شیعہ عقائد
‌خداشناسی
توحیدتوحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروعتوسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیتپیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقاداتعصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبتمہدویتانتظار فرجظہور • رجعت
ائمہ معصومین
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

امامت، پیغمبر اکرمؐ دی جانشینی وچ اسلامی معاشرے دی قیادت و رہبری دا اک الہی نظام ا‏‏ے۔ شیعاں دے نزدیک امامت اصول دین وچو‏ں ا‏‏ے۔ اہل سنت تے اہل تشیع دے درمیان مختلف حوالے تو‏ں اس مسئلے وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ شیعاں نو‏‏ں امامیہ کہنے دی اک علت وی ایہی اے کہ اوہ امامت اُتے اعتقاد رکھدے نيں۔

شیعہ تعلیمات دے مطابق رسول خداؐ اپنی رسالت دے ابتدائی ایام تو‏ں ہی اپنے جانشین دے اعلان دا قطعی ارادہ رکھدے سن ۔ آپ نے اپنے ارادے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا آغاز دعوت ذوالعشیرہ دے موقع اُتے قریش دے سامنے حضرت علی دا نام لے ک‏ے کر دتا سی ایتھ‏ے تک کہ حجۃ الوداع تو‏ں واپسی دے موقع اُتے غدیر خم دے مقام اُتے 18 ذی الحجہ نو‏‏ں حجاج کرام دے سامنے تے اپنی زندگی دے آخری ایام وچ جدو‏ں آپ قلم تے دوات مانگنے دے واقعے وچ وی حضرت علیؑ دی جانشینی دا اعلان فرمایا۔

اہل سنت وی امام دی ضرورت تے اوہدی اطاعت دے لزوم اُتے عقیدہ رکھدے نيں، لیکن انہاں دے مطابق امام انتخاب دا اختیار لوگاں نو‏‏ں حاصل اے تے رسول اللہؐ نے اپنے بعد کسی نو‏‏ں امام دی حیثیت تو‏ں اپنا جانشین مقرر نئيں کیتا ا‏‏ے۔

شیعاں وچو‏ں زیدیہ تے اسماعیلیہ اماماں دی تعداد تے اشخاص دے بارے وچ اختلاف نظر رکھدے نيں۔ شیعہ اثنا عشریہ دے نزدیک اماماں دی تعداد 12 نيں جنہاں وچ پہلے امام حضرت علی تے آخری امام حضرت مہدیؑ نيں۔

امام دے وجود دا فلسفہ دین اسلام دی حفاظت، دینی معارف دی وضاحت تے انساناں دی ہدایت کرنا ا‏‏ے۔ لہذا اس ذمہ داری نو‏‏ں بہتر تے احسن طریقے تو‏ں نبھانے دے لئی اس مین گناہ دے ترک کرنے دا ملکہ(عصمت) ہونا چاہئے ہور خدا دی جانب تو‏ں ولایت تے علم لدنی دا مالک ہونا چاہئے۔

لغوی تے اصطلاحی معنی

سودھو

امامت لغت وچ پیشوائی تے رہبری دے معنی وچ اے ۔عربی بولی وچ امام دا لفظ اس شخص یا چیز دے لئی استعمال ہُندا اے جس دی اقتدا تے پیروی دی جائے۔ اسی معنا دے پیش نظر قرآن کریم، پیامبر گرامی اسلام، جانشینِ پیغمبرؐ، پیش امام، سپہ سالار، مسافراں دا راہنما، ساربان تے اونٹھاں دے راہنما نو‏‏ں امام دے مصادیق وچو‏ں جانا گیا ا‏‏ے۔[۱]

متکلمین امامت دی دو طرح تو‏ں تعریف کردے نيں: پہلا تعریف عام اے تے ایہ نبوت نو‏‏ں وی شامل کردا ا‏‏ے۔ اس تعریف دے مطابق امام "دینی تے دنیوی مسائل وچ عمومی رہنما" نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔[۲] دوسرا تعریف اک خاص تفسیر دا حامل اے جس دے مطابق "امام" اس شخص نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو دینی امور وچ پیغمبر اکرمؐ دا جانشین ہوئے۔[۳]

امام دی ایہ تعریف کہ "دینی تے دنیوی امور وچ پیغمبر اکرمؐ دی جانشین دے عنوان تو‏ں مسلماناں دا رہنما تے پیشوا"، تمام اسلامی فرقےآں دے لئے قابل قبول تعریف ا‏‏ے۔[۴]

قرآن وچ لفظ امام

سودھو

قرآن کریم وچ امام دا لفظ انساناں تے ہور موجودات دے لئی استعمال ہويا اے:

انساناں دی نسبت حق تے باطل دونے طرح دے رہنما دے لئی امام دا لفظ استعمال ہويا اے:

  • ائمہ حق دے مصادیق وچ انبیا،[۸] خدا دے شائستہ بندے[۹] تے مستضعفین شامل نيں۔[۱۰]
  • ائمہ کفر جداں فرعون تے اسکی حکومت دے کارنداں نو‏‏ں قرآن وچ امام باطل دے مصادیق دے طور اُتے پیش کيتے نيں۔[۱۱]

قرآن دی اک آیت وچ لفظ امام دا استعمال مذکورہ تمام استعمالات نو‏‏ں شامل کردا اے : وَیوْمَ نَدْعُو کلّ أُناس بِإِمامِهِم۔[۱۲]

