تقیہ
تقیہ نقصان دے خوف توں عقائد نوں پوشیدہ رکھنا۔ اہل تشیع تے آغاخانی فرقے اسنوں جائز سمجھدے نيں۔ شیعہ علما کہندے نيں کہ تقیہ مومناں دے لئی اک پردہ اے۔ اس سلسلے وچ عمار بن یاسر دی مثال دتی جاندی اے کہ جدوں کفار قریش نے انھاں بہت مجبور کيتا تاں انھاں نے کہہ دتا کہ اوہ مسلمان نئيں نيں تے فیر حضور دے سامنے اپنی مجبوری نوں بیان کرکے اسلام دا اقرار کيتا۔ ايسے طرح جدوں مسیلمہ کذاب ’’12ھ‘‘ نے اک مسلمان نوں اپنی نبوت دے اقرار اُتے مجبور کيتا تاں انھاں نے وی اقرار کر ليا گو اوہ دل توں اس دے منکر سن ۔ تاریخی رنگ وچ تقیہ دی ضرورت ايسے واسطے پیش آئی کہ بعض سلاطین نے اہل تشیع اُتے طرح طرح دی سختیاں کيتياں تاں ہلاکت توں بچنے دے لئی انھاں نے ایہ طریقہ اختیار کيتا۔ تقیہ دے بارے وچ اہل تشیع کلام پاک دی اس آیت توں استدلال کردے نيں۔ ترجمہ: جے تسيں ظاہر کرو اُس چیز نوں جو تواڈے دلاں وچ اے یا چھپالو تاں اللہ تسيں توں اُس اُتے حساب کريں گا۔ (آخری رکوع سورۃ بقرہ پارہ 3) اس قسم دی تے وی آیتاں نيں کہ چاہے تسيں ظاہر کر دو یا چھپالو اللہ جاندا اے۔
تقیہ تے اہلسنت
سودھوغلام رسول سعیدی لکھدے نيں
تقیہ دی تعریف‘ اس دیاں قسماں تے اس دے شرعی احکام
- آل عمران دی آیت 28ماں تقیہ دی مشروعیت اُتے دلیل اے۔ تقیہ دی تعریف ایہ اے : جان‘ عزت تے مال نوں دشمناں دے شر توں بچانا‘ تے دشمن دو قسم دے نيں اک اوہ جنہاں دی دشمنی دین دے اختلاف دی وجہ توں ہوئے جداں کافر تے مسلمان‘ دوسرے اوہ نيں جنہاں دی دشمنی اغراض دنیوی دی وجہ توں ہوئے مثلا مال‘ متاع‘ مالک تے امارت دی وجہ توں عداوت ہو‘ اس وجہ توں تقیہ دی وی دو قسماں ہوگئياں۔
تقیہ دیاں قسماں
سودھو- تقیہ دی پہلی قسم جو دین دے اختلاف دی وجہ توں عداوت اُتے مبنی ہوئے اس دا حکم شرعی ایہ اے کہ
- جدوں کوئی مسلمان کفار دے علاقہ وچ ہوئے تے اسنوں دین دے اظہار دے سبب اپنی جان‘ مال تے عزت دا خطرہ ہوئے تاں اس اُتے اس علاقہ توں ہجرت کرنا واجب اے تے تقیہ کرنا تے کفار دی موافقت کرناجائز نئيں اے اس اُتے دلیل ایہ اے کہ قرآن مجید وچ اے۔
إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلآئِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُواْ فِيمَ كُنتُمْ قَالُواْ كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الأَرْضِ قَالْوَاْ أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُواْ فِيهَا فَأُوْلَـئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءتْ مَصِيرًا 
سانچہ:قرآن-سورہ 4 آیت 98 
سانچہ:قرآن-سورہ 4 آیت 99 
بے شک جنہاں لوکاں دیاں جاناں فرشتے اس حال وچ قبض کردے نيں کہ اوہ اپنی جاناں اُتے ظلم کرنے والے سن ‘ فرشتے (ان توں ) کہندے نيں کہ تسيں کس حال وچ سن ؟ اوہ کہندے نيں کہ اسيں زمین وچ بے بس سن ! فرشتے کہندے نيں کيتا اللہ دی زمین وسیع نہ سی کہ تسيں اس وچ ہجرت کر جاندے؟ ایہ اوہ لوک نيں جنہاں کٹھکانہ جہنم اے تے اوہ براٹھکانہ اے۔ مگر اوہ لوک جو (واقعی) بے بس تے مجبور نيں اوہ مرد‘ عورتاں تے بچے جو نکلنے دا حیلہ نہ پاواں تے نہ راستے توں واقف ہاں تاں نیڑے اے کہ اللہ انہاں توں درگزر فرمائے تے اللہ بہت معاف فرمانے والا بے حد بخشش والا اے۔
