فتح مکہ
غزوه فتح مکہ | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
سلسلۃ المحارب: رسول خدا(ص) دے غزوات | |||||||||||
| |||||||||||
فریقین: | |||||||||||
مسلمین | مشرکین قریش تے بنو بکر | ||||||||||
سپہ سالار: | |||||||||||
حضرت محمد(ص) | ابو سفیان | ||||||||||
سپاہیوں کی تعداد: | |||||||||||
10000 افراد اُتے مشتمل سپاہ اسلام | قریش تے بنو بکر | ||||||||||
نقصان: | |||||||||||
2 افراد شہید | 25 مشرکین مارے گئے تے مکہ اُتے شرک دی بادشاہت دا خاتمہ ہويا |
پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی | ||
---|---|---|
ہجرت نبوی | 622ء بمطابق 1ھ | |
معراج | 622ء بمطابق 1ھ | |
غزوہ بدر | 624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ | |
بنیقینقاع دی شکست | 624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ | |
غزوہ احد | 625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ | |
بنو نضیر دی شکست | 625ء بمطابق سنہ 4ھ | |
غزوہ احزاب | 627ء بمطابق سنہ 5ھ | |
بنو قریظہ دی شکست | 627ء بمطابق سنہ 5ھ | |
غزوہ بنی مصطلق | 627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ | |
صلح حدیبیہ | 628ء بمطابق سنہ 6ھ | |
غزوہ خیبر | 628ء بمطابق سنہ7ھ | |
پہلا سفرِ حجّ | 629ء بمطابق 7ھ | |
جنگ مؤتہ | 629ء بمطابق 8ھ | |
فتح مکہ | 630ء بمطابق 8ھ | |
غزوہ حنین | 630ء بمطابق 8ھ | |
غزوہ طائف | 630ء بمطابق 8ھ | |
جزیرة العرب اُتے تسلط | 631ء بمطابق 9ھ | |
غزوہ تبوک | 632ء بمطابق 9ھ | |
حجۃ الوداع | 632ء بمطابق 10ھ | |
واقعۂ غدیر خم | 632ء بمطابق 10ھ | |
وفات | 632ء بمطابق 11ھ |
غزوہ فتح مکہ، جس نوں فتح اعظم تے فتح مکہ وی کہیا گیا اے۔ 20 رمضان سنہ 8 ہجری (10 جنوری سنہ 630 ء) نوں انجام پایا۔ مسلماناں نے اس مہم دے نتیجے وچ مکہ نوں فتح کرکے اسلامی حکومت دے قلمرو وچ شامل کيتا۔ اس غزوے دا سبب ایہ سی کہ قبیلۂ قریش نے اس جنگ بندی دی خلاف ورزی دی جو صلح حدیبیہ دے تحت مشرکین تے مسلماناں دے درمیان قائم سی۔ اوہ ایويں کہ قریشیاں نے اپنے حلیف قبیلے بنو الدئل بن بکر بن عبد منات بن کنانہ (بالخصوص اس دی ذیلی شاخ بنو نفاثہ) دی مدد کردے ہوئے مسلماناں دے حلیف قبیلے خزاعہ اُتے حملہ کيتا تے انہاں دے متعدد افراد نوں جنہاں وچ خواتین، بچے تے کمزور افراد شامل سن، قتل کيتا؛ تے ایويں قریش نے اس اقدام دے ذریعے مسلماناں دے نال اپنے معاہدے نوں توڑ دتا جس نوں میثاق حدیبیہ کہیا جاندا سی۔
قریش دی اس گستاخی دے جواب وچ پیغمبر اسلام (ص) نے 10000 افراد اُتے مشتمل سپاہ نوں مسلح کيتا۔ سپاہ اسلام نے مدینہ توں مکہ دی جانب عزیمت کی، مکہ پہنچی تے پرامن انداز توں شہر وچ داخل ہوئی؛ گو کہ خالد بن ولید نوں عکرمہ بن جہل دی سرکردگی وچ کچھ قریشی افراد دی مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس جھڑپ وچ 25 مشرکین ہلاک تے باقی فرار ہوئے جدوں کہ 2 مسلمان شہید ہوئے۔
رسول اللہ(ص) مکہ وچ اترے تے لوک مطمئن ہوئے تاں آپ (ص) کعبہ پہنچے، طواف کيتا؛ تے اپنی کمان توں اوتھے موجود بتاں نوں نشانہ بنانے لگے تے آیات کریمہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا(ترجمہ: کہئے کہ حق آگیا تے جو خود غلط اے، اوہ نہ پہلے پہل پیدا کر سکدا اے تے نہ دوسری دفعہ پلٹا سکدا اے۔)،[۱] تے کعبہ وچ بتاں تے مجسماں نوں دیکھیا تے انہاں دے توڑنے دا حکم دتا۔
بنی ہاشم تے خزاعہ دا معاہدہ
سودھوعبد المطلب بن ہاشم نے طلوع اسلام توں پہلے قبیلہ خزاعہ دے نال بنو ہاشم دا پرانا معاہدہ مستحکم کيتا سی جس دا متن الواقدی نے نقل کيتا اے تے رسول خدا(ص) وی ايسے متن دی تائید فرمائی تے ايسے نوں خزاعہ دے نال اپنے معاہدے دی بنیاد قرار دتا۔[۲] ايسے بنا اُتے خزاعہ دے افراد ہمیشہ مکہ دے اطراف وچ رسول خدا(ص) دی اکھاں تے کاناں دا کردار ادا کردے سن ۔
دوسری طرف توں خزاعہ تے بنو بکر بن عبد منات دے درمیان دشمنی سی تے اسلام تاں پہلے انہاں دے درمیان تنازعات گذرے سن ۔ ظہور اسلام دے بعد اوہ اپنے جھگڑے بھُل گئے ایتھے تک کہ میثاق حدیبیہ دا زمانہ آیا۔ معاہدے دی اک شق ایہ سی کہ "قبیلے نوں مکمل آزادی حاصل اے کہ اوہ قریش دے نال معاہدے منعقد کرن یا مسلماناں دے نال"، چنانچہ خزاعہ ـ جو عشراں توں بنو ہاشم دے حلیف سن ـ نے رسول اللہ(ص) دے نال اپنے پرانے معاہدے دی توسیع دا اہتمام کيتا تے بنو بکر نے وی قریش دے نال اک معاہدہ منعقد کيتا۔
صلح حدیبیہ دا واضح مفہوم ایہ سی کہ جے قریش یا رسول خدا(ص) دے حلیف آپس وچ لڑ پڑاں تاں فریقین نوں اپنے حلیفاں نوں کمک دینے دا حق حاصل نئيں ہوئے گا کیونجے جے صلح دا اک فریق دوسرے فریق دے حلیف دے خلاف لڑائی وچ حصہ لے تاں اس دا مفہوم ایہ ہوئے گا کہ اوہ دوسرے فریق دے خلاف حالت جنگ وچ اے۔ ادھر دوران جاہلیت قبیلے دے درمیان جنگاں دی رسم ایہ سی کہ حلیف قبیلے اک صف وچ قرار پاندے سن ۔ فطری امر سی کہ جے قریش یا رسول خدا(ص) بنو بکر کے نال خزاعہ دی جنگ وچ مداخلت کردے تاں ایہ مداخلت صلح حدیبیہ دی خلاف ورزی سمجھی جاندی۔
غزوہ فتح مکہ دا سبب
سودھوصلح حدیبیہ دے 22 مہینے بعد قریش نے معاہدے دی خلاف ورزی دی چنانچہ رسول خدا(ص) نے مکہ اُتے شرک دی حاکمیت دے خاتمے دا فیصلہ کيتا۔
قریش دی عہد شکنی
سودھوحالات پرسکون ہوئے تاں بنو بکر کے بعض خانداناں خزاعہ دے اک گروہ اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا تے بعض قریشیاں نے بنو بکر نوں ہتھیار دتے تے بعض نقاب پوش قریشی افراد نے خفیہ طور اُتے رات دے وقت جنگ وچ شرکت کيتی۔[۳]۔[۴] ایہ وی روایت اے کہ فتنہ ظاہر ہونے دا سبب ایہ سی کہ بنو بکر کے اک شخص "اَنَس بن زُنَيم" نے شعر دی بولی وچ رسول اللہ(ص) دی ہجو گوئی دی تاں خزاعہ دے اک نو عمر لڑکے نے اعتراض کيتا تے انس نے اس دا سر پھوڑ دتا۔[۵] انس دی ہجو گوئی دی خبر رسول خدا(ص) نوں پہنچی تاں آپ(ص) نے اسنوں واجب القتل قرار دتا؛ انس خفیہ طور اُتے مدینہ آیا تے آپ(ص) دی مدح وچ اشعار کہے تے اپنی ہجوگوئی دی خبر دی تردید کيتی۔[۶]
خزاعہ دے افراد اُتے بنو بکر نے حملہ کيتا تاں خزاعہ نوں اس دی خبر نئيں سی۔ خزاعہ دے افراد نے حملے دے بعد حرم دا رخ کيتا لیکن بنو بکر نے حرم دی حرمت دا پاس نئيں رکھیا تے انہاں دا تعاقب کيتا۔ خزاعہ شہر مکہ تک بھجے تے بدیل بن ورقاء خزاعی ہور اپنے قبیلے دے اک حلیف "رافع" دے گھراں وچ داخل ہوئے۔[۷]۔[۸] اس جنگ وچ خزاعہ دے 23 افراد قتل ہوئے۔[۹]
عمرو بن خزاعہ مدینہ وچ
سودھوابو سفیان دے مدینہ جانے توں پہلے عمرو بن سالم خزاعی خزاعہ دے 40 رکنی وفد دے ہمراہ مدینہ پہنچے تے رسول اللہ(ص) دے حضور قریش دی جارحیت دی شکایت کیتی۔ عمرو مسجد وچ مسلماناں دے درمیان اٹھیا کھڑے ہوئے تے رسول خدا(ص) دی اجازت توں اشعار پڑھے جنہاں دا مضمون پرانے حلیف توں استغاثے تے طلب امداد تے قریش اُتے بنو بکر کے شبخون توں عبارت سی:
إنّ قريشاً اخلفوك مَوْعدا
ونقضوا ميثاقك المؤكّدا
هم بيتونا بالوتير هجدا
وقتلونا ركعاً وسجدا۔
- ترجمہ:
- قریش نے آپ(ص) دے نال کيتے ہوئے وعدے دی خلاف ورزی کی
- اور آپ دے نال دی ہوئی میثاق مؤکد نوں توڑ دتا
- انھاں نے پانی دے کنارے اسيں اُتے حملہ کيتا
رسول اللہ(ص) نے غضب دی حالت وچ فرمایا کہ جے ميں بنو کعب (جو خزاعی سن ) تے خزاعہ دی مدد نہ کراں تاں خدا میری مدد نہ کرے۔[۱۳]۔[۱۴] بعد وچ بدیل بن ورقاء وی بعض خزاعیاں دے نال رسول اللہ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا تے آپ(ص) نے اسنوں وی خزاعہ دی مدد دا وعدہ دتا۔[۱۵] ایويں آپ(ص) نے قریش دے نال آخری جنگ دا فیصلہ کيتا۔ آپ(ص) نے قریش دی عہد شکنی نوں اللہ دی مشیت توں تعبیر کيتا جو خدا نے ايسے امر عظیم دے لئی مقدر فرمایا سی جو اوہ خود چاہندا سی تے اللہ دی مشیت فتح مکہ دے سوا کچھ نہ سی۔
قریش دی ندامت
سودھواس واقعے دے نتائج دا ادراک قریش دے سفیہاں تے ناداناں دے لئی ممکن نہ سی لیکن ابو سفیان نے بھانپ لیا کہ رسول خدا(ص) اس واقعے نوں نظر انداز نئيں کرن گے۔ دوسری طرف توں یقینی امر سی کہ رسول اکرم(ص) وی موقع تلاش کررہے سن تے معاہدے دے تقریبا دو سال گذرنے دے بعد ـ جدوں کہ کثیر تعداد وچ عرب مسلمان ہوچکے سن تے قریش دے اہم افراد خالد بن ولید تے عمرو بن عاص وی اسلام قبول کرچکے سن، غزوہ خیبر دے بعد یہودی وی اپنی قوت کھو چکے سن ـ آپ(ص) مکہ نوں بآسانی فتح کرسکدے سن ۔
قریش دا خیال سی کہ رسول خدا(ص) خزاعہ دے مقتولین دی خون بہاء وصول کرنے یا قریش بنو بکر کے ذیلی قبیلے بنو نفاثہ دی حمایت ترک کيتے جانے دا مطالبہ کرن گے! (اور ایويں رسول خدا(ص) بنو نفاثہ دے خلاف جنگ دا انتظام کرن گے)۔ ایہ وی اک خیال سی کہ قریش یکطرفہ طور اُتے صلح حدیبیہ دی منسوخی دا اعلان کيتا۔ انہاں دے درمیان اس موضوع اُتے مباحثہ ہويا تے ہر کسی نے تجویز دتی اُتے ابو سفیان دا منصوبہ ایہ سی کہ بنوبکر کے نال قریش دے تعاون دا مکمل طور اُتے انکار کردے تے میثاق حدیبیہ دی تجدید دا اہتمام کرے۔[۱۶]
