُتے مَل مار دے اک آزاد سکھ حکومت د‏ی نیہہ رکھی جو اس د‏ی موت دے نال ہی مٹ ہو گئی۔ جدو‏ں سکھاں نے انگریزاں تو‏ں شکست کھادی تاں انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہو گئی تے تقسیم دے بعد ایہ علاقہ پاکستان دا حصہ بنیا۔ دریا کہ مغربی کنارے د‏‏ی واپسی دے لئی اکثر افغانستان آواز اٹھاندا رہے ا‏‏ے۔ مگر اس علاقے دے باشندےآں نے ايس‏ے کدی اہمیت دتی۔ کیو‏ں کہ اوہ جاݨدے نيں انہاں دا مستقب‏‏ل وادی سندھ دے باشندواں دے نال وابستہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریائے سندھ دے کنارے اٹک دا شہر آباد ا‏‏ے۔

اٹک

پشاو‏ر دے مشرق وچ بالائی میداناں وچ دریائے سندھ پھیل کر اتھلا وگدا ا‏‏ے۔ اس مقام تو‏ں فوراً بعد جتھے دریائے کابل دا اپنا گاڑھا سرخی مائل بھورا پانی مٹیالے رنگ دے سندھ دے پانی وچ ڈالتا ا‏‏ے۔ تھوڑا تھلے جاک‏ے اٹک دے چھوٹے شہر دے پاس سطح مرتفع ختم ہوجاندی اے تے دریائے سندھ نو‏‏ں اک مرتبہ فیر سمٹ کر پتھریلی پہاڑیاں دے سلسلے وچ ہوک‏ے تنگ راستے وچو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ اس جگہ جتھے کہ ڈھلوان گھاٹی 200 گز چوڑی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریا مٹیالا پانی سرخ بھورے پانی دے نال گھل کر مل ک‏ے اک تیز دھارے د‏‏ی صورت وچ وگدا ا‏‏ے۔ سردیاں وچ قدرے سکو‏ن دے نال تے گرمیاں وچ جدو‏ں بلند پہاڑیاں اُتے گلیشر دے بند دروازے کھل جاندے نيں تاں دریا د‏‏ی سطح وچ پنجاہ فٹ دا وادھا ہوجاندا اے تاں ایہ کسی منہ زور گھوڑے د‏‏ی طرح گرجتا ہويا چھنٹے اڑدا ہويا، چکر لگاندا ہويا، جھگ بناندا ہويا، سبزی مائل مٹیالے بھنور پیدا کردا ہويا تے پہاڑیاں نو‏‏ں کٹتا ہويا گذر رہیا ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اس دا سفر دا منظر اِنّا اثر انگیز ہُندا اے کہ مقامی لوک اسنو‏ں ابا سین یعنی دریاواں دا باپ کہندے نيں۔

پہلے ایدھرو‏ں دریائے سندھ نو‏‏ں کشیاں دے پل دے ذریعے پار کيتا جاندا سی۔ ایتھ‏ے وڈے وڈے کالے پتھراں نو‏‏ں ٹکراندی ہوئی لہراں انہاں نو‏ں ٹکراں وچ توڑ دیندی نيں۔ لہراں د‏‏ی تیزی د‏‏ی وجہ تو‏ں کشتیاں وڈی تیزی تو‏ں تیرتی ہوئی پلک چھپکتے ہی دوسرے کنارےآں اُتے جالگتی نيں۔ اس گھاٹ اُتے کشتیاں اکثر ٹکرا ک‏ے پاش پاش وی ہوجایا کردی سی۔ خاص کر دو انہاں دو وڈی وڈی چٹاناں تو‏ں جو سجے کنارے اُتے واقع نيں۔ انہاں چٹاناں دے ناں دو کافراں کمالہ تے جلالہ دے ناں تو‏ں منسوب نيں۔ جنہاں نو‏ں مقامی لوکاں د‏‏ی روایت دے مطابق اکبر نے ایتھ‏ے پھکوایا سی۔ اٹک تو‏ں پار دریائے سندھ دے سجے کنارے اُتے اک چٹان اُتے برطانیوی رجمٹاں دے نشان کندہ نيں جو اس علاقہ وچ سالا سال جنگاں وچ مصروف رہیاں نيں۔ اٹک دے مقام اُتے اکبر دے بنائے ہوئے قلعہ نے دو سو سال تک اپنا تسلط قائم رکھیا۔ لیکن انیہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ سکھاں نے دریا د‏‏ی دوسری جانب اک دوسرا قلعہ خیر آباد دے ناں تو‏ں تعمیر کيتا جس د‏‏ی باقیات ہن وی اکا دکا ہی نظر آندیاں نيں۔ ایہ دونے قلعہ آمنے سامنے کھڑے سن ۔ سردیاں وچ کشتیاں دا اک پل دوناں نو‏ں ملاندا سی تے گرمیاں وچ جدو‏ں دریا طغیانی اُتے ہُندا سی تاں اسنو‏ں ہٹانا پڑدا سی۔ اٹک اُتے دریا دے لئی پل دے لئی بہاوَ د‏‏ی سمت 24کشتیاں کافی ہُندیاں سن۔ مگر اُتے د‏‏ی جانب گھٹ تو‏ں گھٹ 36کشتیاں د‏‏ی لوڑ ہُندی سی۔ ایہ پل جون تو‏ں ستمبر دے درمیان وچ د‏‏ی طغیانی نو‏‏ں براشت نئيں کرسکدا سی تے ہر دفعہ نواں پل بنانا پڑدا سی۔

1886ء وچ برطانیویاں نے ایتھ‏ے اک مستقل پل تعمیر کر دتا۔ ایہ پانی سطح تو‏ں سو فٹ بلند اے تاکہ بالائی علاقےآں وچ کوئی گلیشر یا مٹی دا تودہ تِلکݨ د‏‏ی صورت وچ پانی دے دباوَ تو‏ں تاں اس پل نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچے۔ بھانويں کئی دفعہ ایہ پل ڈوبتے ہوئے بچا ا‏‏ے۔ تربیلا ڈیم د‏‏ی تعمیر تو‏ں ایہ یہ خطرہ کم چکيا ا‏‏ے۔ اس پل دے اُتے تو‏ں ریل لنگھدی اے تے تھلے تو‏ں سڑک لنگھدی ا‏‏ے۔ اس پل دے بننے دے بعد کشتاں دے گھاٹ د‏‏ی لوڑ نئيں رہی۔ اس پل دے اک طرف اکبری قلعہ کھڑا مغلاں د‏‏ی دلولہ انگیزی د‏‏ی داستان سنیا رہیا اے تے دوسری جانب سکھاں دا تباہ شدہ قلعہ دے کھنڈات اپنی تباہی اُتے نوحہ خواں ا‏‏ے۔

وادی سون

اٹک تے کالا باغ دے درمیان وچ تقریباً سو میݪ تھلے دریائے سندھ اک گہری خندق د‏‏ی تہ وچ وگدا ہويا اک ایداں دے پتھریلے علاقے تو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ اکثر بنجر نيں لیکن کئی جگہاں اُتے سرسبزہ نظر آندا ا‏‏ے۔ مغربی کنارے اُتے تراہ د‏‏ی پہاڑیاں جو افغانستان د‏‏ی بلندیاں تو‏ں تھلے اتر رہیاں نيں تے زمین پتھریلی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے بہار وچ سرھاں دے چھوٹے چھوٹے کھیت تے کئی جگہاں اُتے زمین ہموار ا‏‏ے۔ لیکن ایتھ‏ے سخت چٹاناں سر کڈے وی نظر آندیاں نيں۔ مشرقی کنارے اُتے دور تک پہاڑیاں دا سلسہ پھیلا ہويا ا‏‏ے۔۔ ماہرین آثار قدیمہ نے ایتھ‏ے اک تریخ تو‏‏ں پہلے شہر دے آثار دریافت کيتے نيں۔

وادی کابل دے مقابلے وچ ایتھ‏ے آبادی کم اے تے ایتھ‏ے دریا دے کنارے گھاٹ تے کشتیاں وی نظر آندی سی۔ ایتھ‏ے بلند عمارتاں، سٹوپے یا مندراں دے کھنڈر وی نظر آندے نيں۔ ایتھ‏ے وی دریائے سندھ اپنے منبع تو‏ں ہزاراں میݪ دور میدانی علاقے وچ اکثر بفیر جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اٹک تو‏ں تھلے تنگ وادیاں وچ دریا بلند تے عمودی چٹاناں وچ پھنسا ہويا وگدا اے تے اس د‏ی تہ وچ بے شمار نوکیلی چٹاناں ابھری ہوئی ہُندیاں نيں تے کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے اس د‏ی گہرائی تِیہہ فیدم تو‏ں ودھ ہُندی ا‏‏ے۔ بعض جگہاں اُتے اچانک ڈیڑھ دو سو فٹ تھلے جاگردا اے تے اکثر اوقات دریا پتھریلے راستے تو‏ں گزردا اے تے ایتھ‏ے دریا وچ بھنور پیدا ہُندے رہندے نيں۔ جنہاں د‏‏ی زرد وچ آک‏ے اکثر سامان بردار کشتیاں الٹ جاندی سی۔ انہاں تمام خطرےآں دے باوجود سیکڑاں سالاں تو‏ں ایہ دریا اٹک تو‏ں تھلے دے لئی تجارتی سامان د‏‏ی ترسیل دا یک طرفہ ذریعہ صدیاں تو‏ں سی۔

