خلافت
زمرہ جات | |
|
آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دی ذات نوں دنیائے اسلام وچ مرکزی حیثیت حاصل سی۔ آپ مسلماناں دے مذہبی پیشوا سن تے دنیاوی امور وچ وی انہاں دی رہنمائی فرماندے سن ۔ افواج دی سپہ سالاری، بیت المال دی نگرانی تے نظم و نسق دے جملہ فیصلے آنحضرت دی مرضی تے ہدایت دے بموجب ہُندے سن ۔
خلافت اک دینی تے سیاسی اصطلاح اے۔ جس دے معنی سیاست، حکومت تے دینی امور وچ پیغمبر اکرم (ص) دی جانشینی دے نيں۔
شیعہ تعلیمات وچ خلافت توں مراد تمام دنیوی تے اخروی امور وچ پیغمبر اکرم (ص) دی جانشینی اے۔ شیعاں دے ہاں رسول اکرم صلی اللہ علیہ تے آلہ تے سلم دے خلفاء آپ (ص) دے اہل بیت وچوں بارہ معصوم امام (ع) نيں تے پیغمبر اکرم تے انہاں وچ فرق صرف اِنّا اے کہ انہاں اُتے وحی نازل نئيں ہُندی اے۔ آنحضرت دی رحلت دے بعد (امام علی (ع) تے امام حسن مجتبی (ع)) دے دو مختصر دور حکومت دے علاوہ خلافت عملی طور اُتے غیر معصومین دے ہتھ رہی اے تے تقریبا تیرہ صدیاں تک مختلف خاندان تے لوک نے پورے جہان اسلام وچ خود نوں پیغمبر اکرم دا خلیفہ بنا کے پیش کيتا اے۔ [۱] لیکن اسلام دی تریخ وچ خلافت اس حکومتی ڈھانچے دا ناں اے جس نے پیغمبر (ص) دی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے دی باگ دوڑ اپنے ہتھوں وچ لے لی تے اس منصب دے حامل لوک، یعنی خلفاء خود نوں صرف حکومتی امور وچ پیغمبر اکرم دا جانشین قرار دیندے سن ۔
خلافت دا مفہوم
سودھوخلافت، اک عربی لفظ اے جس دا معنی جانشین بنانا، تے خلیفہ دا لفظ ( جس دی جمع خلفاء تے خلائف اے ) جانشین، وکیل تے قائممقام دے معنی وچ اے۔[۲] لفظ خلیفہ[۳]، خلفاء[۴] تے خلائف[۵] قرآن وچ وی ايسے لغوی معنی وچ استعمال ہويا اے۔
خلافت تے خلیفہ، انہاں دو لفظاں دا سب توں زیادہ استعمال انکا اصطلاحی معنی اے جو پیغمبر(ص) دی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے وچ سیاسی تغییر تے تحولات دے لئی استعمال ہويا پہلا لفظ حکومت تے مطلق حاکمیت وچ جانشینی دے معنی وچ اے تے دوسرا لفظ حکومت وچ پیغمبر اکرم دے جانشین دے معنی وچ اے
مذکورہ اصطلاحات دا بہت زیادہ استعمال ہونے دی وجہ توں ایہ دونے لفظاں مسلماناں دے سیاسی کلچر وچ کلیدی مفاہیم تے لفظاں وچ بدل گئے نيں ایتھے تک کہ بعد وچ مسلماناں دے کچھ گروہ نظام خلافت دی مشروعیت دے لئی اس خلیفہ دے لفظ نوں قرآن وچ استعمال ہونے توں مستند کيتا اے ۔[۶] ايسے معنی وچ ، امامت تے امام دے دو لفظ وی بار بار ابتدایی مسلمان مولفین دیاں کتاباں وچ استعمال ہویے نيں جو شیعہ امامت دے مفہوم توں کوساں دور اے۔
اسلام دی تریخ وچ خلافت اس حکومتی ڈھانچے دا ناں اے جس دے تحت پیغمبر دی رحلت دے بعد اسلامی معاشرے دا نظم تے نسق چلایا جاندا سی تے اس دے متصدی افراد یعنی خلفاء، اسلامی حکومت وچ پیغمبر اکرم دے جانشین شمار کیتے جاندے سن ۔
تاریخچہ
سودھوخلافت دا آغاز، سقیفہ بنی ساعدہ دے حادثے توں ہُندا اے۔ بعض صحابہ نے پیغمبر اکرم دی رحلت دے فورا بعد آپ دے لئی جانشین معین کيتا۔
خلافت راشدہ
سودھو- ویکھو: خلافت راشدہ
آنحضرت دی وفات دے بعد اس اسلامی مرکزیت نوں برقرار رکھنے دے لئی آپ دے جانشین مقرر کرنے دا جو طریقہ اختیار کیتا گیا اسنوں خلافت کہندے نيں۔ پہلے چار خلفاء ’’ حضرت ابوبکر رض، حضرت عمر رض، حضرت عثمان رض، حضرت علی رض‘‘ نوں عہد خلافت راشدہ دے ناں توں یاد کیتا جاندا اے کیونجے انہاں دے نائبین رسول نے قرآن و سنت دے مطابق حکومت کیتی تے مسلماناں دی مذہبی رہنمائی وی احسن طریقے توں کيتی۔ تے ہر طرح توں ایہ خلفاء اللہ تعالیٰ دے بعد اہل اسلام دے سامنے جوابدہ سن ۔ تے انہاں دا چناؤ موروثی نئيں سی بلکہ وصیت/اکابر اصحابہ رض دی مشاورت توں انہاں دا انتخاب کیتا جاندا رہیا۔
خلفائے راشدین
سودھو- ابوبکر بن ابی قحافہ
خلافت دا نظام ابو بکر بن ابی قحافہ نوں پیغمبر اکرم دے جانشین بنانے توں متحقق ہوگیا؛ لیکن بعض صحابہ، بنی ہاشم تے بالخصوص پیغمبر اکرم دے اہل بیت علیہم السلام دی طرف توں متعدد مخالفتاں دا سامنا ہويا لیکن آخرکار مختلف حرباں دے زریعے توں مخالفاں نوں خاموش کردتا [۷] تے اس دے بعد رسول اللہ دا خلیفہ کہیا گیا۔[۸] ابوبکر خلفای راشدین وچ پہلا خلیفہ اے کہ جس دے انتخاب دا طریقہ کار بعد وچ اہل سنت دے فقہ سیاسی وچ اہل حلّ تے عقد دے نظریے دے لئی مبنا بن گیا۔ [۹]
- عمر بن خطاب
ابوبکر نے اپنی وفات توں کچھ پہلے (سال ۱۳ق)، عمر بن خطاب نوں اپنا جانشین منصوب کيتا تے مسلماناں پران دی بیعت کرنے نوں لازمی قرار دتا۔[۱۰] کہیا جاندا اے کہ اس نے اپنے اس اقدام دی علت نوں فتنہ ایجاد ہونا قرار دتا۔۔[۱۱] عمر بن خطاب نوں ابوبکر کے خلافت دے عنوان دی پیروی کردے ہوئے، رسولاللّہ دے خلیفے دا خلیفہ ناں دتا لیکن انہاں نے اس لمبی عبارت دے بجایے اپنے آپ نوں امیر المومنین کہہ کے پکارنے نوں ترجیح دتی۔[۱۲] ایہ لقب بعد وچ عصر خلافت ختم ہونے تک خلفاء دے لئی تک مہمترین تے رایج ترین لقب سی۔ عمر خلیفہ دے حدود تے اختیارات نوں پیغمبر اکرم(ص) دے اختیارات دے نال برابر سمجھدے سن ۔[۱۳] انہاں دی بعض حکومتی پالیسیاں خلافت دے ساختار نوں اس دور دے رائج حکومتی ڈھانچے دے نیڑے لیانے وچ بہت موثر سن؛ انہاں وچوں بعض اہم اقدامات؛ عرب نوں ہور اقوام(اصطلاحاً عجم) اُتے برتری نوں ترویج دینا جو کہ پیغمبر اسلام دی قوم پرستی دے مخالف پالیسی دی معارض سی، بیت المال (جسنوں اللہ دا مال ناں دتا سی) دی تقسیم بندی وچ مسلماناں دے لئی برتری دا قایل ہونا؛ غنایم نوں مساوی تقسیم کرنے دے طریقے نوں ختم کرنا اہم مثالیاں نيں۔[۱۴]