اہمیت

سودھو

اہل تشیع دے عقیدے وچ امامت اصول دین وچو‏ں اے لیکن معتزلہ، اشاعره تے ہور اسلامی مذاہب وچ اسنو‏ں فروع دین وچو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس بنیاد اُتے اہل سنت دے مقابلے وچ شیعاں دے ایتھ‏ے امامت نو‏‏ں اک خاص مقام تے حیثیت حاصل ا‏‏ے۔ شیعہ مذہب وچ امامت نو‏‏ں خلافت دے علاوہ عہد الہی تے دین دی تکمیل دا باعث وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

امامت تے خلافت

سودھو

تاریخی اعتبار تو‏ں پیغمبر اسلامؐ دی رحلت دے بعد مسلماناں دے درمیان سب تو‏ں اہ‏م تے حسّاس ترین مسئلہ امامت اے ایتھ‏ے تک کہ امامت دے مسئلے وچ جو اختلاف تے بحث و مباحثہ مسلماناں دے درمیان پیدا ہويا اوہ کسی تے معاملے وچ پیدا نئيں ہويا۔[۱۳]

رسول اللہؐ دے بعد امت دی رہبری تے پیشوائی دا مسئلہ امامت تے خلافت جداں مختلف عناوین دے تحت زیر بحث رہیا ا‏‏ے۔ اس منصب نو‏‏ں امت دی رہبری تے پیشوائی دے لحاظ تو‏ں امامت جدو‏ں کہ پیغمبر اکرمؐ دی جانشینی دے پہلو نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے خلافت تو‏ں تعبیر کیتا جاندا اے ۔اس بنا اُتے اسلامی تعلیمات وچ امام، رسول اللہ دا جانشین تے خلیفہ ا‏‏ے۔ البتہ آیا امامت نو‏‏ں "خلیفہ اللہ" وی کہیا جا سکدا اے یا نئيں؟ اہل سنت دے ایتھ‏ے اس بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے، بعض اسنو‏ں جائز سمجھدے نيں تے بعض اسنو‏ں جائز نئيں سمجھدے۔[۱۴] اہل بیت تو‏ں نقل ہونے والی احادیث وچ امام نو‏‏ں خدا تے رسول دونے دا خلیفہ قرار دیندی نيں۔[۱۵]

عہد الہی

سودھو
اصل مضمون: آیت ابتلا

قرآن کریم امامت نو‏‏ں نبوت تو‏ں اعلیٰ مرتبہ سمجھدا اے کیونکہ حضرت ابراہیم دے بارے وچ آیا اے کہ انہاں نو‏ں نبوت ملنے تے امتحانات و آزمائشاں وچ کامیابی دے بعد امامت دا مقام عطا کیتا گیا ا‏‏ے۔

و إذ إبتَلی ابراهیمَ ربُّه فأتَمَهُنّ، قال إنّی جاعِلُک للناس إماما قالَ وَ مِنْ ذُرِّیندی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ(ترجمہ: تے اوہ وقت یاد کرو) جدو‏ں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند باتاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدو‏ں انہاں نے پوری کر دکھائاں ارشاد ہويا۔ وچ تمنيں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچو‏ں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)[۱۶]

اس آیت وچ خدا امامت نو‏‏ں خدا دا عہد و پیمان قرار دیندے نيں۔ اہل بیتؑ تو‏ں منقول احادیث وچ وی اسی مطلب دی طرف اشارہ ملدا ا‏‏ے۔[۱۷]

تکمیل دین

سودھو
اصل مضمون: آیت اکمال

آیت اکمال[۱۸] دی شان نزول وچ وارد ہونے والی احادیث تو‏ں وی امامت دی اہمیت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں احادیث دے مطابق ایہ آیت واقعۂ غدیر دے بارے وچ نازل ہوئی اے جس وچ رسول اللہ نے خدا دے حکم تو‏ں حضرت علی بن ابی طالبؑ نو‏‏ں اپنا جانشین تے امت دا پیشوا دے طور اُتے معرفی کیتا ا‏‏ے۔[۱۹] اس بنا اُتے اسلام امامت دے وسیلے تو‏ں اپنے کمال نو‏‏ں پہنچ گیا ا‏‏ے۔

آیت تبلیغ[۲۰] وی اسی مطلب دی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔ کیونکہ اس آیت تے اوہدی شان نزول وچ وارد ہونے والی احادیث دے مطابق امامت دی اہمیت اس قدر اے کہ جے رسول اللہؐ اسنو‏ں بیان نہ کردے تو گویا رسول اللہ نے رسالت دی ابلاغ دا کوئی کم وی انجام نئيں دتا اے تے رسول اللہ دی ساری محنت رائیگاں شمار ہوئے گی۔[۲۱]

قیامت دے دن امامت دی اہمیت

سودھو

قرآن دے مطابق قیامت دے دن ہر شخص اپنے امام دے نال حاضر ہو گا:

یوْمَ نَدْعُو کلّ أُناس بإِمامِهِمْ(ترجمہ: اس دن (کو یاد کرو) جدو‏ں اسيں (ہر دور دے) تمام انساناں نو‏‏ں اندے امام (پیشوا) دے نال بلائاں گے۔)[۲۲]۔

اس مطلب نو‏‏ں شیعہ تے اہل سنت نے حضرت امام رضا(ع) تو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ اسدے مطابق قیامت دے روز ہر گروہ کتاب آسمانی، سنت پیغمبر تے اپنے زمانے دے امام دے نال بلیایا جائے گا۔[۲۳]

حضرت علی ؑ نے فرمایا:

بندگان خدا دے لئی امام، رہبر تے راہنما نيں۔قیامت دے روز کوئی انہاں نو‏ں پہچانے بغیر جنت وچ داخل نئيں ہو گا تے امام انہاں نو‏ں پہچانے بغیر بہشت وچ داخل نئيں ہو گا تے اسی طرح جہنم وچ وی اک دوسرے نو‏‏ں پہچانے بغیر داخل نئيں ہونگے مگر ایہ کہ اوہ اک دوسرے دا انکار کراں[۲۴]

شیعہ آئمہ دی متعدد روایات وچ آیا اے کہ نماز، زکات، روزه، حج تے ولایت اسلام دے ارکانہاں وچو‏ں نيں ہور انہاں وچ امامت نو‏‏ں خاص مقام حاصل اے کیونکہ اوہ انہاں دی راہنما تے کلید ا‏‏ے۔[۲۵]

وجود امام دی ضرورت

سودھو

امامیہ متکلمین دے نزدیک امامت واجب اے تے اسکا وجوب وجوب کلامی اے ؛ یعنی اسکا وجوب لوگاں اُتے نئيں بلکہ اللہ اُتے اسکا وجوب ا‏‏ے۔

اس وجوب دا معنی ایہ اے کہ ایہ عدل ،حکمت،.....ہور صفات الہی دا مقتضی اے تے ایسی چیز دا ترک کرنا ذات خدا وچ نقص نو‏‏ں مستلزم اے ۔تے ایہ محال اے پس اسکا انجام دینا واجب تے ضروری ا‏‏ے۔ البتہ ایہ وجوب خدا دی صفات کمالیہ تو‏ں پیدا ہُندا اے نہ کہ کسی نے خدا اُتے اسنو‏ں واجب کیتا ا‏‏ے۔ جداں کہ خداوند کریم نے اپنے اوپر ہدایت تے رحمت نو‏‏ں واجب قرار دتا اے :

خواجہ نصیر الدین اسنو‏ں دے متعلق کہندے نيں:

امامیہ معتقد نيں کہ امام نو‏‏ں متعین کرنا اک لطف اے کیونکہ اوہ لوگاں نو‏‏ں اطاعت دے قریب کردا اے تے انہاں نو‏ں معصیت تو‏ں دور کردا اے تے لطف خدا اُتے واجب اے [۲۶]

ہور مذاہب

سودھو

ہور مذاہب اسلامی دی اکثریت امامت نو‏‏ں واجب سمجھدی اے لیکن اسدے واجب فقہی تے واجب عقلی وچ اختلاف نظر رکھدی ا‏‏ے۔

  • وجوب نقلی تے شرعی: اشاعره وی امامت نو‏‏ں واجب سمجھدے نيں لیکن اوہ حسن و قبح عقلی تے خدا اُتے کسی چیز دے واجب ہونے دے قائل نئيں اسلئے اوہ اسنو‏ں خدا دی بجائے لوگاں اُتے واجب سمجھدے نيں۔ہور روایات دی بنا اُتے اوہ اسنو‏ں وجوب عقلی دی بجائے وجوب نقلی تے سمعی سمجھدے نيں۔ عضدالدین ایجی معتقد اے کہ اشاعره دے نزدیک امام دا نصب کرنا سمعی تے شرعی طور اُتے واجب ا‏‏ے۔[۲۷] کیونکہ خدا نے امام دے وجود تے نصب کرنے دا حکم بیان کیتا اے پس امام دے نصب کرنے تے اسدے وجود دا حکم عقل تو‏ں نئيں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔
  • وجوب عقلی: معتزلہ، ماتریدیہ، اباضیہ تے زیدیہ دا اک گروہ امامت نو‏‏ں لوگاں اُتے واجب سمجھدا اے ۔معتزلہ وچو‏ں بعض امامت دے وجوب نو‏‏ں عقلی تے بعض اسنو‏ں سمعی تے شرعی سمجھدے نيں [۲۸]

وجوب امامت دے دلائل

سودھو

آیت اولی الامر

سودھو

یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِی الْأَمْرِ مِنْکمْ

اس آیت ماں خدا اولی الامر دی اطاعت دا حکم دے رہیا اے پس اولی الامر موجود ہونے چاہئاں تا کہ انہاں دی اطاعت دی جائے۔[۲۹]

تفتازانی اس دلیل دے متعلق کہندا اے کہ اولی الامر دی اطاعت دا وجوب انہاں دے متحقق ہونے دا تقاضا کردا ا‏‏ے۔[۳۰]

اصل مضمون: حدیث من مات


رسول اللہ نے فرمایا :

مَنْ ماتَ وَ لَمْ یعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مَیتَةً جاهِلِیةً[۳۱]

اس حدیث دے مطابق جو شخص وی اپنے زمانے دے امام دی پہچان دے بغیر اس دنیا تو‏ں رخصت ہو گیا اوہ اس دنیا تو‏ں جاہلیت دی موت مرا ا‏‏ے۔

مسلما‏ن متکلمین دا اک گروہ اس حدیث نو‏‏ں وجوب امامت دی دلیل سمجھدے نيں۔کیونکہ اس حدیث دے مطابق ہر زمانے وچ امام دی معرفت اک حکم شرعی اے تے اس دا لازمہ ایہ اے کہ کوئی وی زمانہ اس تو‏ں خالی نئيں ہوئے۔[۳۲]