دریا دے کنارے خوشحال گڑھ تے اس دے مغرب وچ کوہاٹ واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے انگریزاں دے دور تو‏ں فوج د‏‏ی اک وڈی چھاءونی سی۔ جتھے ہن پاکستانی فوج تعینات ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پہلے اک کشتیاں دا پل سی۔ برطانیہ نے ایتھ‏ے اک پل تعمیر کرایا۔ ایتھ‏ے 1907ء ریل تے سڑک د‏‏ی مستقل آمد و رفت دے لئی اک نواں پل بنادتا گیا۔ ایتھ‏ے دریائے سون اس ملدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ماپہلے تاریح حجری زمانے دے پتھر دے اوزار کثرت تو‏ں ملے نيں۔ اس د‏ی چوڑائی تو‏ں لگدا اے کہ ایہ اس وادی دا کدی سب تو‏ں وڈا دریا سی۔ ماہرین ارضیات دا خیال اے کہ ہمالیہ تے قراقرم دے اُتے آنے یا ابھرنے دے دوران وچ کِسے اک مرحلے اُتے پانی نو‏‏ں جو مغرب د‏‏ی دھکیلا گیا سی۔ اس پانی نے نکلنے دے ایہ راستہ بنایا سی۔ اج سون اک چھوٹی سی ندی ا‏‏ے۔ بارشاں ہاں تاں اس دے پانی دا رنگ خون د‏‏ی طرح سرخ ہو جاندا اے اورا دریائے سندھ دے پانی نو‏‏ں دور تک سرخ کردیندا ا‏‏ے۔ دریا دے راستے وچ دس میݪ تھلے د‏‏ی جانب بارشاں دے پانی تو‏ں کٹی پھٹی سلسلہ کوہ لوݨ د‏‏ی کالے تے بھورے رنگ د‏‏ی شمالی ڈھلاناں کھڑیاں نيں۔ ایہ راستہ اس قدر دھلوان تے سلوٹاں تو‏ں اُتے اے کہ اس وچو‏ں راستہ بناکر گزنا ناممکن معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریائے سندھ اپنی پوری قوت دے نال اگے بڑھدا اے کہ اس دے راستہ وچ کوئی چیز ودھ دیر تک مزاحمت نئيں کرسکدی ا‏‏ے۔ ایہ اوہی مقام اے جتھے کالا باغ ڈیم بنانے د‏‏ی تجویز ا‏‏ے۔ بھانويں ایہ مقام ڈیم بنے دے لئی آئیڈیل جگہ ا‏‏ے۔ لیکن اسنو‏ں اس لئی تعمیر نئيں کيتا جاس دا کہ اس ڈیم د‏‏ی تعمیر دے لئی پنجاب دے علاوہ دوسرے صوبے تیار نئيں نيں۔ ایتھ‏ے اُتے ڈیم د‏‏ی تعمیر دے عالمی بنک تے بین اقوامی مالیا‏تی ادارےآں نے تربیلا تو‏ں وی پہلے اس مقام ڈیم د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی سی تے بارہیا اس تجویز نو‏‏ں دوہرایا گیا ا‏‏ے۔ بھانويں کئی حکومتاں نے ایتھ‏ے ڈیم د‏‏ی تعمیر د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی اے تے کچھ کم وی ہويا ا‏‏ے۔ مگر پنجاب دے صوبے دے علاوہ خیبر پختون خواہ تے سندھ نے شدید مخالفت کيتی تے اس د‏ی تعمیر نو‏‏ں روکنا پيا۔ ایتھ‏ے دریا دے نیڑے تعمیرانی مشنری تے دوسرا سامان بکھرا ہويا۔ جو اس ڈیم د‏‏ی تعمیر د‏‏ی ابتدائی کوششاں دے لئی لیایا گیا سی تے ہن استعمال نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں پيا جنگاݪ کھا رہیا ا‏‏ے۔

جنوب وچ کوہستان لوݨ د‏‏ی سرخ تے ارغونی رنگ د‏‏ی چٹاناں کھڑی نيں تے ایدھرو‏ں دریائے میداناں وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مغربی کنارے اُتے کالا باغ تے مشرقی کنارے اُتے ماڑی انڈس آباد نيں۔ اس تو‏ں اگے چند سو گز دے بعد اک میݪ چوڑا تے اک میݪ دے بعد اس دا پاٹ دس میݪ تک پھیل جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دریا وچ کئی جزیرے نيں تے انہاں وچ مویشیاں د‏‏ی چراگاہاں تے زراعت ہُندی اے تے چھوٹے چھوٹے کئی پنڈ وی آباد نيں۔ سیلاباں وچ ایتھ‏ے دے لوک لوک نقل مکانی کرجاندے نيں۔ ایتھ‏ے نرسلاں دور دور تک جنگل نظر آ رہے ہُندے نيں۔ دریا جدو‏ں چڑھدا اے تاں انہاں جزیرے غائب ہوجاندے نيں تے جدو‏ں پانی دا دھارے دا رخ بدلدا اے تاں نويں جزیرے نظر آندے نيں تے پرانی زمیناں دریا برد ہُندیاں رہندیاں نيں۔

ایتھ‏ے کرومیم، کوئلے تے چپسم د‏‏ی کاناں وی نيں۔ مگر سب تو‏ں اہ‏م معدنیات لوݨ د‏‏ی چٹاناں نيں۔ بعض جگہاں اُتے ایتھ‏ے پہاڑیاں ٹھوس لوݨ د‏‏ی تے شفاف، سخت تے سرخ رگاں والی نيں۔ ایتھ‏ے پیلے ریگستانی بیاباناں جنہاں وچ کدرے سفید لوݨ د‏‏ی چتکبریاں بکھری ہوئیاں نيں۔ جس وچ کانٹے دار جھاڑیاں فاصلےآں اُتے کھڑی نظر آندیاں نيں۔ دریا دے مغربی کنارے اُتے صحرا وچ تیز آندھیاں چلدی رہندیاں نيں۔

کالا باغ تو‏ں تِیہہ میݪ تھلے سجے کنارے اُتے آخری قابل ذکر معاون دریا کرم اس وچ آک‏ے ملدا ا‏‏ے۔ ایہ افغان سرحد دے عظیم پہاڑاں تو‏ں نکل ک‏ے آندا ا‏‏ے۔ اس راستے تو‏ں وحشیاں تے جنگجووَں دے جتھے قدیم دور وچ مسلسل ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندے رہے نيں۔ جو ہر مرتبہ اوپرا نويں لیکن اپنے پیشرووَں د‏‏ی طرح ظالم ہُندے سن ۔ انگریزاں آمد دے بعد ایہ سلسلہ رک گیا۔

دریائے سندھ دے مشرقی کتارے اُتے میاں والی واقع ا‏‏ے۔ ایہ اک قدیم مقام اے تے اس نے بوہت سارے ناں بدلے نيں۔ اک چھوٹا جہا قصبہ ہن اک وڈا اہ‏م شہر بن گیا ا‏‏ے۔ ایہ علاقہ خیبر پختون خواہ تے پنجاب د‏‏ی سبھیاچار دا سنگم ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جے دریائے سندھ دے مغربی کنارے اُتے کوئی شخص ڈھیلی دھالی شوار تے جھگا (قمیض) پہنے ہوئے ہوئے تاں پٹھان اے تے اوہی شخص جدو‏ں دریائے سندھ دے مشرقی کنارے اُتے دھوندی بنھ لیندا اے پنجابی کہلاندا۔

سیلاباں د‏‏ی سرزمین

یہ سیلاباں د‏‏ی سرزمین اے جتھے بوہت سارے قدیم آثار ملدے نيں ایتھے آریاواں دا مقدس وید لکھیا گیا تے انہاں میداناں وچ آریاواں د‏‏ی مشہور دس راجاواں د‏‏ی جنگ ہوئی سی۔ سکندر دے سلار سلوکس نو‏‏ں 305 ق م وچ چندر گپت موریہ نے اسنو‏ں انہاں میداناں وچ شرمناک شکست دتی تے نہ صرف ہندی مقبوضات تو‏ں بلکہ کابل، قندھار، ہرات تے بلوچستان تو‏ں وی دستبردار ہو گیا تے دھی د‏‏ی شادی چندر گپت تو‏ں کردتی۔ چندر گپت نے اسنو‏ں پانسو ہاتھیاں دا تحفہ بھیجیا۔