- عثمان بن عفان
عمر، نے اپنے جانشین معین کرنے دی ذمہ داری نوں پیغمبر اکرم(ص) دے صحابہ وچوں چھ رکنی شورای دے سپرد کيتا۔عثمان بن عفان ۲۳ہ ق کوتیسرے خلیفہ دے طور اُتے مسند قدرت اُتے بیٹھ گئے۔ چھ رکنی شورای دا انہاں دی بیعت دے لئی سب توں اہم شرط اللہ دی کتاب تے پیغمبر دی سنّت، دے علاوہ پہلے دو خلیفاں دی پیروی(شیخین دی سیرت) سی؛ جسنوں حضرت علی بن ابی طالب نے مننے توں انکار کيتا [۱۵]۔ لیکن تاریخی منابع دے مطابق عثمان مذکورہ شرط پرپابند نئيں رہے جس دتی اہم مثالاں پیغمبر اکرم(ص) دی طرف توں طرد شدہ افراد نوں اہم تے کلیدی پوسٹاں اُتے رکھنا بنی امیہ نوں حکومتی امور اُتے مسلط کرنا تے کسی ضابطہ تے قانون دے بغیر بعض لوکاں تے اپنے اموی رشتہ داراں نوں بیت المال توں بذل کرنا نيں۔[۱۶]
- علی ابن ابیطالب (ع)
علی(ع) دی مسجد وچ لوکاں دے اجتماع وچ اللہ دی کتاب تے پیغمبر دی سنّت اُتے عمل کرنے دی شرط توں بیعت ہوئی۔[۱۷] آپ نے زبردستی بیعت لینے نوں مناسب نئيں سمجھیا تے ايسے وجہ توں بیعت اک اختیاری امر قرار پایی تے لوکاں نوں بیعت کرنے دی دعوت دینے نوں اپنے ذمہ داری سمجھدے سن لیکن اجباری بیعت نوں نئيں مندے سن [۱۸] آپ دین دی تعلیم نوں حاکم دی اصلی ذمہ داری سمجھدے سن ۔[۱۹] ايسے وجہ توں ایمان دے پرچم نوں لوکاں دے درمیان گاڈا تے انکو حلال تے حرام توں آگاہ کيتا۔[۲۰]
- حسن بن علی (ع)
۴۰ہ ق نوں امام علی دی شہادت دی وجہ توں خلافت دے بحرانی حالات ہور پیچیدہ ہوگئے۔ با وجود اس دے کہ لوک حسن بن علی دی خلافت نوں انہاں دے والد گرامی دے بعد چاہندے سن، لیکن امام علی نے اپنے بیٹے دے انتخاب وچ لوکاں نوں آزاد رکھیا۔ امام حسن(ع) اپنے اک خطبے وچ خلافت نوں ملوکیت توں جدا کردے ہوئے خلیفہ دے عمل نوں ظلم ستم توں دور رہندے ہوئے مذکورہ مبانی دے مطابق ہونے دی تاکید کردے نيں۔۔[۲۱] شام وچ معاویہ بن ابی سفیان دی حکمرانی خلافت دے نال نال سی تے امام علی(ع) دے دور خلافت تک کسی وی قسم دی مخالفت دا سامنا نئيں کرنا پيا سی لیکن امام علی نے خلافت دے ابتدائی دناں وچ ہی اسنوں عزل کيتا۔[۲۲] امام حسن نے معاویہ توں مقابلہ کرنے دا عزم کيتا، لیکن آخرکار معاویہ دے نال صلح کرنے دے علاوہ تے کوئی چارہ نئيں رہیا۔۔ ايسے وجہ توں چھ مہینے خلاف کرنے دے بعد حکومت توں دستبردار ہوگئے تے معاویہ دے نال صلح کيتا بلاذری دی روایت دے مطابق،[۲۳] صلحنامہ وچ امام حسن دی شرائط وچوں ایک شرط معاویہ کوجانشین معین کرنے توں اجتناب کرنا تے اپنے بعد خلیفہ دے چناؤ نوں مسلماناں دے حوالے کرنا سی۔ کہیا جاندا اے کہ امام نے معاویہ دی طرف توں انہاں دے بعد خلافت دے چناؤ وچ انہاں دی تجویز نوں رد کر دتا۔[۲۴]
امام حسن خلافت اسلامی دے پہلے دور دے آخری خلیفہ سن جسنوں بعد وچ راشدین دی کارسمیٹک شناخت مل گئی۔ اس گل نوں سنی مذہب دے مختلف صدیاں دے مولفین دیاں کتاباں وچ کثرت توں مشاہدہ کرسکدے نيں،[۲۵] چند اہم خصوصیات دے حامل ہونے جداں پیغمبر(ص) دے نامورصحابہ وچ شمار ہونا، پیغمبر اکرم توں نسبی یا سببی رشتہ داری ہونا، اسلام وچ پہل کرنا، پیغمبر اکرم تے انہاں دے اہداف توں یاری، تے آخر وچ سیرہ علمی (اس مورد وچ تیسرا خلیفہ نوں استثناء کرنا ہوئے گا) نے اوہ تے بعد والے خلیفاں دے درمیان تفاوت ایجاد کيتا بلکہ اسلامی معاشرے وچ صاحبان قدرت دی کارکردگی دی جانچ پڑتال دے لئی اک معیار وچ تبدیل ہوگیا۔ آراء اہل حل تے عقد، اہل استخلاف، اصل شورا،[۲۶] خلیفہ کاقریشی ہونا، خلافت دے اثبات، یا وفاداری تے موافقت دا اظہار دے لئی بیعت اک سبب بننا، [۲۷]، امت دی وحدت نوں محفوظ رکھنے دے لئی حاکم دی اطاعت ضروری ہونا، خروج توں ممانعت، [۲۸]، خلیفہ نوں خلافت توں خلع کرنے دا امکان یا عدم امکان،[۲۹]، باغیاں دے نالجہاد وغیرہ، سب خلفای راشدین دے انتصاب تے انہاں دی کارکردگی توں ماخوذ سن جو اک آیڈیل حکومت دے طور اُتے استناد کيتا جاندا تھا
خلافت بنو امیہ و بنو عباس
سودھو- ویکھو: خلافت امیہ
- ویکھو: خلافت عباسیہ
- ویکھو: سقوط بغداد