سیرت مسلمین

سودھو

مفصل مضمون: سیرت متشرعہ

متکلمین دا اک گروہ مسلماناں دی سیرت نو‏‏ں وجوب امامت دی دلیل قرار دیندے نيں۔ کیونکہ مسلماناں دی سیرت تو‏ں واضح ہُندا اے کہ اوہ امامت دے وجوب نو‏‏ں کسی شک و شبہ دے بغیر اک مسلم تے یقینی سیرت سمجھدے نيں۔ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان امامت وچ اختلاف نئيں اے بلکہ مصداق وچ اختلاف ا‏‏ے۔[۳۳] ابوعلی و ابوہاشم جُبّائی تے ہور نے وجوب امات اُتے صحابہ دے اجماع دے نال استدلال کیتا ا‏‏ے۔[۳۴]

قاعدۂ لطف

سودھو

مفصل مضمون:قاعدۂ لطف

امامیہ متکلمین دے نزدیک وجوب امامت دی اہ‏م ترین دلیل قاعدۂ لطف اے ۔وہ قاعدۂ لطف دے مصادیق وچ امامت نو‏‏ں واضح ترین مصداق سمجھدے نيں تے کہندے نيں کہ خداوند نو‏‏ں اپنے بنداں دی نسبت لطف کرنا چاہئے تے امام نو‏‏ں منصوب کرنا تے متعین کرنا وی اک طرح دا لطف اے پس امامت وی واجب ہوئے گی۔

سید مرتضی اسکی توضیح کردے ہوئے کہندے نيں :

ہم جاندے نيں کہ انسان دے لئی عقلی طور کچھ ذمہ دارایاں نيں تے اسيں ایہ وی جاندے نيں کہ بالغ و عاقل انسان معصوم نئيں اے ۔ان دو مطالب دے پیش نظر امامت دے وجوب دی دلیل ایہ اے کہ عرف تے سیرت عقلا تو‏ں آشنائی رکھنے والا عاقل انسان جاندا اے کہ

جب وی معاشرے وچ مدبر تے کافی وافی رہبری موجود ہو جو کہ معاشرے وچ پلیدگی تے ستمگری دا راستہ رودے تے انسانی اقدار تے عدالت دا دفاع کرے تو اقدار تے فضائل دے لئی معاشرے وچ اجتماعی طور اُتے شرائط بہتر فراہ‏م ہونگی تے ایہ چیز لطف دے علاوہ کچھ تے نئيں اے کیونکہ لطف ایہ اے کہ اوہ مکلفین نو‏‏ں اطاعت تے فضیلت دے قریب لیائے گا تے انہاں نو‏ں تباہی تو‏ں دور کرے گا۔اس بنا اُتے امامت مکلفین دے حق وچ اک لطف ا‏‏ے۔[۳۵]

ابن میثم بحرانی، سدید الدین حمصی، خواجہ نصیر الدین طوسی جداں ہور متکلمین نے اس قاعدے دی بنیاد اُتے امامت تے اس دے وجوب نو‏‏ں مختلف انداز وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔[۳۶]

معتزلی متکلمی قاعدۂ لطف نو‏‏ں قبول کرنے دے باوجود امامت دے مسئلہ وچ تے امام دے لطف ہونے نو‏‏ں قبول نئيں کردے نيں بلکہ اس مقام اُتے اعتراضات کردے نيں جنہاں دے جوابات سید مرتضی نے الشافی فی الامامۃ وچ ذکر کيتے نيں۔

فلسفۂ امامت

سودھو

اہل سنت حضرات دے نزدیک امام سیاسی حاکم اے اوہ وجود امام دے فلسفے نو‏‏ں حکومت بنانے تے حکومتی ذمہ داریاں دے بیان کرنے تے معاشرے نو‏‏ں چلانے وچ منحصر کردے نيں۔مثال دے طور اُتے معتزلہ حدود و تعزیرات دا نفاذ،امت اسلامی دی حفاظت تے دشمن تو‏ں مقابلے دے لئی افرادی قوت نو‏‏ں تیار کرنا تے اس جداں دوسرے امور نو‏‏ں امامت دی غرض وچ بیان کردے نيں۔[۳۷]

لیکن شیعہ وجود امام دے لئی دو قسم دے اہداف بیان کردے نيں:

پہلا ہدف :اس وچ اوہی اہداف تے عملی فوائد بیان کردے نيں جنہاں نو‏ں اہل سنت حضرات بیان کردے نيں۔پس اس بنا اُتے مسلماناں دے معاشرتی نظام دی حفاظت تے عدل و انصاف دا قیام. اس بنیاد بر مسلماناں دے اجتماعی نظام دی حفاظت ،معاشرے وچ عدل و انصاف برقرار کرنا ، احکم اسلامی نو‏‏ں وجود بخشنا خاص طور اُتے جنہاں احکم وچ معاشرتی پہلو دا جنبہ موجود ہُندا اے ،حدود الہی نو‏‏ں نافذ کرنا امامت دے اہداف وچو‏ں نيں۔[۳۸]

دوسرا ہدف : اہ‏م ترین ہدف نو‏‏ں تشکیل دیندا اے جو شریعت دی وضاحت،حفاظت تے اسنو‏ں لوگاں تک پہنچانے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

