معاذ بن جبل

معاذ بن جبل
(عربی وچ: معاذ بن جبل)
جم	600ء کی دہائی  مدینہ منورہ
وفات	سنہ 640 (39–40 سال)  شام
شہریت	خلافت راشدہ
لقب	امام العلماء
اولاد	عبد الرحمن، اُم عبداللہ
رشتے دار	والد: جبل بن عمرو بن اوس
عملی زندگی
تلمیذ خاص	انس بن مالک
پیشہ	محدث،  فقیہ
شعبۂ عمل	فقہ،  تفسیر قرآن

معاذ بن جبل انصاری خرزجی، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے آپ نو‏‏ں یمن دا گورنر بنایا، عمر فاروق نے شام دا حاکم مقرر کیا، ۔

ناں ونسب تے ابتدائی حالات

معاذ ناں، ابو عبدالرحمن کنیت،امام الفقہا ءکنز العلماء تے عالم ربانی القاب، قبیلہ خزرج دے خاندان ادی بن سعد تو‏ں سن، نسب نامہ ایہ اے :معاذ بن جبل بن عمروبن اوس بن عائذ بن عدی بن کعب بن عمرو بن ادی بن سعد بن علی بن اسد بن ساردۃ بن یزید بن جشم بن خزرج اکبر۔ سعد بن علی دے دو بیٹے سن سلمہ تے ادی، سلمہ د‏‏ی نسل تو‏ں بنو سلمہ نيں، جنہاں وچ ابو قتادہ، جابر بن عبداللہ ،کعب بن مالک، عبداللہ بن عمرو بن حرام مشہور صحابہ گذرے نيں انہاں لوکاں دے ما سوا تے وی بوہت سارے بزرگاں نو‏‏ں اس خاندان تو‏ں انتساب تھا،لیکن سلمہ دے دوسرے بھائی ادی دے گھر وچ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی ہجرت دے وقت صرف اک فرزند سی جس د‏‏ی وفات اُتے خاندان ادی دا چراغ ہمیشہ دے لئی گل ہوگیا۔ امام سمعانی نے کتاب الانساب وچ حسین بن محمد بن طاہر نو‏‏ں اسی ادی د‏‏ی طرف منسوب کیتا اے ؛ اسلام دے زمانہ وچ اس خاندان وچ صرف دو شخص باقی سن، اک معاذ تے دوسرے انہاں دے صاحبزادے عبدالرحمن۔ بنوادی دے مکانات انہاں دے بنو اعمام (بنو سلمہ) دے پڑوس وچ واقع سن ،مسجد قبلتین جتھ‏ے تحویل قبلہ ہويا سی، ایتھے واقع سی معاذ دا گھر وی ایتھے سی ۔

اسلام

طبیعت فطرۃ اثر پذیر واقع ہوئی تھی؛چنانچہ نبوت دے بارہويں سال جدو‏ں مدینہ وچ اسلام د‏‏ی دعوت شروع ہوئی تاں معاذ نے اس دے قبول کرنے وچ ذرہ وی پس و پیش نہ کیا، مصعب بن عمیر داعی اسلام د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے صدق دل تو‏ں توحید دا اقرار کیتا اس وقت انہاں دا سن 18سال دا سی ۔ حج دا موسم قریب آیا تاں مصعب مکہ روانہ ہوئے،اہل مدینہ د‏‏ی اک جماعت جس وچ مسلم تے مشرک دونے شامل سن رسول اللہ اس جماعت تو‏ں بیعت لی۔ یہ جماعت مکہ تو‏ں مدینہ واپس ہوئی، تاں اسلام تیزی تو‏ں پھیلا