ابو سفیان مدینہ وچ
سودھوابو سفیان نے خزاعہ دے عمائدین دے مدینہ پہنچنے توں پہلے مدینہ جانے دا فیصلہ کيتا تاکہ رسول خدا(ص) دے نال معاہدے دی توسیع کرے تے آپ(ص) نوں مکہ دی طرف عزیمت کرنے توں باز رکھے۔
ابو سفیان بن حرب اپنے منصوبے نوں عملی جامہ پہنانے دی غرض توں مدینہ دی جانب روانہ ہويا۔ اس نے عسفان دے علاقے وچ بعض خزاعیاں نوں دیکھیا تے سمجھ گیا کہ قریش دی عہدشکنی دی خبر رسول خدا(ص) نوں مل چکی اے۔ بہرحال اوہ [[مدینہ آیا تے آپ(ص) نال ملاقات کيتی تے کہیا: وچ صلح حدیبیہ وچ موجود نہ سی لہذا صلح دے عہدنامے دی توسیع تے تحکیم دے لئی آیا ہون۔ رسول اکرم(ص) نے پُچھیا: کیہ کوئی واقعہ پیش آیا اے ؟ ابو سفیان نے کسی واقعے توں لاعلمی دا اظہار کيتا۔ آپ(ص) نے فرمایا: اسيں اپنے عہد اُتے قائم نيں تے اس وچ کوئی تغیر تے تبدیلی نئيں چاہندے۔ رسول خدا(ص) درحقیقت معاہدے دی توسیع تے تجدید دے لئی تیار نئيں ہوئے۔
دلچسپ امر ایہ سی کہ ابو سفیان اپنی بیٹی زوجۂ رسول(ص) ام حبیبہ دے گھر پہنچیا تاں انھاں نے ـ ایہ کہہ کے کہ تسيں مشرک تے نجس ہوئے ـ اپنے باپ نوں رسول اللہ(ص) دے بچھونے اُتے بیٹھنے دی اجازت نئيں دی۔ بعد وچ ام حبیبہ نے ابو سفیان اُتے بت پرستی دی وجہ توں ملامت کيتی تے ابو سفیان حالے اوہی پرانی دلیل پیش کررہیا سی کہ "کِداں ہوسکدا اے کہ وچ اپنے باپ دادا دا دین ترک کرداں تے دین محمد(ص) نوں قبول کراں؟![۱۷]۔[۱۸]۔[۱۹]
ابو سفیان کئی صحابیاں دے پاس گیا تے انہاں توں وساطت دی درخواست کيتی لیکن کسی نے مثبت اشارہ نئيں دتا ایتھے تک کہ علی(ع) دے پاس پہنچیا جدوں کہ فاطمہ(س) توں وی موجود سن۔ اس نے سیدہ(س) توں درخواست کہ اسنوں پناہ داں تاں بی بی نے فرمایا: اس دا اختیار صرف رسول اللہ(ص) دے ہتھ وچ اے۔ ابو سفیان نے کہیا: اپنے اک بچے توں کہہ داں کہ مینوں اپنی پناہ وچ لاں۔ سیدہ(س) نے فرمایا ایہ حالے بچے نيں تے ایہ کم نئيں کرسکدے۔ بعد وچ ابو سفیان نے علی(ع) توں درخواست کيتی تے کہیا "آپ نسب دے لحاظ توں اس قوم میرے نیڑے ترین نيں؛ میری حمایت کرن تے رسول خدا(ص) توں کہہ داں کہ معاہدے دی مدت وچ توسیع کرن۔ علی(ع) نے فرمایا: جدوں رسول اللہ(ص) کوئی فیصلہ کردے نيں کوئی وی اس دے بارے وچ آپ(ص) توں گل نئيں کرسکدا۔ تواڈے لئے چارہ کار ایہ اے کہ لوکاں دے اجتماع وچ اٹھیا کر حمایت دی درخواست کرو تے فیر مکہ پلٹ جاؤ؛ اگرچہ وچ جاندا ہاں کہ ایہ کم وی زیادہ مفید واقع نئيں ہوسکے گا۔
ابو سفیان لوکاں دے درمیان اٹھا تے کہیا: وچ حمایت دی درخواست کررہیا ہاں تے وچ تصور نئيں کردا کہ محمد(ص) مینوں ذلیل کرن گے۔ لیکن اوتھے توں وی اسنوں خالی ہتھ نکلنا پيا۔ اوہ بعدازاں سعد بن عبادہ دے پاس گیا تے انہاں دے نال پہلے از اسلام دے تعلقات دی یادآوری کرائی تے کہیا: تسيں مدینہ دے عوام دے نمائندے دی حیثیت توں معاہدے وچ توسیع کرو۔ سعد نے کہیا: رسول خدا(ص) دے ہُندے ہوئے کوئی وی تواڈی حمایت دے لئی تیار نئيں ہوئے گا۔[۲۰]۔[۲۱] ابو سفیان خالی ہتھ مکہ واپس چلا گیا تے قریش ـ جو کسی قسم دا فیصلہ کرنے توں قاصر سن ـ "سپاہ اسلام دے حملے" دے سوا کسی وی نويں خبر دے انتظار وچ بیٹھ گئے۔
فرمان عزیمت
سودھورسول خدا (ص) نے ابوذر غفاری [۲۲]۔[۲۳] یا ابن ام مکتوم[۲۴] نوں مدینہ وچ بطور جانشین مقرر کيتا تے لوکاں نوں عزیمت دا حکم دتا اُتے آپ (ص) نے منزل مقصود نوں واضح نئيں کيتا۔ بظاہر کئی اہداف اس عزیمت دے لئی تصور کيتے جا سکدے سن : شام، طائف، ہوازن یا مکہ دی جانب عزیمت۔
آپ (ص) نے مکہ توں نکلنے والے رستےآں دی نگرانی دا حکم وی دتا تاکہ مشکوک افراد مکہ توں نہ نکل سکن۔ آپ (ص) نے اک سریہ بطن إضَم دی طرف روانہ کيتا تاکہ لوک تصور کرن کہ آپ (ص) مکہ دے سوا کدرے تے جا رہے نيں۔
حاطب بن بلتعہ دا خط
سودھوحاطب بن بلتعہ جو اتفاق توں اصحاب بدر وچوں وی سی، نے خط لکھ کے اک عورت دے ہتھوں قریش دے لئی بھجوایا جو سپاہ اسلام دی عزیمت دی خبر اُتے مشتمل سی۔ رسول خدا(ص) نے علی(ع)، عمار مقداد بن اسود تے بقول ابن ہشام علی(ع) تے زبیر نوں اس عورت دے تعاقب وچ روانہ کيتا۔ عورت دی تلاشی لی گئی خط نہ ملیا تے ساتھیاں نے واپسی دا ارادہ ظاہر کيتا لیکن علی(ع) نے فرمایا: خدا دی قسم! رسول اللہ (ص) نے کدی جھوٹھ نئيں بولا تے اپنی تلوار نیام توں کڈ لی تے کہیا: ابن بلتعہ دا خط کڈ کے دے دو۔ عورت نے اس سنجیدگی دا مشاہدہ کيتا تاں خط علی(ع) دے سپرد کيتا۔ عورت دا ناں سارہ سی تے غربت تے افلاس دی وجہ توں مکہ چھڈ کے مدینہ آئی سی تے رسول خدا(ص) نے اس دی زندگی دی ضروریات پوری کرنے دا حکم دتا سی۔
خط دا متن ایہ سی: "رسول خدا(ص) نے مسلماناں دے لئی جنگی تیاری دا اعلان کيتا اے ؛ وچ نئيں سمجھدا کہ آپ (ص) دا نشانہ تواڈے سوا کوئی تے ہوئے سکدا اے۔ وچ چاہندا ہاں کہ اس خط دا اجر میرے لئے محفوظ رکھو؛[۲۵]
بہرحال خط مسلماناں دے ہتھ لگا۔ رسول خدا(ص) نے حاطب توں پُچھیا کہ اس نے کیوں ایسا کيتا اے تاں اس نے جواب دتا: وچ حالے تک اپنے ایمان اُتے باقی ہاں تے ميں نے ایہ کم ارتداد دی رو توں انجام نئيں دتا؛ سوا اس دے کہ میرا کنبہ مکہ وچ اے تے میرا خیال سی کہ اس کم دے ذریعے اپنے اہل خاندان دے لئی کچھ کراں۔
عمر اس قسم دے مواقع وچ اپنے معمول دے مطابق رسول خدا(ص) توں درخواست کيتی کہ "اجازت داں وچ حاطب دا سر قلم کرداں"، لیکن آپ(ص) نے قبول نہ کيتا۔ مروی اے کہ خداوند متعال نے سورہ ممتحنہ دی پہلی تن تے بقول ابن ہشام پہلی چار آیات کریمہ نوں اس واقعے دے سلسلے وچ نازل فرمایا اے۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]
اے ایمان لیانے والو! میرے تے اپنے دشمن نوں اپنے حوالی موالی دی حیثیت نہ دو، تسيں انہاں دے نال محبت دی پینگ بڑھاندے ہو، حالانکہ انہاں نے کفر اختیار کيتا اس دے نال جو تواڈے پاس حق آیا تے انہاں دا عالم ایہ اے کہ اوہ گھراں توں نکلنے اُتے مجبور کردے نيں پیغمبر نوں تے توانوں اس جرم وچ کہ تسيں ایمان لاندے ہوئے اللہ اُتے جو تواڈا پروردگار اے جے تسيں نکلے سن میری راہ وچ جدوجہد دے لئی تے میری خوشنودی حاصل کرنے دے لئی، تسيں خفیہ طور اُتے انہاں نال محبت دی پینگ بڑھاندے ہوئے تے وچ خوب جاندا ہاں اسنوں جو تسيں چھپاندے ہوئے تے جو تسيں ظاہر کردے ہوئے تے جو تسيں وچوں ایسا کريں گا اس نے سِدھے راستے نوں گم کر دتا (1) جے اوہ توانوں پا جاواں تاں تواڈے دشمن ہی ثابت ہون گے، اپنے ہتھوں تے اپنی زباناں نوں تواڈی طرف دراز کرن گے برائی دے نال تے انہاں دی خواہش ایہ ہوئے گی کہ کاش تسيں وی کافر ہوئے جاؤ (2)۔ شاید اگلی آیت حاطب تے اس دے اہل تے عیال دی توجیہ دے لئی نازل ہوئی اے: توانوں تواڈے قرابت دار تے نہ تواڈی اولاد کم دے گی قیامت دے دن اوہ تسيں توں انہاں نوں دور کر دے گا تے اللہ جو کچھ تسيں کردے ہو، اس دا دیکھنے والا اے (3)۔[۲۹]
سپاہ اسلام دا امتزاج
سودھورسول خدا(ص) نے بادیہ نشیناں نوں پیغام بھجوایا کہ جو جے کوئی خدا تے روز قیامت اُتے ایمان رکھدا اے اوہ رمضان دے مہینے وچ شہر مدینہ وچ حاضر ہو؛ بعد وچ آں آپ (ص) نے اپنے نمائندے وکھ وکھ قبیلے دی طرف روانہ کيتے توں کہ انہاں نوں جنگ وچ حصہ لینے دے لئی آمادہ کرن۔ الواقدی نے انہاں افراد دی لسٹ اپنی کتاب وچ درج دی اے۔[۳۰]
سپاہ اسلام وچ 700 مہاجرین، 4000 انصار، مُزَينہ دے 1000 افراد، هزار نفر، جُہَينہ اے 800 افراد، بنو کعب بن عمرو دے 500 افراد ہور بعض ہور افراد شامل سن تے سپاہ وچ شامل افراد دی کل تعداد 10000 تک پہنچکی سی۔[۳۱] بنو سلیم دے 900 افراد قُديد دے مقام اُتے رسول خدا(ص) توں جا ملے۔[۳۲]
کسی وقت قریش 10000 افراد جنگ احزاب دے لئی مدینہ لے کے آئے سن تے پیغمبر خدا(ص) نے علی(ع) دے ہتھوں عمرو بن عبدود دے مارے جانے دے بعد، یا مشرکین دی ہزیمت دے دو یا تن دن دے بعد، فرمایا سی: الآن نغزوهم ولا يغزونا؛ یعنی اج دے بعد اسيں انہاں توں لڑاں گے تے اوہ ساڈے نال لڑاں گے؛ تے ایسا ہی ہويا ایتھے تک کہ خداوند متعال نے رسول اللہ(ص) دے ہتھوں فتح مکہ دے اسباب فراہم کردتے۔[۳۳]۔[۳۴]۔[۳۵]۔[۳۶] فتح مکہ وچ سپاہ اسلام دی تعداد اِنّی ہی سی سوا اس دے کہ (مدینہ نے مزاحمت دی تے احزاب دے 10000 سپاہیاں نوں ہزیمت اٹھانا پئی جدوں کہ) مکہ وچ کِسے قسم دی مزاحمت دی قوت نئيں سی۔ سپاہ اسلام مکہ توں دساں کلومیٹر واقع "مر الظہران" تک پہنچی جدوں کہ کسی نوں معلوم نہ سی کہ منزل مقصود کتھے اے تے نشانہ کون اے ؛[۳۷] ہوازن، ثقیف یا قریش! کعب بن مالک نے رسول خدا(ص) دی خدمت وچ اشعار کہے تے کہیا: اساں اپنی تلوار دے ذریعے تہامہ تے خیبر توں تمام شکوک تے شبہات دور کردتے تے اس دے بعد تلواراں نوں آسودہ چھڈ کے رکھ دتا تے اس وقت تیار نيں کہ ثقیف دے خیمےآں تے چھتاں نوں بنیاداں توں اکھاڑ سُٹیاں۔ کعب چاہندے سن کہ آپ(ص) دی بولی مبارک توں کچھ سن لاں مگر آپ(ص) نے تبسم فرمایا تے کعب کچھ حاصل کرنے وچ ناکام رہے۔[۳۸]
