رکوع
رکوع نماز دے فرض ارکان وچوں اے تے نماز دے دوران وچ نمازی دے دونے ہتھ گُھٹناں اُتے رکھ دے جھکن نوں رکوع کہندے نيں۔ اسلامی تعلیمات وچ اس دے مخصوص احکام بیان کيتے گئے نيں۔ رکوع دی بجا آوری وچ واجب، مستحب تے مکروہ احکام بیان ہوئے نيں۔ انہاں وچ اہم ترین حکم اس دا رکن ہونا یعنی بھُل کر یا جان بجھ کے چھٹ جان دی صورت وچ نماز باطل شمار ہُندی اے۔
قاموس و لغتِ عرب دے مطابق معنی و مفہوم
سودھولغتِ عرب وچ خضوع و خشوع تے سپردگی یا سر جھکانے نوں کہندے نيں۔[۱] فقہی اصطلاح وچ نماز دے دوران دونے ہتھوں نوں گھٹناں اُتے رکھ دے جھکنے نوں رکوع کہیا جاندا اے۔[۲] امام شمس الدین قرطبی (متوفی 1273ء) نے تفسیر قرطبی وچ تحریر کيتا اے کہ: ’’رکوع دی فرضیت و اہمیت قرآن و سنت وچ صراحتِ نَص دے نال ثابت اے۔ بلحاظ لغت عربی زبان ایہ لفظ قرآن کریم وچ متعدد تھانواں وچ وارد ہويا اے: سورۃ مرسلات دی آیت سانچہ:قرآن-سورہ 77 آیت 48 وچ بطور فعل مضارع وارد ہويا اے۔ رکوع بطور فعل اَمر سورۃ البقرہ دی آیت سانچہ:قرآن-سورہ 2 آیت 43 ، سورۃ آل عمران دی آیت سانچہ:قرآن-سورہ 3 آیت 43 ، سورۃ مرسلات دی آیت سانچہ:قرآن-سورہ 77 آیت 48 وچ وارد ہويا اے۔ [۳][۴]
رکوع دی ادئیگی دا طریقہ
سودھوہر نماز وچ قرأت دے بعد تے سجدہ توں پہلے رکوع اداء کيتا جاندا اے۔ رکوع دی ادائیگی دا طریقہ ایہ اے کہ نماز وچ قیام دی حالت توں رکوع دی نیت دے نال اِس قدر جھک جائے کہ اُس دے نال دونے گھٹناں دے برابر پہنچ جاواں۔ بعض فقہاء دے نزدیک گھٹناں اُتے ہتھ رکھنا ضروری اے۔ علمائے دین و فقہاء نے احادیثِ رسول صلی اللہ علیہ وسلم تے آثارِ صحابہ توں رکوع دا مستند طریقہ ایہ بیان کيتا اے کہ: نماز وچ قیام دے بعد تکبیر (اللہ اکبر) کہہ کے رکوع وچ چلا جائے، دونے ہتھوں دی اُنگلیاں کھلی رکھ دے دونے گھٹناں نوں اچھی طرح پھڑ لے، تے سر نوں ودھ تھلے نہ جھکائے۔ جمہور علمائے اُمت اِس گل اُتے متفق نيں کہ حالتِ رکوع وچ اِطمینان و اعتدال رکوع دے واجبات وچوں نيں۔ اِس ضمن وچ ام المؤمنین حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا توں مروی اے کہ: ’’جب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم رکوع وچ جاندے تاں نہ تاں سر نوں بہت تھلے لے جاندے، تے نہ اُوپر نوں اُٹھائے رکھدے، بلکہ اعتدال توں کم لیندے۔‘‘ ابوحمید الساعدی رضی اللہ عنہ تے انس بن مالک رضی اللہ عنہ دی مرویات وچ ہتھوں دی اُنگلیاں کھول کر گھٹناں نوں اچھی طرح پھڑنا ثابت اے۔ [۵][۶]
رکوع وچ ذِکر
سودھوجب آیتِ مبارکہ سانچہ:قرآن-سورہ 56 آیت 74 نازل ہوئی تاں رسول اللہ ﷺ نے فرمایا: ’’ اِسنوں رکوع وچ پڑھو۔ تے جدوں سانچہ:قرآن-سورہ 87 آیت 1 نازل ہوئی تاں فرمایا: ’’ ایہ سجدہ وچ پڑھو۔‘‘ [۷][۸][۹]
