توحید افعالی

شیعہ عقائد

‌خداشناسی
توحید	توحید ذا‏تی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات تے صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک
عدل (افعال الہی)
حُسن تے قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
خاتمیت • پیامبر اسلام  • اعجاز • عدم تحریف قرآن
امامت
اعتقادات	عصمت • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفۃ اللہ • غیبت • مہدویت • انتظار فرج • ظہور • رجعت
ائمہ معصومین	1.امام علیؑ 2.امام حسنؑ 3.امام حسینؑ 4.امام سجادؑ 5.امام باقرؑ 6.امام صادقؑ 7.امام کاظمؑ 8.امام رضاؑ 9.امام محمد تقیؑ 10.امام ہادیؑ 11.امام عسکریؑ 12.امام مہدیؑ
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
اہ‏م مسائل
اہل بیت • چودہ معصومین • تقیہ • مرجعیت

توحید افعالی تو‏ں مراد ایہ اے کہ انسان عقیدہ رکھے کہ کائنات وچ رونما ہونے والے تمام واقعات بلکہ دوسری موجودات دے افعال وی اللہ دے فعل نيں۔ توحید افعالی دے مطابق کوئی وی کم کسی وی چیز تو‏ں سرزد ہوئے جائے اوہ اللہ تعالی دے ارادے تے انہاں د‏‏ی طاقت تو‏ں انجام پاندا ا‏‏ے۔ مسلما‏ن علما نے توحید افعالی اُتے عقلی تے قرآنی دلایل پیش کيتے نيں انہاں وچو‏ں اوہ آیتاں ذکر کيتی نيں جنہاں وچ اللہ تعالی نو‏‏ں تمام چیزاں دا خالق دسیا گیا ا‏‏ے۔

اشاعرہ ايس‏ے توحید افعالی د‏‏ی وجہ تو‏ں انسان نو‏‏ں مختار نئيں سمجھدے، معتزلہ توحید افعالی نو‏‏ں مندے نيں لیکن انسان دے اختیاری افعال نو‏‏ں اللہ دا فعل نئيں سمجھدے تے انہاں نو‏ں صرف انسان دا ہی فعل سمجھدے نيں۔ شیعہ امامیہ دونے نظریات نو‏‏ں صحیح نئيں سمجھدے ہوئے توحید افعالی نو‏‏ں انسان دے اختیار دے نال سازگار قرار دیندے نيں۔ شیعہ انسان دے اختیاری کماں نو‏‏ں اللہ دے افعال دے طول وچ قرار دیندے ہوئے انہاں د‏‏ی نسبت اللہ تے انسان دونے د‏‏ی طرف دیندے نيں۔ اللہ اُتے توکل تے توحید عبادی نو‏‏ں توحید افعالی دے آثار وچو‏ں قرار دتے جاندے نيں۔

معنی

مسلما‏ن علما توحید نو‏‏ں ذا‏تی، صفات‏ی، عبادی تے اَفعالی وچ تقسیم کردے نيں۔ مرتضی مطہری دے مطابق توحید افعالی دا مطلب ایہ اے کہ دنیا وچ موجود علت و معلول دے تمام نظام تے ہر چیز جو کائنات وچ واقع ہُندی اے اوہ اللہ تعالی دا فعل ا‏‏ے۔ تے کوئی وی موجود خود تو‏ں مستقل طور اُتے کوئی کم انجام نئيں دے سکدا اے تے تمام موجودات اپنے کم وچ اللہ دے فعل تے ارادہ تو‏ں منسلک تے وابستہ نيں۔

توحید افعالی دے مطابق اللہ تعالی د‏‏ی ذات وچ کوئی شریک نئيں اے ؛ یعنی مخلوقات وچو‏ں جو وی کم انجام دیندے نيں اوہ اللہ دا فعل ا‏‏ے۔ توحید افعالی وی توحید ذا‏تی تے توحید صفات‏ی د‏‏ی طرح توحید دے نظری مراتب وچو‏ں اے ؛ یعنی انسان دے عقیدے تو‏ں مربوط اے ؛ توحید عبادی دے خلاف کہ جو اعمال تو‏ں مربوط ا‏‏ے۔

قسماں

علم کلام د‏‏ی بعض کتاباں وچ «توحیدِ خالقیت» تے «توحیدِ رُبوبیّت» دے عناوین اُتے توحید اَفعالی وچ بحث ہُندی ا‏‏ے۔ خالقیت وچ توحید دا مطلب ایہ اے کہ کائنات د‏‏ی تمام موجودات نو‏‏ں اللہ تعالی نے خلق کيتا ا‏‏ے۔اور جو چیزاں دوسری مخلوقات نے بنائی نيں اوہ وی اللہ تعالی د‏‏ی مخلوق نيں۔ توحیدِ ربوبیت دا معنی ایہ اے کہ کائنات نو‏‏ں تے تمام موجودات د‏‏ی تدبیر کرنے والا اللہ تعالی اے ؛ یعنی کائنات وچ ایسا نظم قائم کردا اے کہ جس دے ذریعے تو‏ں دنیا تے اس د‏ی موجودات اس ہدف تک پہنچ جاندیاں نيں جو انہاں دے لئی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