غطفان دے عمائدین وچوں عُيَيْنہ بن حصن فزاری،(رجوع کرن: غزوہ ذی قرد) ـ جو کئی بار رسول خدا(ص) دے مد مقابل آیا سی ـ رسول اللہ(ص) دی عزیمت دی خبر سن کر مدینہ پہنچیا لیکن آپ(ص) جاچکے سن چنانچہ اوہ راستے وچ رسول خدا(ص) توں ملیا تے پُچھیا کہ آپ(ص) کتھے دا ارادہ رکھدے نيں؟ مگر آپ(ص) نے کوئی جواب نئيں دتا۔[۳۹] عیینہ بدو عرباں وچوں سی اس نے غزوہ فتح مکہ وچ اجازت دے بغیر شرکت کيتی؛ نہایت گستاخ تے بےادب شخص تھا؛ رسول اللہ(ص) دی رحلت دے بعد مرتد ہويا تے دوبارہ مسلمان ہويا۔[۴۰] مکہ توں 120 کلومیٹر دور قدید دے علاقے تک سپاہ اسلام دے پاس کوئی پرچم نہ سی تے بنیادی طور سپاہ دی ظاہری شکل تے صورت اک فوج دی سی نئيں سی۔ قدید دے بعد پرچم لہرائے گئے تے مہاجرین دے تن پرچم سن جنہاں وچوں اک علی بن ابی طالب(ع)، دوسرا زبیر بن عوام تے تیسرا سعد بن ابی وقاص دے سپرد کيتا گیا سی۔[۴۱] منزل مقصود دے تعین وچ ابہام دے بموجب، ہوازن تے ثقیف نے دفاعی تیاریاں دی سن انہاں دے درمیان باہمی رابطہ قائم سی۔ ایہ گل ثقیف دے جاسوس نے ـ جس نوں مسلماناں نے گرفتار کيتا سی ـ دسی سی۔[۴۲]
اس زمانے وچ حجاز وچ قریش، ہوازن تے ثقیف مشرکین دے تن گروہ سن جنہاں وچ قریش دی جماعت سب توں زیادہ کمزور سی۔ ایہ جماعت بدر وچ ہی نابود ہوچکی سی تے احد وچ کامیابی دے باوجود وی اپنی کمر نوں سیدھا نئيں کرسکی سی۔ مشرکین دی اس جماعت دے عمائدین رسول خدا(ص) دے نال طویل المدت دشمنی دے بعد ہن نہ مزاحمت دا شوق رکھدے سن تے نہ ہی انہاں وچ اس دی قوت سی۔[۴۳]
ابو سفیان بن حارث تے عباس بن عبدالمطلب
سودھوابو سفیان بن حارث بن عبدالمطلب ـ جو رسول خدا(ص) دا چچا زاد سی ـ آپ (ص) دے چچا ابو لہب دے نال مل کے طویل عرصے توں آپ (ص) تے مسلماناں دے نال دشمنی کر چکيا سی تے اسلام تے مسلماناں دی ہجو گوئی کردا رہیا سی۔ ابو سفیان دی دشمنی اس حد تک پہنچی سی کہ آپ (ص) نے اسنوں واجب القتل قرار دتا سی۔ ہن جدوں کہ رسول اللہ(ص) سپاہ اسلام دی قیادت کردے ہوئے مکہ دے نیڑے پہنچ رہے سن، ابو سفیان آپ (ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا؛ تے اس دے باوجود کہ رسول خدا(ص) نے اسنوں لائق اعتنا نئيں سمجھیا سی، غزوہ حنین تک ایہی حالت برداشت کرنے اُتے مجبور ہويا تے آخر کار آپ (ص) اس توں راضي ہوئے۔ اس دے اسلام لیانے دی داستان دو صورتاں وچ نقل ہوئی اے۔[۴۴]
عباس بن عبد المطلب نے اگرچہ رسول خدا(ص) دے نال دشمنی نئيں کيتی سی تے شعب ابی طالب دے دشوار ایام وچ آپ(ص) تے بنو ہاشم دے دوسرے افراد دے نال محاصرے دی صعوبتاں جھیل چکے سن، فتح دے ایام تک مکہ وچ رہے تے جدوں آپ(ص) مکہ دے نیڑے پہنچے تاں عباس وی جحفہ دے راستے وچ آپ(ص) توں جاملے۔[۴۵] ایہ روایت ـ کہ عباس پہلے ازاں خفیہ طور اُتے اسلام قبول کرچکے سن ـ قابل قبول نئيں اے کیونجے کسی وی مؤرخ نے اس گل دا تذکرہ نئيں کيتا اے کہ عباس رسول خدا(ص) دی ہدایت اُتے مکہ وچ رہے سن ۔
قریش جان گئے کہ رسول خدا(ص) مکہ آرہے نيں
سودھوقریش نوں معلوم نئيں سی کہ سپاہ اسلام دی منزل مقصود کتھے اے ایتھے تک کہ مسلمین مرالظہران دے مقام اُتے پہنچے۔ آپ(ص) نے رات دے وقت مرالظہران دے مقام اُتے مسلماناں نوں حکم دتا کہ 10000 تھاںواں اُتے وڈی اگ جلاواں۔[۴۶] ابو سفیان، حکیم بن حزام تے بدیل بن ورقاء جو معلومات حاصل کرنے دے لئی آئے سن، اگ دیکھ کے خوفزدہ ہوئے تے انھاں نے گمان کيتا کہ گویا قبیلہ ہوازن انہاں اُتے حملہ کرنے دا ارادہ رکھدا اے۔ ابو سفیان اگے ودھیا تے اسنوں سپاہ اسلام نوں سامنا کرنا پيا تے اس نے عباس بن عبد المطلب نوں دیکھیا (یا عباسنوں بلوایا یا مسلماناں نے اسنوں قید کرلیا تے بعد وچ عباس نے اسنوں چھڑایا)۔ عباس نے اس موقع اُتے اسنوں قبول اسلام دی دعوت دتی۔ عمر بن خطاب نے ابو سفیان نوں دیکھیا تاں اپنے معمول دے مطابق رسول خدا(ص) توں کہیا کہ "اس دشمن خدا دا سر قلم کرن"، عباس بن عبد المطلب نے عمر توں کہیا: "جے ایہ شخص بنو عدی نال تعلق رکھدا تاں تسيں ایہ گل نہ کردے!"۔[۴۷]
اسلامِ ابو سفیان تے کردارِ عباس
سودھوابو سفیان نے ابتداء وچ اللہ دی یکتائی دی گواہی دتی تے جدوں نبوت رسول اللہ(ص) اُتے گواہی دی نوبت آئی تاں سوچ وچ پے گیا تے کہیا: میرے دل وچ حالے تک کچھ اے، صبح تک مہلت دتیاں رات گذری تے صبح دے وقت اذان دی صدا سنائی دتی تاں ابو سفیان نے کہیا: ایہ کیہ اے ؟ کہیا گیا: نماز دا وقت اے۔ کہیا: شب تے روز وچ کِنّی مرتبہ نماز ادا کرنا پڑدی اے ؟ کہیا گیا: پنج مرتبہ۔ کہنے لگا: خدا دی قسم! ایہ بہت زیادہ اے ! بعد وچ رسول خدا(ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا تے آپ(ص) دی نبوت اُتے گواہی دتی۔
وہ مسلمان ہوچکيا لیکن اس دا وجود حالے تک مکمل طور اُتے جاہلی رسوم دا مجموعہ سی، اعتراض کرنے لگیا تے کہیا: آپ چند پست افراد نوں لے کے اپنی قوم دے خلاف جنگ دے لئی کیوں آئے نيں؟ رسول خدا(ص) نے فرمایا: تسيں زیادہ پست تے زیادہ ظالم تے فاجر ہو، تسيں نے اپنا پیمان توڑ دتا تے خزاعہ نوں حرم الہی وچ قتل کردتا۔ ابو سفیان نے کہیا: کيتا بہتر نئيں اے کہ آپ ہوازن دے خلاف جنگ لڑاں جو نسب تے قرابت وچ آپ توں دور نيں؟ فرمایا: مینوں امید اے کہ ایہ تمام مقاصد فتح مکہ دے ذریعے حاصل ہوجاواں۔[۴۸]۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref> ؛ <ref> دا گھاٹا ٹیگ۔[۴۹]
ابن ہشام دی روایت کچھ ایويں اے کہ کچھ مسلماناں نے ابو سفیان نوں مارنا چاہیا لیکن عباس بن عبدالمطلب نے اسنوں پناہ دے رکھی سی اس لئی باز آئے۔ رات نوں قید وچ رکھ دے صبح حضور صلی اللہ علیہ تے آلہ دی خدمت وچ پیش کيتا گیا۔ آپ(ص) نے ابو سفیان توں مخاطب ہوکے فرمایا "کیا حالے اس دا وقت نئيں آیا کہ تاں ایہ سمجھے کہ اک خدا دے سوا تے کوئی خدا نئيں اے ؟" ابوسفیان نے کہیا کہ جے خدائے واحد دے علاوہ کوئی خدا ہُندا تاں ساڈی مدد کردا۔ چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا: "کیہ اوہ وقت نئيں آیا کہ تسيں جان لو کہ وچ خدا دا پیغمبر ہاں؟"، کہیا: "مینوں آپ دی رسالت وچ تردد اے "۔ ایہ سن کر عباس سخت ناراض ہوئے تے کہیا کہ "اے ابوسفیان جے تاں اسلام نہ لیایا تاں تواڈی جان دی کوئی ضمانت نئيں"؛ چنانچہ ابوسفیان نے اسلام قبول کر ليا۔[۵۰] ابن ابی شیبہ دی روایت دے مطابق عباس نے کہیا: "اے ابو سفیان زندہ بچنے دے لئی اسلام قبول کرو"، تے ابو سفیان نے تاسف دے نال کہیا: "ميں لات تے عزی دے نال کيتا کراں؟!"۔[۵۱]
جس طرح کہ رسول خدا(ص) نوں توقع سی فتح مکہ حجاز اُتے اسلام دے تصرف تے تسلط دے اسباب فراہم کرسکدی سی خواہ بعض قبیلے مختصر سی مزاحمت ہی کیوں نہ کردے۔ آپ(ص) نے عباسنوں ہدایت دی کہ ابو سفیان نوں درے دے دہانے اُتے کھڑا کرے توں کہ اوہ سپاہ اسلام دی عظمت دا مشاہدہ کرسکے۔ بعدازاں وکھ وکھ قبیلے دے مسلح دستے اس دے سامنے توں گذارے گئے۔ عباس انہاں دستےآں دا تعارف کراندے رہے تے ابو سفیان ہر قبیلے دے بارے وچ کچھ کہہ دیندا سی۔ بالآخر رسول خدا(ص) مہاجرین تے انصار دے اک دستے دے ہمراہ ابو سفیان دے سامنے توں گذرے تاں کہنے لگا: ميں نے اج تک اِنّا وڈا لشکر نئيں دیکھیا تے کوئی وی اس لشکر کے سامنے استقامت کرنے اُتے قادر نئيں اے۔ تے فیر عباس توں کہیا: "اے عباس تواڈے بھتیجے دی سلطنت (بادشاہت) کِنّی عظیم ہوچکی اے !"۔ عباس نے کہیا کہ "اے ابوسفیان ایہ سلطنت نئيں بلکہ نبوت اے "۔[۵۲]۔[۵۳]
قریش تے ابو سفیان دا تجزیہ ایہ سی کہ بنو ہاشم نبوت دا دعوی کرکے سلطنت قائم کرنے دا ارادہ رکھدے نيں۔ ابو سفیان اس لمحے تک یا شاید آخر عمر تک ايسے نظریئے اُتے قائم تھا؛ بہرحال اس نے اسلام دا اظہار کيتا تے اس بارے وچ اشعار وی کہے؛ جداں: "مینوں ایداں دے شخص نے مینوں ہدایت عطا کيتی جس ناں وچ اِس طرف تے اُس طرف جلاوطن کيتا۔[۵۴] عباس دی کوشش سی کہ قریش دے عمائدین جلدی توں اسلام قبول کرن کیونجے انہاں دا تصور ایہ سی کہ جے رسول اللہ(ص) جنگ کيتی حالت وچ مکہ وچ داخل ہوجاغاں تاں قریش ہمیشہ دے لئی نیست تے نابود ہوجاواں گے۔[۵۵]۔[۵۶] عباسنوں ایہ وی خدشہ سی کہ جنگ کيتی صورت وچ مکہ دی تجارت تے انہاں دے اپنے کاروبار نوں ناقابل تلافی نقصان پہنچے گا۔
سہیل تے عکرمہ دی ہٹ دھرمی
سودھودوسری طرف توں سہیل بن عمرو تے عکرمہ بن ابی جہل نے مکیوں نوں رسول خدا(ص) دے خلاف جنگ تے مزاحمت دی دعوت دتی۔ بنو بکر تے بنو ہذیل دے بعض افراد نے انہاں دی دعوت قبول کيتی تے قسم اٹھائی کہ "محمد(ص) نوں زبردستی مکہ وچ نئيں داخل ہونے دین گے"۔
رسول خدا(ص) مکہ وچ
سودھورسول خدا(ص) نے ـ جو ہن ذی طوی دے مقام اُتے پہنچے سن (جو حال حاضر وچ مکہ دی حدود وچ واقع اے ) ـ اپنی سپاہ نوں تقسیم کيتا تے ہر دستے نوں اک خاص راستے توں مکہ وچ روانہ کيتا۔ اس اثناء صرف خالد بن ولید دی قیادت وچ مکہ جانے والے دستےآں نوں مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ اس لڑائی وچ 25 مشرکین مارے گئے جنہاں وچوں 24 دا تعلق قریش توں تے اک دا تعلق ہذیل توں سی، تے باقی مشرکین فرار ہوگئے۔[۵۷] فتح مکہ وچ صرف 2 مسلمان شہید ہوئے جو بھٹک کر غلط راستے توں مکہ وچ داخل ہوئے سن ۔[۵۸] آپ(ص) فاتح بادشاہاں دی روایت دے برعکس شفقت تے عفو تے درگذر دے راستے اُتے گامزن ہوئے۔