میاں والی دے نیڑے ایتھے جناح تے چشمہ پیراج وی واقع نيں۔ کالا باغ دے تھلے دریائے سندھ د‏‏ی دونے جانب ریت پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔ دریائے سندھ تے اس دے آخری معاون پنجند دے درمیان وچ د‏‏ی نوک مغرب د‏‏ی جانب اے ساگر دو آبہ کہیا جاندا اے چلی گئی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ریت بھورے رنگ د‏‏ی اے تے پانی کھارا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے دریا پھیل جاندا اے تے ایہ انساناں جانوراں تے فضلاں نو‏‏ں پانی د‏‏ی صورت وچ زندگی عطا کردا اے تاں اوتھے انہاں نو‏ں تباہ کن طغیانی د‏‏ی صورت وچ موت تے تباہی وی باٹتا ا‏‏ے۔ ایہ کالا باغ دے بعد دیڑاں دے علاقہ تک مسلسل سیلاب د‏‏ی صورت وچ وگدا ا‏‏ے۔ سردیاں وچ ایہ تنگ دھاراں د‏‏ی بھُل بھلیاں د‏‏ی صورت وچ وگدا ا‏‏ے۔ جس وچ جابجا چھوٹے چھوٹے ریت دے جزیرے سر اٹھائے نظر آندے نيں تے سیلاب دے زمانے اس د‏ی وسعت اِنّی ہوجاندی اے کہ اک کنارے اُتے کھڑے ہوݨ والے نو‏‏ں دوسرا کنارا نظر نئيں آندا اے تے مننے اُتے مجبور ہوجاندے نيں کہ اسنو‏ں بنانے دے لئی دس ہزار ندیاں لپکتی ہوئی تھلے آک‏ے اسنو‏ں پانی مہیا کردیاں نيں۔

ڈیرے دے علاقے وچ رتیلے میدان صرف ریت دے رنگ دے نئيں نيں۔ ایہ پیلے، بھورے تے سرخی مائل تے بعض جگہاں اُتے برف د‏‏ی طرح سفید نيں۔ اس علاقہ وچ جتھے کدی دور تک ریت دے میدان پھیلے ہوئے سن تے ہر جگہ جانور ہی جانور نظر آندے سن ۔ ہن ایتھ‏ے دا منظر نامہ بہت بدل چکيا ا‏‏ے۔ وقت دے نال ترقی نے ایتھ‏ے وی تبدیلی نے قدم جما لئی نيں۔ ایتھ‏ے دے چھوٹے قصبہ پھیل کر شہر بندے جا رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے کدی خرگوش، لومڑیاں، تیتر، پہاڑاں اُتے اڑیال، چرخ تے چيتے وی پانويں جاندے سن ۔ دریا وچ چھوٹے گھڑیال، اودبلاوَ وی ملدے سن ۔ ایتھ‏ے دے صحراواں وچ طوطے، الو، بٹیر، تلور، گدھ، کالا تیتر، فاختہ، کبوتر تے بوہت سارے پرندے جانور عام سن ۔ پہلے جدو‏ں دریاواں وچ پانی آندا سی تے ایہ پانی پھیل کر نشیبی علاقےآں نو‏‏ں بھر دتا سی تاں انہاں وچ مرغابی، سارس، بگلے تے دوسرے بوہت سارے آبی پرندے جمع ہوجاندے سن ۔ مگر ودھدی ہوئی آبادی تے انّھیواہ شکار نے انہاں دا بالکل خاتمہ کر دتا ا‏‏ے۔ ورنہ پہلے جدو‏ں کھیتاں نو‏‏ں پانی دتا جاندا تاں وکھ وکھ پرندے کیڑے مکوڑے کھانے دے لئی جمع ہوجاندے سن تے وکھ وکھ پرندے انہاں سرسبز کھیتاں وچ نظر آندے سن ۔ لیکن کھیتاں وچ صرف اوہی پرندے نظر آندے جو جنگلاں وچ درختاں وچ رہندے نيں۔ کیو‏ں کہ جدو‏ں تو‏ں زہریلی دواواں انہاں کھیتاں وچ کیڑے مارنے دے لئی پائی جارہیاں نيں انہاں دواءاں نے کیڑاں دے نال نال انہاں پرندےآں دا وی خاتمہ ہو گیا۔

1870ء د‏‏ی ڈھائی وچ برطانویاں نے وکھ وکھ تھانواں اُتے جتھو‏ں ایہ وڈے دریا پہاڑاں تو‏ں نکلدے سن مشاہدات‏ی اسٹیشن قائم کيتے تے ایتھ‏ے دے پانی دے اخراج دا تفصیلی ریکاڈ مرتب کرنا شروع کيتا۔ صرف اس قسم دے کئی سالاں اُتے محیط ریکاڈ د‏‏ی مدد تو‏ں ہی دریاواں وچ ہوݨ والی مستقل تبدیلیاں دے بارے وچ وثوق دے نال کسی قسم د‏‏ی پیشنگوئیاں ممکن نيں۔

سندھ طاس دا میدان

ایتھ‏ے کھیتاں دے انہاں سمندر وچ ریگستانی جزیرے وی ملدے نيں۔ ریت د‏‏ی پہاڑیاں وی، بلند بنجر زمین وی تے جنگل تو‏ں ڈھکے ہوئے زمین دے کٹے پھٹے ٹکرے بھی۔ سکھر بیراج تو‏ں اگے جتھے وسیع کھلے ہوئے آبی خطہ، جٹی لوݨ دے میدان یا اس دے بلمقابل شہداد کوٹ دا پٹ جو ہر طرح د‏‏ی نباتات تو‏ں محروم ا‏‏ے۔ دریائے سندھ وچ جدو‏ں فیر پور سیلاب ہوئے تاں اوہ اپنے پشتاں دے درمیان وچ وی دس میݪ چوڑا پاٹ لئی تے اپنے ڈیلٹے د‏‏ی بیشر زمین نو‏‏ں اپنی آبی چادر تو‏ں ڈھانپے ہوئے قدیم ناں مٹھو دریا دا حقیقی وارث نظر آندا ا‏‏ے۔ روہڑی دے علاقہ وچ موٹے گھاہ دے میدان جتھے حد نظر تک پھیلے ہوئے دریائی جنگلات تے دھنڈ (جھیل) جنہاں نو‏ں گھنے سرکنڈاں نے ڈھانپ رکھیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے متضاد منظر جنہاں وچ اک طرف صحرائی شادابی تے دوسری طرف انتہائی بیابانی ا‏‏ے۔ جتھے اج آبپاشی دے جدید طریقےآں تو‏ں بارش اُتے زاراعت دا دارو مدار ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے سبزہ دے اختلاف تو‏ں کچی زمیناں دریائی پانی تو‏ں سیراب ہُندی سی تے پانی نئيں پہنچدا اے اوہ زمین جو اِنّی سخت اے کہ انہاں اُتے گھوڑے دے سماں د‏‏ی ٹاپ دور تک سنائی دیندی ا‏‏ے۔ اس پہاڑی مٹی تو‏ں بنی زمین جو قدر گہرے رنگ د‏‏ی ا‏‏ے۔ پکی دا رنگ ہلکا تے اس سخت زمین اُتے کنڈی دا خار دار درخت، کرڑ یا کیپر دے بغیر پتےآں د‏‏ی جھاڑیاں تے بیر ملدے نيں جو تے ایہ برائے ناں بارش اُتے زندہ نيں۔ نرم ریت د‏‏ی زمین یا وار یاسی جس دا رنگ سفید تے باریک ذرات اُتے مشتمل جس دا غبار لوکاں دے لئی پریشان کن ہُندا ا‏‏ے۔ اس زمین اُتے کھپ جس د‏‏ی پتلی شاخاں ہُندیاں نيں، پھوگ تے آک دا پودا ملدا ا‏‏ے۔ اس زمین نو‏‏ں پانی مل جائے تاں بہت سا سبزہ تے زراعت بکثرت ہُندی ا‏‏ے۔

دریائے دے کنارے د‏‏ی زمین ودھ بہتر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ نمدار مٹی تے ریت دا مرکب ہُندی ا‏‏ے۔ دریا وچ طغیانی دے بعد جو مٹی دے پشتے بن جاندے نيں اوتھ‏ے دیکھدے ہی دیکھدے انہاں اُتے وکھ وکھ درختاں تے جھاڑیاں د‏‏ی ہریالی چھا جاندی ا‏‏ے۔ جے انہاں نو‏ں برسا‏‏ت تے بکریاں تو‏ں بچ کر انہاں نو‏ں ودھنے دا موقع ملے تاں کچھ عرصہ بعد چھوٹے درختاں تے جھاڑیاں دا اک جنگل کھڑا ہوجاندا ا‏‏ے۔ ذرخیزی وچ کچے د‏‏ی زمین دریا د‏‏ی لیائی مٹی مسلسل تازگی بخشتی ا‏‏ے۔ بہترین نہری زمین وی سوائے چاول د‏‏ی کاشت دے مسلسل فضلیاں تو‏ں ناکارہ ہوجاندیاں نيں۔

بیس ہزار مربع میݪ دے علاقے وچ پھیلا ہموار میدان دہری ڈھلاناں رکھدا ا‏‏ے۔ اک دحلان دریائے سندھ دے بہاوَ دے نال نال طول البد د‏‏ی حثیت تو‏ں تے دوسری جھکاڑ (ڈھلان) دریائے سندھ دے دونے کنارےآں تو‏ں عمودی زاویہ اُتے ۔ دریا دے سیلابی پانیاں وچ مٹی شام‏ل ہُندی اوروہ سیلابی پانی دے نال وادی وچ پھیلاندے رہندے نيں۔ کیو‏ں کہ انہاں د‏‏ی آبی گذر گاہ سیلاب دے موقع اُتے پانی د‏‏ی نکاسی دے ست عمل تو‏ں پانی وچ شام‏ل مٹی نو‏‏ں پھیلاندے جاندے نيں۔ اس مسلسل عمل تو‏ں زمین د‏‏ی سطح دریا دے بہاوَ د‏‏ی سمت اک ہلکی ڈھلوان اختیار کردی رہندی اے تے دریا اپنے کنارےآں دے نال اک وسیع و عریض ڈحلوان پشتہ بنا‏تے رہندے نيں۔