مگر خلافت راشدہ دی مدت فقط 30 سال رہی۔ حضرت علی رض دی شہادت دے بعد شام دے حاکم حضرت امیر معاویہ رض خلیفہ بن گئے۔ تے اس طرح ایہ خلافت ملوکیت دی طرف چلی گئی۔ تے خلیفہ نے اک بادشاہ دی حیثیت اختیار کر لئی۔ جو کِسے دے سامنے جوابدہ نئيں سی۔ اس دے علاوہ خلیفہ دا چناؤ موروثی بنیاداں اُتے ہونے لگیا۔ عالم اسلام اُتے تقربیا نوے سال تک بنو امیہ نے حکومت کیتی جنہاں دا دار الخلافہ دمشق رہیا۔۔ بنو امیہ دے دور وچ عمر بن عبدالعزیز رح اک ایداں دے خلیفہ سن جنہاں نے خلافت راشدہ دے طرز اُتے حکومت کیتی تے پنجويں خلیفہ راشد اکھوائے۔ اس دے بعد بنو عباس بر سر اقتدار آئے۔ انہاں دا دار الخلافہ بغداد سی۔ انھاں نے تقریباً 500 سال تک حکومت کيتی۔ خاندان بنو عباس دی حکومت دا خاتمہ ہلاکو خان دے ہتھوں ہويا۔
عباسی دور حکومت دے آخری دناں وچ خلافت دی حیثیت برائے ناں رہ گئی سی۔ ہر جگہ خود مختار سلطاناں یا امیراں دی حکومت سی۔ جو رسمی طور اُتے اپنے آپ نوں عباسی خلافت دے تابع کہندے سن ۔ البتہ خطبہ خلیفہ ہی دے ناں دا پڑھیا جاندا سی۔ مگر بغداد دی تباہی دے بعد ایہ صورت وی باقی نہ رہی۔ اس وقت مصر دے سلطان بیبرس نے اک عباسی شہزادے نوں جو قتل ہونے توں بچ گیا سی، المستنصر باللہ دے لقب توں قاہرہ وچ خلیفہ بنا دتا۔ مگر مصر دا آخری خلیفہ سولہويں صدی عیسوی وچ ترکی دے فرمانروا سلطان سلیم اول دے حق وچ خلافت توں دست بردار ہوئے گیا۔
امویاں دی خلافت
سودھومعاویہ بن ابی سفیان نے 41 ہ ق نوں اموی حکومت تشکیل دے کے اسلامی خلافت نوں مشروعیت دے بحران توں دوچار کردتا۔ معاویہ نوں نہ تاں مسلمان گزشتہ خلفاء دی طرح سمجھدے سن تے نہ ہی نیک شہرت دے مالک سن بلکہ اس نے خود اس گل کيتی تصریحکيتی سی کہ خلافت نوں رضایت توں نئيں بلکہ زبردستی حاصل کيتا اے۔ [۳۰] تے خود کہ پہلا بادشاہ دا ناں دے کے خلافت دے زوال دی خبر دے دی۔۔[۳۱] اس نے حکومت نوں اپنی خاندان دے لئی اک الہی برتری سمجھیا۔[۳۲] آخری مورد اک ایداں دے غالب نظریے وچ تبدیل ہوگیا کہ خلافت بنی امیہ وچ موروثی ہونے علاوہ اسلامی خلافت نوں اک مذہبی لبادہ وچ رکھ دے اسلامی سلطنت وچ تبدیل کردتا، تے بعد وچ پیغمبر اکرم توں اک منسوب حدیث « خلافت تیس سال دی اے تے اس دے بعد بادشاہت اے »،[۳۳] دے ذریعے تأکید بلکہ اک قسم دی تائید کيتی گئی۔ جب 60 ہجری نوں یزید خلافت اُتے پہنچیا تاں اسلامی اقدار نوں پامال کرنے دے علاوہ، اپنے خلاف ہونے والی تمام مخالفتاں نوں سنگدلی دے نال سرکوب کيتا۔ امام حسین (ع) توں نبرد آزمایی تے واقعہ حرہ انہاں وچوں نيں۔[۳۴] اس دے بعد ، خلافت دی مشروعیت دا معیار حق اُتے ثابت قدم ہونا نئيں بلکہ اوہ خود حق تے باطل دا معیار سی۔[۳۵] مخالفاں دے مختلف قیام اس گل کيتی عکاسی کردے نيں کہ اس قسم دی خلافت اگرچہ مسلط سی لیکن سب نوں شامل نئيں کردی سی تے پیغمبر اکرم دی خاندان دے علاوہ کہ جنہاں نے کربلا وچ قیام کر کے اپنا موقف بیان کيتا، مسلماناں دے ہور چند گروہ خاص کر (مکہ، مدینہ) تے عراق دے لوکاں نے وی انہاں نوں تحمل نئيں کيتا۔[۳۶]
خلافت دے دعویداراں وچوں اک عبداللہ بن زبیر سی جو یزید دی موت دے بعد 64 ہجری نوں اللہ دی کتاب، رسول دی سنّت تے سیرہ خلفای صالح» اُتے عمل کرنے نوں اساس بنا کے لوکاں نوں اپنی بیعت دی طرف بلايا۔[۳۷] انہاں دی اس دعوت دا اصل ہدف خلاف دی ابتدائی شکل دی طرف لُٹنا سی، معاویہ ابن یزید دی اموی پرتنش خلافت توں دستبرداری دے بعد، آہستہ آہستہ حجاز (ابن زبیر دی تحریک دا محل آغاز) توں ہور علاقےآں دی طرف پھیلنے لگا مروانیاں دی خلافت 64 ہجری توں شروع ہوئی تے دس خلیفاں دے ذریعے 132 ہجری تک باقی رہی۔ مروانیاں نے خلافت وچ اپنی بادشاہندی نظر نوں دوام بخشا تے خلیفہ دے معنوی مقام نوں پہلے توں زیادہ ودھانے دی کوشش کيتی تے اس دے لئی قدسی معنی ایجاد کيتا۔[۳۸] امویاں دی وسیع تبلیغات تے سیاسی تسلط دی وجہ توں خلافت تے خلیفہ دا مفہوم اکثر مسلماناں دے ذھن وچ ایتھے تک کہ امویاں دی حکومت دے بعد وی انکا ترویج کیہ ہویا مفہوم سی۔ اس دے باوجود خاندان پیغمبر دے نال ظالمانہ سلوک تے رفتار دی وجہ توں انہاں دی حکومت دا چہرہ مسخ تے ناقابل ترمیم باقی رہیا۔۔[۳۹] ايسے وجہ توں تریخ وچ بہت سارے مسلم مولفین نے امیر المومنین دی اصطلاح یا حتی خلیفہ دی اصطلاح نوں امویاں دے لئی استعمال کرنے توں اجتناب کيتا اے ایتھے تک کہ اموی دو اصلاح کرنے والے خلیفے، عمر بن عبدالعزیز تے یزید بن ولید دا انہاں دے درمیان موجود ہونا، یا بعض مولفین دی امویاں دی کارکردگی دی توجیہ کرنے دیاں کوششاں[۴۰]، وی انہاں دے منفی چہرے دی تطہیر دے لئی مفید واقع نئيں ہوئاں۔
عباسیاں دی خلافت
سودھواسلامی خلافت دا تیسرا دور بنی عباس والےآں دا اے جنہاں نے 37 خلیفاں دے زریعے پنج صدیاں(۱۳۲ـ۶۵۶ھ) توں زیادہ مملکت اسلامی اُتے حکومت کيتا۔ «الرضا من آل محمد (ص)» دے نعرے توں ایہ خلافت تشکیل پائی، اہل بیت نوں حقوق دلانے تے الہی میراث یعنی پیغمبر (ص)کی (جانشینی) انہاں دے خاندان نوں واپس کرنے دے لئی سفاح دی بیعت کيتی۔[۴۱] وراثت بنی عباس دی خلافت دے ڈھانچے وچ اک لازمی رکن شمار ہُندی سی۔ اس دورے وچ خلیفہ دی بیعت خاص آداب تے رسومات دے نال انجام دتی جاندی سی۔[۴۲] تیسری صدی توں ہی خلفاء دے دربار دی آداب تے رسوم دے آثار تدوین ہوگئے تے تشریفات، تزین تے ڈیکوریشن خلیفہ تے اس دے دربار دی لوازمات وچوں شمار ہونے لگياں [۴۳] عباسی خلفاء دی ابتدائی نسل مذہبی تے سیاسی مقتدر شان تے شوکت رکھدے سن تے انہاں دی دینی اقتدار، سیاسی طاقت دی بنیاد سمجھی جاندی سی [۴۴] لیکن خلیفہ دی سیاسی اقتدار آہستہ آہستہ کمزور ہونے لگی؛ تے خلیفہ دا عزل تے نصب تے حکومت کیتی بقاء ایتھے تک کہ خلیفہ دی موت تے زندگی دا اختیار وی پورے طور اُتے ترک فوج، آل بویہ تے سلجوقیاں دے ہتھ وچ سی۔[۴۵]