رسول اللہ دا اعلان تے مزاحمتاں دا خاتمہ
سودھوابو سفیان دے قبول اسلام دے واقعے وچ عباس نے رسول خدا(ص) توں عرض کيتا: ابو سفیان منصب پرست شخص اے لہذا آپ اسنوں کوئی منصب عطا کرن" چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا کہ "جو شخص اس دی پناہ وچ آجائے گا یا اس دے گھر وچ داخل ہوئے گا اوہ محفوظ ہوئے گا"[۵۹] تے جدوں آپ(ص) مکہ وچ داخل ہوئے تاں ہدایت دی کہ منادی ندا دے کہ "جو شخص اپنے گھر وچ رہے گا یا مسجد وچ داخل ہوئے گا یا فیر ابو سفیان دے گھر وچ داخل ہوئے گا اسنوں امان حاصل ہوئے گی۔ اس اعلان دا اک مقصد ایہ وی سی کہ مشرکین دی جماعت شکست تے ریخت دا شکار ہوئے تے مزاحمت دا خاتمہ ہوئے۔ ابو سفیان وی چلّا چلّا اعلان کررہیا سی کہ لوک ہتھیار اٹھانے توں پرہیز کرن۔
کہیا جاسکدا اے کہ رسول خدا(ص) دے مکہ وچ داخلے توں پہلے ہی ابو سفیان دی مزاحمت تے شخصیت دے ٹُٹ جانے دی وجہ توں قریش دی ادھی توں زیادہ مزاحمت برباد ہوگئی۔
مسجد الحرام وچ داخلہ
سودھورسول خدا(ص) پہلی بار مسجد الحرام وچ داخل ہوئے تاں تکبیر کہہ رہے سن تے مسلمان وی آپ(ص) دی پیروی کردے ہوئے تکبیر کہہ رہے سن ۔ بعض مشرکین اطراف دی پہاڑیاں دے اُتے توں ایہ نظارہ دیکھ رہے سن ۔ آپ(ص) نے طواف بجا لیایا تے فیر بتاں دی جانب گئے۔ اس وقت کعبہ وچ 360 بت سن تے سب توں وڈے بت دا ناں "ہُبل" سی۔ آپ(ص) نے ہر بت اُتے اپنی عصا توں ضربت ماردے تے نال نال آیت شریفہ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا ترجمہ:اور کہئے کہ حق آ گیا تے باطل مٹ گیا یقیناً باطل تاں مٹنے والا ہی اے ،[۶۰] دی تلاوت فرماندے رہے تے بت اَگڑ پِچھڑ گردے رہے۔[۶۱] رسول اللہ کعبہ وچ داخل ہوئے تاں دیواراں اُتے کھینچی گئی حضرت ابراہیم علیہ السلام تے ملائکہ تے حضرت مریم دی تصویراں مٹا دتیاں[۶۲]۔[۶۳] آنحضرت(ص)
پیغمبر(ص) تے علی(ع) دی بت شکنی
سودھوابن ابی شیبہ تے حاکم نیسابوری نے امام علی(ع) توں نقل کيتا اے کہ آپ(ع) نے فرمایا: "(اس دن) رسول خدا(ص) نے مینوں اٹھایا تے کعبہ دے نیڑے لے گئے تے فرمایا: بیٹھو! وچ بیٹھ گیا تے آپ(ص) میرے کاندھاں اُتے کھڑے ہوئے تے جدوں آپ(ص) نے میرے اٹھنے وچ ضعف محسوس کيتا تاں آپ میرے کاندھاں توں اترے تے خود بیٹھ گئے تے مینوں حکم دتا کہ آپ(ص) دے شاناں اُتے چڑھ جاواں تے فرمایا: قریش دا سب توں وڈا بت گرا دو۔ اوہ بت تانبے دا بنیا ہویا سی تے وڈی وڈی کیلاں دے ذریعے زمین وچ پیوست سی۔ رسول اکرم(ص) نے فرمایا: اس بت نوں ہلا دو تے زمین اُتے گرا دو تے ميں نے ایسا ہی کيتا۔[۶۴]۔[۶۵]
مروی اے کہ مسجد الحرام وچ شرک دے تمام آثار نوں دھولیا گیا یا مٹا دتا گیا۔[۶۶]
کعبہ دے اندر موجود بتاں نوں رسول اللہ(ص) تے علی(ع) نے توڑ دتا تے بعدازاں آپ(ص) نے بعض گروہاں نوں اطراف وچ روانہ کيتا تاکہ قبیلے دے بتاں نوں توڑ دتیاں عمرو بن عاص نوں ہذیل دے "سواع" نامی بت دے توڑنے دے لئی روانہ کيتا۔ بت دے پردہ دار نے کہیا: تاں اسنوں نئيں توڑ سکدا لیکن اس نے بت نوں توڑ دتا تے اس توں متعلق خزینے نوں وی توڑ دتا۔ پردہ دار نے دیکھیا کہ کوئی غیر متوقعہ واقعہ رو نما نئيں ہويا تاں کہیا: "اسلمتُ للہ"۔[۶۷] توڑے گئے ہور بتاں وچ قبیلہ عمرو بن حممہ دا بت "ذو الکفین" تے مشلل وچ موجود بت "مناۃ" شامل سی۔ مکہ دے گھراں وچ وی بت رکھے ہوئے سن چنانچہ آپ(ص) نے اعلان کيتا کہ جو وی خدا تے اس دے رسول اُتے ایمان لیایا اے جے اس دے گھر وچ بت اے تاں اسنوں توڑ دے یا نذر آتش کرے۔[۶۸]
پانی دے قطراں توں تبرک
سودھورسول خدا(ص) نے طواف کيتا تے اپنا سر زمزم دے پانی توں دھو لیا۔ جو مسلمان آپ(ص) دے ارد گرد موجود سن آپ(ص) دے سر توں گردے ہوئے پانی دے قطراں نوں تبرک دی نیت توں اٹھاندے سن تے اپنے چہرے اُتے مل لیندے سن جدوں کہ مشرکین ایہ سب کچھ دیکھ رہے سن ۔[۶۹]
رسول اللہ(ص) دا خطبہ
سودھورسول خدا(ص) نے مکہ وچ اک خطبہ دتا جو اخلاقی نصائح، شرعی احکام، اسلام توں پہلے تے اسلام دے بعد لوکاں دے حقوق وچ ميں فرق توں متعلق نکات اُتے مشتمل سی۔ آپ(ص) نے فرمایا:
- لوک اپنا ماضی بھُل جاواں تے نويں زندگی دا آغاز کرن؛ جے سودی قرضے دی بنیاد اُتے کسی دا سود کسی دے ذمے باقی اے، جو وی خون یا مال جاہلیت دے دور توں کسی دا کسی دے ذمے باقی اے، تے تمام سابقہ تے جاہلی اعزازات، نوں ميں نے پیر تلے روند لیا، سوائے خانہ کعبہ دی پردہ داری تے حجاج نوں پانی پلانے جداں اعزازات کے۔
- غلطی توں قتل ہونے والے شخص (قتل خطا) دی دیت 100 اونٹھنیاں اُتے مشتمل ہوئے گی جنہاں وچوں 40 نوں حاملہ ہونا چاہیدا۔
- خداوند متعال نے جاہلی نخوت تے تکبر تے اپنے باپ دادا اُتے فخر تے مباہات دا خاتمہ کردتا اے ؛ تسيں سب آدم(ع) دی اولاد ہوئے تے آدم مٹی توں سن تے "تم وچوں افضل شخص اوہ اے جو سب توں زيادہ با تقوی تے پرہیزگار اے "؛[۷۰]
- مکہ دی حرمت ہمیشہ محفوظ اے تے مکہ صرف میرے لئے اک تک حلال ہويا اے تے اس دے بعد کسی دے لئی حلال ہويا تے نہ ہی حلال ہوئے گا۔
آپ(ص) نے کنبے دے سلسلے چند احکام بیان کرنے دے بعد فرمایا:
- مسلمان مسلمان دا بھائی اے تے مسلمین دوسرےآں دے مقابلے وچ ید واحدہ نيں؛ انہاں دا خون محفوظ رہنا چاہیدا؛ اوہ چاہے دور ہاں چاہے نزدیک، بھائی نيں تے انہاں دا خون حرام اے۔
- جنگاں توں حاصل ہونے والی غنیمت وچ طاقتور تے کمزور دا حصہ برابر اے۔[۷۱]۔[۷۲]۔[۷۳]۔[۷۴]
کتابت حدیث دا جواز
سودھورسول اکرم(ص) نے خاندانی مسائل دے بارے وچ بعض ہور احکام وی بیان کيتے؛ تے جدوں آپ(ص) دا خطبہ مکمل ہويا تاں ابو شاہ یمانی نامی مسلمان نے درخواست کيتی کہ خطبے دا متن اس دے لئی تحریر فرماواں۔ آپ(ص) نے فرمایا کہ خطبہ اس دے لئی لکھ دتا جائے۔[۷۵]۔سائیٹ غلطی: بند کردا </ref> ؛ <ref> دا گھاٹا ٹیگ۔[۷۶] یہ حدیث درحقیقت کتابت حدیث دے جواز دے دلائل وچوں اک اے جس نوں صدر اول وچ بعض صحابہ نے ممنوع قرار دتا؛ تے کچھ عرصہ بعد بعض افراد نے انہاں دی نمائندگی وچ جعلی احادیث پیش کر دیؤ کہ رسول اللہ(ص) نے کتابت حدیث توں منع فرمایا سی۔[۷۷]
اذان، نماز تے مشرکین
سودھورسول خدا(ص) نے بلال نوں اذان دینے دا حکم دتا تاں بلال نے بام کعبہ اُتے چڑھ کر اذان کہی۔ قریش نے اپنے گھراں دے اندر توں تے پہاڑاں دی چوٹیاں توں اذان سنی تے ہر اک نے کچھ کہہ کے افسوس ظاہر کيتا:
- جویریہ بنت ابی جہل نے کہیا: میری جان دی قسم! خدا نے محمد(ص) دا ناں بلند کيتا؛ اسيں بہرحال نماز ادا کرن گے لیکن کدی وی انہاں لوکاں نوں پسند نئيں کرن گے جنہاں نے ساڈے عزیزاں نوں قتل کيتا اے ؛
- حارث بن ہشام نے کہیا: کاش وچ مر چکيا ہُندا تے ایہ دن ہرگز نہ دیکھدا؛
- ابو سفیان وی انہاں دے نال سی تے اس نے [بظاہر اسلام قبول کرنے دے باوجود] کہیا: وچ کچھ نئيں کہندا کیونجے جے کچھ کہاں تاں ایہی ریت محمد(ص) نوں اطلاع دے گی۔[۷۸]
قرآن کریم گواہ اے کہ منافقین تے مشرکین دی خفیہ گلاں آیات کریمہ وچ بیان تے افشاء ہوئیاں نيں؛ مگر رسول خدا(ص) نے اس روز مشرکین وچوں صرف چند افراد نوں واجب القتل قرار دتا سی جنہاں وچوں متعدد افراد بخش دتے گئے۔
معاف یا فراری واجب القتل افراد
سودھورسول خدا(ص) نے صرف چند مشرک مرداں تے عورتاں نوں واجب القتل قرار دتا تے مسلماناں نوں حکم دتا کہ "جہاں وی دیکھو انہاں نوں قتل کرن خواہ اوہ پردہ کعبہ توں کیوں نہ لٹکے ہاں"۔ مرداں وچوں اک عکرمہ بن ابی جہل سی، (جو بعد وچ بخشا گیا)، ہبار بن اسود (جو بخشا گیا)، عبداللہ بن سعد بن سرح (جو بخشا گیا)، ایہ شخص اک دفعہ مسلمان تے بعد وچ مرتد ہوگیا تھا؛ مقیس بن صبابہ لیثی (جو فتح مکہ وچ ماریا گیا)، حویرث بن نُقَیذ جس نوں امام علی(ع) نے کچھ عرصہ تلاش کرنے دے بعد ہلاک کردتا،[۷۹] عبداللہ بن ہلال ادرمی تے حمزہ سید الشہداء دا قاتل (جو بخشے گئے)، حویرث بن الطلال خزاعی (جو امام علی(ع) دے ہتھوں ماریا گیا)۔[۸۰] عورتاں وچ ابو سفیان دی بیوی ہند بنت عتبہ بن ربیعہ (جس نوں بخش دتا گیا)؛ عمرو بن ہاشم دی آزاد کردہ کنيز سارہ (جس نوں مار دتا گیا)، دو گاین کنیزاں قُرَيبہ (جو ماری گئی) تے قرينا (جو بھج گئی تے بعد وچ امان حاصل کرچکی)۔[۸۱]۔[۸۲] عبداللہ بن خطل وی واجب القتل افراد وچوں سی تے ایداں دے حال وچ ماریا گیا جدوں پردہ کعبہ توں لٹکا ہويا سی۔ اوہ مرتدین وچوں سی تے اسلام دی ہجو گوئی کردا رہیا تھا؛ تے اپنی کنیزےآں نوں حکم دتا کردا سی کہ اس دے ہجائی اشعار نوں گانے دی صورت وچ پڑھیاں۔ پوری سیرت نبویہ وچ ایہ امر قابل ذکر اے کہ آپ(ص) دشمن دے تشہیری اقدامات توں کدی غافل نئيں رہندے سن تے جدوں وی موقع ملدا سی تشہیریاں دا قلع قمع کرنے دا اہتمام کردے سن ۔ کیونجے مکتب رسالت وچ حق تے حقیقت دے خلاف عوامی جذبات نوں مشتعل کرنا ناقابل معافی جرم سمجھیا جاندا سی۔ فتح مکہ وچ حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا وی حاضر سن۔[۸۳]