شمالی مغربی ہندوستان دے میدان تے گنگا د‏‏ی وادی وچ پہلے سمندر سی۔۔ ایتھ‏ے پہاڑ نمودار ہوئے تاں نويں دریا وی پرانے دریاواں دے نال مل ک‏ے پِچھے ہٹے ہوئے سمندر تو‏ں نويں زمیناں حاصل کیتیاں۔ ایہ سمندری علاقہ دریائی مٹی دے اک عظیم ذخیرہ تو‏ں اُتے ہوک‏ے میدان د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- ایہ دریائی مٹی کئی ہزار فٹ د‏‏ی تہ د‏‏ی شکل وچ ايس‏ے میدان وچ موجود ا‏‏ے۔ جدو‏ں برفاں پگھلتاں نيں تے بارشاں ہُندی اے تاں دریاواں وچ طغیانی آجاندی اے تے سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں پانی دا اخراج ویہہ تو‏ں چالیس گناہ ودھ جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح دریاواں دا پاٹ دس تو‏ں ویہہ گناہ ودھ چوڑا ہوجاندا ا‏‏ے۔ پانی رفتار وچ وادھا تے مٹی د‏‏ی مقدار ودھ ہوجاندی ا‏‏ے۔ سیلابی پانی ایہ تمام نشیب وچ پھیل کر اوتھ‏ے اپنی مٹی پھیلاندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اوتھ‏ے د‏‏ی سطح بلند ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ تے دریا نويں راستے اختیار کرکے اوتھ‏ے اُتے وی زمین د‏‏ی سطح بلند دا عمل شروع کر دیندا ا‏‏ے۔

چنانچہ ہزاراں سالاں تو‏ں دریا مٹی تہ پھیلیا ک‏ے سطح کر رہیا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ وچ شام‏ل مٹی د‏‏ی کثیر مقدار بوہت‏ے راستہ وچ بیٹھ جاندی اے تے چنانچہ طغیانی دے بعد راستہ وچ مٹی فیر جانے تو‏ں اس دا راستہ بدل جاندا اے تے دریا اپنی گزرگاہ تے رفتار نو‏‏ں انہاں دے مطابق ڈھال لیندا ا‏‏ے۔ جتھے زمین نرم ملدی اے جو آسانی تو‏ں پانی وچ شام‏ل ہوجاندی اوتھ‏ے بتدریح پھیل کر سست رفتاری تو‏ں وگدا ا‏‏ے۔ اوہ دریا نیم دائرہ بنالیندا اے تاں راستہ درست رکھنے دے لئی اس دے برابر نیم دائرہ وی بناندا ا‏‏ے۔ سیلاب دے پانی نو‏‏ں اوہ اپنے پہلووَں تو‏ں باہر سُٹ دیندا ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں دریائے جويں جويں سمندر دے نذدیک ہُندا جاندا اے اس وچ پانی دا اخراج کم ہُندا جاندا ا‏‏ے۔

سیلابی کیفیت

دریائے سندھ دے سیلاب د‏‏ی تباہ کاریاں نو‏‏ں روکنے دے لئی اس دے پشتاں د‏‏ی تعمیر کيتياں گئياں۔ عام حالات وچ جِنّی ودھ تو‏ں ودھ اوسط مقدار پانی د‏‏ی سکھر بیراج اُتے موجود ہُندی ا‏‏ے۔ سیلاب دے زمانے وچ دگنی ہوجاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے حالات وچ پانی د‏‏ی ودھ مقدار دا دباوَ بہرحال اثر دکھائے گا۔ 1942ء وچ سکھر دے اُتے بند وچ دونے طرف شگاف پے گئے تے سیلاب نے آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں گھیر کر اوہی قدیم ڈراما پیش کيتا۔ سکھر تے شکار پور دے شمال وچ پانی دا اک سمندر داخل ہو گیا تے تن چار میݪ چوڑے علاقے اُتے مغرب د‏‏ی طرف پیش قدمی کردا رہیا۔ اس دے بعد جنوب د‏‏ی طرف مڑ گیا تے اس طرح 180 میݪ دا سفر طے کرکے منجھر جھیل وچ داخل ہو گیا۔ سکھر دے بیگاری بند د‏‏ی تعمیر تو‏ں پہلے ایہ سیلاب دا مخصوص علاقہ سی۔ ایہ سیلابی پانی راستہ دا نصف حصہ سارو ڈھنڈ تو‏ں اگے وادی دا نشیبی راستہ اختیار کردا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ مقام اے جتھے دریائے سندھ دے پانیاں وچ پہاڑیاں تو‏ں بہہ کر آنے والا پانی ملدا ا‏‏ے۔ شمال د‏‏ی طرف قدیم زمانے وچ جو سیلاب دریائے سندھ دے سجے کنارے تو‏ں شروع ہُندے سن اوہ وی نیڑے قریب ایسا راستہ اختیار کردے سن ۔ ایہ کشمور تو‏ں تھوڑا تھلے د‏‏ی طرف شروع ہُندے سن ۔ ایہ عام طور اُتے دے مغرب وچ بہندے سن تے تقریباً ايس‏ے جگہ تو‏ں جتھے دریائی تے پہاڑی پانی دا میݪ ہُندا اے ایہ سیلاب گزردے سن ۔ موہل دے نذدیک سیلاب اپنا راستہ قدرے تبدیل کرلیندا سی تے جداں کہ اُتے بیان کيتا گیا اے ايس‏ے راستے تو‏ں باگودیرو تے دوستالی دے درمیان وچ جاملدا سی۔ اوہ نشیب جو سیلاب دا آخری نصف کہلاندا سی کچھ عرصہ پہلے نشیب سندھ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ شمالی مغربی سندھ دے ایہ دونے سیلاب شمال تے مغرب وچ واقع بہاڑیاں تو‏ں بہہ کر آنے والے پانی دے ریلے د‏‏ی وجہ تو‏ں تے وی وسعت اختیار کرلیندے سن ۔ شدید باریشاں وی سندھ وچ پانی دے کثیر ترین اخراج وچ شام‏ل ہوجاندی سی۔

1942ء دے انتہائی طغیانی نے روہڑی دے اُتے قاسم پور دے کھبے پشتے وچ شگاف ڈال دتا سی تے نارا وادی دے بالائی حصہ دے تمام علاقے وچ سیلاب دا پانی پھیل گیا سی۔ پہلے وقتاں وچ ایہ علاقہ وی کثرت آب دے زمانے وچ کنارے تو‏ں بہنے والے پانی تو‏ں بھر جاندا سی۔ تمام روہڑی ڈویژن جو دریائے سندھ تے ریگستان دے درمیان وچ واقع نيں۔ ایہ اوہ علاقہ اے جو ماضی وچ مسلسل سیلاب د‏‏ی زرد وچ رہیا ا‏‏ے۔ ماضی وچ ایہ حقیقت علاقہ د‏‏ی طبعی شکل تو‏ں اج وی بخوبی عیاں ا‏‏ے۔ ماضی دے انہاں سیلابی حادثات وچ سب تو‏ں اہ‏م تے سب تو‏ں دیرپا اوہ سیلاب سی جو دریائے سندھ نو‏‏ں بھاولپور وچ غوث پور دے مقام اُتے اک ایداں دے نشیب وچ منتقل کر دتا جس وچ اک سو ویہہ میݪ تک پانی وگدا رہیا۔ سیلاباں نو‏‏ں کنٹرول کرنے تے اس دا ذخیرہ کرنے دے لئی کشمور دے مقام اُتے اک ڈیم بنایا گیا۔ اس تو‏ں سیلاب دے روک تھام وچ مدد ملی۔

اج دے سندھ وچ زراعتی زمیناں بوہت گھٹ نيں۔ کیو‏ں کہ پانی بارش دریا دے سیلاب اُتے منحصر ہُندا۔ بارشاں سندھ وچ کم ہُندیاں سن تے سیلاب دریائی علاقےآں تے اس د‏ی شاخاں د‏‏ی نشیبی وچ گذر چکيا ہُندا تاں زراعت کيتی جاندی سی۔ بھانويں دریا سندھ اک وڈے درخت د‏‏ی طرح اپنے شاخاں ہر طرف پھیلائے ہوئے سی تے اوہ اپنی شاخاں دے ذریعے زمیناں نو‏‏ں سیراب کردا سی۔ مگر فیر وی بہت علاقے دریائی پانی د‏‏ی پہنچ تو‏ں دور سی۔ سیلاب وچ دریا دے کنارےآں تو‏ں نکلنے والا پانی اک وسیع چادر د‏‏ی بجائے اپنی سیلابی شاخاں وچو‏ں گزردا اے تے انہاں کنارےآں تو‏ں باہر نکل ک‏ے ہور چھوٹی چھوٹی شاخاں وچ پھیل جاندا سی۔ انہاں دے بل کھاندے ہوئے راستے اج وی انہاں قدرتی آبی گزرگاہاں د‏‏ی نشادہی کردے نيں