656ھ نوں مغل دے ہلاکوخان دی بغداد اُتے حملے دی وجہ توں عباسی خلافت سرنگون ہوگئی تے خلافت دی ایہ سرنگونی اک طرف توں انہاں لوکاں دے لئی جو اسنوں مقدس نگاہ توں دیکھدے سن، مایوسی دا باعث بنی،[۴۶] تاں دوسری طرف بعض اہل سنّت نوں جہان اسلام دے مختلف گوشےآں وچ خلافت دے ادعا کرنے اُتے ترغیب دا باعث بنی۔
فاطمیاں دی خلافت
سودھوفاطمیاں نے چودہ خلیفاں دے ذریعے 270 سال (۲۹٧ـ۵۶٧ ہ۔ق) مصر، مراکش تے شام دے اکثر علاقےآں اُتے حکومت کیتی تے بعض دفعہ تاں حکومت دیار بکر، دیار ربیعہ، حجاز تے یمن تک وی پھیل گئی۔[۴۷] فاطمی خلافت دا فکری نظام اک قوی تے پیچیدہ سیسٹم اُتے مشتمل سی جو نہ فقط خلافت نوں بچانے دے درپے سی بلکہ اپنے مذہبی نقطہ نظر(اسماعیلی شیعہ) نوں وی پوری اسلامی دنیا وچ ترویج دے رہے سن ايسے وجہ توں فاطمی خلیفہ، خلیفہ ہونے دے نال نال امام برحق وی سن تے اس امام یا خلیفے دی معنوی شان تے منزلت عباسی خلیفہ توں کئی گنیازیادہ معرفی ہُندی سی۔[۴۸] امیر المومنین یا ہر خلیفہ توں مخصوص القابات دے علاوہ، ولی خدا، موقف نبی، حجت خدا، خلیفہ خدا، برہان خدا، تے نبوت دے نائب تے وارث جداں عناوین وی رسمی طور اُتے استعمال ہُندے سن ۔[۴۹] مستنصر دی موت (۴۸٧) دے بعد، اس دے جانشین دے انتخاب وچ فاطمی دربار دو گروہ مستعلوی تے نزاری وچ بٹ گئی تے ایہ (دوسرے عوامل دے نال) فاطمیاں دے زوال دا باعث بنا؛ اس طرح توں کہ فاطمی آخری خلیفہ، العاضد مکمل طور اُتے سنی سلطان تے عباسیاں دے طرفدار صلاحالدین ایوبی دے اختیار وچ آگیا تے 567 ھ نوں اس دی موت دے نال فاطمی خلافت دا خاتمہ ہوگیا۔[۵۰]
خلافت عثمانیہ
سودھو- ویکھو: خلافت عثمانیہ
عثماني سلطنت عثماني خاندان دے تحت عثماني خلافت (1517–1924)، آخری قرون وسطی تے ابتدائی جدید زمانے دے آخری سني اسلامی خلافت تھا. عثماني سلطنت دی مدت دے دوران، عثماني سلطنت نے 1362 ء وچ مراد دی فتح ایڈیر دے بعد خلافت اختیار دا دعوی کیا. بعد وچ سلیم ایم، مسلم زمیناں دی فتح تے متحد دے ذریعے، مکہ تے مدینہ دے مقدس شہراں دے محافظ بن گئے جس نے عثمانيہ دے دعوی نوں ہور مضبوط کیتا مسلم دنیا وچ خلافت کرنے دے لئی.
عثمانی خلافت دا خاتمہ مغربی یورپ دے سلسلے وچ طاقت دی سست کشیدگی دی وجہ توں ہويا تے عثمانی ریاست دے اختتام دے نتیجے وچ عثمانی سلطنت دے خاتمے دے نتیجے وچ اقوام متحدہ دے مینڈیٹ دے ذریعہ. آخری عثمانيہ خلیفہ عبدالمجد نے تقسیم کرنے دے بعد دو سال بعد اپنی خلافت دی حیثیت اختیار کيتی، لیکن کمال اتاترک دے سیکولر اصلاحات تے 1924 ء وچ ترکی جمہوریہ دے شاہی عثمانولوغ خاندان دے بعد اس دی بحالی دے بعد خلافت دی حیثیت ختم ہوئے گئی.
عثمانی حکومت، جس دے قبضے وچ روس دے صحرااں دے وسیع حصےآں توں لےکے بحیرہ اسود تک، یورپ تے افریقہ دے کچھ علاقے تے عراق، حجاز تے شام سن، اک طاقتور تے تازہ دم حکومت شمار ہُندی سی 923ھ نوں مصر اُتے قبضہ کرنے دے بعد اسنوں رسمی طور اُتے خلافت دا عنوان دتا گیا۔ عثمانی بادشاہ عباسی خلیفہ توں متصل ہوئے بغیر اپنی مذہبی مشروعیت نوں میسر ہُندے نئيں دیکھدا سی [۵۱] ایتھے تک کہ عثمانی خلافت دا موجد، سلیم اول، وی خلافت دا ادعا کرنے توں پہلے کوشش کردا سی کہ عباسی خلیفہ توں متوسل ہوکے انہاں دے ذریعے اپنی ساکھ بنائے۔[۵۲] سلیم دی ایشیائے صغیر، حجاز، شام تے شمالی افریقہ وچ فتوحات دی وجہ توں عثمانی حکومت کیتی ودھدی ہُندی سرزمین نے عثمانیاں نوں پورے جہان اسلام دی حکمرانی حاصل کرنے دی طرف دھکیل دتا۔920ھ کوچالدران دی جنگ دے بعد کہ جسماں سلیم نوں فتح ملی تاں اسنوں « خدا دا خلیفہ تے پیغمبر» توں خطاب کيتا۔[۵۳] عثمانی خلافت کسی وی وقت اک معنوی مرکز دے عنوان توں جانی نئيں گئی۔ خلفاء دا غیر عرب تے غیر قریشی ہونا تے انہاں دی پیغمبر دی خاندان توں کوئی نسبت نہ ہونا اس دی اہم وجہ سی جداں کہ عثمانی خلافت دے اعلان دی پہلی صدی وچ ہی اک عثمانی اہم شخصیت نے اک رسالہ لکھ کے غیر قریشی خاص کر عثمانی بادشاہاں دے لئی خلیفہ تے امام دا لقب استعمال کرنے نوں مشروعیت دینے دی کوشش کيتی۔[۵۴] تے اس کم نے عثمانی خلافت نوں انہاں دی اصلی سلطنت دے اندر مورد سوال ٹھہرایا ۔[۵۵] ۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲ نوں انقرہ دی قومی اسمبلی دے اراکین نے ووٹ دے ذریعے عثمانی خلافت نوں اک روحانی مقام تک محدود کردتا تے بادشاہت توں جدا کيتا۔ اس دے اک سال بعد بادشاہی نظام ختم ہوکے ترکی جمہوریہ وجود وچ آیی جسنوں خلافت پسند مسلماناں دے عکس العمل دا سامنا کرنا پيا ایتھے تک کہ بعض شخصیتاں جداں سید امیرعلی ہندی شیعہ امامی وچوں تے آغاخان ( اسماعیلی سربراہ)کو اِنّا پریشان کردتا کہ تحریک خلافت دی نمایندگی وچ ترکی چلے گئے تے ترکی دے صدر تے وزیر اعظم نال ملاقات وچ انہاں دی تصمیم وچ تجدید نظر دا مطالبہ کيتا لیکن انہاں اقدامات دا کوئی نتیجہ نئيں نکلیا تے ۱۳۰۳ ہ۔ش/ ۱۹۲۴ م، نوں ترکاں نے نظام خلافت نوں ہمیشہ دے لئی لغو کرنے دی رای دی۔