جبر تے اکراہ دی صورت وچ جان بچانے دے لئی تقیہ اُتے کرنا رخصت تے تقیہ نوں ترک کرنا عزیمت اے اس اُتے دلیل ایہ حدیث اے :
حسن بصری روایت کردے نيں کہ مسیلمہ کذاب نے رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے دو اصحاب نوں گرفتار کر ليا انہاں وچوں اک توں پُچھیا : کیہ تسيں گواہی دیندے ہوئے کہ محمد (صلی اللہ تعالیٰ علیہ والہ وسلم) اللہ دے رسول نيں‘ اس نے کہیا ہاں فیر پُچھیا کیہ تسيں ایہ گواہی دیندے ہوئے کہ وچ اللہ دا رسول ہاں؟ اس نے کہیا ہاں‘ تاں اسنوں رہیا کر دیا‘ فیر دوسرے نوں بلیا کے پُچھیا کیہ تسيں ایہ گواہی دیندے ہوئے کہ محمد (صلی اللہ تعالیٰ علیہ والہ وسلم) اللہ دے رسول نيں؟ اس نے کہیا ہاں‘ فیر پُچھیا کیہ تسيں ایہ گواہی دیندے ہوئے کہ وچ اللہ دا رسول ہاں؟ اس نے کہیا ميں بہرا ہاں تے تن بار سوال دے جواب وچ ایہی کہیا مسیلمہ نے اس دا سر تن توں جدا کر دیا‘ جدوں رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تک ایہ خبر پہنچی تاں فرمایا جو شخص قتل ہويا تے اپنے صدق تے یقین اُتے گامزن رہیا اس نے فضیلت نوں حاصل کيتا اسنوں مبارک ہو‘ دوسرے نے رخصت اُتے عمل کيتا اس اُتے اسنوں کوئی ملامت نئيں اے۔ (احکام القرآن ج 2ص 10 للجصاص)
تقیہ دی دوسری قسم یعنی جدوں مال ومتاع تے امارت دی وجہ توں لوکاں توں عداوت ہوئے تاں اس وچ علما دا اختلاف اے کہ اس صورت وچ آیا ہجرت واجب اے یا نئيں؟ بعض علما نے کہیا اس صورت وچ وی ہجرت واجب اے کیونجے اللہ تعالیٰ نے فرمایا اے
سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 195 
ترجمہ : تے اپنے آپ نوں ہلاکت وچ نہ ڈالو۔
دوسری دلیل ایہ اے کہ مال نوں ضائع کرنے دی وی شریعت وچ ممانعت اے۔
اور بعض علما نے ایہ کہیا کہ کسی دنیاوی مصلحت دی وجہ توں ہجرت واجب نئيں ہوتی‘ تے بعض علما نے ایہ کہیا کہ ہجرت واجب ہُندی اے لیکن ایہ عبادت تے قرب الہی نئيں اے جس دی وجہ توں ثواب حاصل ہو‘
نہج البلاغۃ جو اہل تشیع دے نزدیک کتاب اللہ دے بعد روئے زمین اُتے صحیح ترین کتاب اے اس وچ لکھیا اے : علی المرتضی نے فرمایا : ایمان دی علامت ایہ اے کہ جتھے تسيں نوں صدق توں نقصان تے کذب توں نفع ہوئے اوتھے تسيں کذب اُتے صدق نوں ترجیح دو۔ (نہج البلاغہ ص296‘ مطبوعہ انتشارات ناصر خسروایران)
کتھے علی دا ارشاد تے کتھے ’’ انہاں اکرمکم عنداللہ اتقکم‘‘ دی ایہ تفسیر کرنا‘‘ اللہ دے نزدیک مکرم اوہ اے جو زیادہ تقیہ کرے‘‘ تے ايسے نہج البلاغۃ وچ اے کہ علی نے فرمایا : خدا دی قسم جے میرا دشمناں توں مقابلہ ہوئے درآں حالیکہ وچ اکیلا ہاں تے انہاں دی تعداد توں زمین بھری ہوئے تاں مینوں کوئی پروا نئيں ہوگی‘ نہ گھبراہٹ ہوئے گی کیونجے جس گمراہی وچ اوہ مبتلاء نيں تے اس دے مقابلہ وچ جس ہدایت اُتے ہاں اس اُتے مینوں بصیرت اے تے مینوں اپنے رب اُتے یقین اے تے مینوں اللہ تعالیٰ نال ملاقات تے حسن ثواب دی امید اے۔
