واقعہ غدیر
واقعہ غدیر، شیعہ عقائد دے مطابق تاریخ اسلام دا اہم ترین واقعہ اے جس وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ہجرت دے دسويں سال، حجۃ الوداع توں واپسی اُتے غدیر خم نامی جگہ اُتے 18 ذی الحجہ دے دن حضرت علی ؑ نوں اپنا جانشین تے ولی مقرر فرمایا۔ جس دے بعد تمام بزرگ صحابہ سمیت حاضرین نے حضرت علیؑ دے ولی ہونے اُتے بیعت کيتی۔
حیات
علمی ورثہ
فضائل
اصحاب |
ایہ تقرری خدا دے حکم توں ہوئی جسنوں خداوند عالم نے آیت تبلیغ وچ بیان فرمایا اے۔ ایہ آیت ہجرت دے دسويں سال 18 ذی الحجہ توں کچھ مدت قبل نازل ہوئی جس وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں حکم دتا گیا سی کہ جو کچھ خدا دی طرف توں آپ اُتے نازل کیتا گیا اے اسنوں لوگاں تک پہنچاؤ جے ایسا نہ کیتا گیا تو گویا آپ نے رسالت دا کوئی کم انجام نئيں دتا۔ اس دے بعد آیت اکمال نازل ہوئی جس وچ خدا نے دین دی تکمیل تے نعمات دی تمامیت دا اعلان کردے ہوئے دین اسلام نوں خدا دا پسندیدہ دین قرار دتا۔
معصومینؑ نے حدیث غدیر دے نال استناد کیتا اے۔ اسی طرح امام علیؑ دے دور توں لے کے موجودہ دور تک دے بوہت سارے شعراء نے غدیر دے بارے وچ اشعار لکھے نيں۔ اس واقعہ تے حدیث غدیر دے سب توں اہم مستندات وچ علامہ امینی دی کتاب الغدیر فی الکتاب و السنۃ و الادب شامل اے۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ معصومین ؑ نے اس دن نوں عید قرار دیئے نيں اسی لئے تمام مسلمان بطور خاص، شیعہ اس دن جشن مناندے نيں۔
غدیر دا واقعہ
سودھوحجۃ الوداع
سودھورسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہجرت دے دسويں سال، 24 یا 25 ذیقعدہ نوں اک لکھ ویہہ ہزار افراد دے نال فریضہ حج دی ادائیگی دے لئے مدینہ توں مکہ دی طرف روانہ ہوئے۔[۱] رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ حج حجۃ الوداع، حجۃ الاسلام تے حجۃ البلاغ کہلاندا اے۔
اس وقت امام علیؑ تبلیغ دے لئے یمن گئے ہوئے سن، جدوں آپؑ نوں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حج اُتے جانے دی خبر ملی تو یمنی مسلماناں دی اک جماعت دے نال مکہ دی طرف روانہ ہوئے تے اعمال حج دے آغاز توں قبل ہی رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال جا ملے۔[۲] حج دے اختتام اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مسلماناں دے نال مکہ توں مدینہ دی جانب روانہ ہوئے۔
آیت تبلیغ
سودھوفریضہ حج دی ادائیگی دے بعد مسلماناں دا ایہ عظیم الشان اجتماع بروز جمعرات 18 ذی الحجہ نوں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی معیت وچ غدیر خم دے مقام اُتے پہنچے۔ جتھوں شام، مصر تے عراق وغیرہ توں آنے والے حجاج اس عظیم کاروان توں جدا ہو کے اپنے اپنے مقرره رستےآں توں اپنے ملکاں دی طرف جانا سی اِنّے وچ جبرائیل آیت تبلیغ لے کے نازل ہوئے تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اللہ دا ایہ حکم پہنچیا کہ علیؑ نوں اپنے بعد ولی تے وصی دے طور اُتے متعارف کراؤ۔