خلافت دے بارے وچ جدید نظریے
سودھوانیہويں تے ویہويں صدی وچ مسلمان علما نے خلافت دے بارے وچ مختلف نظریے پیش کيتے نيں عبدالرحمن کواکبی(متوفی ۱۳۲۰ ہ۔ق): اک مصری عالم سن اگرچہ اوہ قومی نقطہ نظر دی وجہ توں عرباں دی خلافت دی بازگشت چاہندے سن لیکن کلی طور اُتے اس دا رویہ نظام خلافت دی جانبداری نئيں بلکہ اس حکومت کیتی جانبداری کر رہے سن جس دے اردگرد تقدس دا حلقہ نہ ہواور مطلق العنان طاقت نہ بنے تے ايسے لئی خلیفہ دے اختیارات نوں دینی رہبر دی حد تک کم کردتا۔۔[۵۶]
سید جمال الدین اسدآبادی(۱۲۵۴ـ۱۳۱۴ ہ۔ق): خلافت تے خاص کر عثمانی خلافت دی نسبت مثبت نظر رکھدے سن ۔[۵۷] اس طرح دے طرز تفکر دا انہاں دے اہداف تے محرکات؛ یعنی جہان اسلام، دا اتحاد، مسلماناں نوں پسماندگی توں نجات، استعمار دے مقابلے وچ مسلماناں دی شان تے شوکت تے طاقت دا دوبارہ حصول، توں مستقیم رابطہ سی۔ آپ خلافت دے اقتدار کو(اسلامی دنیا وچ اتحاد دے محور دے عنوان سے) احیاء کرنا چاہندے سن لیکن سندی روش وچ نئيں بلکہ اک جدید شکل وچ (جس وچ شہریاں دے حقوق تے حکومت تے عوام دے متقابل حقوق اُتے توجہ دے) آپ دا ایہ مثبت تے امیدوار کنندہ رویہ آپ دی عمر دے آخری ایام وچ استانبول دی خلافت دے ذمہ داراں تے خود عبدالحمید دوم (وقت دے خلیفہ) دی غلط اقدامات دی وجہ توں نا امیدی وچ بدل گیا۔[۵۸] محمد رشیدرضا (۱۲۸۲ـ۱۳۵۴ ہ۔ق/ ۱۸۶۵ـ۱۹۳۵م): آپ نظام خلافت دے سخت مدافع سمجھے جاندے سن تے ابتدائی موقف وچ عثمانی خلافت دی حمایت اُتے تمرکز کيتا۔[۵۹] اس طرح دا موقف،۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲ کوعثمانی خلافت، سلطنت توں جدا ہونے تے عربی نیشنلیزم پھیلنے دے بعد (جسنوں اوہ فساد تے نظام خلافت توں انحراف دا باعث سمجھدے سن ) عثمانی خلافت دی مخالفت وچ تبدیل ہوگیا تے رشید رضا نے کواکبی دی طرح عربی خلافت نوں مطرح کيتا۔۔[۶۰]
عبدالرزاق احمد سَنْہوری (۱۳۱۳ـ۱۳۹۱ ہ۔ق/ ۱۸۹۵ـ۱۹٧۱ م): آپ نے نظام خلافت تے مسلمان ملکاں دے استقلال نوں ملانے دا نظریہ دتا جسماں اسلامی بین الاقوامی تنظیماں بنانے دی تاکید کيتی گئی ۔ ایہ تنظیماں مسلمان ملتاں دے وچکار ثقافتی تعلقات تے ثقافتی تے اعتقادی وحدت ایجاد کر کے خلافت کےمتبادل بن جاندیاں۔ اس نظریے وچ ، خلیفہ تمام اسلامی ملکاں دا تشریفاندی صدر تے صرف مذھبی اختیارات دا حامل سی تے سیاسی کوئی وی اختیارات نئيں سن ۔۔[۶۱]
ابوالکلام آزاد (۱۳۰۵ـ۱۳٧٧ ہ۔ق / ۱۸۸۸ـ ۱۹۵۸ م): آپ نے نظام خلافت نوں قرآن، اُتے مبنی اک حکومت دے طور اُتے بیان کردے ہوئے تے نظام خلافت دی شد تے مد دے نال دفاع کردے ہوئے خلیفہ نوں اھل حل تے عقد دی رای توں معین کرنے اُتے تاکید دی اے۔[۶۲] اوہ عثمانی خلافت لغو ہونے دے بعد وطن پرست نظریات دی طرف مایل ہوگیا ایتھے تک کہ اتاتورک دی غیر مذھبی سیاستاں دی توجیہ کرنے لگا۔[۶۳]
ابوالاعلیٰ مودودی (۱۳۲۱ـ۱۳۹۹ ہ۔ق/ ۱۹۰۳ـ۱۹٧۹ م): خلافت دے آرمانی نظریہ دے بنا اُتے اس نظریے دا دفاع کيتا تے آپ کسی قوم یا گروہ حتی قریش دے نال خلافت دے انحصار دا قایل نئيں سی تے خلیفہ دے لئی مشروط تے محدود اختیارات دا قائل سن ۔ آپ انہاں خلافت پسند افراد وچوں سن جو سیاسی ساختار وچ ادارےآں نوں تقسیم تے استقلال اُتے تاکید کرنے دے نال نال خلیفہ دی ولایت نوں عوامی نماینداں (حقیقت وچ عوام) دی طرف توں اک قسم دی وکالت سمجھدے سن تے رشید رضا دے اہل حل عقد دے برخلاف مردمسالاری [۶۴] دی طرف مائل سن ۔[۶۵]
دوسرے نظرئے: جزائری عالم مالک بن نبی دے نظریے دے مطابق آرمانی خلافت اوہ عوامی حکومت سی جو جنگ صِفّین توں پہلے سی تے انہاں نوں امید سی کہ مسلمان اصل اسلامی عوامی حکومت (جسماں اظہار رائے تے عقیدہ دی آزادی تے مطلق العنانیت توں رہایی ہو) دی طرف لوٹاں۔[۶۶] اس دے باوجود انہاں دے نظریات وچ نظام خلافت دی دوبارہ احیاء دا کدرے اشارہ نئيں ملدا اے۔ جدوں کہ اخوانالمسلمین مصر دے سربراہ حسن البنّا (۱۳۲۴ـ۱۳۶۸/ ۱۹۰۶ـ۱۹۴۹)، دے نظریات وچ کِسے دوسری شکل وچ نظر آندا اے۔ حسن البنا اگرچہ خلافت نوں ارکان دین اسلام تے وحدت اسلامی دی اساس سمجھدے سن، اس لئی نظام خلافت دے دینی کردار دے احیاء دی تاکید کردے سن ۔[۶۷]
ہور خلافتاں
سودھو- ویکھو: خلافت فاطمیہ
- ویکھو: خلافت موحدین
اسلامی تریخ وچ چند ہور خلافتاں دا تذکرہ وی آندا اے۔ انہاں وچ اندلس دی خلافت امویہ، مصر دی خلافت فاطمیہ تے مراکش دی خلافت موحدین قابل ذکر نيں۔ مگر ایہ خلافتاں اک مخصوص علاقے تک محدود رنيں۔ اندلس دی اموی خلافت عبدالرحمن اول نے 138ھ وچ قائم کیندی سی جو دراصل بادشاہت سی۔ اس دا خاتمہ 1037ء وچ المعتز باللہ دے عہد وچ ہويا۔ فاطمی خلافت المہدی نے 377ھ وچ قائم ورگی۔ اس دا خاتمہ خلیفہ ابو الحمد عبد اللہ دے عہد وچ 656ھ وچ ہويا۔ خلافت موحدین دے بانی دراصل معروف عالم دین ابن تومرت سن اُتے اس دے پہلے حکمران عبد المومن سن جو 1145ء وچ مسند اقتدار اُتے بیٹھے۔ اس خلافت دا خاتمہ 1269ء وچ ادریس ثانی دے دور وچ ہويا۔