جداں کہ بیان ہويا واجب القتل افراد وچوں بہت ساں نوں رسول اللہ(ص) نے بخش دتا؛ ہور وضاحت ایہ کہ حمزہ سید الشہداء دا قاتل "وحشی"، ابو سفیان دی بیوی تے حضرت حمزہ دے بدن دا مثلہ کرکے انہاں دا کلیجہ چبانے والی ہند تے مرتد ہونے والے عبداللہ بن سعد بن ابی سرح انہاں لوکاں لوکاں وچوں سن جو رسول خدا(ص) دی شفقت تے رأفت توں بہرہ مند ہوئے۔ رسول اللہ(ص) تاکید دے نال مؤخر الذکر عبداللہ بن سعد ہلاکت دے خواہاں سن لیکن عثمان بن عفان دے شدید اصرار دی وجہ توں اس شخص نوں وی بخش دتا گیا۔[۸۴]
سہیل بن عمرو جداں افراد وی جنہاں نے رسول خدا(ص) دے خلاف لڑی جانے والی تمام جنگاں وچ حصہ لیا سی تے حدیبیہ وچ آپ(ص) دے نال بدترین بدسلوکی روا رکھی سی، آپ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہُندے ہی بخش دتے گئے۔
عکرمہ بن ابی جہل وی بھاگنے والے افراد وچوں سی جو یمن بھج کر گیا تے کچھ عرصہ بعد مسلمان ہويا۔ عکرمہ رسول اللہ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہويا تاں عرض کيتا: آپ کس چیز دی طرف بلاندے نيں؟ فرمایا: نماز، زکٰوۃ ۔۔۔ دی طرف۔ عکرمہ نے کہیا: آپ حق دے سوا کسی چیز دی طرف نئيں بلا رہے جو بہت نیک تے خوبصورت اے ؛ آپ(ص) نے فرمایا: خداوندا! اس شخص نے میرے نال جِنّی دشمنیان کيتیاں نيں انہاں نوں اس دے لئی بخش دے۔[۸۵]۔[۸۶]
حتی کہ ہبار بن اسود، جس دا ناں جدوں وی رسول اللہ(ص) سندے، غضبناک ہوجاندے سن، تے فتح مکہ وچ انہاں افراد وچوں سی جنہاں نوں بخشے جانے توں مستثنٰی قرار دتا گیا سی، آخر کار بخش دتا گیا۔[۸۷]
بوہت سارے مشرکین یمن، نجران تے ہور علاقےآں وچ فرار ہوئے سن جو رفتہ بسياري از مشركان نيز به يمن، نجران تے نقاط ديگر گريختند كه به تدريج بازگشتند تے اظهار اسلام كردند. يكي از فراريان ميگويد: ما از ترس جان خويش گريختيم توں آن كه به ما خبر دادند، تنها گفتن شهادتين باعث امنيت جاني تے مالي شما ميشود. آنگاه ما بازگشتيم تے اسلام آورديم. [۸۸]
فتح [[مکہ دے دوران رسول اللہ(ص) دا شعار ایہ سی:
- الإسلامُ يَجُبُّ ما قَبلَه. ترجمہ: اسلام سابقہ اعمال توں چشم پوشی کردا اے۔ رسول خدا(ص) نے ایہ جملہ قریش دے فتنہ انگيز شاعر ابن زبعری دے اظہار اسلام دے وقت بیان کيتا۔[۸۹]
عبداللہ بن سعد دا قصہ
سودھومروی اے کہ عبداللہ بن سعد عثمان بن عفان دا رضاعی بھائی سی تے اک قول دے مطابق مسلمان ہوچکيا سی تے رسول خدا(ص) دے لئی وحی لکھدا سی تے بعد وچ مرتد ہويا۔ فتح دے موقع اُتے عثمان نے اسنوں چھپا دتا تے جدوں حالات پرسکون ہوئے تاں عثمان بن عفان نے اس دے لئی امان دے حصول دی غرض توں اسنوں رسول خدا(ص) دی خدمت وچ حاضر کيتا؛ تے تن مرتبہ اس دے لئی امان دی درخواست کيتی۔ رسول خدا(ص) نے دو بار ایہ درخواست مسترد کردتی تے تیسری مرتبہ اس دی درخواست قبول کرلئی؛ تے بعدازاں اپنے ہاں موجود صحابہ توں فرمایا: کیہ تسيں وچ اک وی عقلمند شخص نہ سی کہ میری طرف توں امان نامے دی درخواست دو بار مسترد ہُندے وقت اٹھیا کر عبداللہ نوں ہلاک کردیندا؟ اصحاب نے کہیا: جے آپ اکھ دے گوشے توں اک اشارہ کردے تاں اسيں اسنوں مار ڈالدے! فرمایا: نبی اشاراں توں کسی نوں قتل نئيں کردا۔[۹۰]۔[۹۱]۔[۹۲] مروی اے کہ اوہ بعد وچ مسلمان ہويا تے عمر بن خطاب نے اپنے دور خلافت وچ بعض ذمہ داریاں سونپ داں تے بعد وچ عثمان نے وی اسنوں حاکم بنایا۔[۹۳]
ام ہانی دا دو افراد نوں پناہ دینا
سودھوامام علی(ع) دی ہمشیرہ ام ہانی نے دو مشرکین نوں ـ جو انہاں دے گھر وچ گھس آئے سن تے پناہ منگ رہے سن ـ پناہ دی۔ امام(ع) نے انہاں دے گھر وچ مشرکاں نوں ہلاک کرنے دا ارادہ کيتا لیکن ام ہانی نے ایسا نئيں کرنے دتا تے رسول خدا(ص) دی طرف روانہ ہوئیاں کہ انہاں دے لئی پناہ حاصل کيتی۔ راستے وچ انہاں نوں سیدہ فاطمہ زہرا(س) نظر آئیاں تے اپنے بھائی دے رویے دا شکاوہ کیہ۔ ام ہانی کہندی نيں: حضرت فاطمہ(س) مشرکین دی نسبت میرے بھائی توں زیادہ سخت گیر رویہ رکھدیاں سن تے انھاں نے میرے توں کہیا: کیہ تسيں مشرکین نوں پناہ دیندی ہو؟ بہرحال رسول اللہ(ص) نے ام ہانی دی درخواست قبول کردے ہوئے فرمایا: جس نوں تسيں پناہ دوگی وچ وی اسنوں پناہ دیندا ہون۔[۹۴] ابن ہشام دی روایت وچ ام ہانی تے حضرت فاطمہ(س) دے درمیان گفتگو دی طرف اشارہ نئيں ہويا اے گوکہ سیدہ(س) دی فتح مکہ وچ شرکت منقول اے۔[۹۵]
علامہ مجلسی دی روایت
سودھوعلامہ مجلسی نے ابن شہر آشوب دی کتاب مناقب آل ابی طالب دے حوالے توں روایت کيتی اے کہ علی(ع) ـ جنہاں نے فتح مکہ دے دن سر اُتے کپڑا بنھ رکھیا سی ـ اپنی ہمشیرہ ہانی بنت عبد المطلب دے گھر دی طرف گئے کیونجے آپ(ع) نوں معلوم ہويا سی کہ دو مخزومی مرداں حارث بن ہشام تے قیس بن سائب نے اوتھے پناہ لے رکھی اے۔ آپ(ع) گھر دے دروازے اُتے پہنچے تاں بلند آواز توں فرمایا: "اس گھر وچ کن لوکاں نے پناہ لی اے "۔ پناہ لینے والے آواز سن کر خوف دے مارے کانپنے لگے۔
ام ہانی ـ جو بھائی نوں نئيں پہچان سکی سن ـ گھر توں باہر آئیاں تے کہنے لگياں: "اے بندہ خدا! وچ ہاں ام ہانی، رسول اللہ(ص) دی چچا زاد بہن تے علی بن ابی طالب(ع) دی بہن؛ میرے گھر توں دور ہوئے جاؤ"۔
علی(ع) توں فرمایا: "خدا دی قسم! وچ رسول اللہ(ص) توں تواڈی شکایت کراں گی"۔
اسی اثناء وچ علی(ع) نے کپڑا سر توں ہٹایا تاں ام ہانی نے آپ(ع) نوں دیکھ لیا تے پہچان لیا تاں جاکے آپ(ع) نوں آغوش وچ لے لیا تے کہیا: "ميں قربان جاواں آپ پر؛ مگر کيتا کراں، ميں نے قسم اٹھائی اے کہ رسول خدا(ص) توں آپ دی شکایت کراں"۔
علی(ع) نے فرمایا: جاؤ تے اپنی قسم دے مطابق عمل کرو۔
ام ہانی رسول خدا(ص) دی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے پہلے اس دے کچھ کہہ داں آپ(ص) نے فرمایا: اے ام ہانی! کيتا علی(ع) دی شکایت لے کے آئی ہوئے۔ انھاں نے خدا تے اس دے رسول دے دشمناں نوں خوفزدہ کردتا اے ؛ خداوند متعال علی(ع) نوں انہاں دی سعی تے جہاد دا اجر عطا فرمائے؛ تے چونکہ تسيں علی(ع) دی بہن ہوئے لہذا جس نوں وی تسيں نے پناہ دتی اے وچ وی اسنوں پناہ دیندا ہون۔۔[۹۶]۔[۹۷]
رسول خدا(ص) نے فتح مکہ وچ کِسے نوں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا؛ جو مسلمان ہوئے اپنی مرضی توں مسلمان ہوئے اگرچہ بوہت سارے معاند تے ضدی تے برے پس منظر رکھنے والے مشرکین نے اپنے ماضی دے جرائم دی معافی تے جان تے مال دے تحفظ دے لئی اسلام قبول کيتا؛ اس دے باوجود کئی مشرکین ایداں دے وی سن جو سنہ 9 ہجری تک تے اس دے بعد وی، اپنے شرک اُتے باقی رہے۔[۹۸]
ہبیرہ بن ابی وہب
سودھوام ہانی دے قبول اسلام توں پہلے ہبیرہ بن ابی وہب مخزمی انہاں دا شریک حیات سی اوہ مشرکین دے عسکری امراء وچوں سی۔ اک روایت دے مطابق جنگ بدر وچ عمرو بن عبد ود لشکر مشرکین دے میمنے دا امیر سی تے ہبیرہ بن ابی وہب مخزومی میسرے کا۔[۹۹] ہیبرہ نے کدی اسلام قبول نئيں کيتا [۱۰۰] ابن ابی الحدید دے بقول ہبیرہ فتح مکہ دے دن عبداللہ بن الزبعری دے نال نجران دی طرف بھج گیا۔[۱۰۱] ابن ہشام دے مطابق ابن الزبعری بعد وچ مسلمان ہويا تے رسول اللہ(ص) دی شان وچ اشعار کہے۔[۱۰۲] ہبیرہ دے تے ام ہانی دے فرزند دا ناں جعدہ بن ہبیرہ ۔[۱۰۳] سی جو فتح دے روز اپنی والدہ دے ہمراہ رسول اللہ(ص) دی خدمت وچ حاضر ہوکے مسلمان ہوئے۔ اوہ علی(ع) دے بھانجے تے داماد تے قریش دے درمیان فقیہ دے عنوان توں مشہور سن ۔[۱۰۴]
طلقاء تے مؤلفۃ قلوبہم
سودھوابن ہشام نے روایت کيتی کہ رسول اللہ(ص) نے خطبے دے آخر وچ قریش توں مخاطب ہوکے پُچھیا: اے قریشیو! تواڈی رائے کيتا اے کہ وچ کس طرح دا برتاؤ تواڈے نال روا رکھاں گا؟ انھاں نے عرض کيتا:
- خيرا، أخ كريم، وإبن أخ كريم؛ اسيں آپ توں خیر تے نیکی دی توقع رکھدے نيں کیونجے آپ ساڈے صاحب جود تے کرم بھائی نيں تے ساڈے کریم بھائی دے فرزند نيں۔ چنانچہ آپ(ص) نے فرمایا: إذهبوا فأنتم الطلقاء۔ جاؤ تسيں اج توں آزاد کردہ ہوئے۔ تے بعد وچ مسجد وچ بیٹھ گئے۔[۱۰۵]
آزاد کردہ افراد اوہ سن جو رسول خدا(ص) دے ہمراہ مدینہ آئے مگر اوہ مہاجرین دے زمرے وچ نئيں آندے کیونجے ابن سعد دی روایت دے مطابق "رسول اللہ(ص) نے فرمایا: فتح دے بعد کوئی ہجرت نئيں اے "۔[۱۰۶]
طلقاء یا آزاد کردہ افراد دا مصداق اوہ قریشی نيں جو در حقیقت رسول اللہ(ص) دے ہتھوں وچ قید سن ؛ تے ایہ جملہ فانتم الطلقاء (پس تسيں آزاد کردہ ہو) درحقیقت اس احسان دی طرف اشارہ اے جو آپ(ص) نے انہاں نوں تمام تر غلطیاں تے دشمنیاں دے باوجود، انہاں اُتے روا رکھیا۔ ایہ ناں در حقیقت "منفی پس منظر" دی علامت اے جو مکہ دے ضدی تے ہٹ دھرم مشرکاں دے حالات وچ ثبت ہوچکيا اے جو یا بامر مجبوری فتح دے سال ہی یا فیر فتح دے بعد مسلمان ہوئے لیکن ایہ علامت مسلم امہ دے ذہن وچ ہمیشہ دے لئی کندہ ہوکے رہ گئی۔[۱۰۷]