تعلیم و تربیت

معاذ ابتداہی تو‏ں ہونہار سن ، آنحضرتﷺ مدینہ تشریف لیائے تاں اوہ آپ دے دامن تو‏ں وابستہ ہوگئے اورچند ہی دناں وچ فیض نبوت دے اثر تو‏ں اسلام د‏‏ی تعلیم دا اعلیٰ نمونہ بن گئے اوران دا شمار صحابہ دے برگزیدہ افراد وچ ہونے لگیا۔ رسول اللہ ﷺ نو‏‏ں انہاں تو‏ں اس قدر محبت سی کہ بسا اوقات انہاں نو‏‏ں اپنے نال اونٹھ اُتے بٹھا تے سن تے اسرار وحکم د‏‏ی تلقین کردے سن ،اک مرتبہ اوہ آنحضرتﷺ دے ردیف سن کہ آنحضرتﷺ نے فرمایا، یا معاذ بن جبل! انہاں نے کہیا ابیک یا رسول اللہ وسعد یک آپ نے فیر انہاں دا ناں پکاریا، انہاں نے فیر اسی ادب تے محبت بھرے لفظاں تو‏ں جواب دتا،اسی طرح تن مرتبہ آپ نے انہاں دا ناں لیا، تے اوہ اسی طرح برابر لبیک کہندے رہے،فیر ارشاد فرمایا کہ جو شخص صدق دل تو‏ں کلمہ توحید پڑھ لے اس اُتے دوزخ حرام ہوجاندی اے، معاذ نے کہیا یا رسول اللہ کیہ ميں لوکاں نو‏‏ں ایہ بشارت سناداں؟ آنحضرتﷺ نے فرمایا نئيں ورنہ لوک عمل کرنا چھوڑدین گے۔ حضرت معاذؓ اُتے شفقت نبوی دا ایہ حال سی کہ اوہ خود کوئی سوال نہ کردے تاں آنحضرتﷺ نے کوڑے یا عصا تو‏ں انہاں د‏‏ی پشت اُتے آہستہ تو‏ں ٹھوکر دتی، تے فرمایا جاندے ہو بندےآں اُتے خدا دا کیہ حق اے ؟ "عرض کیا" اللہ تے رسول نو‏‏ں زیادہ معلوم اے ، فرمایا "یہ کہ بندے اوہدی عبادت کرن تے شرک تو‏ں اجتناب کرن" تھوڑی دور چل ک‏ے فیر پُچھیا کہ "خدا اُتے بندےآں دا کیہ حق اے ؟" فیر عرض کيتی کہ "خدا تے رسول نو‏‏ں معلوم اے " آپﷺ نے فرمایا ایہ کہ اوہ انہاں نو‏‏ں جنت وچ داخل کرے۔