اسلامی خلافت دا احیاء
سودھوعثمانی خلافت دے ختم ہونے دے بعد، بعض افراد تے تحریکاں دوبارہ توں اسلامی خلافت نوں زندہ کرنے دی کوشش وچ لگ گئے۔ بنگلہ دیش وچ «حافظی حضور» نے اپنی وسیع سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں دے نال نال تحریک خلافت توں مشابہ ايسے ناں توں اک تحریک دی بنیاد رکھ کرخلافت نوں احیاء کرنے دے درپے ہوئے۔۱۳۶۰ہ۔ش/ ۱۹۸۰م دی دہائی وچ «مشترک مجلس عمل» دے ناں توں اک یونین تشکیل ہوئی جسماں چند اسلامی گروہ شامل سن، بنگلہ دیش دی سیاست وچ اس فعال تحریک دا حضور، حافظی حضور تے اس دے حامیاں تے بنگلہ دیش دی حکومت وقت دے نال داخلی وسیع تنازعات دا باعث بنا تے اس تحریک دے سرگرم کارکناں دی گرفتاری تے خود حافظی حضور گھر وچ محبوس ہوگئے تے تنظیم دی سرگرمیاں وچ محدودیت دا باعث بن گیا۔[۶۸] اک ہور تحریک، ۱۳٧۰ہ۔ش/۱۹۹۰م دی دہائی وچ ترکی دے عالم دین جمالالدین بن رشید کابلان (خوجا اوغلو) دی طرف توں حکومت خلافت دی تشکیل دا اعلان تنہاترین اسلامی مشروع حکومت دے عنوان توں سی ایہ حکومت اہل سنّت دی فقہ دے خلافت دے بارے وچ قدیمی مبانی دے مطابق عصر جدید دے تقاضاں نوں مدنظر رکھ دے تشکیل دتا سی۔[۶۹] کابلان دا نظریہ تقریباً سنہوری دا نظریہ ہی سی اس فرق دے نال کہ اوہ سنہوری دے برخلاف خلیفہ نوں نہ صرف اک تشریفاندی منصب سمجھدے سن بلکہ مقام عمل وچ جہان اسلام دا عالیترین منصب وی سمجھدے سن ۔ تے بیعت دی سنت نوں دوبارہ زندہ کرنا، تے اسلامی آثار جداں میلادی تریخ دے بجائے تریخ ہجری تے اسلامی احکام نوں جاری کرنے اُتے تاکید کردے سن ۔ اس دے علاوہ خلافت دے معنوی مرکز نوں استانبول وچ ہونے اُتے اصرار وی کردے سن ۔[۷۰] داعش دا گروہ اسلامی خلافت نوں ایجاد کرنے دے جدیدترین داعویداراں وچوں اے۔
حوالے
سودھو- ↑ تاریخ حقائق النساب صفحہ ۳۳ مورخ مولوی سید محمد رفیع کمہیڑہ
- ↑ مراجعہ کرن:ابن منظور، «خَلَفَ» دے ذیل وچ ؛ زبیدی، ج ۲۳، ص ۲۶۳ـ۲۶۵۔
- ↑ رجوع کرن: بقرہ: ۳۰۔
- ↑ اعراف: ۶۹، ٧۴؛ نمل: ۶۲۔
- ↑ انعام:۱۶۵؛ یونس: ۱۴، ٧۳؛ فاطر: ۳۹۔
- ↑ ماوردی، ۱۴۰۹، ص ۴؛ قلقشندی، مآثرالأنافۃ فی معالم الخلافۃ (بیروت)، ج ۱، ص ۸ـ۱۲، ۱۴ـ۱۶۔
- ↑ مراجعہ کرن: ابن قتیبہ، ج۱، ص ۱۲ـ۱۴؛ طبری، ج ۳، ص ۲۰۲ـ۲۰۳۔
- ↑ ابن سعد، ج ۳، ص ۸۳؛ احمد بن حنبل، ج۱، ص ۲۰۔
- ↑ مراجعہ کرن: ماوردی، الاحکام السلطانیۃ تے الولایات الدینیۃ، ص ۶ـ۹۔
- ↑ مراجعہ کرن: بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج ۱۰، ص ۸۸ـ۸۹، ۳۰۵؛ طبری، ج ۳، ص ۴۲۸ـ۴۳۴ ۔
- ↑ ابن سعد، ج ۳، ص ۲۰۰۔
- ↑ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج۱۰، ص۳۲۱۔
- ↑ مراجعہ کرن:جعفریان، تریخ تحول دولت تے خلافت، ص۱۰۱۔
- ↑ مراجعہ کرن: مالک بن انس، ص ۳۰۸؛ ابن سعد، ج ۳، ص ۲٧۶؛ بلاذری، فتوح البلدان، ص ۴۴۸ـ ۴۶۱؛ ماوردی، نصیحۃ الملوک، ص ۳۵۳۔
- ↑ ابن شبّہ نمیری، ج ۳، ص ۹۳۰؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۲؛ طبری، ج ۴، ص ۲۳۳؛قس ابن قتیبہ، ج ۱، ص ۲۶ـ۲٧
- ↑ ابن تیبہ، ج ۱، ص ۳۲؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۶۸، ۱٧۴؛ طبری، ج ۴، ص ۳۴٧ـ ۳۴۸؛ اس حوالے توں زیادہ توضیح تے تشریح دے لئی مراجعہ کرن جعفریان، تریخ سیاسی اسلام، ج ۲، ص ۳۴۴ـ ۳۴۹۔
- ↑ یعقوبی، ج ۲، ص ۱٧۸ـ۱٧۹؛ طبری، ج ۴، ص ۴۲٧، ۴۳۵؛ ابن اعثم کوفی، ج ۲، ص ۴۳۵ـ۴۳۶۔
- ↑ مراجعہ کرن: نہجالبلاغہ، خط ۱؛ اسکافی، ص ۵۲، ۱۰۵ـ۱۰۶؛ طبری، ج ۴، ص ۴۲٧۔
- ↑ نہجالبلاغہ، خطبہ ۳۴؛ طبری، ج ۵، ص ۹۱۔
- ↑ نہجالبلاغہ، خطبہ ۸٧۔
- ↑ مراجعہ کرن:ابوالفرج اصفہانی، ص۔۴٧
- ↑ مراجعہ کرن: یعقوبی، ج ۲، ص ۱٧۹ـ۱۸۰۔
- ↑ بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۸٧۔
- ↑ مراجعہ کرن: بلاذری، جُمَل من انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۸۶ـ۲۸٧۔
- ↑ اسفراینی، ج۲، ص۵۰۱؛ غزالی، ص۲٧ـ۲۸، ۱۴۸؛ سجاسی، ص۳۴ـ۳۹
- ↑ مراجعہ کرن:حاتم قادری، تحول مبانی مشروعیت خلافت، ص ۸۳ـ۸۴، ۸٧؛ جعفریان، تریخ تحول دولت تے خلافت، ص ۹۹
- ↑ ماوردی، الاحکام السلطانیۃ تے الولایات الدینیۃ، ص ۶ـ٧؛ مراجعہ کرن: جعفریان، تریخ تحول دولت تے خلافت، ص ۹۰ـ۹۳
- ↑ ابن ابی شیبہ، ج ٧، ص ۵۶۶ـ۵۶٧
- ↑ ابن فرّاء، ص ۲۰ـ۲۳
- ↑ ابن عبد ربّہ، ج ۴، ص ٧۵ـ٧۶
- ↑ مراجعہ کرن: ابن عساکر، ج ۵۹، ص ۱۵۱، ۱٧٧
- ↑ ابن قتیبہ، ج ۱، ص ۱۸۳، ۱۸٧؛ ابن عساکر، ج ۵۹، ص ۱۵۰
- ↑ نعیم بن حمّاد، ص ۵٧؛ احمد بن حنبل، ج ۶، ص ۲۸۹
- ↑ مراجعہ کرن: طبری، ج ۵، ص ۴۶۱ـ۴۶۲ تے ابن قتیبہ، ج ۱، ص ۲۱۴؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۵۰
- ↑ مراجعہ کرن: طبری، ج ۵، ص ۴۹٧