شیخ محمود ابو ریہ لکھدے نيں: "کوئی وی اس حقیقت دا جزیرہ نمائے عرب بالخصوص فتح مکہ دے بعد کفر تے شرک دے بعض سرغنے تے دین اسلام دے ضدی دشمن اپنی جان بخشی دی خاطر بظاہر مسلمان ہوئے جنہاں وچ ابو سفیان تے معاویہ جداں افراد شامل سن ؛ جو طلقاء تے مؤلفۃ قلوبہم وچوں سن تے اسلام قبول کرنے دے عوض رقم وصول کردے سن ؛ جنہاں نے خلافت راشدہ دیاں بنیاداں اکھاڑ سُٹیاں"۔[۱۰۸] ابن سعد دی روایت دے مطابق رسول اللہ(ص) طاقت دے ذریعے مکہ وچ داخل ہوئے تے مسلمان ہونے والے کچھ مرضی توں مسلمان ہوئے تے کچھ نے بامر مجبوری اسلام قبول کيتا۔[۱۰۹]
فتح مکہ ہی دے دوران حسان بن ثابت انصاری نے اپنے اشعار دے ضمن وچ اشارہ کيتا اے کہ "انصار دی شمشمیراں نے ابو سفیان نوں مکہ وچ غلاماں دی صورت دتی اے تے بنو عبدالدار نوں کنیزےآں دی صورت وچ تبدیل کيتا اے۔[۱۱۰]
مؤلفة قلوبهم قرآنی اصطلاح اے۔ اللہ دا فرمان اے: اموال زکوٰة دا استحقاق تاں بس فقیراں تے محتاجاں نوں اے تے انہاں نوں کہ جو زکوٰة دے کارندے ہاں تے مولفتہ القلوب نوں تے گلو خلاصی وچ غلاماں کنیزےآں دی تے قرض داراں نوں تے راہ خدا وچ تے مسافراں نوں۔[۱۱۱] رسول خدا(ص) نے نہ صرف بوہت سارے محارب مشرکاں نوں بخش دتا بلکہ بعض نوں مالی امداد وی دی۔ فتح دے وقت بروئے کار لیائے جانے والے عناوین وچوں اک "مؤلّفةُ قلوبهم" دا قرآنی عنوان سی۔ ایہ اوہ لوک سن جنہاں دی دوستی تے اعتماد حاصل کرنے دے لئی، رسول اکرم(ص) نے انہاں نوں مالی امداد عطا فرمائی۔ ایہ تعبیر وی انہاں لوکاں دی شخصیت دا متعارف کراندی سی۔ ابو سفیان دی بیوی [اور حمزہ سید الشہداء دی اصل قاتلہ] ہند بنت عتبہ انہاں لوکاں وچ شامل سی جنہاں نوں رسول اللہ(ص) نے واجب القتل قرار دتا سی لیکن بہر صورت دوسری عورتاں دے نال مل کے رسول خدا(ص) دی خدمت وچ حاضر ہوئی تے اسلام دا اظہار کيتا تے بخش دتی گئی۔[۱۱۲]
ابو سفیان، اس دے دو بیٹےآں یزید تے معاویہ، حکیم بن حزام، نصر بن حارث، اسید بن جاریہ ثقفی، علاء بن حارثہ، مخرمہ بن نوفل، حارث بن ہشام، سعید بن یربوع، صفوان بن امیہ، قیس بن عدی، عثمان بن وہب، سہیل بن عمرو، حویطب بن بن عبدالعزی، ہشام بن عمرو عامری، اقرع بن حابس تمیمی، عیینہ بن حصن فزاری، عمیر بن وہب، مالک بن عوف تے عباس بن مرداسنوں مؤلفۃ قلوبہم دے تحت مالی امداد دتی گئی۔[۱۱۳]۔[۱۱۴]
یزید بن معاویہ نے زبعری دے اشعار پڑھ کر امام حسین علیہ السلام دے قتل نوں اپنے لئے باعث فخر قرار دتا تے کہیا کہ کاش جنگ بدر وچ مارے جانے والے میرے اجداد زندہ ہُندے تاں دیکھدے کہ ميں نے کيتا کارنامہ سرانجام دتا اے ؛ تاں زینب بنت علی(س) نے فرمایا:
ترجمہ: اے طلقاء (آزاد کردہ غلاماں) دے بیٹے کیہ ایہ انصاف اے کہ تاں نے اپنی مستورات تے لونڈیاں نوں پردے وچ بٹها رکھیا ہويا اے تے رسول زادیاں نوں اسیر کرکے پھرا رہیا اے۔[۱۱۵]
اُتے امن فتح
سودھویاں شرک دا سیاسی اقتدار زوال پذیر ہويا تے مکہ ـ اسلام دے مقابلے وچ 20 سالہ مزاحمت دے بعد ـ اسلام دے زیر نگيں آیا۔ مکہ دی تسخیر بغیر جنگ کيتی فتح دا نمایاں مصداق، سی جدوں کہ ایہ اک عظیم فتح سی تے مکہ دے مکیناں تے رسول اللہ(ص) دے درمیان طویل تے بہت شدید دشمنی رہی سی تے بدر تے احد جداں واقعات انہاں دے درمیان پیش آئے سن ۔ ایہ عظیم واقعہ حقیقی مصداق سی اس آیت کریمہ دا جتھے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا[۱۱۶]
وَهُوَ الَّذِي كَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ عَنْهُم بِبَطْنِ مَكَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظْفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ وَكَانَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِير(ترجمہ: اور اوہ وہ اے جس نے انہاں دے ہتھوں نوں روک دتا تسيں توں تے تواڈے ہتھوں نوں انہاں توں مکے دے علاقے وچ جدوں کہ توانوں انہاں دے مقابلے وچ پورا دسترس عطا کر دتا سی تے اللہ اس دا جو تسيں کردے ہو، دیکھنے والا اے۔)۔[۱۱۷]
خداوند متعال مکیوں دی عداوتاں دے باوجود مسلماناں دے ہتھ انہاں توں روکے جانے دے اسباب بیان کردے ہوئے فرماندا اے کہ مکیوں دے درمیان بوہت سارے مسلمان سن جو اپنا ایمان خفیہ رکھدے سن تے جنگ کيتی صورت وچ انہاں نوں نقصان پہنچنے تے انجانے وچ مسلماناں توں غلطی سرزد ہونے دا خدشہ تھا؛ ارشاد خداوندی اے:
هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَن يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَلَوْلَا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَنِسَاء مُّؤْمِنَاتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطَؤُوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ فِي رَحْمَتِهِ مَن يَشَاء لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَاباً أَلِيماً۔[۱۱۸]
ترجمہ:وہ اوہی نيں جنہاں نے کفر اختیار کيتا تے توانوں مسجد حرام توں روکیا تے انہاں قربانی دے جانوراں نوں جو کہ نال سن مانع ہوئے اس توں کہ اوہ اپنے محل تک پہنچیاں تے جے نہ ہُندے کچھ باایمان مرد تے کچھ باایمان عورتاں کہ تسيں نادانستہ انہاں دی پامالی دا سبب ہوئے جاندے تاں تسيں اُتے انہاں دے سبب توں گناہ ہُندا لاعلمی وچ توں کہ اللہ اپنی رحمت وچ جسنوں چاہے داخل کرے۔ جے اوہ وکھ ہوئے جاندے تاں اسيں سزا دیندے انہاں وچوں کفر اختیار کرنے والےآں نوں دردناک عذاب دے نال۔۔
رسول اللہ دا مسکن تے انصار دی منزلت
سودھورسول خدا(ص) جدوں تک مکہ وچ سن کِسے گھر وچ مقیم نئيں ہوئے تے حجون دے مقام اُتے اپنے خیمے وچ سکونت پذیر رہے۔ آپ(ص) نماز دے لئی اوتھے توں مسجد الحرام جایا کردے سن ۔[۱۱۹] گویا مکہ وچ آپ(ص) دے گھر اُتے عقیل نے قبضہ کر رکھیا سی تے جدوں آپ(ص) توں درخواست کيتی گئی کہ اپنے گھر وچ تشریف لے جاواں تاں آپ(ص) نے فرمایا: "کیا عقیل نے ساڈے لئے کوئی گھر چھڈیا اے ؟"
شاید مکہ وچ آپ(ص) دی عدم سکونت یا حتی مکہ دے کسی گھر وچ عدم قیام دا سبب ایہ سی کہ آپ نئيں چاہندے سن کہ انصار اس توہم وچ مبتلا ہوجاواں کہ آپ(ص) انہاں نوں ترک کررہے نيں۔
مروی اے کہ انصار اک دوسرے توں کہہ رہے سن کہ "کیا رسول اللہ(ص) نوں اپنی قرابت داری تے خاندان دی طرف رغبت نے مکہ دی طرف مائل نئيں کيتا؟ تاں آپ(ص) نے فرمایا: اے جماعت انصار! بے شک وچ خدا دا بندہ تے اس دا رسول ہون۔ ميں نے خدا دی طرف تے تواڈی جانب ہجرت دی اے میری زندگی تواڈے نال اے تے میری موت تواڈے نال اے۔[۱۲۰]۔[۱۲۱]۔[۱۲۲]
انصار دی منزلت تے قریش دی ریشہ دوانیاں
سودھوایتھے اس حقیقت دی طرف اشارہ کرنا ضروری اے کہ کہ رسول خدا(ص) نے انصار دی حیثیت نوں تقویت پہنچانے دی ہر ممکن کوشش کيتی لیکن ـ جداں کہ توقع کيتی جاندی سی ـ قریش دی ریشہ دوانیاں نے حالات نوں تبدیل کرکے رکھ دتا۔ قریش نے مکہ دے واقعات دے ضمن وچ دو مرتبہ سعد بن عبادہ دی شخصیت نوں نقصان پہنچانے دی کوشش کيتی تے اس دی وجہ صرف ایہ سی کہ سعد انصار نوں انصار دا نمائندہ سمجھیا جاندا سی تے دوسری طرف توں سقیفہ وچ انہاں دا موقف قریش دے نمائندے کہلوانے والےآں توں مختلف سی۔ مثال دے طور اُتے روایت کيتی گئی اے کہ رسول اللہ(ص) نے فتح دے دن پرچم انہاں توں لے لیا تے انہاں دے بیٹے نوں دتا۔[۱۲۳] بروایت ہور انھاں نے پرچم خود اپنے بیٹے نوں دتا؛[۱۲۴] ابن اسحق،[۱۲۵] نے مذکور روایت نقل کردے ہوئے لکھیا اے کہ "رسول اللہ(ص) نے علی(ع) توں فرمایا کہ جاؤ تے سعد بن عبادہ توں پرچم لے لو۔ دوسری روایات وچ منقول اے کہ پرچم سعد توں لیا گیا تے زبیر بن عوام نوں دتا گیا۔[۱۲۶] صالحی شامی نے اس حوالے توں متضاد روایات نقل کيتیاں نيں۔[۱۲۷] سعد بن عبادہ نوں بدنام کرنے دے حوالے توں روایت کیہ کيتا اے کہ انھاں نے عبدالرحمن بن عوف دے سامنے مہاجر خواتین دے بارے وچ بعض نازیبا کلمات کہے جس دی وجہ توں عبدالرحمن انہاں اُتے غضبناک ہوئے تے سعد بھج گئے الی آخر۔۔۔۔[۱۲۸]
فتح مکہ توں پہلے تے فتح دے بعد قبول اسلام
سودھوفتح مکہ دے بوہت سارے نتائج مضمون دے مختلف حصےآں وچ ضمنی طور اُتے بیان کيتے گئے؛ تے اس فتح دا اک ثمرہ ایہ سی کہ تقریبا 2000 مکی سپاہ اسلام وچ شامل ہوئے جو گوکہ مسلمان نئيں سن مگر واضح سی کہ بہت جلد اسلام قبول کرن گے لیکن ایہ قبول اسلام، فتح مکہ توں پہلے قبول اسلام دی مانند قابل قدر نہ تھا؛ خداوند متعال نے ایہ حقیقت بوضوح بیا فرمائی اے:
وَمَا لَكُمْ أَلَّا تُنفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا يَسْتَوِي مِنكُم مَّنْ أَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَاتَلَ أُوْلَئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ أَنفَقُوا مِن بَعْدُ وَقَاتَلُوا وَكُلّاً وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ(ترجمہ: اور توانوں کيتا اے کہ تسيں خرچ نئيں کردے اللہ دی راہ وچ حالانکہ ترکہ آسماناں تے زمین دا صرف اللہ دے لئی اے، برابر نئيں نيں تسيں وچوں اوہ جنہاں نے جرأت دی فتح توں پہلے تے جنگ کيتی ہو، ایہ درجے وچ زیادہ وڈے نيں انہاں توں جنہاں نے اس دے بعد خیرات دی اے تے جنگ کيتی اے تے ایويں تاں ہر اک دے لئی اللہ دا وعدہ بھلائی دا تے اللہ جو تسيں کردے ہو، اس دا جاننے والا اے۔)[۱۲۹]