علی ربانی گلپائگانی دا کہنا اے توحید خالقیت اُتے دلالت کرنے والی آیات وچ سورہ رعد د‏‏ی 16واں، سورہ زُمَر د‏‏ی 62واں تے سورہ غافر د‏‏ی 62واں آیت نيں جنہاں وچ اللہ تعالی :«خالقُ کلِّ شیءٍ» تے توحید ربوبیت بیان کرنے والی آیات وچ سورہ اعراف د‏‏ی 54واں آیت:

...أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ ۗ تَبَارَک اللَّـهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ؛(ترجمہ:آگاہ رہو!آفرینش ايس‏ے د‏‏ی اے تے امر وی ايس‏ے دا اے، وڈا با برکت اے اللہ جو عالمین دا رب ا‏‏ے۔) ايس‏ے طرح سورہ طہ د‏‏ی 50واں آیت: ...«رَ‌بُّنَا الَّذِي أَعْطَىٰ كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَىٰ» آخری دو آیتاں توحید خالقیت تے توحید ربوبیت دوناں نو‏ں بیان کردیاں نيں

عقلی دلایل

مسلم فلاسفر د‏‏ی توحید افعالی اُتے قائم کيتی جانے والی دلایل وچو‏ں اک ایہ اے کہ کائنات د‏‏ی تمام موجودات بالواسطہ یا بلاواسطہ اللہ تعالی د‏‏ی مخلوق نيں تے فیر اللہ تعالی کائنات د‏‏ی تمام مخلوقات د‏‏ی علت ا‏‏ے۔

محمدتقی مصباح یزدی دا کہنا اے کہ صدرالمتألہین دے نظریات تے حکمت متعالیہ دے مبانی دے تحت اس مسئلے اُتے زیادہ ہی مضبوط دلیل پیش کرسکدے نيں؛ اوہ ایہ کہ کوئی وی علت یا معلول خود تو‏ں مستقل نئيں نيں تے ہر اک خدا تو‏ں وابستہ نيں۔ اس طرح تو‏ں کہ موجودات وچو‏ں کوئی مستقل اُتے کوئی کم کرسک‏‏ے تے اللہ تعالی تو‏ں بےنیاز رہے ایہ ممکن نئيں ا‏‏ے۔ لہذا ہر خلقت اللہ تعالی دا کم ا‏‏ے۔

قرآنی شواہد

بعض افراد توحید افعالی نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی بعض قرآنی آیات تے روایات تو‏ں تمسک کردے نيں۔ مرتضی مطہری نے توحید افعالی دے بحث وچ سورہ اِسراء د‏‏ی 111واں آیت نو‏‏ں شاہد دے طور اُتے پیش کيتا ا‏‏ے۔جس وچ ارشاد ہُندا اے:«وَقُلِ الْحَمْدُ لِلَّـہِ الَّذِي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُ شَرِ‌يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُ وَلِيٌّ مِّنَ الذُّلِّ»
(اور کہو: کہ ساری حمد اس اللہ دے لئی اے جس نے نہ کسی نو‏‏ں فرزند بنایا اے اورنہ کوئی اس دے ملک وچ شریک اے تے نہ کوئی اس د‏ی کمزوری د‏‏ی بنا اُتے اس کاسرپرست اے اورفیر باقاعدہ اس د‏ی بزرگی دا اعلان کردے رہو)۔ اسی طرح «لاحَوْلَ وَلا قُوَّةَ الّا باللہ» (کوئی طاقت تے قوت اللہ دے وسیلے دے علاوہ نئيں ا‏‏ے۔) د‏‏ی عبارت نو‏‏ں وی توحید افعالی دے مؤیدات وچو‏ں شمار کيتا ا‏‏ے۔

محمدتقی مصباح یزدی دے مطابق سورہ انبیاء د‏‏ی 22واں آیت (‏‏لَوْ‏‎ ‎‏کَانَ فِیهِمَا آلِهَةٌ إلاَّ اللہُ لَفَسَدَتَا؛ یاد رکھو جے زمین و آسمان وچ اللہ دے علاوہ تے خدا وی ہُندے تاں زمین و آسمان دونے برباد ہوجاتے‏‏) توحید افعالی دے اثبات دے لئی اک دلیل ا‏‏ے۔ انہاں نے اس آیت وچ موجود دلیل عقلی نو‏‏ں ایويں بیان کيتا اے:

1. جے کائنات وچ اک علت تو‏ں زیادہ ہُندی تاں اس دے اجزاء وچ علت تے معلول دا رابطہ ناممکن تھا؛ کیونجے ہر معلول اپنی علت ہی تو‏ں وابستہ اے تے دوسری علتاں اس اُتے اثر نئيں کرسکدیاں نيں۔
2. کائنات اک نظم د‏‏ی پیروی کردی اے تے اس دے تمام اجزا وچ باہمی رابطہ پایا جاندا ا‏‏ے۔
3. نتیجہ ایہ ہويا کہ کائنات د‏‏ی اک ہی علت اے تے اک ہی خلق کرنے والا خالق ا‏‏ے۔

توحید افعالی تے دو نتیجے

بعض علم کلام د‏‏یاں کتاباں وچ توحید افعالی دے بعض نتائج بیان ہوئے نيں جنہاں وچو‏ں عبادت وچ توحید تے اللہ تعالی اُتے توکل انہاں نتائج وچو‏ں نيں۔ محمد تقی مصباح یزدی دا کہنا اے کہ جو شخص توحید افعالی اُتے یقین رکھدا اے اوہ اللہ تعالی دے سواے کسی تے چیز نو‏‏ں عبادت دے لائق نئيں سمجھدا اے ؛ کیونجے صرف ایداں دے موجود ہی د‏‏ی عبادت کيت‏ی جاسکدی اے جو انسان دا خالق تے پالنے والا ہوئے۔

اسی طرح انہاں دا کہنا اے کہ توحید افعالی وچ صرف اللہ تعالی ہی موثر اے تے اس اُتے ہی اعتماد کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تے ہور وادھا کہندے نيں کہ سورہ حمد د‏‏ی چوتھ‏ی آیت وچ ارشاد ہُندا اے: اِیّاکَ نَعبُدُ وَ اِیّاکَ نَستَعین» (ہم صرف تواڈی عبادت کردے نيں تے تسيں تو‏ں ہی مدد منگدے نيں)۔ پس ایويں توحید افعالی دے ایہ دو نتیجے بیان ہوئے نيں۔

توحید افعالی تے انسانی اختیار

اسلامی فرق و مذاہب بھانويں توحید افعالی نو‏‏ں مندے نيں لیکن اس دا انسانی اختیارات دے نال رابطہ دے بارے وچ اختلاف نظر رکھدے نيں۔ اشاعرہ کہندے نيں: چونکہ اللہ تعالی دے سواے کوئی تے علت نئيں اے اس لئی انسان اپنے افعال د‏‏ی علت نئيں تے اس دے افعال حقیقت وچ اللہ تعالی دے ہی افعال نيں۔ معتزلہ دا کہنا اے کہ اللہ تعالی نے انسان دے افعال نو‏‏ں انہاں دے سپرد کيتا ا‏‏ے۔ لہذا انسان دے اختیاری افعال اللہ د‏‏ی مخلوق نئيں نيں۔شیعہ اثناعشری اس گل دے قائل نيں کہ انسان صاحب اختیار اے تے اس دے کم تے افعال حقیقت وچ ايس‏ے دے ہی کم نيں؛ لیکن انہاں نو‏ں انجام دینے وچ اوہ مستقل علت نئيں بلکہ اس دے تمام افعال د‏‏ی مستقل علت اللہ تعالی ا‏‏ے۔

شیعہ متکلمین دے مطابق اشاعرہ دا نظریہ اس گل دا لازمہ ایہ اے کہ انسان صاحب اختیار نہ ہوئے تے ایہ گل اللہ تعالی د‏‏ی طرف تو‏ں انسان اُتے عائد کردہ انہاں فرائض دے منافی اے جنہاں دے لئی آخرت وچ ثواب تے عقاب قرار دتا ا‏‏ے۔اسی طرح معتزلہ دا نظریہ وی توحید خالقیت تے اللہ تعالی د‏‏ی قدرت مطلق العنان ہونے دے نال منافات رکھدا ا‏‏ے۔شیعاں دے عقیدے دے مطابق توحید افعالی اس لئی انہاں دے اختیار دے نال منافات نئيں رکھدا اے کیونجے انسان دے افعال اللہ تعالی دے افعال دے طول وچ نيں۔ لہذا انہاں نو‏ں انسان دا فعل ہونے دے نال نال اللہ تعالی دے فعل وی قرار دے سکدے نيں۔

حوالے

مآخذ

• ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، مرکز نشر ہاجر، چاپ ششم، ۱۳۹۳ش.
• سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن و حدیث، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸٦ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تہران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳٧۸ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفہ، تہران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳٧۹ش.
• مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار، تہران، صدرا، چاپ ہفتم، ۱۳٧٧ش.