- ↑ مراجعہ کرن:خلیفۃ بن خیاط، ص ۱۵٧؛ ابن قتیبہ، ج ۱، ص ۱٧۳ـ۱٧۴؛ طبری، ج ۵، ص ۴۹۲
- ↑ بلاذری، ج ۶، ص ۳۴۱
- ↑ مراجعہ کرن: جعفریان، تریخ تحول دولت تے خلافت، ص ۲۳۶ـ۲۴٧
- ↑ مراجعہ کرن: جاحظ، رسالے الجاحظ: الرسالے الکلامیۃ، ص ۲۴۲ـ۲۴۵؛ غزالی، ص ۱۱۹؛ ہندوشاہ بن سنجر، ص ۵٧؛ تحفہ: در اخلاق تے سیاست، ص ۱۵۴
- ↑ مراجعہ کرن: خطیب اسکافی، ص ۱۲؛ طرطوشی، ص ۱۲۶ـ۱۲٧
- ↑ مراجعہ کرن: یعقوبی، ج ۲، ص ۳۵۰ـ۳۵۱
- ↑ ماوردی، الاحکام السلطانیہ، ص ۱؛ ابن فرّاء، ص ۲۴؛ بلعمی، ج ۲، ص ۱۱۶۹؛ ثعالبی، ص ٧۶؛ گردیزی، ص ۱۵۳؛ ابن جوزی، ج ۹، ص ۲۱۹؛ قلقشندی، صنع الاعشی فی صناعۃ الانشا، ج ۹، ص ۲٧۶ـ۲٧۹
- ↑ جاحظ، التاج فی اخلاق الملوک، ص۱۵ـ۲۱، ۲۴ـ ۳۲، ۵۳ـ۸٧؛ ثعلبی، ص۳٧ـ۱۰۱
- ↑ ابن مقفع، ص ۱۹۲؛ ابویوسف، ص ۵؛ بلک، ص ۳۶ـ۳۹
- ↑ مجمل التواریخ تے القصص، ص ۳۶۲ـ ۳۶۵، ۳٧۴ـ۳٧۵؛ ہندوشاہ بن سنجر، ص ۱۸۵؛ تحفہ: در اخلاق تے سیاست، ص ۱۳۳ـ۱۳۴
- ↑ ابن اثیر، ج ۱۲، ص ۳۵۸ـ۳۶۰؛ سعدی، ص ٧۰۳ـ٧۰۸
- ↑ مراجعہ کرن: رشیدالدین فضل اللّہ، جامع التواریخ: بخش اسماعیلیان تے فاطمیان، ص ۳۱ـ۳۴
- ↑ مراجعہ کرن: بلک، ص ٧۱ـ٧۲؛ جان احمدی، ص ۲۰۵ـ۲۰۶
- ↑ مراجعہ کرن: قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعہ الانشا، ج ۶، ص ۴۴۲، ۵۲۲ـ۵۲۳، مراجعہ کرن: صفحہ ۴۳۴ـ۴۳۵ ہ۔ق
- ↑ مراجعہ کرن: عمادالدین کاتب، ص ۴۲ـ۴۳، ۵۸ـ۵۹؛ رشیدالدین فضلاللّہ، جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان تے فاطمیان، ص ٧۴ـ٧۵
- ↑ ابن سباط، ج ۲، ص ٧۵۰
- ↑ مراجعہ کرن: ابن ایاس، ج ۵، ص ۲٧۲؛ بارتولد، ص ۶٧
- ↑ مراجعہ کرن: فریدونبیگپاشا، ج ۱، ص ۴۱۶
- ↑ مراجعہ کرن: لطفیپاشا، ص۳۸ـ۴۸، ۶۲
- ↑ مراجعہ کرن: لطفیپاشا، ص ۶۸، جس وچ اس مسئلے دے منکراں دی طرف اشارہ کيتا اے۔
- ↑ مراجعہ کرن: علیخانی، ص۴۶ـ۴٧
- ↑ مراجعہ کرن: جمالالدین اسدآبادی، ص ۱۴۸ـ۱۴۹
- ↑ مراجعہ کرن: جمال الدین اسدآبادی، ص۱۴٧ـ۱۵۱
- ↑ مراجعہ کرن: گلمحمدی، ص۱۶۹ـ۱٧۰
- ↑ مراجعہ کرن: گل محمدی، ص۱٧۰ـ۱٧۳، ۱۸۸
- ↑ مراجعہ کرن: سنہوری، ص۳۳٧ـ ۳٧۴
- ↑ مراجعہ کرن: قندیل عباس، ص۳٧۱ـ۳٧۲
- ↑ مراجعہ کرن: قندیل عباس، ص ۳٧۲ـ۳٧۴
- ↑ مراجعہ کرن: فیرحی، ص۱۴٧ـ۱۴۹
- ↑ مراجعہ کرن:مودودی، ص۲٧۸ـ۲۸۴
- ↑ مراجعہ کرن: ابن نبی، ص۲۶ـ۲۹، ۳۹ـ۴۳، ۵۱ـ۵۲
- ↑ مراجعہ کرن: بنّا، ص۲۲٧ـ۲۴۳
- ↑ مراجعہ کرن: یوسف امین، ص۱۵۰ـ۱۵۳
- ↑ مراجعہ کرن: کابلان، ص۹۳ـ۹۴، ۱۰۳ـ۱۰۴، ۱۱۰، ۱۱۵ـ۱۲۲، ۱۴۴ـ۱۶۵
- ↑ مراجعہ کرن:کابلان، ص۲۵ـ۳۰، ۵۹
مآخذ
سودھو- قرآن
- نہج البلاغہ، ترجمہ جعفر شہیدی، تہران، ۱۳٧۰ش۔
- ابن ابی شیبہ، المصنَّف فی الاحادیث تے الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹۔
- ابن اثیر، ج ۱۲، ص ۳۵۸ـ۳۶۰
- ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱۔
- ابن ایاس، بدائع الزہور فی وقائع الدہور، چاپ محمد مصطفیٰ، قاہرہ ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/۱۹۸۲ـ۱۹۸۴۔
- ابن جوزی، المنتظم فی تریخ الملوک تے الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطاو مصطفیٰ عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲۔
- ابن سباط، صدق الاخبار، تریخ ابن سباط، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، طرابلس ۱۴۱۳/۱۹۹۳۔
- ابن سعد (بیروت)۔
- ابن شبّہ نمیری، کتاب تریخ المدینۃ المنورۃ: اخبار المدینۃ النبویۃ، چاپ فہیم محمد شلتوت، جدہ، ۱۳۹۹/۱۹٧۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش۔
- ابن عبدربّہ، العقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۸ـ۱۴۱۱/۱۹۸۸ـ۱۹۹۰۔
- ابن عساکر، تریخ مدینۃ دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۱۔
- ابن فرّاء، الاحکام السلطانیۃ، چاپ محمدحامد فقی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳۔
- ابن قتیبہ، الامامۃ تے السیاسۃ، المعروف بتریخ الخلفاء، قاہرہ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۹، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش؛
- ابن مقفع، المجموعۃ الکاملۃ مؤلفات عبداللّہ بن المقفع، بیروت ۱۹٧۸۔
- ابن منظور، لسان العرب،
- ابن نبی، مالک، دموکراسی در اسلام، ترجمہ عبدالعزیز مولودی، بوکان ۱۳۸۱ش۔
- ابوالفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین، چاپ کاظم مظفر، نجف ۱۳۸۵/ ۱۹۶۵، چاپ افست قم ۱۴۰۵۔
- ابویوسف، یعقوب بن ابراہیم، کتاب الخراج، بیروت ۱۳۹۹/۱۹٧۹۔
- احمدبن حنبل، مسندالامام احمدبن محمدبن حنبل، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳۔
- اسفراینی، شہفوربن طاہر، تاج التراجم فی تفسیرالقرآن للأعاجم، چاپ نجیب مایل ہروی تے علی اکبر الہی خراسانی، ج۲، تہران ۱۳٧۵ش؛
- اسکافی، محمدبن عبداللّہ، المعیار تے الموازنۃ فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (صلوات اللّہ علیہ)، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۱۔
- بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ، خلیفہ تے سلطان، تے مختصری دربارہ برمکیان، ترجمہ سیروس ایزدی، تہران ۱۳۵۸ش۔
- بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب جُمَل من انساب الاشراف، چاپ سہیل زکار تے ریاض زرکلی، بیروت ۱۴۱٧/۱۹۹۶۔
- بلاذری، احمدبن یحیی، کتاب فتوح البلدان، چاپ دخویہ، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/۱۹۹۲۔
- بلعمی، محمدبن محمد، تاریخنامہ طبری، چاپ محمد روشن، تہران ۱۳۶۶ش۔
- بلک، آنتونی، تریخ اندیشہ سیاسی اسلام: از عصر پیغمبر توں امروز، ترجمہ محمدحسین وقار، تہران ۱۳۸۵ش۔
- بنّا، حسن، مجموعۃ رسالے الامام الشہید حسین البنا، اسکندریہ ۱۴۲۳/۲۰۰۲۔
- تحفہ: در اخلاق تے سیاست، از متون فارسی قرن ہشتم، چاپ محمدتقی دانش پژوہ، تہران ۱۳۴۱ش
- ثعالبی، عبدالملک بن محمد، آداب الملوک، چاپ جلیل عطیہ، بیروت ۱۹۹۰۔
- ثعلبی، محمدبن حارث، اخلاق الملوک، چاپ جلیل عطیہ، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳۔
- جاحظ، عمروبن بحر، کتاب التاج فی اخلاق الملوک، چاپ فوزی عطوی، بیروت ۱۹٧۰۔
- جاحظ، عمروبن بحر، رسالے الجاحظ: الرسالے الکلامیۃ، چاپ علی ابوملحم، بیروت ۲۰۰۴۔
- جان احمدی، فاطمہ، ساختار نہاد دینی فاطمیان در مصر، تہران ۱۳۸۸ش۔
- جعفریان، رسول، تریخ تحول دولت تے خلافت: از برآمدن اسلام توں برافتادن سفیانیان، قم ۱۳٧٧ش۔
- جعفریان، رسول، تریخ سیاسی اسلام، ج۲، تہران ۱۳٧۲ش۔
- جمال الدین اسدآبادی، نامہ ہا تے اسناد سیاسی ـ تاریخی، تہیہ، تنظیم، تحقیق تے ترجمہ ہادی خسروشاہی، تہران ۱۳٧۹ش۔
- حاتم قادری، تحول مبانی مشروعیت خلافت: از آغاز توں فروپاشی عباسیان، با رویکردتی بہ آراء اہل سنّت، بی جا، بنیان، ۱۳٧۵ش۔
- خطیب اسکافی، محمدبن عبداللّہ، کتاب لطف التدبیر، چاپ احمد عبدالباقی، بغداد ۱۹۶۴۔
- خلیفۃ بن خیاط، تریخ خلیفۃ بن خیاط، چاپ مصطفیٰ نجیب فوّاز تے حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵۔
- رشیدالدین فضل اللّہ، جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان تے فاطمیان تے نزاریان تے داعیان تے رفیقان،چاپ محمدتقی دانش پژوہ تے محمد مدرسی زنجانی، تہران ۱۳۸۱ش۔
- زبیدی، محمدبن محمد، تاج العروس من جواہر القاموس، ج۲۳، چاپ عبدالفتاح حلو، کویت ۱۴۰۶/۱۹۸۶۔
- سجاسی، اسحاق بن ابراہیم، فرائدالسلوک، چاپ نورانی وصال تے غلامرضا افراسیابی، تہران ۱۳۶۸ش۔
- سعدی، مصلح بن عبداللّہ، کلیات سعدی، چاپ بہاءالدین خرمشاہی، تہران ۱۳٧۹ش۔
- سنہوری، عبدالرزاق احمد، فقہ الخلافۃ تے تطورہیا لتصبح عصبۃ امم شرقیۃ، ترجمتہ عن الفرنسیۃ نادیہ عبدالرزاق سنہوری، چاپ توفیق محمد شاوی، قاہرہ، ۱۹۸۹۔
- طبری، محمدبن جریر، تریخ، بیروت
- طرطوشی، محمدبن ولید، سراج الملوک، بیروت ۱۹۹۵۔
- علیخانی، علی اکبر، «درآمدی بر اندیشہ سیاسی در جہان اسلام»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام،
- عمادالدین کاتب، محمد بن محمد، سناالبرق الشامی: ۵۶۲ـ۵۸۳ہ /۱۱۶۶ـ۱۱۸٧م، اختصار فتح بن علی بنداری، چاپ فتحیہ نبراوی، قاہرہ، ۱۹٧۹۔
- غزالی، محمد بن محمد، نصیحۃ الملوک، چاپ جلال الدین ہمایی، تہران ۱۳۶٧ش۔
- فریدون بیگ پاشا، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، ۱۲٧۴ـ۱۲٧۵۔
- فیرحی، داود، نظام سیاسی تے دولت در اسلام، تہران ۱۳۸۲ش۔
- قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی فی صناعۃ الانشا، قاہرہ ۱۹۱۰ـ۱۹۲۰، چاپ افست ۱۳۸۳/۱۹۶۳۔
- قلقشندی، احمدبن علی، مآثرالأنافۃ فی معالم الخلافۃ، چاپ عبدالستار احمد فراج، کویت ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت ۱۹۸۰۔
- قندیل عباس، سید، «ابوالکلام آزاد»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام
- کابلان، جمال الدین بن رشید(خوجا اوغلو)، الخلافۃ تے الخلیفۃ، کلن ۱۴۱۶/۱۹۹۵۔
- گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تہران ۱۳۶۳ش۔
- گل محمدی، علی، «محمد رشیدرضا»، در اندیشہ سیاسی در جہان اسلام، ہمان، ج۱۔
- لطفی پاشا، احمد لطفی بن عبدالمعین، خلاص الامۃ فی معرفۃ الائمۃ، چاپ ماجدہ مخلوف، قاہرہ ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛
- مالک بن انس، المُوَطَّأ، چاپ طہ عبدالرؤوف سعد، قاہرہ، ۲۰۰۶۔
- ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیۃ تے الولایات الدینیۃ، چاپ احمد مبارک بغدادی، کویت ۱۴۰۹/۱۹۸۹۔
- ماوردی، علی بن محمد، کتاب نصیحۃ الملوک، چاپ محمدجاسم حدیثی، بغداد، ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶۔مجمل التواریخ تے القصص، ص ۳۶۲ـ ۳۶۵، ۳٧۴ـ۳٧۵
- مودودی، ابوالاعلیٰ، نظریۃ الاسلام تے ہدیہ فی السیاسۃ تے القانون تے الدستور، بیروت ۱۳۸۹/۱۹۶۹۔
- نعیم بن حمّاد، کتاب الفتن، چاپ سہیل زکار، مکہ، ۱۹۹۱ چاپ افست دمشق، بی تا۔
- ہندوشاہ بن سنجر، تجارب السلف، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تہران ۱۳۵٧ش۔
- یعقوبی، تریخ،
- یوسف امین، «جنبش خلافت 'حافظی حضور، در بنگلادش»، ترجمہ محسن مدیرشانہ چی، مشکوۃ،ش ۱۱ (تابستان ۱۳۶۵)۔