آیت نازل ہونے دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے کاروان نوں رکنے دا حکم دتا تے آگے نکل جانے والےآں نوں واپس پلٹنے تے پِچھے رہ جانے والےآں نوں جلدی جلدی غدیر خم دے مقام اُتے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک پہنچنے دا حکم دتا۔[۳]
[[حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ|رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ]] نے فرمایا:
أَلَستُ أَولٰى بِالمُؤمِنِينَ مِن أَنفُسِهِم؟ قالوا بَلٰى، قال: مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا عَلٰى مَولاهُ، اللّٰهُمَّ والِ مَن والاهُ وَعادِ مَن عاداهُ وَانصُر مَن نَصَرَهُ وَاخذُل مَن خَذَلَهُ
ترجمہ: کیہ میں مؤمنین اُتے حقِ تصرف رکھنے وچ انہاں اُتے مقدم نئيں ہاں؟ سب نے کہیا: کیوں نئيں! چنانچہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: وچ جس دا مولا و سرپرست ہاں ایہ علی اس دے مولا تے سرپرست نيں؛ یا اللہ! تو اس دے دوست تے اسنوں اپنا مولا تے سرپرست سمجھنے والے نوں دوست رکھ تے اس دے دشمن نوں دشمن رکھ؛ جو اوہدی نصرت کرے اوہدی مدد کر تے جو اسنوں تنہا چھڈے اسنوں اپنے حال اُتے چھڈ دے تنہا کردے۔
نماز ظہر ادا کرنے دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خطبہ دتا جو خطبۂ غدیر دے نام توں مشہور ہويا تے اس دے ضمن وچ فرمایا:
- "حمد و ثنا صرف اللہ دے لئے اے۔ اسی توں مدد منگدے نيں تے اسی اُتے ایمان رکھدے نيں۔ اپنے نفس دی شرانگیزیاں تے اپنے کردار دی برائیاں توں اللہ دی پناہ منگدے نيں... خداوند لطیف و خبیر نے مینوں خبر دتی اے کہ مینوں بہت جلد اس دے پاس توں بلاوہ آئے گا تے میں اس دے بلاوے اُتے لبیک کہاں گا... میں تساں توں پہلے حوض کوثر دے کنارے حاضر ہوانگا تے تساں اسی حوض دے کنارے میرے پاس لیائے جاؤگے، پس دیکھو کہ میرے بعد ثقلین دے نال کیہ سلوک روا رکھدے ہو؛ ثقل اکبر کتاب اللہ اے … تے میری عترت، ثقل اصغر اے ..."۔
اس دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علیؑ دا ہتھ پکڑ کے اٹھا لیا ایتھے تک کہ سب نے آپؑ نوں رسول اللهصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پہلو وچ دیکھ لیا تے اس دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
- "اے لوگو! کیہ میں تواڈی نسبت تساں اُتے مقدم نئيں ہاں؟"، لوگاں نے جواب دتا: "کیوں نئيں اے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم "؛ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: "خداوند متعال میرا ولی اے تے میں مؤمنین دا ولی ہاں، پس جس جس دا میں مولا ہاں علی وی اس دے مولا نيں"۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ جملہ تن مرتبہ دہرایا تے فرمایا: "اے اللہ! تو اس شخص نوں دوست رکھ تے اوہدی سرپستی فرما جو علی نوں دوست رکھدا اے تے اسنوں اپنا مولا تے سرپرست مندا اے تے ہر اس شخص نال دشمنی کر جو علیؑ دا دشمن اے۔ اوہدی مدد تے نصرت فرما جو علیؑ دی مدد تے نصرت کردا اے اس شخص نوں اپنی حالت اُتے چھڈ دے حو علیؑ نوں تنہا چھڈدا اے "۔ بعد از آں لوگاں توں مخاطب ہوکے فرمایا: " حاضرین اس پیغام نوں غائبین تک پہنچیا دین"۔