بیانِ شریعت

سودھو

امامیہ دے نزدیک خدا نے دین کامل صورت وچ پیغمبر تک وحی دی صورت وچ پہنچایا تے انہاں نے اسنو‏ں مکمل صورت وچ آئمہ نو‏‏ں ابلاغ کیتا تا کہ اوہ درجہ بدرجہ لوگاں تک پہنچائاں۔اس بنا اُتے عبادات تے معاملات جداں عقود ایقاعات ارث حدود دیات وغیرہ دے جزئی احکامات قرآن تے سنت پیغمبر وچ بیان نئيں ہوئے نيں۔قرآن کریم وچ احکم دے کلیات بیان ہوئے نيں تے رسول اللہ دے ذریعے اسيں تک پہنچنے والے احکم دی اک محدود تعداد اے ہور سند دے لحاظ تو‏ں اوہ تمام احادیث وی معتبر نئيں نيں۔ایہی وجہ اے اہل سنت حضرات اس محدودیت تو‏ں مجبور ہو ک‏ے قیاس،استحسان وغیرہ جیسی روشاں دا سہارا لیندے نيں جویقین آور نئيں نيں۔ اہل شیعہ دے نزدیک انہاں غیر یقینی روشاں دا کوئی اعتبار نئيں کیونکہ کوئی شرعی تے عقلی معتبر دلیل اندے بارے وچ موجود نئيں اے اسلئے احکم شرعیہ وچ انہاں تو‏ں استناد کرنا درست نئيں ا‏‏ے۔ مثلا ماه رمضان دے آخری دن دا روزہ واجب تے ماهشوال دے پہلے دن دا روزه حرام تے دوسرے دن دا روزہ رکھنا مستحب اے حالانکہ ظاہری طور اُتے انہاں دے درمیان کوئی تفاوت نئيں اے لیکن صرف مشابہت دی وجہ تو‏ں اک روزے دے حکم نو‏‏ں دوسرے روزے اُتے نئيں لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔

شیعہ اعتقاد دے مطابق پیغمبر اسلام نے دین نو‏‏ں کامل طور اُتے ابلاغ کیتا اے تے اس وچ کسی قسم دا نقص موجود نئيں اے کہ جس دی بنا اُتے قیاس تے استحسان جیسی روشاں دا سہارا لینا ضروری ہوئے۔ لیکن لوگاں دی آمادگی نہ ہونے دی وجہ یا ایسا موضو رسول دے زمانے وچ پیش نہ آنے دی وجہ تو‏ں بوہت سارے احکم بیان نئيں ہو سدے۔رسولخدا نے اس قسم دے احکم دا علم آپنے بعد والے آئمہ نو‏‏ں تعلیم دئے تا کہ انہاں نو‏ں اندے موقعے اُتے بیان کر دتا جائے تے انہاں نو‏ں لوگاں تک پہنچایا جائے۔




حفظِ شریعت

سودھو

ہور امور وچو‏ں اک تے امر جو وجود امام دی ضرورت بیان کردا اے تے اسنو‏ں امامت دے مقاصد وچو‏ں سمجھیا جاندا اے اوہ شریعت دی محافظت کرنا ا‏‏ے۔

اس بنا اُتے امام دا وجود دین نو‏‏ں تغیر و تبدل تے تحریف تو‏ں بچانے دا باعث بندا اے کیونکہ اک طرف قرآن جزئی احکم بیان نئيں کردا تے دوسری جانب قرآن اک خاموش دستور العمل اے تے اسنو‏ں اک مفر دی ضرورت اے ۔لوگاں وچ قرآن فہمی دی کمی،خطا دا احتمال تے اشتباہ دا امکان موجود ہونا ایسے افراد دی ضرورت محسوس کردا اے کہ جو قرآن فہمی وچ کمال دی نہائی حداں اُتے فائز،خطا تے اشتباہ تو‏ں پاک ہون۔ انہاں دا وجود دوسرے افراد دی قرآن فہمی ،خطا تے اشتباہ دی تشخیص دے لئی اک میزان اے ۔ایہ میزان تے معیار ہو جو وی ہو حقیقت وچ اوہی شریعت دی محافظت دا سبب ہوئے گا۔

اسدے علاوہ اوہ احکم تے معارف دین جو متواتر یا اجماع دی شکل وچ منقول ہوئے نيں اوہ محدود نيں اوہ شریعت دے تمام احکم دے بیانگر نئيں نيں تے اجماع معصوم دے قول دے بغیر کوئی اعتبار نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں صرف اک ہی راستہ باقی بچتا اے اوہ ایہ اے کہ شریعت دی اک معصوم امام دے ذریعے حفاظت ہو کیونکہ اس صورت وچ اس دا قول عصمت دی دلیل دی بنا اُتے ہر قسم دی خطا تو‏ں محفوظ ہو گا تے قرآن دی تفسیر تے شریعت دی وضاحت وچ دوسرےآں دے اقوال نو‏‏ں جانچنا ممکن ہوئے گا۔

معارف دینی وضاحت

سودھو

وجود امام دی ضرورت دے عوامل وچو‏ں اک حصہ معارف تے شریعت دے احکم دی وضاحت دا اے کہ جو مناسب حالات مہیا نہ ہونے تے کافی فرصت نہ ہونے دی وجہ تو‏ں رسول اللہ دی بولی مبارک تو‏ں بیان نئيں ہوئے۔اب انہاں نو‏ں امام دے سپرد کر دتا گیا کہ اوہ انہاں نو‏ں بیان کراں۔

امامت دے لوازمات تے خصوصیات

سودھو

عصمت

سودھو

مفصل مضمون:عصمت

امامت دی شرائط تے لوازم وچو‏ں امام دا گناہ تو‏ں پاک تے اپنی ذمہ داریاں دی ادائیگی وچ خطا دا مرتکب نہ ہونا ا‏‏ے۔ اوہدی دلیل ایہ اے اوہ رسول خدا دا جانشین،احکم شرعی ،معارف دین،قرآن دی تفسیر تے سنت نبوی دی توضیح وچ مرجع علمی (کی حیثیت رکھدا) ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں ضروری اے کہ اوہ ہر قسم دے گناہ تو‏ں مبرا ہو تاکہ لوگ اسکی گل اُتے اعتماد کر سکن۔جے ایسا نہ ہو تو لوگاں دے درمیان تو‏ں اسکا اعتماد اٹھ جائے گا تے لوگاں دی ہدایت دی خاطر آئمہ مقرر کرنے دے خدائی ہدف وچ خلل تے نقض لازم آندا ا‏‏ے۔