سابقہ مسلماناں دی اس برتری تے فضیلت دا سبب واضح تھا؛ فتح مکہ دے بموجب نووارد مسلمان اک امتیازی خصوصیت توں محروم ہوگئے تے اوہ خصوصیت "ہجرت" توں عبارت سی۔ پہلے ازاں قول رسول خدا(ص) دی طرف اشارہ ہويا اے کہ: "لاهجرة بعد الفتح۔[۱۳۰].[۱۳۱]۔[۱۳۲]
فتح مکہ تے اسلام دا فروغ
سودھوفتح مکہ جزیرہ نمائے عرب وچ اسلام دے بڑھدے ہوئے فروغ دا آغاز ثابت ہوئی۔ عرب سوچ وی نئيں سکدے سن کہ رسول اللہ(ص) مکہ نوں زیر نگيں لا سکدے نيں۔ قریش نوں بوہت سارے قبیلے دی حمایت حاصل سی تے ایہ حمایت انہاں دی شکست ناپذیری ظاہر کررہی سی تے فیر قریش "تقدس" دا عنوان وی گلے وچ لٹکائے ہوئے سن تے اپنے آپ نوں صاحب حرم سمجھدے سن ! چنانچہ انہاں دا خیال سی کہ خداوند متعال تے انہاں دے بناوٹی خداواں نوں انہاں دا دفاع تے تحفظ کرنا چاہیدا؛ لیکن دیکھنے والی اکھاں نے دیکھیا تے سننے والے کاناں نے سنیا کہ انہاں دا دفاع نہ ہويا۔ مروی اے کہ عرب فتح مکہ دے وقت کہندے سن : دیکھو، جے محمد(ص) قریش اُتے غلبہ پاواں تاں اسيں سمجھاں گے کہ اوہ سچے نيں، چنانچہ جدوں قبیلے نوں آپ(ص) دے مکہ اُتے غلبے دی خبر ملی تاں جوق در جوق دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔[۱۳۳]
بوہت سارے عرب قبیلے نے قبول اسلام نوں فتح مکہ توں مشروط کررکھیا سی چنانچہ اوہ فتح دے بعد دائرہ اسلام وچ داخل ہونے لگے؛ حتی جدوں رسول اللہ(ص) نے فتح مکہ توں بہت پہلے ذوالجوشن ضبابی (کلابی) نوں قبول اسلام دی دعوت دتی تاں اس نے جواب دتا: جے آپ نے کعبہ اُتے غلبہ پایا تاں وچ آپ اُتے ایمان لاواں گا۔[۱۳۴]۔[۱۳۵]
فتح مکہ توں پہلے بنو عبد بن عدی نامی قبیلے دے افراد اسلام قبول کرنے دی غرض توں رسول خدا(ص) دی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں کہنے لگے: ولو قاتلت غير قريش قاتلنا معك ولكنا لا نقاتل قريشًا جے آپ قریش دے سوا کسی تے دے خلاف لڑنا چاہن تاں اسيں آپ دے نال نيں لیکں اسيں قریش دے نال نئيں لڑاں گے۔[۱۳۶]
مسعودی نے اس حقیقت نوں زیادہ واضح لفظاں وچ بیان کيتا اے: فلما فتح رسول الله صلّى الله عليه وآله مكة ودانت له قريش، انقادت له العرب الى الإسلام جدوں رسول اللہ(ص) نے مکہ فتح کرلیا تے قریش آپ(ص) دے پیرو ہوئے، تاں عرباں نے سر تسلیم خم کيتا؛[۱۳۷] ہور کہیا گیا اے کہ:لا تذلُّ العرب حتی يذل اهل مكة ترجمہ: عرب اس وقت تک سرتسلیم خم نئيں کرن گے جدوں تک کہ مکہ اُتے زیر تسلط نہ آیا ہوئے۔[۱۳۸]
فتح مکہ دے روز مسلمان ہونے والا شاعر فضالہ کہندا اے:
لو ما رأيت محمدا وقبيله
بالفتح يوم تكسر الاصنام
لرأيت دين الله أضحى بينا
والشرك يغشى وجهه الاظلام
جے تسيں محمد(ص) تے آپ(ص) ورگیاں دے دیکھدے
فتح دے روز، جدوں بت ٹُٹ رہے سن
اچھی طرح دیکھ لیندے کہ دین خدا روشن ہويا اے
اور شرک دے چہرے نوں تاریکیاں ڈھانپ رہیاں نيں۔[۱۳۹]
ابن اسحق نے فتح مکہ دے بارے وچ متعدد شاعر دا کلام نقل کيتا جنہاں وچوں بعض اشعار بہت دلچسپ نيں۔ ابن اسحق نے خود وی وضاحتاں کيتیاں نيں۔[۱۴۰]
نتائج
سودھو- مکہ اُتے مسلماناں نے غلبہ پایا تے مشرکین ہمیشہ دے لئی شکست کھا گئے؛
- حنین، طائف تے ہور شہراں ہی وچ نئيں بلکہ پوری دنیا وچ شرک دی بساط لیپٹنے دی راہ ہموار ہوئی؛
- فتح مکہ دے نال ہی جزیرہ نمائے عرب وچ اک عظیم عسکری قوت تشکیل پائی جس دا راستہ روکنا کسی وی قبیلے یا قبیلے دی متحدہ قوت دے لئی ممکن نہ تھا؛
- اس فتح عظیم نے مکہ اُتے وی عظیم دینی، سیاسی تے سماجی اثرات مرتب کيتا تے مذکورہ بالا نتائج نوں انہاں ہی اثرات دے تناظر وچ دیکھیا جاسکدا اے ؛
- فتح مکہ دے نال اللہ تعالی دا ایہ وعدہ عملی صورت اپنائی کہ مسلمان طاقتور ہونگے تے لوک انہاں دے سامنے سر تسلیم خم کرن گے۔
متعلقہ مضامین
سودھوحوالے
سودھو- ↑ سوره سبأ، آیہ 49۔
- ↑ الواقدي،الواقدي، المغازي، ج2، ص781۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص30۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص783۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص782۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 789 – 790۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص31۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص783۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص787۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدى والرشاد، ج5، ص202-203۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص789۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج4، ص34-35۔
- ↑ الہيثمى، مجمع الزوائد، ج6، ص161۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الہدی والرشاد، ج5، ص212۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج4، ص34-35۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص787 – 788۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 792-793۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص206۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص396۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 794-795۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص36۔
- ↑ الطباطبائي، تفسير الميزان، ج20، ص380۔
- ↑ الطبرسي، مجمع البيان، ج10، ص469۔
- ↑ ابن سعد، الطبقات، ج2، ص125۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص798۔
- ↑ مجمع البيان، ج10، ص269۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبوية، ج4، ص39-40۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الہدی والرشاد، ج5، ص318 – 319۔
- ↑ سوره ممتحنہ، آیات 1-3۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص799۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 799 – 801۔
- ↑ الواقدي، اوہی ماخذ، ص812۔
- ↑ رجوع کرن: مفید، الارشاد، ج1، ص106 ـ 105۔
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج2، ص74۔
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج19، ص62۔
- ↑ العاملی، الصحيح من سيرة النبي الاعظم (ص)، ج11، ص292۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص40۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص802:
قضينا من تهامة كلَّ رَيْب تے خَيْبر ثم أجْمَمْنا السيّوفا۔ - ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص803 – 804۔
- ↑ رجوع کرن: ابن اثیر، اسد الغابة، ج4، صص166-167۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص800۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص805۔
- ↑ الواقدي، اوہی ماخذ، صص807-810۔
- ↑ رجوع کرن: الواقدي، اوہی ماخذ۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص40۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص324۔
- ↑ الهيثمى، مجمع الزوائد، ج6، ص166۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 518 ،815 – 816۔
- ↑ المتقي الهندي، کنز العمال، ج10، ص527-528۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص45-46۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص143۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص822۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص45-46۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص41-42۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص42۔
- ↑ الهيثمي، مجمع الزوائد، ج6، ص165۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص825-826۔
- ↑ الواقدي، اوہی ماحذ، ص828۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص45-46۔
- ↑ سوره اسراء، آیه 81۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، صص135 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص834۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص146-147
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، صص43-44، ش36907۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، صص 356 – 357، بحوالہ از: حاكم نيشابوري، اسباب النزول، تے ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص146-147
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص146۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص870۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص870 – 871۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص50۔
- ↑ سوره حجرات، آیه 13۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص364-365۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص836۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص147 تے 150۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص42۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص151۔
- ↑ سبل الهدی، ج5، ص366۔