آیت اکمال دا نزول
سودھوحالے اجتماع منتشر نئيں ہويا سی کہ جبرائیل دوبارہ نازل ہوئے تے خدا دی طرف توں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے آیت اکمال نازل کردتی؛ جس وچ ارشاد ہويا:
- الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً
ترجمہ: اج ميں نے تواڈے دین نوں کامل کر دتا تے تساں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئے اسلام نوں بحیثیت دین دے پسند کر لیا۔
امام علیؑ نوں تبریک و تہنیت
سودھواس موقع اُتے، لوگاں نے امیرالمؤمنینؑ نوں مبارکباد پیش کيتی۔ ابوبکر تے عمر تبریک و تہنیت کہنے والےآں وچ پیش پیش سن تے باقی صحابہ انہاں دے پیچھے پیچھے تبریک و تہنیت کہہ رہے سن ۔ عمر مسلسل کہہ رہے سن : بخ بخ لك ياعلي اصبحت مولاي ومولٰی كل مؤمن ومؤمنة، یعنی مبارک ہو مبارک ہو اے علی آپ ہر مؤمن مرد تے عورت دے مولا و سرپرست ہوگئے۔[۴]
مروی اے کہ رسول الله صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم اُتے اک خیمہ بپا کیتا گیا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نوں حکم دتا کہ گروہ در گروہ آ کر علی علیہ السلام نوں امیرالمؤمنین دے عنوان توں سلام کرن، تے حتی کہ ازواج رسول نے وی اس حکم نبوی دی تعمیل کيتی۔ [۵]
حاضرین دی تعداد
سودھوغدیر خم وچ حاضر افراد دی تعداد دے بارے وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف اے۔ بعض لوگاں نے انہاں دی تعداد 10000 [۶]،بعض نے 12000، بعض نے 17000 [۷]، تے بعض نے 70000 افراد[۸] نقل کيتی اے۔
غدیر خم دے مقام اُتے اجتماع دی گنجائش تے سنہ 10 ہجری وچ مدینہ دی آبادی دے پیش نظر ہور مکہ وچ حجۃ الوداع دے موقع اُتے حجاج دی تعداد نوں مد نظر رکھدے ہوئے غدیر خم وچ 10000 افراد اُتے مبنی روایت نوں مستند تر تے صحیح تر قرار دتا جاسکدا اے۔[۹]
غدیر دے راوی
سودھوتاریخ اسلام وچ کم ہی ایسا کوئی مرحلہ تے کوئی واقعہ ہوئے گا جو سند تے وقوع دے لحاظ توں اس قدر قوی تے مستحکم ہوئے۔ حدیث غدیر دے راوی بہت نيں جنہاں وچوں بعض مشہور راویاں دے نام حسب ذیل نيں:
اہل بیت یعنی امام علیؑ، حضرت فاطمہ(س)، امام حسنؑ تے امام حسینؑ۔ بعد ازاں 110 صحابہ دے نام آندے نيں جنہاں وچوں بعض دے نام حسب ذیل نيں:
عمر بن الخطاب[۱۰]، عثمان بن عفان[۱۱]، عائشہ بنت ابی بکر[۱۲]، سلمان فارسی[۱۳]، ابوذر غفاری[۱۴]، زبیر بن عوام[۱۵]، جابر بن عبداللہ انصاری[۱۶]،عباس بن عبدالمطلب[۱۷]، ابوہریرہ[۱۸] وغیرہ، جو واقعہ غدیر دے وقت غدیر خم دے مقام اُتے حاضر سن تے انھاں نے ایہ حدیث بلاواسطہ طور اُتے نقل کيتی اے۔
بعد ازاں تابعین نيں جنہاں وچوں 83 افراد نے ایہ حدیث نقل کيتی اے تے انہاں وچوں اصبغ بن نباتہ[۱۹]، تے اموی خلیفہ عمر بن عبدالعزیز[۲۰] دے نام قابل ذکر نيں۔