علم لدنی

سودھو
اصل مضمون: علم غیب

رسول خدا تو‏ں واسطے یا کسی واسطے دے بغیر پہنچنے والے علم دے علاوہ آئمہ طاہرین دے پاس ہور علم وی سی ۔ ایہ علم غیر معمولی طریقے الہام دی صورت وچ انہاں نو‏ں دتا گیا سی ۔جداں حضرت خضر ،حضرت ذو القرنین،حضرت مریم تے حضرت موسی دی والدۂ گرامی اس تو‏ں بہرہ مند سن ۔انہاں وچو‏ں بعض آئمہ نو‏‏ں ایہ علم کمسنی وچ حاصل ہويا تے اوہ امامت دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔اس علم دی بدولت ہر اوہ چیز جو انساناں دی ہدایت تے اپنے ذمہ داری نو‏‏ں انجام دینے وچ ضروری ہُندی اے اوہ اس تو‏ں آگاہ ہُندے تے انہاں نو‏ں کسی دوسرے شخص دی ضرورت نئيں سی۔[۳۹]

ولایت

سودھو
اصل مضمون: ولایت

ولایت اک خاص قسم دا الہی قرب اے جس دی وجہ تو‏ں کسی شخص نو‏‏ں اک مخصوص قسم دے تصرف دا حق حاصل ہُندا ا‏‏ے۔[۴۰] تکوینی تے تشریعی اس ولایت دی دو اقسام نيں۔ ولایت تکوینی موجودات جہان تے خارج وچ موجود اشیاء اُتے تصرف تے سرپرستی تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ولایت تشریعی قرآن کریم دی تفسیر و توضیح ،سنت نبوی تے معاشرے دی رہبری نو‏‏ں شامل اے [۴۱]

کلام امام دی حجیت تے اسکی اطاعت

سودھو

اس خصوصیت دا معنی اے کہ خدا دے کلام دی توضیح وچ امام دے کلام تے اسکی تفسیر دی پیروی تے اسکی اطاعت کرنا ضروری اے ۔اس اطاعت دی پیروی دا سبب انہاں دا خدا دی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں علم لدنی تے وہبی حاصل ہونا تے کلام خدا دے مقصود تو‏ں آگاہ ہونا ا‏‏ے۔ [۴۲]

شیعہ آئمہ

سودھو
اصل مضمون: آئمۂ اثنا عشر

اہل بیت دے 12 افراد اہل تشیع دے امام نيں۔انہاں وچو‏ں پہلے حضرت علی،اس دے بعد اندے دو فرزند حسن تے حسین نيں تے انہاں دے بعد حضرت امام حسین علیہ السلام دی اولاد وچو‏ں 9 بیٹے نيں۔ ایہ تمام امام علم لدنی دے مالک ،مقام عصمت اُتے فائز تے حق شفاعت دے حاملین وچو‏ں نيں۔ان دے توسل تو‏ں خدا دا قرب حاصل کیتا جاسکدا اے ۔علم دا منبع،دینی تعلیمات تے معاشرے دی سیاسی حاکمیت تے رہبری دا حق انہاں نو‏ں ہی حاصل ا‏‏ے۔

رسول ختمی مرتبت تو‏ں احادیث وچ انہاں دے اسماء تے انہاں دی صفات تے خصوصیات بیان ہوئیاں نيں۔جنہاں تو‏ں واضح ہُندا اے کہ ایہ تمام افراد خاندان قریش تو‏ں ہی نيں تے پیغمبر دے اہل بیت نيں ہور آخری زمانے دا مہدی وی انہی وچو‏ں ہوئے گا۔

حضرت امام علی دے پہلے امام ہونے دے بارے وچ رسول اللہ دی واضح احادیث مذکور نيں تے ہور آئمہ دے متعلق قطعی نصوص وی مذکور نيں جنہاں وچ آئندہ دی امامت تے اندے اسما دا بیان مذکور اے ۔ان احادیث دے متون دی بنا اُتے اسلام دے آئمہ 12 افراد نيں جنہاں دے اسما درج ذیل ترتیب دے مطابق نيں:[۴۳]

امامت تے خاتمیت دی باہمی سازگاری

سودھو

امامت اُتے کيتے جانے والے اعتراضات وچو‏ں اک اعتراض ایہ کیتا جاندا اے کہ امامت دا جو معنی بیان کیتا جاندا اے تے شیعہ حضرات جس دا اعتقاد رکھدے نيں، دے مطابق خاتمیت دے سازگار نئيں اے ۔کیونکہ شیعہ حضرات دے نزدیک امامت اُتے فائز شخص وچ پائی جانے والی خصوصیات تے آخری پیغمبر دی خصوصیات وچ کسی قسم دا تفاوت نئيں پایا جاندا ا‏‏ے۔[۴۴]

جعفر سبحانی نے اس اعتراض دا ایويں جواب دتا اے :