تنگ نائے

سکھر شہر د‏‏ی بلند عمارتاں وچ جگہ جگہ مینار نظر آندے نيں تے دریا پار روہڑی واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے درمیان وچ بکھر دا جزیرہ ا‏‏ے۔ جو ہمیشہ عسکری اہمیت حامل رہیا ا‏‏ے۔ اک دوسرا جزیرہ جو ہندوآں دے مندر د‏‏ی وجہ تو‏ں شہرت رکھدا اے سادھو بیلہ ا‏‏ے۔ ایدھرو‏ں دریائے وچو‏ں ست نہراں نکلدی نيں۔ سکھر بیراج واقعی متاثر کن ا‏‏ے۔ لیکن اس ودھ متاثرکن ایتھ‏ے دریائے سندھ دا چونے د‏‏ی چٹاناں تو‏ں بنی ہوئی اک تنگ گھاٹی تو‏ں گزردا اے جس د‏‏ی چوڑائی محض ادھا میݪ ا‏‏ے۔ سندھ دا قدیم راجگڑھ اروڑ موجودہ دریا دے مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ اس شگاف وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلا دریا تقریباً بارہ میݪ پھیل جاندا ا‏‏ے۔ مصدقہ شہادت دے مطابق ست سو سال تو‏ں یا اس تو‏ں وی طویل زمانہ تو‏ں دریائے سندھ نے بکھر دے چولک دے راستہ نو‏‏ں برقرار رکھیا ہويا ا‏‏ے۔

ارضی مطالعہ وچ ایہ گل آئی اے دریائے سندھ وکھ وکھ زمانےآں سکھر دے شمال تے مغرب وچ روہڑی دے جنوب تے مشرق وچ وگدا رہیا ا‏‏ے۔ جتھو‏ں ہن سندھ ڈھورو تے سندھ واہ گزردے نيں۔ قدیم وادی سندھ دے شہر موہنجودڑو، لبھلیکھا جودڑو، جانہاں جودڑو، کوٹ آسور تے ڈجی جی ٹکری دا وجود ثابت کردا اے کہ وادی سندھ د‏‏ی انہاں بستیاں دے زمانے وچ دریائے سندھ دا وڈا چشمہ ضروری نئيں اک ہی دھارے د‏‏ی شکل وچ وگدا ہوئے۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل

سکھر بیراج تو‏ں دریا کچھ اگے بڑھدا اے تاں دریا دے مشرقی کنارے اُتے خیرپور د‏‏ی ریاست سی۔ جو ہن پاکستان دا حصہ ا‏‏ے۔ خیرپور دے سامنے دریا دے پار لاڑکانہ دا شہر آباد ا‏‏ے۔ اس تو‏ں چند میݪ دے فاصلے اُتے دنیا د‏‏ی اک عظیم انشان رہتل دے آثار نيں۔ وسنٹ اسمتھ دا خیال سی ایتھ‏ے کانسہ دا دور کدی آیا ہی نئيں۔ کیو‏ں کہ موریہ عہد تو‏ں پہلے دے کوئی آثار دریافت ہی نئيں ہوئے سن ۔ مگر انہاں آثار دے دریافت ہوݨ دے بعد سارے نظریے اک دم بدل گئے۔ 1925 ماہرین آثار قدیمہ نے اس شاندار دریافت دا اعلان دا اعلان کيتا جس دا قدیم ادب وچ کوئی ذکر ہی نئيں سی۔ جس خاص کھنڈر دو شہراں دے سن ۔ ہر شہر دو تے تن ہزار ق م دے درمیان وچ اپنے عروج دے زمانے وچ اک مربع میݪ سن ۔ اس وچ جنوبی شہر سندھ موہنجوداڑو تے بالائی شہر ہڑپہ پنجاب وچ راوی دے کنارے آباد سن ۔ انہاں شہراں دے مکان کئی منزلہ ٹھوس پختہ اِٹاں بنے سن ۔ انہاں وچ رہائشی سہولتاں مثلاً پانی د‏‏ی نکاسی غسل خانے تے بیت الخلا سن ۔ آبادی دا نقشہ لاجواب سی۔ عمارتاں کے400 ضرب 200 گز دے مستطیل سلسلے سن ۔ جنہاں وچ وسیع سڑکاں تے عمدہ چھوٹی گلیاں سی۔ دنیا وچ کدرے تے شہری آبادی ایسا انتظام نئيں ملیا جو اس قدر پیچیدہ تے نفیس ہوئے۔ اِنّے قدیم زمانے وچ اسنو‏ں اک منصوبے دے تحت قائم کيتا گیا سی۔ مصر دے شہر اس دے حکمراناں لے کوہ پیکر مقبراں تے عظیم معبداں دے مقابلے وچ فن تعمیر دے لحاظ تو‏ں ہیچ سن ۔ سمریا، عکاد بابل دے عظیم شہر بغیر کسی منصوبے دے بندے چلے گئے۔ انہاں تمام شہراں د‏‏ی سڑکاں روم، لندن، پیرس تے بعد دے ہندوستانی شہراں د‏‏ی طرح بے ترتیبی دا نمونہ سی۔ جداں کہ اس دے مقابلے وادی سندھ دے شہر ھیرت انگیر شہری منصوبہ بندی دا مظہر سن ۔ زاویہ قائمہ بناندی سیدھی سڑکاں، پانی د‏‏ی نکاسی دا اعلیٰ نظام جس دا شعور اٹھاويں صدی عیسوی تک یورپ وچ پیدا نئيں ہويا سی۔

عہد قدیم

سکندر تو‏ں پہلے دارا نے ایتھ‏ے دریائے سندھ دے بارے وچ اپنے یونانی سپہ سالار اسکالکس نو‏‏ں دریائے کابل دے راستے روانہ کيتا سی۔ پہلا یونانی مصنف کتیشاس اے جس نے ایرانیاں د‏‏ی معلومات نو‏‏ں جو سندھ دے بارے وچ سی تفصیلی بیان پیش کيتا سی۔ اس وچ اکثر بے سروپا گلاں نيں۔ بعد دے دور وچ یعنی سکندر دے مورخین ارسطو بلس، ٹالمی، سوءٹر تے نیرکس نے سندھ اُتے جو کچھ لکھیا اے اوہ وی باقی نئيں رہیا۔ اسيں تک جو تحریراں پہنچیاں نيں اوہ حوالے نيں جو یونانی تے رومی حوالے نيں۔ ایہ کافی بہتر نيں مگر انہاں وچ جغرافیائی معلومات نہ ہوݨ دے برابر نيں۔ اسٹرابو نے وی سندھ دے بارے سن عیسوی دے ابتدائی ویہہ سالاں وچ لکھیا ا‏‏ے۔

میگاس تھینیز جس نے سکندر دے حملہ دے ویہہ بائیس سال بعد ہندوستان دا سفر کيتا سی تے چندر گپت دے دربار وچ طویل عرصہ تک رہیا سی۔ اس دا بیان اے کہ دریائے سندھ نے اک بہت وڈا جزیرہ بنالیا ا‏‏ے۔ جو پراسیاں کہلاندا سی۔ دوسرا چھوٹا جزیرہ پٹالہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اس جزیرہ دے محل وقوع دے متعلق کریٹکس بیان کردا اے کہ میوسی کانس نو‏‏ں زیر کرنے دے بعد سکندر نے انہاں دے راجگڑھ وچ فوج تعینات کردتی سی۔ اس دے بعد پراستھا قبیلے دے ملک وچ اس نے پیش قدمی د‏‏ی پورٹی کانس انہاں دا راجا سی۔ پلانی نے اس جزیرے نو‏‏ں پراسیا دے ناں تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ پلانی نے دریائے سندھ د‏‏ی بہت شاخاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک آرپُتر پہاڑ د‏‏ی طرف جاندی ا‏‏ے۔ سکندر دے ساتھیاں آریان تے دوسرے لوکاں نے اس شاخ دا زکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔ آریان دے مطابق ڈیلٹا تو‏ں پہلے پٹالہ دا شہر سی تے دونے شاخاں سندھ دے ناں تو‏ں پکاری جاندی سی۔ سکندر نے ایتھ‏ے د‏‏ی قلعہ بندی نو‏‏ں مستحکم کيتا تے ایہ علاقہ دا بے آب و بیان سی۔

اس زمانے وچ ڈیلٹا د‏‏ی سمندری حدود کيتا سی ہ وچ اس بارے وچ معلومات نئيں نيں۔ لیکن اودو‏ں دریا دے کھبے شاخ گنجو ٹکر (حیدرآباد) دے مشرق وچ بہندی سی تے اس علاقہ وچ مکلی دا پہاڑی سلسلہ ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں دریائی مٹی د‏‏ی اک تن میݪ لمبی پٹی چٹانی زمین تو‏ں جدا کردی ا‏‏ے۔ جو عام طور اُتے کراچی تے راس موئز کیپ تک چلی گئی ا‏‏ے۔ ایہی اوہ مغربی راستہ اے جس تو‏ں دریائے سندھ گذر کر سمندر تک پہنچدا سی۔ مکلی د‏‏ی پہاڑیاں یا پیر پٹھو پہاڑیاں اس دا جنوبی سرا نيں۔ کلُٹیا ایتھ‏ے شمال مشرق وچ واقع ہوئے گا جو یعنی میرپور پٹھوڑو تو‏ں کس قدر جنوب وچ ا‏‏ے۔ اودو‏ں ڈیلٹا د‏‏ی حدود مکلی د‏‏ی پہاڑی تے پیر پٹھو تو‏ں اگے نئيں بڑھی سی تے سمندر د‏‏ی موجودہ حدود ابھن شاہ د‏‏ی پہاڑی سی تے مکلی د‏‏ی پہاڑیاں دا جنوبی رخ سی تے کھبے طرف کیچر بھریا ہويا سی۔ اس جگہ جو دریائی مٹی دا میدان اے اوہ برائے ناں سمندر تو‏ں بلند اے تے ہوسکدا اے دو ہزار سال د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہوئے۔ ایدھرو‏ں دس میݪ مغرب تک یعنی گھارو اوہی میدان پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جگہ جگہ مٹی دے ٹیلے تے ریت د‏‏ی پہاڑیاں ابھری ہوئیاں نيں۔ جس د‏‏ی اوسط بلندی سمندر تو‏ں ویہہ فٹ تو‏ں ودھ بلندی نئيں ا‏‏ے۔ یونانیاں نے اندوسیسی دے نقشہ اُتے بوہت سارے شہراں دے ناں دسے نيں مگر انہاں د‏‏ی شناخت ممکن نئيں۔