تابعین دے بعد دوسری صدی ہجری توں لے کے چوہدويں صدی ہجری تک 360 علمائے اہل سنت توں ایہ حدیث نقل ہوئی اے ؛ جنہاں وچ شافعیاں دے امام محمد بن ادریس شافعی،[۲۱] حنابلہ دے امام احمد بن حنبل،[۲۲]، احمد بن شعیب نسائی[۲۳]، ابن مغازلی،[۲۴] احمد بن عبداللہ[۲۵]، احمد بن عبدربہ[۲۶] زیادہ مشہور نيں۔
شیعہ محدثین تے علماء وچوں بےشمار افراد نے حدیث غدیر نوں اپنی کتب وچ نقل کیتا اے جنہاں وچ شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی وغیرہ زیادہ مشہور نيں۔[۲۷]
بوہت سارے محدثین حدیث غدیر نوں حدیث حسن تے بوہت سارے دوسرے اسنوں حدیث صحیح سمجھدے نيں؛[۲۸] ہور تمام شیعہ محدثین تے بعض اکابرین اہل سنت اسنوں حدیث متواتر سمجھدے نيں۔[۲۹]
غدیر توں متعلق آیات
سودھو
حیات
علمی ورثہ
فضائل
اصحاب |
شیعہ[۳۰] تے سنی مفسرین[۳۱]، دے مطابق قرآن دی چند آیات حجۃ الوداع دے موقع اُتے واقعۂ غدیر دے سلسلے وچ نازل ہوئیاں نيں:
1۔ سورہ مائدہ آیت 3:
- الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِيناً۔؛
ترجمہ: اج ميں تواڈے دین نوں کامل کر دتا تے تساں اُتے اپنی نعمت پوری کر دتی تے تواڈے لئے اسلام نوں بحیثیت دین دے پسند کر لیا۔
2۔ سورہ مائدہ آیت 67:
- يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللّهَ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ۔؛
ترجمہ: اے پیغمبر ! جو اللہ دی طرف توں آپ اُتے اتارا گیا اے، اسنوں پہنچیا دیجئے تے جے آپ نے ایسا نہ کیتا تو اس دا کچھ پیغام پہنچایا ہی نئيں تے اللہ لوگاں توں آپ دی حفاظت کرے گا، بلاشبہ اللہ کافراں نوں منزل تک نئيں پہنچایا کردا۔
3۔ سورہ معارج آیات 1 و 2:
- سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ ٭ لِّلْكَافِرينَ لَيْسَ لَهُ دَافِعٗ۔؛
ترجمہ: اک طلب کرنے والے نے طلب کیتا اس عذاب نوں جو ہونے ہی والا اے ٭ کافراں دے لئی، اسنوں کوئی ٹالنے والا نئيں اے۔
مؤخر الذکر دو آیات کریمہ دی تفاسیر وچ بیان ہويا اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امیرالمؤمنین دی ولایت دا اعلان کیتا تو نعمان بن حارث فہری آپؐ دے قریب آیا تے اعتراض دی حالت وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کہیا: "تو نے سانوں توحید تے اپنی رسالت اُتے ایمان لانے تے جہاد و حج تے روزہ و نماز تے زکات دا حکم دتا تے اسيں نے وی قبول کیتا لیکن تو اس اُتے راضی نہ ہويا تے ہن اس نوجوان نوں مقرر کیتا تے اسنوں ساڈا ولی قرار دتا، کیتا ایہ اعلان ولایت تو نے اپنی طرف توں کیتا یا خدا دی جانب سے؟ جدوں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ ایہ اعلان خدا دی طرف توں سی تو اس نے انکار دی حالت وچ کہیا: جے ایہ اعلان خدا دی جانب توں سی تو اک پتھر آسمان توں اس دے سر اُتے آگرے۔ اسی حالت وچ آسمان دی طرف توں اک پتھر اس دے سر اُتے نازل ہويا تے اسنوں اوتھے ہلاک کرڈالا تے ایہ آیات نازل ہوئیاں۔[۳۲]
اسلام وچ عید غدیر