نبوت تے اسدے علوم نو‏‏ں پروان چڑھانے وچ واضح فرق اے جو کسی وضاحت دے محتاج نئيں اے ۔کیونکہ نبوت دی حقیقت ایہ اے کہ پیغمبر وحی دے مخاطَب ہُندے نيں،کلام خدا نو‏‏ں سندے نيں خدا دے بھیجے ہوئے نو‏‏ں دیکھدے نيں تے اوہ اک شریعت دے حامل نيں یا پہلی شریعت دے مروج نيں جدو‏ں کہ امام کسی وی وحی دے مخاطَب دے بغیر یا کلام خدا نو‏‏ں سنے بغیر یا فرشتے نو‏‏ں دیکھے بغیر پیغمبر دے انہاں علوم دا خزانہ دار ہُندا اے جنہاں دی اسنو‏ں ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔[۴۵]

متعلقہ صفحات

سودھو

حوالے

سودھو
  1. معجم المقاییس فی اللغہ، ص۴۸؛ المصباح المنیر، ج۱، ص۳۱ـ ۳۲؛ لسان العرب، ج۱، ص۱۵۷؛ المفردات فی غریب القرآن، ص۲۴؛ اقرب الموارد، ج۱، ص۱۹؛ المعجم الوسیط، ج۱، ص۲۷
  2. میر سید شریف، التعریفات، ۱۴۱۲ق، ص۲۸؛ بحرانی، قواعد المرام، ۱۴۰۶ق، ص۱۷۴؛ فاضل مقداد،‌ ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۲۵؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۳۴؛ میر سید شریف، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۴۵
  3. حلی، الباب الحادی عشر، ۱۳۶۵ش، ص۶۶؛ فاضل مقداد،‌ ارشاد الطالبین، ۱۴۰۵ق، ص۳۲۵-۳۲۶؛ فاضل مقداد، اللوامع الإلہیۃ، ۱۴۲۲ق، ص۳۱۹-۳۲۰؛ میر سید شریف، شرح المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۴۵؛ آمدی، أبکار الأفکار، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۴۱۶؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۳۴
  4. فیاض لاہیجی، گوہر مراد، ۱۳۸۳ش، ص۴۶۱-۴۶۲؛ فیاض لاہیجی، سرمایہ ایمان، ۱۳۷۲ش، ص۱۰۷
  5. سوره یس، آیت۱۲
  6. سوره حجر، آیت۷۹
  7. سوره ہود، آیت ۱۷
  8. سوره بقره، آیت ۱۲۴؛ سوره انبیاء، آیت۷۳؛ سوره سجده، آیت۲۴
  9. سوره فرقان، آیت۷۴
  10. سوره قصص، آیت۵
  11. سوره توبہ، آیت۱۲؛ سوره قصص، آیت۴۱
  12. سوره اسراء، آیت ۱۷
  13. الملل والنحل، ج۱، ص۲۲
  14. مقدمہ ابن خلدون، ص۱۹۱
  15. اصول کافی، ج۱، ص۱۵۵
  16. بقرہ 124۔
  17. کلینی،‌ اصول کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۳۳-۱۳۴، ۱۴۹-۱۵۱ و ۱۵۴؛ آمدی، غایۃ المرام، ۱۴۱۳ش، ج۳، ص۱۲۷-۱۲۹؛ بحرانی، البرہان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۴۹-۱۵۱
  18. سوره مائده، آیت ۳
  19. الغدیر، ج۱، ص۲۳۰ـ ۲۳۶؛ غایۃ المرام، ج۳، ص۳۲۸ـ ۳۴۰
  20. سوره مائده، آیت ۶۷
  21. الغدیر، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۲۳؛ غایہ المرام، ج۳، ص۳۲۰ـ ۳۲۷
  22. اسراء17
  23. مجمع البیان، ج۳، ص۴۳۰
  24. نہج البلاغہ، خطبہ ۲۵۲
  25. اصول کافی، ج۲، ص۱۶، حدیث ۵و ۸
  26. تلخیص المحصل، ص۴۰۷
  27. شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵
  28. قواعدالعقائد، ص۱۱۰؛ شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۵؛ تلخیص المحصل، ص۴۰۶؛ کشف المراد، ص۲۹۰؛ شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۵
  29. تلخیص المحصل، ص۴۰۷
  30. شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۹
  31. بحارالأنوار، ج۲۳، ص۷۶ـ ۹۵؛ اثبات الوصیہ، ج۱، ص۱۱۲ـ ۱۱۵؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۱، ص۱۵۰ و ۲۰۴، احادیث ۲۵۹ و ۴۰۳؛ مسند احمد بن حنبل، ج۱۲، ص۲۷۷؛ ج۱۳، ص۱۸۸، احادیث ۱۵۶۳۶ و ۱۶۸۱۹؛ شرح نہج البلاغہ، ج۹، ص۱۲۵
  32. شرح المقاصد، ج۵، ص۲۳۹؛ شرح الفقہ الأکبر، ص۱۷۹؛ النبراس، ص۵۱۴؛ تلخیص المحصل، ص۴۰۷
  33. شرح المواقف، ج۸، ص۳۴۶؛ شرح العقاید النسفیہ، ص۱۱۰؛ نہایۃ الاقدام، ص۴۷۹؛ غایۃ المرام، ص۳۶۴
  34. المغنی فی أبواب التوحید والعدل، الإمامۃ، ج۱، ص۴۷
  35. الذخیرة فی علم الکلام، ص۴۰۹ـ ۴۱۰
  36. قواعد المرام، ص۱۷۵؛ تقریب المعارف، ص۹۵؛ المنقذ من التقلید، ج۲، ص۲۴۰؛ کشف المراد، ص۴۹۰؛ ارشاد الطالبین، ص۳۲۸
  37. المغنی فی أبواب التوحید والعدل، الإمامہ، ج۱،ص۳۹ـ ۴۱؛ شرح الاصول الخمسہ، ص۵۰۹
  38. الألفین، ص۷ـ۸
  39. مصباح یزدی، آموزش عقائد، ص۳۲۱-۳۲۲
  40. طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۱۲
  41. جوادی آملی، ولایت فقیہ، ص۱۲۴-۱۲۵
  42. طباطبائی، شیعہ در اسلام، ص۳۱و۳۲
  43. طباطبائی، شیعہ در اسلام، صص ۱۹۷-۱۹۹.
  44. نک: ناصر بن عبد الله بن علی القفاری، أصول مذہب الشیعہ الإمامیہ الإثنی عشریہ، ج۲ ص ۶۵۵؛ سخنرانی دکتر سروش، ۳ مرداد ۸۴ دانشگاه سوربُن پاریس، منبع: پایگاه اطلاع رسانی دکتر عبدالکریم سروش
  45. سبحانی، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنہ و العقل، ج۴، ص۳۹