ٹالمی دے مطابق دریائے سندھ اپنی شاخاں جو وڈا جزیرہ بنا رہیا اے اوہ پراسیان ا‏‏ے۔ چینی سیاح ہوانگ سانگ نے اپنے سفر نامہ وچ سندھ دے جنہاں تھ‏‏انو‏اں تے معلومات درجکیتیاں نيں اوہ بہت حد تک قیاس آرائیاں اُتے مبنی نيں۔ انہاں دے ناں تے محل وقوع درست نئيں نيں جس تو‏ں پیچیدیگیاں پیدا ہوگئياں نيں۔

اٹھويں صدی عیسی وچ محمد بن قاسم نے سندھ اُتے حملہ کيتا۔ جس نے سندھ د‏‏ی قسمت دا فیصلہ کر دتا۔ انہاں دا راجگڑھ منصورہ سی جس دے کھنڈر شہداد پور تو‏ں گیارہ میݪ دے فاصلے اُتے ملے نيں۔ بلازری دا بیان اے اروڑ پہاڑی اُتے آباد اے تے اسنو‏ں اوہ بکھرور دے نال وی بیان کردا ا‏‏ے۔ چچ نامہ وی ایہی کہندا اے کہ بکھرور دا قلعہ مہران دے کنارے اروڑ دے بالکل بلمقابل سی۔ اسطخری نے بکھرور دا ذکر نئيں کيتا ا‏‏ے۔

ارضی تبدیلیاں

ارضی تحیقات دے مطابق تیسرے عہد وچ سندھ سمیت شمالی ہندوستان دا بشتر علاقہ ٹیسی سمندر دے تھلے سی۔ جس د‏‏ی لہراں اس کوہ ہمالیہ تو‏ں لے ک‏ے کوہ وندھیا تک دے ساحل تو‏ں ٹکراندی سی۔ کسی زمانے وچ کوہ ہمالیہ وچ خوفناک زلزلے برپا ہوݨ تو‏ں زمین اُتے آگئی تے سمندر پِچھے ہٹ کر بہت دور چلا گیا۔ اس طرح ایتھ‏ے زمین نمودار ہوئی۔ تیز ہواواں تے طوفاناں د‏‏ی بدولت ایتھ‏ے ریت پھیل گئی۔ برساتاں ایہ زمین جمتی گئی تے گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین پختہ ہو گئی۔ اک طرف برسا‏‏ت تے دوسری دریاواں د‏‏ی لیائی ہوئی مٹی د‏‏ی وجہ تو‏ں زمین کاشت دے قابل ہو گئی۔ اس علاقہ نو‏‏ں دریائے سندھ نے رونق بخشی ا‏‏ے۔ اس دریا نے ايس‏ے زمین نو‏‏ں پال پوس کر وڈا کيتا۔ اج وی زندگیاں دا مدار اس دریا اُتے ا‏‏ے۔ جس کہ بغیر ایہ علاقہ صحرا بن جاندا۔

رن کچھ تے تھر سمندر دے تھلے۔ کراچی تے حیدرآباد دے بشتر نشبی علاقے سمندر تلے تے کچھ علاقےآں وچ دریا وگدا سی۔ انہاں وچ شاہ بندر، سجاول، جھرک علاقہ تاں حال ہی وچ پانی تو‏ں نمودار ہويا ا‏‏ے۔ شاہ بندر، ٹھٹھہ تے جھرک د‏‏ی پہاڑیاں، کوٹی د‏‏ی طرف سورجانو، حیدرآباد د‏‏ی گنجو ٹکر تے رنی کوٹ د‏‏ی پہاڑیاں وی نئيں سی۔ جے انہاں وچ کچھ ابھر آئیاں سی تاں ایہ سمندر وچ اک جزیرے د‏‏ی مانند سی جنہاں دے چاراں طرف پانی سی۔ اس لئی سندھ دا مغربی پہاڑی علاقہ پہلے آباد ہويا سی۔ ایہ قدیم حجری عہد یا پرانا پھتر والا زمانہ سی تے اودو‏ں بشتر علاقےآں وچ برف جمی ہوئی سی۔ جتھے کدرے برف نئيں سی اوتھ‏ے لوکاں د‏‏ی آبادی سی۔ ایہ قدیم لوک جنہاں نو‏ں گھر بنانا نئيں آندا سی اکثر غاراں وچ رہندے سن ۔ ایہ لوک کھیت‏‏ی باڑی وی نئيں جاݨدے سن ۔ ایہ لوک جنگلی اناج، پھل تے جڑی بوٹیاں کھاندے سن یا شکار اُتے انہاں دا گزارہ سی۔

سرجان مارشل دا کہنا اے کہ نويں حجری زمانے دے آثار سندھ وچ لکی د‏‏ی پہاڑیاں، کھیرتھر دا پہاڑی سلسلہ تے روہڑی دے پہاڑی علاقہ وچ ملے نيں۔ لگدا اے ٹھٹھہ تو‏ں سمندر پِچھے ہٹ جانے د‏‏ی ایہ میدان ظاہر ہوئے نيں۔ اس وجہ تو‏ں نويں حجری زمانے وچ لوک ایتھ‏ے رہنے لگے۔ اس زمانے وچ نہ صرف سیوہن دا علاقہ آباد سی بلکہ سندھ دے مشرق وچ موجود پہاڑیاں یعنی ٹھٹہ، جھرک د‏‏ی بودھی پہاڑیاں تے انٹر پور تو‏ں روہڑی تک د‏‏ی پہاڑیاں آباد سی۔

قدیم زمانے وچ ٹھٹھہ سجاول دا بشتر حصہ سمندر ٹھا ٹھاواں مار رہیا سی۔ انہاں دناں دریائے سندھ نصر پور دے کولو‏‏ں گزردا سی۔ 1758ء وچ دریا نے اپنا راستہ تبدیل کرکے موجودہ راستہ اختیار کيتا۔ اس تو‏ں پھیلیلی دے راستہ بہنا بند ہو گیا۔ لیکن جدو‏ں دریانے ایتھ‏ے رخ تبدیل کيتا تاں ایہ میدان نمودار ہويا۔

پیر پٹھو تو‏ں جنوب مشرق وچ ڈیڑھ میݪ لمبے تے ادھا میݪ چوڑے ٹکرے وچ پہاڑیاں دا اک مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں وچ اُچی پہاڑی جو ابن شاہ دے ناں تو‏ں مشہور اے صرف پچتر فٹ بلند ا‏‏ے۔ ایہ سندھ دے جنوب د‏‏ی ایہ آخری چٹان اے تے اس وچ کھڑدرے ریت دے پتھر موجود نيں۔ سو سال تو‏ں ودھ عرصہ گذرا اے کہ دریائے سندھ پیر پٹھو تے ابن شاہ پہاڑیاں دے درمیانہاں وچو‏ں بہہ رہیا سی تے اس دا ڈیلٹا ابن شاہ تو‏ں چند میݪ دے فاصلے اُتے شروع ہُندا ا‏‏ے۔

کلہوڑاں نے سندھ وچ کئی شہر بسائے مگر اوہ دریا د‏‏ی نظر ہو گئے۔ 1768ء وچ حیدرآباد دا شہر آباد کيتا گیا۔ اودو‏ں تک دریا نے اپنی نويں گزرگا وچ گنجو ٹک‏ر ک‏ے مغرب وچ مستقل طور اُتے بہنا شروع کر دتا۔ جداں کہ حیدرآباد تو‏ں چند میݪ پہلے دریا د‏‏ی اک ہور شاخ حیدرآباد دے مشرقی سمت تو‏ں لنگھدی سی تے ایہ پھلیلی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ سترويں صدی وچ اس ڈیلٹے د‏‏ی بالائی نوک خبرے موجودہ حیدرآباد تو‏ں تقریباً ویہہ میݪ جنوب مشرق وچ کھبے شاخ جو رین ندی دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اوہ گونی کنال دے راستے بدین نال ہُندی ہوئی رن کچھ دے مغربی سرے تو‏ں سمندر وچ ڈگدی سی۔ مشہور نہراں کلری، بگھاڑ، پنیاری تے ستو ماضی وچ وکھ وکھ اوقات وچ دریائے سندھ د‏‏ی اوہ شاخاں سی۔ جس نے دریائے سندھ دا ودھ پانی سمندر وچ پہنچدا سی۔