سودھومسلمانان عالم تے بالخصوص شیعہ روز غدیر نوں وڈی عیداں وچ شمار کردے نيں تے ایہ دن انہاں دے درمیان عید غدیر دے نام توں مشہور و معروف اے۔[۳۳]
اس عید دی شہرت اس قدر زیادہ اے کہ عباسی خلیفہ مستعلی بن مستنصر عباسی دی سنہ 487 وچ عید غدیر نوں انجام پائی۔ [۳۴] ہور اہل سنت دے مصادر حدیث وچ منقول اے کہ جو وی 18 ذی الحجہ نوں روزہ رکھے خداوند متعال اسنوں چھ مہینےآں دے روزے دا ثواب عطا فرمائے گا؛ تے ایہ دن اوہی عید غدیر ہی دا دن اے۔[۳۵] عید غدیر دی رات وی مسلماناں دے درمیان معروف راتاں وچ شمار ہُندی اے۔[۳۶]
رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
- يوم غدير خم أفضل أعياد أمتي، وهو اليوم الذي أمرني الله تعالى ذكره فيه بنصب أخي علي بن أبي طالب علما لامتي يهتدون به من بعدي، وهو اليوم الذي أكمل الله فيه الدين، وأتم على امتي فيه النعمة، ورضي لهم الاسلام دينا۔
ترجمہ: روز غدیر میری امت دی بہترین عیداں وچوں اے تے ایہ اوہ دن اے جدوں خداوند متعال نے حکم دتا کہ وچ اپنے بھائی علی بن ابی طالب نوں اپنی امت دے پرچمدار دے طور اُتے مقرر کراں تا کہ میرے بعد لوگ انہاں دے ہتھوں ہدایت پان تے ایہ اوہ دن اے جدوں خدا نے دین نوں کامل کیتا تے اپنی نعمت میری امت اُتے پوری کردی تے اسلام نوں انہاں دے لئے بحیثیت دین پسند کر لیا۔[۳۷]
امام صادقؑ نے فرمایا:
- وهو عيد الله الاكبر، وما بعث الله نبيا إلا وتعيد في هذا اليوم وعرف حرمته، واسمه في السماء يوم العهد المعهود وفي الارض يوم الميثاق المأخوذ والجمع المشهود۔
ترجمہ: غدیر خم دا دن اللہ دی وڈی عید اے، خدا نے کوئی پیغمبر مبعوث نئيں کیتا مگر ایہ کہ اس نے اس دن نوں عید قرار دتا تے اوہدی عظمت و حرمت نوں پہچان لیا؛ تے اس عید دا نام آسمان وچ عہد و پیمان دا دن تے روئے زمین اُتے میثاق محکم تے عمومی حضور تے موجودگی دا دن، اے۔[۳۸]
غدیر معصومین دے کلام وچ
سودھوامام علیؑ نے فرمایا:
- "اے مسلمانو تے اے مہاجرین و انصار! کیہ تسيں نئيں سنیا کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن مینوں تواڈا مولا قرار دتا؟ تے سب نے کہیا ہاں ایسا ہی اے۔ [۳۹]
حضرت فاطمہ(س) فرماندیاں نيں:
- "گویا تسیں نئيں جاندے! رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر دے دن کیہ فرمایا؟ خدا دی قسم، اس دن رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مقام ولایت و امامت نوں علیؑ دے لئے مقرر تے استوار فرمایا تاکہ اس منصب دی نسبت تواڈی لالچ دی رسی نوں کٹ دین"۔[۴۰]
امام حسنؑ نے فرمایا:
- "مسلماناں نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں دیکھیا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی گل سنی جدوں روز غدیر میرے والد دا ہتھ پھڑ لیا تے انہاں توں مخاطب ہوکے فرمایا: جس دا میں مولا تے راہبر و راہنما ہاں پس ایہ علیؑ وی اس دے مولا و رہبر و راہنما نيں"۔[۴۱]
امام حسینؑ نے فرمایا:
- "رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علیؑ نوں تمام آداب دے نال پرورش کیتی، جدوں علیؑ نوں روحانی تے نفسیاتی لحاظ توں مستحکم کیتا عہدہ امامت انہاں دے سپرد کیتا تے غدیر دے دن فرمایا: جس دا میں مولا ہو تے رہبر ہاں، پس ایہ علیؑ وی اس دے مولا تے رہبر نيں"۔[۴۲]
امام علی رضاؑ نے فرمایا:
- "روز غدیر آسمان والےآں دے نزدیک اہل زمین والےآں دی نسبت زیادہ مشہور اے ... جے لوگ اس دن دی قدر و عظمت توں واقف ہُندے بےشک فرشتے ہر روز 10 مرتبہ انہاں دے نال مصافحہ کردے"۔[۴۳]
شاعران غدیر
سودھوغدیر دے مطالعاندی مآخذ
سودھو- الغدیر، علامہ امینی
- عبقات الانوار (حدیث الغدیر) مؤلف: میر حامد حسین کنتوری لکھنوی
- غدیر در آیینه کتاب، مؤلف: محمد انصاری
- چهارده قرن با غدیر، مؤلف: محمد باقر انصاری
- همگام با پیامبر در حجة الوداع، مؤلف: حسین واثقی
- الغدیر و المعارضون، مؤلف: سید جعفر مرتضی عاملی
- الغدیر فی الإسلام، مؤلف: محمد رضا فرج اللّه حلفی نجفی
- شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، مؤلف: سید محمد تقی نَقَوی
متعلقہ مضامین
سودھوباہرلے جوڑ
سودھوحوالے
سودھو- ↑ طبرسی، احتجاج، ج1، ص56، مفید، ارشاد، ص91، حلبی، السیرہ، ج3، ص308۔
- ↑ حلبی، ج3، ص318 و 319، مفید، ص92۔
- ↑ نسائی، ص25۔
- ↑ احمد حنبل، ج4، ص281، مفید، ص94۔
- ↑ مفید، ج1، ص 176، قمی، ج1، ص268،امینی، ج1، ص9 ـ 30۔
- ↑ عیاشی، ج1، ص329۔
- ↑ شعیری، ص10۔
- ↑ طبرسی، احتجاج، ج1، ص56۔
- ↑ سیدجلال امام، مقالہ بررسی تعداد جمعیت حاضر در غدیر۔
- ↑ محب طبری، ج2، ص161۔
- ↑ ابن مغازلی، ص27۔
- ↑ ابن عقده، ص152۔
- ↑ حموینی جوینی، ج1، ص315۔
- ↑ حموینی جوینی، ج1، ص315۔
- ↑ ابن مغازلی، ص27۔
- ↑ متقی هندی، ج6، ص398۔
- ↑ جزری شافعی، 3 و 48۔
- ↑ متقی هندی، ج6، ص154۔
- ↑ ابن اثیر، ج3، ص307۔
- ↑ ابونعیم، ج5، ص364۔
- ↑ بیهقی، ج1، ص337۔
- ↑ احمد، ج1، ص84، 118 و 331۔
- ↑ نسائی، ج5، ص45۔
- ↑ ابن مغازلی، ص16۔
- ↑ احمد بن عبدالله، ص67 و 87۔
- ↑ احمد بن عبدربه، ج2، ص275۔
- ↑ امینی، ج1، ص14 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ ترمذی، ج5، باب 20۔
- ↑ ابن کثیر، ج5، ص233، طوسی، تلخیص الشافی، ج2، ص168۔
- ↑ طوسی، التبیان،ج 3، ص436 و 587، طبرسی، مجمع البیان، ج3، ص274 و 380، طباطبائی، المیزان، ج5، ص193 – 194۔
- ↑ واحدی نیشابوری، ص126، حاکم حَسکانی، ج1، ص200 و 249۔
- ↑ طبرسی، ج10، ص530، قرطبی، ج19، ص278، ثعلبی، ج10، ص35۔
- ↑ ابو ریحان بیرونی، ص95۔
- ↑ ابن خلکان، ج1، ص60۔
- ↑ خطیب بغدادی، ج8، ص290۔
- ↑ ثعالبی، ص511۔
- ↑ صدوق، امالی، ص125۔
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج5، ص224۔
- ↑ صدوق، خصال، ص550۔
- ↑ طبرسی، احتجاج، ج1، ص80۔
- ↑ صدوق، امالی، ج2، ص171۔
- ↑ ری شهری، ج2، ص232۔
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکم، ج6، ص24۔
- ↑ رجوع کنید بہ: الغدیر، ج۲-۱۱.
- ↑ شریف رازی، گنجینہ دانشمندان(۱۳۵۳ش)، ج۴، ص۴۱۴-۴۱۵.