ہور جے تقیہ واجب ہُندا تاں علی ابتدا تقیہ کرلیندے تے ابوبکر توں بیعت کرنے وچ چھ ماہ تک توقف نہ کردے۔ تے حسین تقیۃ یزید دی بیعت کرلیندے تے اپنے رفقا سمیت کربلا وچ شہید نہ ہوتے‘ کيتا علی تے حسین نوں ایہ علم نئيں سی کہ جان دی حفاظت دے لئی تقیہ کرنا واجب اے تے کیہ ایہ تصور کيتا جا سکدا اے کہ امام الائمہ تارک واجب سن ۔
انبیا علیہم السلام دی طرف جو تقیہ دی نسبت کيتی گئی اے اس دے بطلان دے لئی قرآن مجید دی ایہ آیات کافی نيں
سانچہ:قرآن-سورہ 33 آیت 39 
جو لوک اللہ دے پیغامات پہنچاندے نيں تے ايسے توں ڈردے نيں تے اللہ دے سوا کسی توں نئيں ڈردے تے اللہ کافی اے حساب لینے والا۔
سانچہ:قرآن-سورہ 5 آیت 67 
اے رسول! جو کچھ آپ اُتے آپ دے رب دی طرف توں اتارا گیا اے اسنوں پہنچیا دیجئے تے جے آپ نے (ایسا) نہ کيتا تاں آپ نے اپنے رب دا پیغام نئيں پہنچایا تے اللہ آپ نوں لوکاں (کے شر تے ضرر) توں بچائے گا۔
اس دے علاوہ تے وی قرآن مجید وچ آیات نيں جو تقیہ دے بطلان پردلالت کردیاں نيں۔
تقیہ تے ائمہ اہلسنت
سودھوتقیہ دے متعلق ائمہ اہل سنت دے مذاہب :
امام جصاص
سودھوامام ابوبکر احمد بن علی رازی جصاص حنفی متوفی 370 ھ لکھدے نيں : اضطرار دی حالت وچ تقیہ کرنے دی اللہ تعالیٰ دی طرف توں رخصت اے ‘ تے ایہ واجب نئيں اے بلکہ تقیہ نوں ترک کرنا افضل اے ساڈے اصحاب نے جس شخص نوں کفر اُتے مجبور کيتا گیا تے اس نے کفر نئيں کيتا حتی کہ اوہ شہید ہوئے گیا اوہ اس شخص توں افضل اے جس نے تقیہ کیا‘ مشرکین نے حضرت خبیب بن عدی (رض) نوں گرفتار کر ليا حتی کہ انہاں نوں شہید کر دتا مسلماناں دے نزدیک اوہ حضرت عمار بن یاسر توں زیادہ افضل سن جنہاں نے تقیۃ کفر نوں ظاہر کيتا۔ (احکام القرآن ج 2‘ مطبوعہ سہیل اکیڈمی لاہور‘ 1400 ھ)
ابوالحیان اندلسی
سودھوعلامہ ابوالحیان اندلسی لکھدے نيں : امام ابوحنیفہ دے اصحاب نے ایہ کہیا اے کہ تقیہ اللہ دی طرف توں رخصت اے تے اسنوں ترک کرنا افضل اے ‘ کسی شخص نوں کفر اُتے مجبور کيتا جائے تے اوہ کفر نہ کرے حتی کہ اسنوں قتل کر دتا جائے تاں اوہ اس شخص توں افضل اے جان بچانے دے لئی تقیۃ کفر نوں ظاہر کرے‘ ايسے طرح ہر اوہ کم جس وچ دین دا اعزاز ہوئے اسنوں تلوار اُتے پیش کيتا جائے تاں آپ تقیۃ جواب دین گے؟ فرمایا نئيں۔ امام احمد نے فرمایا جدوں عالم تقیہ توں جواب دے تے جاہل جہالت دا اظہار کر رہیا ہوئے تاں حق کِداں ظاہر ہوئے گا تے جو چیز اسيں تک تواتر تے تسلسل توں پہنچی اوہ ایہ اے کہ صحابہ کرام تے تابعین عظام نے اللہ دی راہ وچ اپنی جاناں نوں خرچ کر دتا تے انہاں نے اللہ دی راہ وچ کدی کسی ملامت کرنے والے دی پروا دی تے نہ کسی جابر دے ظلم کیتی۔ امام رازی نے کہیا کہ ضرورت دی بنا اُتے تقیہ دی رخصت دا تعلق صرف اظہار حق تے دین دے نال اے تے جس چیز وچ ضرورت دا تعلق دوسرےآں دے نال ہوئے اس وچ تقیہ دی رخصت دا تعلق صرف اظہار حق تے دین دے نال اے تے جس چیز وچ ضرورت دا تعلق دوسرےآں دے نال ہوئے اس وچ تقیہ کرنے دی اجازت نئيں اے، مثلا جان بچانے دے لئی کسی نوں قتل کرنا‘ زنا کرنا‘ کسی دا مال چھیننا‘ جھوٹی گواہی دینا۔ پاک دامن عورتاں اُتے تہمت لگانا تے مسلماناں دے رازاں توں کفار نوں مطلع کرنا اس قسم دے امور نوں تقیۃ انجام دینا بالکل جائز نئيں اے۔ اس آیت توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ جدوں کفار غالب ہاں تاں انہاں دے نال تقیہ دی رخصت اے ‘ مگر امام شافعی دا مذہب ایہ اے کہ جے مسلماناں وچ ایسی صورت حال پیدا ہوئے جائے تاں جان تے مال دی حفاظت دے لئی انہاں دے درمیان وی تقیہ کرنا جائز اے۔ (تفسیر کبیر ج 3 ص 95‘ مطبوعہ دارالفکر بیروت‘ 1398 ھ)
علامہ قرطبی
سودھوعلامہ ابوعبداللہ محمد بن قرطبی مالکی متوفی 668 ھ لکھدے نيں : جب مسلمان کافراں دے درمیان گھر جائے تاں اس دے لئی جائز اے کہ اپنی جان بچانے دے لئی نرمی توں جواب دے درآں حالیکہ اس دا دل تصدیق توں مطمئن ہوئے تے جدوں تک قتل دا اعضاء کٹنے دا یا سخت ایذا پہنچانے دا خطرہ نہ ہوئے تقیہ کرنا جائز نئيں اے ‘ تے جس شخص نوں کفر اُتے مجبور کيتا جائے تاں صحیح مذہب ایہ اے کہ اوہ ثابت قدمی توں دین اُتے جما رہے تے کفریہ کلمہ نہ کہے اگرچہ اس دی رخصت اے۔ (الجامع الاحکام القرآن ج 5 ص 57 مطبوعہ انتشارات ناصر خسروایران ٗ1387 ھ)
ابن جوزی
سودھوعلامہ عبد الرحمان بن علی بن محمد جوزی حنبلی متوفی 597 لکھدے نيں : تقیہ کرنے دی رخصت اے ایہ عزیمت نئيں اے۔ امام احمد توں پُچھیا گیا کہ آپ دے سر اُتے تلوار رکھ دتی جائے تاں کیہ تسيں تقیہ توں جواب دین گے فرمایا نئيں! آپ نے فرمایا جدوں عالم تقیہ توں جواب دے تے جاہل جہالت پھیلا رہیا ہوئے تاں حق کِداں ظاہر ہوئے گا۔ (زادالمیسر ج 1 ص‘ 372 مطبوعہ مکتب اسلامی‘ بیروت‘ 1407 ھ)
امام رازی
سودھوامام فخر الدین محمد بن ضیاء الدین عمر رازی شافعی متوفی 606 ھ لکھدے نيں : جب کوئی شخص کافراں وچ رہندا ہوئے تے اسنوں اپنی جان تے مال دا خطرہ ہوئے تاں اوہ انہاں توں نرمی دے نال گل کرے تے دشمنی ظاہر نہ کرے بلکہ ایہ وی جائز اے کہ انہاں توں اس طرح گلاں کرے جس توں انہاں دی محبت تے دوستی ظاہر ہوئے لیکن دل نال محبت نہ رکھے بلکہ دشمن جانے‘ ہور جس صورت وچ جان بچانے دے لئی تقیہ کرنا جائز اے اوتھے وی حق دا تے ایمان دا اظہار کرنا افضل اے (تفسیر کبیر ج 2 ص 429 مطبوعہ دارالفکر بیروت‘ 1398ھ)[۱] ابن عباس توں روایت اے کہ ’’ الا انہاں تتقوا منہم تقۃ‘‘ وچ تقیہ بولی دے نال اس طرح ہُندا اے کہ کوئی آدمی مجبور کيتا جائے ایداں دے کم اُتے جو اللہ دی نافرمانی ہوئے مگر اوہ لوکاں دے ڈر توں بولی توں اوہ گل کردا اے لیکن اس دا دل ایمان دے نال مطمئن اے مگر ایہ گل اسنوں نقصان نئيں دے گی کیونجے اوہ بولی دا تقیہ اے۔[۲] تقیہ وڈا عیب اے جس مذہب دی بنا تقیہ اُتے ہوئے اوہ باطل اے، تقیہ والے دا حال قابل اعتماد نئيں ہُندا، توبہ ناقابل اطمینان ہُندی اے اس لئی علما نے فرمایا لَاتُقْبَلُ تَوْبَۃُ الزِّنْدِیْقِ ۔[۳] بعض لوکاں نے ظہور اسلام دے بعد تقیہ کرنے نوں ناجائز کہیا اے کیونجے معاذ بن جبل دا قول اے کہ ابتدا اسلام وچ جدوں تک دین دا استحکام نہ ہويا سی تے اسلام وچ قوت نہ آئی سی تقیہ جائز سی لیکن ہن مسلماناں دے لئی دشمن توں تقیہ کرنا جائز نئيں۔[۴]