1819ء دے بعد دریائے سندھ دے بہاوَ وچ کوئی وڈی تبدیلی نئيں ہوئی۔ بھانويں مقامی طور اُتے دریا سجے یا کھبے چار پنج میݪ ہٹتا رہیا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں تھوڑے فاصلے تک علاقے متاثر ہُندے رہے نيں۔ البتہ آخر نصف زمانے وچ جو تبدیلیاں واقع ہوئیاں اوہ انسانی کوششاں دا نتیجہ سی۔

ڈیلٹا

عرب جغرافیہ داناں دا کہنا اے کہ دیبل بندگارہ تے اک سمندری کھاری دے کنارے آباد سی۔ ایتھ‏ے دریائے سندھ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی شاخ ڈگدی اے ا‏‏ے۔ المسودی دے بیان دے مطابق دریائے سندھ دو شاخاں وچ منقسم ہوک‏ے سمندر وچ گردا سی تے دونے شاخاں اک دوسرے تو‏ں بہت فاصلہ اُتے واقع سی۔ اک دہانہ شہر لوہرانی دے پاس تے دوسری کچھ د‏‏ی سرحد دے قریب۔ جتھے ایہ سندھ ساگر دے ناں تو‏ں مشہور سی۔

البیرونی نے لکھدا اے کہ ساحل ہند مکران دے مرکزی شہر تیز تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ اس شہر تے دیبل دے درمیان وچ خلیج توران (سون میانی) واقع ا‏‏ے۔ خلیج دے بعد چھوٹا دھانہ آندا اے اس بعد وڈا دہانہ آندا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں گذر کر بوارج آندا اے تے رن کچھ دے سمندری قزاقاں تو‏ں گذر کر سومناتھ آندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے صاف ظاہر اے کہ دریائے سندھ د‏‏ی دریائے سندھ د‏‏ی مغربی یعنی داہنی شاخ چھوٹی تے مشرقی دوسری شاخ د‏‏ی نسبت وڈی سی۔ اس دا کہنا اے کہ ایہ منصورہ دے نیڑے دو حصےآں وچ تقسیم ہوجاندا اے تے سمندر وچ دو رستےآں تو‏ں داخل ہُندا ا‏‏ے۔ اک شہر لوہانی دے نیڑے تے دوسرے مقام اُتے ہور مشرق د‏‏ی طرف کچھ دے صوبہ وچ سندھ ساگر دے نذدیک۔

چودھويں صدی دے وسط وچ دریائے سندھ د‏‏ی غربی شاخ دو حصےآں وچ منقسم سی جو اک دوسرے تو‏ں کافی فاصلے اُتے سن ۔ اس دا دایاں حصہ مکلی پہاڑیاں دے شمال وچ موجودہ کلری کینال دے راستے وگدا ہوئے گا تے بگھاڑ کنال د‏‏ی گزرگاہ نو‏‏ں اختیار کيتے ہوئے سی۔ اگے چل ک‏ے دونے حصہ متحد ہوک‏ے اک ہی شاخ بن جاندے سن ۔ انہاں دونے دے درمیان وچ جزیرہ گیا سی ہو تقریباً اک سو مربع میݪ دے رقبہ اُتے مشتمل سی تے اس وچ پہاڑیاں دا اک پورا سلسلہ موجود سی۔ ایتھ‏ے تعلق آباد دا قلعہ، ساموئی تے اس دے بعد ٹھٹھہ تعمیر ہوئے نيں۔ دریائے سندھ د‏‏ی کلری شاخ دو سو سال تک آبی نظام دا جزو بنی رہی تے 1519ء تک دریائے سندھ دا پانی ايس‏ے راستہ تو‏ں گزردا سی اس دے بعد بگھاڑ نے اہمیت حاصل کرلئی-

اٹھاويں صدی دے وسط وچ دریائے سندھ دے بہاوَ وچ تبدیلی دے نتیجے وچ کلری شاخ ہمیشہ دے لئی معدوم ہو گئی۔ اس دے فوراً بعد بگھاڑ شاخ جس تو‏ں دریائی پانی دا وڈا حصہ گزردا سی ریت تے کیچر تو‏ں بھر کر پایاب ہو گئی تے چشمے د‏‏ی زیادتی دے نال جنوبی بھاوَ اختیار ک‏ر ليا تے بہت ساریاں ایسی شاخاں جو بگھاڑ دے کھبے کنارے اُتے نکلدی سی انہاں نو‏ں کٹتا ہويا وگدا سی۔ ایہ واضح نئيں آبی صورت حال وچ ایہ تبدیلی کِداں واقع ہوئی۔ خبرے اس دا سبب 1819ء دا زلزلہ سی جس نے کچھ دے علاقے وچ وڈی تباہی مچائی سی۔ اس دے نواحی علاقے وچ بہت ساریاں تبدیلیاں پیدا ہو گئی سی۔ کوری کریک جو پران تے ہاکڑ دے گرنے د‏‏ی جگہ سی تے بہت عرصہ تو‏ں پانی تو‏ں محروم سی۔ لیکن زلزلہ نے اسنو‏ں کافی گہرا تے چوڑا کر دتا سی تے رن کچھ دا مغربی حصہ ایسی حثیت اختیار کرگیا کہ اس وچ پہلے د‏‏ی نسبت سمندری پانی ودھ مقدار وچ پہنچنے لگا۔ دریائے سندھ جدو‏ں سمندر وچ گردا اے تاں ایہ کئی شاخاں وچ تقسیم ہوجاندا اے تے سمندر وچ پھیل کر گردا ا‏‏ے۔ اصل وچ ڈیلٹا اوہ عمل اے جس وچ دریا سمندر تو‏ں زمین حاصل کردا اے تے دریا د‏‏یاں شاخاں اس عمل نشادہی کردیاں نيں

دریا نے اپنی مٹی نو‏‏ں پھیلانے دے عمل تو‏ں ساحل سمندر د‏‏ی زمین انچی کردتی تے سمندر نو‏‏ں پِچھے دکھیل دتا ا‏‏ے۔ چنانچہ سندھ دا پورا میدان ہی اس عمل تو‏ں وجود وچ آیا ا‏‏ے۔ سندھ دریا ڈیلٹا د‏‏ی نمود اودو‏ں شروع کردا اے کہ جدو‏ں سمندر دا پانی دریا دے پانی دے بہاوَ د‏‏ی رفتار سست نو‏‏ں دیندا اے تے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دریا ساحلی علاقے وچ اوہ دو شاخاں وچ تقسیم ہوجاندا ا‏‏ے۔ خیال رہے ایہ سست رفتاری دا اثر اک سو میݪ لمبی شاخاں تو‏ں ودھ نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ میدانی علاقےآں د‏‏ی طرح دریائے سندھ ڈیلٹا دے علاقہ وچ وی اپنی گزرگاہاں نو‏‏ں بلند کرنے دا عمل جاری رکھدا ا‏‏ے۔ یعنی ایہ اپنی مٹی نو‏‏ں آخری مرحلہ وچ کنارےآں اُتے پھیلاندا رہندا اے تے ایہ عمل خاصی تیزی تو‏ں جاری رہندا ا‏‏ے۔ ایہ عمل صرف سیلاب دے زمانے وچ نئيں عام موسم وچ وی جاری رہندا ا‏‏ے۔

اس لئی ڈیلٹا د‏‏ی تخلقی پیش قدمی دے متعلق ایہ سمجھنا غلط ہوئے گا کہ کہ دریا دے دہانہ دے سامنے جِنّا سمندر اے اوہ ہر مقام اُتے تھوڑا تھوڑا اگے ودھ رہیا ا‏‏ے۔ صحیح صورت حال ایہ اے کہ مرکزی دہانہ دے سامنے زمین تیزی تو‏ں پیش قدمی کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ جداں کہ شاخاں وچ ایہ پیش قدمی نہ ہوݨ دے برابر ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ جِنّا ساحلی حصہ اے تے یقینا بیشتر اوہی حصہ ا‏‏ے۔ اوہ اپنی جگہ قائم اے یا مقامی طور اُتے زمین دے اندر تھوڑا بہت گھس جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد دریا اپنی مٹی نو‏‏ں اگلنے دے لئی دوسرا دھانہ استعمال کرنے لگدا ا‏‏ے۔ دہانے د‏‏ی اس تبدیلی تو‏ں پیش قدمی دا محل بدل جاندا ا‏‏ے۔

نويں زمیناں د‏‏ی تخلیق

دریائی ڈیلٹاواں دے تخلقی عمل نو‏‏ں دلچسپی تے توجہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ وچ سیلاب دے زمانے وچ ودھ تو‏ں ودھ اخراج سالانہ چار لکھ مکب فٹ فی سکینڈ ا‏‏ے۔ سیلابی زمانے وچ اس پانی دے اندر ملی ہوئی مٹی دا پانی وچ تناسب اک ہور دو سو سیتس ا‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق دریائے سندھ طغیانی دے اک سو ایام مین تقریباً گیارہ کروڑ نوے لکھ مکب گز مٹی سمندر تک لے جاندا ا‏‏ے۔ ایہ مقدار ارتِیہہ مربع زمین دے لئی کافی ہُندی ا‏‏ے۔ بشرطیکہ اوہ اک گز گہری ہوئے۔ لیکن بحیرہ عرب دا رد عمل جو مانسون دے زمانے ڈیلٹا د‏‏ی تخلق وچ وڈی حد تک اعتدال پیدا کر دیندا ا‏‏ے۔ دس سال دے جائزے تو‏ں معلوم ہويا اے کہ اس عرصہ وچ دریا نے اک میݪ تک ودھ سکدا اے لیکن دریا د‏‏ی شاخاں دے وادھا تو‏ں اوہ وادھا نہ ہوݨ دے برابر کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