منابع
سودھو- قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقوی نقوی (نقن)۔
- ابن اثیر، اسد الغابہ، تحقیق محمد ابراہیم بنا، دارالشعب، قاہرہ
- ابن خلکان، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، دارالثقافہ، لبنان
- ابن عبد ربہ، عقد الفرید، دار و مکتبہ الہلال، بیروت
- ابن عقدہ کوفی، کتاب الولایۃ، تحقیق عبدالرزاق حرزالدین، انتشارات دلیل ما، قم
- ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، تحقیق علی شیری، دار احیاء التراث، بیروت
- ابن مغازلی، مناقب علی بن ابی طالب، مکتبہ اسلامیہ، تہران
- ابوریحان بیرونی، آثار الباقیہ، انتشارات ابن سینا، تہران
- ابو نعیم، حلیہ الاولیاء، دارالکتاب العربی، بیروت
- احمد بن عبداللہ طبری، ذخائر العقبی، مکتبہ القدسی، قاہرہ
- احمد حنبل شیبانی، مسند احمد بن حنبل، دار احیاء التراث العربی، بیروت
- امام، سید جلال؛ مجلہ تاریخ در آینہ پژوہش، زمستان 1386، شمارہ چہارم
- امینی، الغدیر، دارالکتاب العربی، بیروت
- بیہقی، مناقب الشافعی، تحقیق سید احمد صقر، مکتبہ دار التراث، قاہرہ
- ترمذی، سنن ترمذی، دارالمعرفہ، بیروت
- ثعالبی، ثمار القلوب، تحقیق ابراہیم صالح، دار البشائر، دمشق
- ثعلبی،"الکشف و البیان عن تفسير القرآن"، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1422ق
- جزری شافعی، اسنی المطالب، تحقیق محمدہادی امینی، مطبعہ امام امیرالمومنین، اصفہان
- حاکم حسکانی، شواہد التنزیل، تحقیق محمدباقر محمودی، وزارت ارشاد اسلامی، تہران
- حر عاملی، وسائل الشیعہ، موسسہ الاسلامیہ، تعلیقات عبدالرحیم ربانی شیرازی سال ۱۴۰۳ ق
- حلبی، السیرہ الحلبیہ، دارالمعرفہ، بیروت
- حموینی جوینی، فرائد السمطین، تحقیق محمدباقر محمودی، موسسہ محمودی، بیروت
- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفیٰ عبدالقادر، دارالکتب العلمیہ، بیروت
- ری شہری، موسوعہ الامام علی ابن ابی طالب، دارالحدیث، قم
- شعیری، جامعالاخبار، انتشارات رضی، قم
- صدوق، امالی، تحقیق موسسہ بعثت، موسسہ بعثت، قم
- صدوق، خصال، تحقیق علی اکبر غفاری، یونیورسٹی مدرسین، قم
- طباطبایی، المیزان، یونیورسٹی مدرسین، قم
- طبرسی، الإحتجاج، نشر مرتضی، مشہد
- طبرسی، مجمع البیان، موسسہ اعلمی للمطبوعات، بیروت
- طوسی، التبیان، تحقیق احمد حبیب قصیر، مکتب اعلام الاسلامی
- طوسی، تلخیص الشافی، تحقیق سیدحسین بحرالعلوم، دارالکتب الاسلامیہ، تہران
- طوسی، تہذیب الاحکم، سید حسن موسوی خرسان، دارالکتب الاسلامیہ، تہران
- عیاشی، کتاب التفسیر، ترجمہ سیدہاشم رسولی محلاندی، چاپخانہ علمیہ، تہران
- قرطبی، "الجامع لاحکم القرآن"، ناصرخسرو، تہران، 1364ش
- قمی، منتہی الامال، انتشارات نقش نگین، اصفہان
- متقی ہندی، کنز العمال، موسسہ الرسالہ، بیروت
- مجلسی، بحارالانوار، موسسہ الوفاء، بیروت
- محب طبری، الریاض النضرۃ، دار الندوہ، بیروت
- مفید، ارشاد، موسسہ آل البیت، قم
- نسائی، سنن الکبری، تحقیق عبدالغفار سلیمان، دارالکتب العلمیہ، بیروت
- واحدی نیشابوری، اسباب نزول الایات، موسسہ حلبی، قاہرہ