- ↑ تفصیل دے لئی رجوع کرن: جعل حدیث۔۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 846 – 847۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص857۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی الهدي والرشاد، ج5، ص340۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص41۔
- ↑ صالحی شامی دی روایت دے مطابق اک ناں قریبہ تے دوسری دا ناں فرتنی تھا؛ فرتنی مسلمان ہوئی تے اس دا تعلق عبداللہ بن خطل نامی شخص توں تھا؛ رجوع کرن، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص225۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص224۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص855۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص852۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص379۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص858۔
- ↑ طبقاتالكبري، ج7، صص 138 – 139۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص849۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص149۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، صص 756 – 857۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص51۔
- ↑ ابن هشام، اوہی ماخذ۔
- ↑ الواقدي، المغازي، ج2، ص830۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج4، ص53۔
- ↑ المجلسي، بحار الانوار، ج41، ص10۔
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج2، 376۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الہدی والرشاد، ج5، ص349۔
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغہ، ج14، ص120۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج4، ص62۔
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج10، ص77۔
- ↑ ابن ہشام، السيرة النبويہ، ج4، ص61۔
- ↑ جعدہ بن ہبیرہ بن وہب القرشی المخزومی۔
- ↑ التستری، محمد تقی، قاموس الرجال، ج2، ص593-594۔
- ↑ ابن هشام، صص54-55۔
- ↑ ابن سعد، الطبقات، ج2، ص132۔
- ↑ جعفریان، تاريخ تحول دولت تے خلافت، صص116 ،136 تے 193۔
- ↑ ابو ریة، اضواء علی السنة المحمدية، ص100-101۔
- ↑ ابن سعد، الطبقات، ج2، ص136۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص65۔
- ↑ سوره توبه، آیه 60۔
- ↑ طبقاتالكبري، ج2، صص 138 – 139۔
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، ج2، صص152-153۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبویة، ج4، صص929-930۔
- ↑ المجلسی، بحار الانوار، ج45 ص135۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص149۔
- ↑ سوره فتح، آیه 24۔
- ↑ سوره فتح، آیه 25۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص349۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج113، ص136۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص223۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص48۔
- ↑ الواقدی، المغازي، ج2، ص821-822۔
- ↑ المصنف، ابن ابي شيبة، ج13، ص138۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص48۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی، ج5، ص323۔
- ↑ الصالحي الشامي، اوہی ماخذ۔
- ↑ رجوع کرن: الواقدي، المغازي، ج2، صص866-867۔
- ↑ سوره حدید، آیه 10۔
- ↑ ابن سعد، الطبقات، ج2، ص132۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، صص154 تے 158۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص261-261۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج6، ص256۔
- ↑ الهيثمى، مجمع الزوائد، ج6، ص162۔
- ↑ الصالحي الشامي، سبل الهدی والرشاد، ج5، ص261۔
- ↑ ابن سعد، الطبقات، ج1، ص306۔
- ↑ التنبيه والاشراف، ص275۔
- ↑ ابن ابي شيبة، المصنف، ج13، ص159۔
- ↑ ابن هشام، السيرة النبوية، ج4، ص60۔
- ↑ ابن هشام، ج4، ص61 تے بعد دے صفحات۔
مآخذ
سودھو- قرآن کریم، اردو ترجمہ: سید علی نقی نقوی (لکھنوی)۔
- ابن اثير، على بن محمد الجزري الشيباني، اسد الغابة في معرفۃ الصحابہ، انتشارات اسماعيليان تہران - ناصر خسرو۔ابن اثیر الجزری، علی بن ابی الکرم محمد بن محمد، الكامل في التاريخ، دارالکتب العلمیہ، بیروت لبنان ۔ 1407 ہجری قمری / 1987 عیسوی۔
- ابن أبی الحدید، عبد الحمید بن ہبة الله معتزلی، شرح نهج البلاغة، عيسى البابي الحلبي، دار احياء الكتب العربية مصر، الطبعہ الثانيہ (1967 عیسوی - 1387 ہجری قمری) منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشي النجفي قم - ايران 1404 ہجری قمری۔
- ابن ابي شيبة، ابو بکر عبد الله بن محمد بن ابراهيم العبسي، المصنف لإبن أبي شيبة، المحقق: أسامة بن إبراهيم بن محمد، الفاروق الحديثة، الطبعة الأولی، القاهرة 1429 هجری قمری / 2008 عیسوی۔
- ابن شہر اشوب، محمد بن على السروى المازندرانى، مناقب آل أبى طالب، تصحيح وشرح: لجنة من أساتذة النجف الاشرف، المكتبہ والمطبعہ الحيدريہ في النجف، 1376 ه 1956 م
- ابن قيم الجوزيہ، محمد بن أبي بكر بن أيوب، زاد المعاد في هدي خير العباد، المحقق: شعيب الأرناؤوط - عبد القادر الأرناؤوط، الناشر: مؤسسہ الرسالہ بيروت ـ لبنان 1418 هجری قمری / 1998 عیسوی۔
- ابن ہشام، عبد الملك، أبو محمد، السيرة النبويہ، عمر عبد السلام تدمري، دار الكتاب العربي، الطبعہ الثالثہ ـ بيروت، 1410 ہجری قمری / 1990 عیسوی۔
- ابو رية، الشيخ محمود (1889–1970 ع)، أضواء على السنة المحمدية أو دفاع عن الحديث، (سنة التأليف: 1957 ع 1377 ه)، الطبعہ السادسہ، دار المعارف، القاہرة 1994 عیسوی۔
- الاحمدي الميانجي، علي بن حسين علي، مكاتيب الرسول صلی الله عليه وآله، دار صعب، بيروت۔
- التستری، الشيخ محمد تقي، قاموس الرجال، تحقيق ونشر: مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسين بقم المشرفہ، الطبعہ الاولى 1410 ہجری قمری۔
- جعفریان، رسول، تریخ تحول دولت تے خلافت از برآمدن اسلام توں برافتادن سفیانیان، حوزه علمیہ قم، مرکز مطالعات تے تحقیقات اسلامی، چاپ اول، قم، 1372 ہجری شمسی۔
- الصالحي الشامي، محمد بن يوسف، سبل الہدى والرشاد في سيرة خير العباد، المحقق: الشيخ عادل احمد عبد الموجود الشيخ علي محمد معوض الناشر: دار الكتب العلميہ بيروت - لبنان الطبعہ الأولى 1414 ه - 1993 م
- الطباطبائي، العلامہ السيد محمد حسين، الميزان في تفسير القران، منشورات جماعة المدرسين في الحوزة العلميہ في قم المقدسہ۔
- الطبرسي، امين الاسلام أبي على الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، تحقیق: قدم له: السيد محسن الامين
- العاملي، منشورات مؤسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415 هجري شمسي / 1995 عیسوی۔
- العاملي، السيد جعفر مرتضي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم (ص)، دار الهادي للطباعة ـ دار السيرة - بيروت لبنان - الطبعة الرابعة 1415 هجری قمری / 1995 عیسوی۔
- المباركفوري، صفی الرحمن، الرحيق المختوم، دار احیاء التراث ـ 1396 هجری قمری / 1976 عیسوی۔
- المتقي الهندي، علاء الدين علي بن حسام الدين (المتوفى سنة 975ه)، كنز العمال في سنين الاقوال والافعال، ضبط تے تفسیر: الشيخ بكري حياني، تصحيح: صفوة السقا، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1409 ه - 1989 م .
- المجلسي، العلامة الحجة محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدرر أخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء - بيروت - لبنان - الطبعة الثانية المصححة 1403 هجری قمری / 1983 عیسوی۔
- المحمودى، الشيخ محمد باقر، نهج السعادة في مستدرك نهج البلاغة باب الخطب والكلم، تصحيح: عزيز آل طالب، ناشر: وزارة الثقافة والارشاد الاسلامي، مؤسسة الطباعة والنشر، تهران، 1418ق / 1376 ش
- مسعودی، علی بن حسین بن علی، التنبیه والاشراف، لیدن، بمطیعة بريل، 1894 عیسوی۔ افيست دار صادر بیروت۔ لبنان۔
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، 1413 هجری قمری۔
- الهيثمي، نور الدين علي بن أبي بكر، مجمع الزوائد ومنبع الفائدے، دار الكتب العلمية بيروت - لبنان 1408 ه . - 1988 م
- الواقدی، محمد بن عمر، المغازی، محقق: Marsden Jones مطبعة: Oxford University Press, London سنة الطبع: 1966 عیسوی۔ الطبعة الثالثة افست 1404 هجری قمری / 1984 عیسوی۔
- Encyclopædia Britannica: [۱]
- Becker, C.H. Encyclopaedia of Islam, Second Edition. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Online, 2015.
باہرلے جوڑ
سودھو- مضمون دا ماخذ: جعفريان، رسول، سيره رسول خدا صليالله عليہ تے آلہ، قم: دليل ما، 1378 ہجری شمسی بمع اضافات۔
- عرفان: فتح مکہ تے بعد دے چند اہم حالات۔
- اسلام ٹائمز: دس رمضان المبارک نوں فتح مکہ دی مناسبت توں اک تحقیقی مضمون۔
- تبیان اردو: فتح مکہ۔
پچھلا غزوہ: عمرۃ القضاء |
رسول خدا(ص) دے غزوات غزوہ فتح مکہ |
اگلا غزوہ: حنین |