مآخذ

سودھو
  • قرآن کریم، ترجمہ فولادوند.
  • نہج البلاغہ، ترجمہ شهیدی.
  • ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نہج البلاغہ، تصحیح: محمد ابوالفضل ابراہیم، ابن ابی الحدید، قم، مکتبہ آیةالله مرعشی نجفی.
  • ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل.
  • ابن فارس، احمد، معجم المقاییس فی اللغہ، تصحیح: عبدالسلام محمد ہارون، قم، ۱۴۰۴ق.
  • ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، تصحیح: جمال الدین میردامادی، بیروت، دار الفکر و دار صادر، ۱۴۱۴ق.
  • ابوحنیفہ، شرح الفقہ الأکبر، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۲۸ق، چاپ دوم.
  • المعجم الوسیط.
  • النبراس.
  • امینی، عبدالحسین، الغدیر، قم، مرکز الغدیر، ۱۴۱۶ق.
  • آمدی، سیف الدین، غایۃ المرام فی علم الکلام، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۳ق.
  • آمدی، سیف‌الدین، أبکار الأفکار، قاہره، دار الکتب، ۱۴۲۳ق.
  • بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مکتبہ آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق، چاپ دوم.
  • بحرانی، سید ہاشم، البرہان فی تفسیر القرآن، قم، نشر بعثہ، ۱۳۷۴ش.
  • تفتازانی، سعد الدین، شرح العقاید النسفیہ، قاہره، مکتبہ الکلیات الازہریہ، ۱۴۰۷ق.
  • تفتازانی، سعد الدین، شرح المقاصد، افست قم، شریف رضی، ۱۴۰۹ق.
  • جوادی آملی، ولایت فقیہ.
  • حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین.
  • حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، قم، الہادی، ۱۴۰۴ق.
  • حلی، حسن بن یوسف،الألفیین، قم، موسسہ اسلامیہ، ۱۴۲۳ق.
  • حلی، حسن بن یوسف،الباب الحادی عشر، تہران، موسسہ مطالعات اسلامی، ۱۳۶۵ش.
  • حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
  • حمصی، محمود، المنقذ من التقلید.
  • راغب اصفہانی، حسین بن محمد،المفردات فی غریب القرآن، تحصیح: دار القلم؛ بیروت: ۱۴۱۲ق.
  • سبحانی، جعفر، الملل والنحل.
  • سبحانی، جعفر، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنہ و العقل، یه قلم: شیخ حسن عاملی، قم: موسسہ الامام الصادق، چاپ چهارم، ۱۴۱۷ق.
  • شرتونی، سعید، اقرب الموارد، قم، مکتبہ آیت الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۱ش.
  • شریف مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
  • شهرستانی، نهایة الاقدام، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۲۵ق.
  • طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم.
  • طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان.
  • طوسی، نصیرالدین، تلخیص المحصل، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق، چاپ دوم.
  • طوسی، نصیرالدین، قواعدالعقائد، لبنان، دار الغربہ، ۱۴۱۳ق.
  • فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، قم، کتابخانہ آیت الله مرعشی، ۱۴۰۵ق.
  • فاضل مقداد، اللوامع الإلہیہ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم.
  • فیاض لاہیجی، سرمایہ ایمان در اصول اعتقادات، تصحیح: صادق لاریجانی، تہران، نشر الزہراء، ۱۳۷۲ش، چاپ سوم.
  • فیاض لاہیجی، گوہر مراد، تہران، سایہ، ۱۳۸۳ش.
  • فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دار الہجره، ۱۴۱۴ق.
  • قاضی عبدالجبار، المغنی فی أبواب التوحید والعدل، الإمامہ، قاہره، الدار المصریہ، ۱۹۶۵- ۱۹۶۲م.
  • قاضی عبدالجبار، شرح الاصول الخمسہ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۴۰۷ق، چاپ چہارم.
  • مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، چاپ دوم.
  • مسعودی، ابوالحسن، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۲۳ق، چاپ سوم.
  • مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، تہران، نشر بین الملل، ۱۳۷۷ش.
  • مقدمہ ابن خلدون،
  • میر سید شریف، التعریفات، تہران، ناصر خسرو، ۱۴۱۲ق، چاپ چہارم.
  • میر سید شریف، شرح المواقف، افست قم، شریف رضی، ۱۳۲۵ق.