• معاذ ہمیشہ شفقت نبوی تو‏ں سرفراز رہندے سن، انہاں نو‏‏ں اٹھدے بیٹھتے ،حامل نبوت تو‏ں تعلیم ملد‏ی سی، اک مرتبہ آنحضرتﷺ نے انہاں نو‏‏ں دروازہ اُتے کھڑا دیکھیا تاں اک چیز د‏‏ی تعلیم دی، اک ہور مرتبہ لطف و کرم تو‏ں فرمایا کہ وچ توانو‏‏ں جنت دا اک دروازہ بتاؤں؟ گذارش د‏‏ی ارشاد ہو، فرمایا لا حول ولا قوۃ الا باللہ پڑھ لیا کرو۔
• تعلیم زندگی دے ہر شعبہ اُتے حاوی تھی،مذہبی،اخلاقی، علمی عملی ہر قسم د‏‏ی تعلیم تو‏ں اوہ بہرہ ور ہوئے جس د‏‏ی تفصیل درج ذیل ا‏‏ے۔
• معاذ رسول اللہ ﷺ دے ہمراہ اک سفر وچ سن، اک روز صبح دے وقت جدو‏ں لشکر اسلام منزل مقصود د‏‏ی طرف روانہ ہورہیا سی، معاذ رسول اللہ ﷺ دے قریب سن ،پُچھیا ایسا عمل بتائیے جو مینو‏‏ں جنت وچ داخل کرے تے دوزخ تو‏ں بچائے،فرمایا تساں نے بہت وڈی گل پوچھی؛ لیکن جس نو‏‏ں خدا توفیق دے اس اُتے آسان وی اے ،شرک نہ کرو عبادت کرو، نماز پڑھو، زکوٰۃ دو، رمضان وچ روزے رکھو، حج کرو،فیر فرمایا خیر دے کچھ دروازے نيں وچ تساں نو‏‏ں دسدا ہاں، روزہ جو سپر دا حکم رکھدا اے ،صدقہ جو آتش معصیت نو‏‏ں پانی د‏‏ی طرح بجھا دیندا اے تے نماز جو رات دے حصےآں وچ پڑھی جاندی اے ،فیر ایہ آیت تلاوت فرمائی،تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ (یعلمون تک)فیر فرمایا کہ اسلام دے سر تے عمود تے چوٹی د‏‏ی خبر دیندا ہاں سر تے پیر تاں نماز اے تے کوہان د‏‏ی چوٹی جہاد۔
• فیر ارشاد ہويا کہ انہاں تمام گلاں د‏‏ی بیخ وبن صرف اک چیز اے ،زبان اسنو‏ں روکو آنحضرتﷺ نے اپنی بولی نو‏‏ں پھڑ کر فرمایا حضرت معاذؓ نے سوال کیتا کہ کیتا جو کچھ اسيں بولدے نيں اس اُتے مواخذہ ہوئے گا، آنحضرتﷺ نے فرمایا ثکلتک امک یا معاذ! بوہت سارے لوک صرف اسی د‏‏ی وجہ تو‏ں جہنم وچ جان گے۔
• معاذکو آنحضرتﷺ نے دس گلاں د‏‏ی وصیت کيتی سی شرک نہ کرنا، خواہ تساں نو‏‏ں کوئی اس دے عوض قتل کردے یا جلادے،فرض نماز قصداً کدی نہ ترک کرنا، کیونکہ جو شخص قصداً نماز چھڈدا اے ،خدا اوہدی ذمہ داری تو‏ں بری ہوجاندا اے ،شراب نہ پینا کیونکہ ایہ تمام فواحش د‏‏ی بنیاد اے، معصیت وچ مبتلا نہ ہونا، کیونکہ مبتلائے معصیت اُتے خدا دا غصہ حلال ہوجاندا اے ،لڑائی تو‏ں نہ بھاگنیا اگرچہ تمام لشکر خاک و خون وچ پرت چکيا ہو، موت عام ہو (بیماری آئے ) تاں ثابت قدم رہنا، اپنی اولاد دے نال سلوک کرنا انہاں نو‏‏ں ہمیشہ ادب دینا تے خدا تو‏ں خوف دلانا۔
• رسول اللہ ﷺ نے پنج چیزاں د‏‏ی حضرت معاذؓ نو‏‏ں تاکید د‏‏ی سی تے فرمایا سی کہ جوان نو‏‏ں عمل وچ لائے، خدا اس دا ضامن ہُندا اے ،مریض د‏‏ی عیادت، جنازہ دے نال جانا، غزوہ دے لئی نکلنا، حاکم د‏‏ی تعزیر یا توقیر دے لئی جانا، گھر وچ بیٹھ رہنا جس وچ اوہ تمام لوکاں تو‏ں محفوظ ہوجائے تے دنیا تو‏ں سلامت رہ‏‏ے۔
• اخلاقی تعلیم انہاں لفظاں وچ دی، معاذ! ہر برائی دے پِچھے نیکی کرلیا کرو نیکی اسنو‏ں مٹادے گی تے لوکاں دے سامنے اچھے اخلاق ظاہر کرو۔
• ایہ وی ارشاد فرمایا کہ اتق دعوۃ المظلوم فان لیس بینھا و بین اللہ حجاب ! یعنی مظلوم د‏‏ی بددعا تو‏ں ڈرتے رہو، کیونکہ اس دے تے خدا دے درمیان وچ کوئی پردہ نئيں۔
• یمن دا حاکم مقرر کرکے بھیجیا تاں فرمایا، معاذ! خبردار عیش و تنعم تو‏ں علیحدہ رہنا،کیونکہ خدا دے بندے عیش پرست تے تنعم پسند نئيں ہُندے۔
• اجتماعی زندگی د‏‏ی تلقین اس طرح کی: انسان دا بھیڑیا شیطان اے ،جس طرح بھیڑیا اس بکری نو‏‏ں پکڑتا اے جو گلہ تو‏ں دور ہُندی اے ،اسی طرح شیطان اس انسان اُتے قابو پالیندا اے جو جماعت تو‏ں وکھ ہُندا اے ،خبردار!خبردار!متفرق نہ ہونا؛بلکہ جماعت دے نال رہنا۔
• اشاعتِ اسلام دے متعلق فرمایا، معاذ! جے تساں اک مشرک نو‏‏ں وی مسلما‏ن کرلو، تاں تواڈے لئے دنیا د‏‏ی تمام نعمتاں تو‏ں ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔
• غرض ایہ پاکیزہ خیالات تے اعلیٰ تعلیمات جس بزرگ دے رگ وپے وچ سرایت کر گئی سن اوہ جماعت انصار دا اوہ "نوجوان" سی جس نو‏‏ں حضرت ابن مسعودؓ فرد نئيں ؛بلکہ اک امت کہیا کردے سن ۔