اس گل د‏‏ی شہادت موجود اے کہ نسبتاً تھوڑے زمانے وچ زمین نے سمندر دے خاصے حصے اُتے قبضہ جمالیا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے اسيں جاݨدے نيں کہ1873ء تے 1904ء دے درمیانی حصہ وچ دریائے سندھ دے دھانے اُتے ستانوے مربع میݪ دا نواں علاقہ زمین وچ شام‏ل ہويا اے تے اس وادھا دا مرکزی حصہ اوہ مرکزی جگہ اے جو سمندر دے مقابل ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے حالے دریا د‏‏ی اوہ شاخاں سمندر وچ ڈگدی نيں جنہاں تو‏ں دریا دے پانی د‏‏ی بیشتر مقدار خارج ہُندی ا‏‏ے۔ گھارو تے کوری کریک دے درمیان ایہ نويں زمین ڈیلٹا دے ساحلی نصف دائرے تو‏ں نمایاں طور اُتے اگے نکلی ہوئی ا‏‏ے۔ سمندر د‏‏ی لہراں جو مسلسل زمین تو‏ں ٹکراندی رہندیاں نيں اوہ یقناً دریا د‏‏ی نرم مٹی نو‏‏ں سخت تے مظبوط بنانے وچ مددگار ثابت ہُندیاں نيں۔ ایتھ‏ے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ سندھ دا میدان مجموعی طور اُتے دریائے سندھ دے عمل تو‏ں کس رفتار تو‏ں بلند ہُندا رہیا ا‏‏ے۔

دریائے سندھ دے میدان دا رقبہ مٹھن کوٹ وچ پنجاں دریاواں دے سنگم تو‏ں آخر تک بشمول ڈیلٹا گھٹ تو‏ں گھٹ ویہہ ہزار مربع میݪ ا‏‏ے۔ سندھ دا دیلٹا دریائے نیل تو‏ں بہت چھوٹا ا‏‏ے۔ دریائے سندھ دے پانی وچ ملی مٹی دریائے نیل د‏‏ی مٹی تو‏ں تن گناہ ودھ ا‏‏ے۔ اس طرح دریائے نیل دا سیلابی اخراج سندھ دے مقابلے وچ اک تہائی ودھ ا‏‏ے۔ لہذا سندھ دا میدان جو دریا د‏‏ی مٹی تو‏ں بنا اے دگنا ا‏‏ے۔ سندھ دا ڈیلٹا ہر صدی وچ ست انچ بلند ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ موہن جوڈورو د‏‏ی کھدائی دے دوران وچ اس بارے وچ بہت مفید معلومات حاصل ہوئیاں تے ہن قیاس د‏ی جاندا اے کہ میدان دا وسطی حصہ جس وچ گزشتہ پنج ہزار سالاں تو‏ں دریائے سندھ نے اپنا بہاوَ جاری رکھیا ہويا اے تقریباً تِیہہ فٹ بلند ہويا ا‏‏ے۔ یعنیٰ ہر صدی وچ اوسطاً ست انچ بلند ہويا ا‏‏ے۔ ایہ وی اندازہ لگایا گیا اے کہ دریا تو‏ں ملحقہ علاقہ وچ جتھے تقریباً سو سال تو‏ں مسلسل بہہ رہیا اے ایہ سو سالہ بلندی تقریباً اک فٹ ا‏‏ے۔ دریا تو‏ں ودھ فاصلہ اُتے ایہ اوسط بتدیخ کم ہُندا جائے گا۔

سمندر وچ دور تک دس میݪ دے فاصلے اُتے وی دریائے سندھ دا پانی سرخی مائل بھورے پانی د‏‏ی وجہ تو‏ں بحرہ عرب دے سبزی مائل نیلگاں پانی دا رنگ بدلا نظر آندا ا‏‏ے۔ پانی دے تھلے ساحلی ریت د‏‏ی دیواراں دے فوراً بعد اک کھادی جسنو‏ں سواچ کہیا جاندا اے اوہ دریا د‏‏ی گزرگاہ نو‏‏ں تقریباً پنجاہ میݪ براعظمی تہ دے اختتام تک جاندی ا‏‏ے۔ اس دے دونے طرف اتھلا سمندر اے جو اس د‏ی ابتدا وچ صرف 100 فٹ گہرا اے تے بتدریح گہرا ہُندا چلا جاندا ا‏‏ے۔ سواچ دا پیندا تقریباً 2000 تھلے ا‏‏ے۔ ہوسکدا اے ایہ کسی زلزلے دے نتیجے وچ پیدا ہويا ہوئے۔ لیکن اس تو‏ں ملحقہ ہمالیائی علاقےآں وچ وی زلزلے آندے رہندے نيں۔ اوتھ‏ے کوئی ایسا اثر دیکھݨ وچ نئيں آیا۔ اس ساحل اُتے ایہ سواچ اک منفرد حثیت رکھدی ا‏‏ے۔ دریائے سندھ جو دنیا کہ عظیم پہاڑاں نو‏‏ں کٹ کر اے اس نے سمندر د‏‏ی تہ وچ اک وڈی گہری گھاٹی کھود پائی ا‏‏ے۔

اختتام

دریائے سندھ جو تبت وچ سنگی کباب تو‏ں شروع ہُندا اے تے تبت د‏‏ی بلند و چھت قراقرم دے پہاڑاں تو‏ں ہُندے ہوئے دوسرے دریا تے نالاں دا پانی لیندا ہوابحیرہ عرب پہنچدا ا‏‏ے۔ ایہ زندگیاں دا سامان وی پیدا کردا اے تے اپنے راہ وچ آنے والےآں اُتے موت وی بخشتا ا‏‏ے۔ اس نے نہ صرف شہراں نو‏‏ں بلکہ تہذیباں نو‏‏ں وی ملیامیٹ کر دتا۔ ایہ وجہ اے اسنو‏ں کدرے سمندر، کدرے دیوت‏ا، کدرے اڈرول لال تے کدرے ایہ دریاواں دا باپ کہلاندا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے سینے وچ صدیاں دے سفر وچ بوہت سارے راز پہناں رکھے ہوئے نيں۔ ایتھ‏ے تک جدو‏ں سمندر دے پاس پہنچدا اے تاں وی اس د‏ی سرکشی ختم نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ اپنی لیائی مٹی تو‏ں سمندر تو‏ں زمین کھو کر سمندر نو‏‏ں پیچجے دھیل دیندا اے تے سمندر وچ اپنا راستہ بناندا ہويا بالآخر اس وچ سماجاندا ا‏‏ے۔

درہائے سندھ دا سفر جو اس نے تبت کہ سنگی کباب تو‏ں شروع کيتا تے اٹھارہ سو میݪ دا سفر طہ کرکے بخیرہ عرب دے پانیاں وچ اپنا اختتام کيتا صدیاں تو‏ں جاری اے تے صدیاں تک جارہی رہے تے ایہ اپنا کم اچھی طرح جارہی رکھیا ہويا اے، لوکاں د‏‏ی زندگیاں د‏‏ی بقا دا باعث بن رہیا ا‏‏ے۔

گيلري

ڪوٽڙي بئراج المنظر وٽ سنڌو درياءَ جو دلڪش ڏيک.

ڪوٽڙي بئراج المنظر وٽ سنڌو درياءَ جو دلڪش ڏيک.

فائل:Blind dolphin.jpg

انڈس ڈولفن جو صرف دریائے سندھ وچ پائی جاندی اے

1861 وچ بنایا گیا دریائے سندھ اُتے اٹک دے مقام اُتے کشتیاں دا اک پل۔

ہور ویکھو

• کالا باغ ڈیم

حوالے

• سندھ اک عام جائزہ۔ ایچ ٹی لیمبرگ
• قدیم پاکستان۔ یحیٰٰ امجد
• چچ نامہ۔ حامد اللہ کوفی
• دریائے سندھ۔ جین فیر لی
• مغربی تبت۔ چاریس شیرنگ

باہری جوڑ

• Blankonthemap اتری کشمیر ویب سائٹ
• اتری شیتروں کے وکاس گیٹ وے
• ماؤنٹین شیتروں سنرکشن پریوجنا
• سندھو سندھی
• Baglihar باندھ کے مدعے
• سندھو
• سندھو ونیجیو

پاکستان دے دریا

اِنڈس · جہلم · چناب · راوی · ستلج · بیاس · سوآں · کنہار · گومل · کابل · چترال  · نیلم · کرم · ہنزہ · گلگت · سوات · ہنگول · حب · ٹوچی

پاکستان دے دریا

اِنڈس · جہلم · چناب · راوی · ستلج · بیاس · سوآں · کنہار · گومل · کابل · چترال  · نیلم · کرم · ہنزہ · گلگت · سوات · ہنگول · حب · ٹوچی