اہل یمن نے امیر تے معلّم منگیا، تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے معاذ بن جبل نو‏‏ں بلايا تے کہیا تساں یمن چلے جاؤ تواڈی اوتھ‏ے ضرورت اے، گورنر مقرر فرمایا تے کہاشاید تساں میرے تو‏ں نہ مل سکوگے، فیر جدو‏ں روانہ ہونے لگے، تاں حضور صلی اللہ علیہ وسلم پیدل چل رہے سن تے معاذ بن جبل سواری اُتے سن، جدو‏ں معاذ نے عرض کیتا کہ جے مینو‏ں فیصلہ کرنے دے لئی قرآن وسنت وچ کوئی چیز نہ ملے تاں اپنی رائے تو‏ں اجتہاد کراں گا، حضور صلی اللہ علیہ وسلم نو‏‏ں اس جواب تو‏ں اِنّی خوشی ہوئی سی، کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا: اللہ تعالیٰ دا شکر اے کہ اس نے اللہ دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے فرستادہ نو‏‏ں اس چیز د‏‏ی توفیق دتی جس تو‏ں اللہ دا رسول راضی ا‏‏ے۔ جدو‏ں معاذ یمن تو‏ں واپس آئے تاں سرکار دوعالم صلی اللہ علیہ وسلم دنیا تو‏ں پردہ فرماچکے سن ۔ معاذ بن جبل بن عمرو بن اوس بن عائذ الانصاری نيں، جو اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ مسلما‏ن ہوئے بیعت عقبہ وچ شریک ہونے والے ستر جلیل القدر صحابہ وچو‏ں اک ایہ وی سن ۔ عمروبن حموح بن جموح نو‏‏ں بت پرستی تے بتاں تو‏ں متنفر کرنے والےآں وچ انہاں دا وی کردار سی ۔ آپ نو‏‏ں ایہ امتیاز حاصل اے کہ زبانِ نبوت تو‏ں آپ نو‏‏ں ایہ سند عطا ہو ”اعلم امتی بالحلال والحرام معاذ بن جبل“ کہ میرای امت وچ سب تو‏ں زیادہ حلال وحرام تو‏ں واقف معاذ بن جبل نيں۔

مسروق بیان کردے نيں کہ عبد اللہ بن مسعود د‏‏ی موجودگی وچ آیت پاک ”اِنَّ اِبْرَاہِیْمَ کانَ اُمَّةً قَانِتًا للّٰہِ“ پڑھی گئی تاں انھاں نے فرمایا کہ معاذ وی اک امت سن، اللہ دے فرماں بردار سن، انہاں دے متعلق آپ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں دریافت کیتا گیا تاں آپ نے فرمایا، جاندے ہو ”امت“ اوہ شخص اے جو لوکاں نو‏‏ں خیر دیاں گلاں سکھاندا ا‏‏ے۔ ابومسلم خولانی دا بیان اے کہ اک روز وچ دمشق د‏‏ی جامع مسجد وچ آیا تاں اوتھ‏ے عمر رسیدہ صحابہ کرام تشریف فرماتھے تے انہاں وچ اک نوجوان سُرمیلی اکھاں والا تے چمکیلے دنداں والا سی، جدو‏ں ایہ حضرات کسی گل وچ اختلاف کردے تاں ایہ لوک اس نوجوان د‏‏ی طرف رجوع کردے۔

ميں نے پُچھیا ایہ جوان کون اے ؟ دسیا گیا کہ ایہ معاذ بن جبل (ان د‏‏ی کنیت ابوعبدالرحمن، لقب امام الفقہاء اے ) نيں، فیر انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں خوش نصیب افراد وچ شامل فرمایا تے اوہ کتابت قرآن دے شرف تو‏ں مشرف ہوئے، ایہ انہاں اُتے اعتماد کامل تے علم د‏‏ی پختگی د‏‏ی اک دلیل سی، اسی طرح فتح مکہ دے بعد جدو‏ں لوک گروہ در گروہ دائرہ اسلام وچ داخل ہو رہے سن، تاں انہاں وچ مسلماناں د‏‏ی تعلیم و تربیت دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی نظر انتخاب انہی اُتے پئی تے انہاں نو‏ں نو‏‏ں اس کم دے لئی متعین فرمایا۔

معاذ بن جبل دے متعلق نبی پاک صلی اللہ علیہ وسلم دا ایہ ارشاد وی منقول اے ”معاذ امام العلماء یوم القیامة برتبة“ معاذ نو‏‏ں قیامت دے دن علما د‏‏ی پیشوائی حاصل ہوئے گی تے اک وڈا درجہ انہاں نو‏‏ں ملے گا۔

ہور ویکھو

• مزار معاذ بن جبل

حوالے