رکوع دے واجبات
سودھومذکورہ حالت وچ بدن دے سکون اِختیار کرنے دے بعد رکوع دے ذِکر صحیح عربی زبان وچ سبحان ربی العظیم گھٹ توں گھٹ تن مرتبہ پڑھنا ضروری تے واجب اے۔ جان بجھ کر سکون تے طمانیت دی حالت دے بغیر ذِکر رکوع پڑھنا نماز دے باطل ہوݨ دا موجب بندا اے، لیکن جے بھُل چُوک کر ایسا ہوجائے تاں نماز وچ فرق نئيں پئے گا۔ لیکن جے رکوع وچ سر اُٹھانے توں پہلے چيتا آ جائے کہ حالتِ سکون وچ ذِکر نئيں پڑھیا تاں دوبارہ سکون دی حالت وچ اوہ ذِکر پڑھے۔
رکوع دے مستحبات
سودھو- رکوع وچ جانے توں پہلے حالت سکون وچ اللہ اکبر تے رکوع دے بعد سَمِعَ اللہُ لِمَنْ حَمِدَہ کہنا مستحب اے۔
- رکوع دے دوران گھٹناں اُتے ہتھوں دی اُنگلیاں رکھنا تے کھلی حالت وچ سجے ہتھ نوں سجے تے کھبے ہتھ نوں کھبے گھٹنے اُتے رکھنا۔
- رکوع وچ گھٹناں نوں پِچھے دی جانب دبانا تے اپنی کمر نوں گردن دے موازی رکھنا، ہور نگاہ (اکھاں) نوں قدماں دے درمیان رکھنا۔
- سواݨیاں دے لئی مستحب اے کہ رکوع وچ ہتھوں نوں گھٹناں توں اُوپر رکھیا جائے تے گھٹناں نوں پِچھے دی طرف نہ دھکیلا جائے۔
- رکوع دے ذِکر آݪا وچ پڑھنا مستحب اے یعنی تین، پنج یا ست مرتبہ پڑھنا۔
رکوع دے احکام
سودھو- سجدہ توں پہلے جے چيتا آ جائے کہ رکوع اداء نئيں ہوسکا تاں نماز اداء کرنے والا شخص دوبارہ رکوع کرے۔ جے سیدھا کھڑے ہوئے بغیر رکوع وچ جائے تاں اوہ نماز باطل سمجھی جاندی اے۔
- سجدہ وچ پیشانی زمین (جائے سجدہ) اُتے لگانے دے بعد چيتا آئے کہ رکوع ادا نئيں کر پایا تاں احتیاطِ قاجب دی بنا اُتے سیدھا کھڑا ہو کے دوبارہ رکوع کرے۔
- ماموم (امام دی اِقتدا وچ نماز ادا کرنے والا شخص) جے بھُل چُوک وچ امام توں پہلے سر اُٹھا لے تاں قولِ مشہور دی بنا اُتے ضروری سمجھیا جائے گا کہ اوہ دوبارہ رکوع وچ امام دے نال مل جائے۔ ایہ دوبارہ رکوع وچ جانا رکنِ نماز وچ زیادتی نئيں سمجھی جائے گی۔
- قولِ مشہور دی بنا اُتے جے کوئی نمازِ جمعہ دی دوسری رکعت دے رکوع وچ پہنچ جائے، تاں اُس دی نمازِ جمعہ درست اے، وگرنہ اوہ اک ہور رکعت خود (اِنفرادی طور پر) پڑھے گا۔
مکروہات
سودھوحالتِ رکوع وچ سوائے مخصوص ذِکر و تسبیح کے، قرآن کریم دی تلاوت مکروہ اے۔ [۱۰]
حوالے
سودھو- ↑ امام راغب اصفہانی: مفردات القرآن، بذیل مادۂ (رـ ک ـ ع)
- ↑ احمد فتح اللہ: معجم لفظاں الفقہ الجعفری، صفحہ 212۔
- ↑ اردو دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 10، صفحہ 343۔ مطبوعہ لاہور، 1973ء
- ↑ امام شمس الدین قرطبی: تفسیر قرطبی، جلد 1، صفحہ 345۔
- ↑ اردو دائرہ معارف اسلامیہ: جلد 10، صفحہ 344۔ مطبوعہ لاہور، 1973ء
- ↑ امام شمس الدین قرطبی: تفسیر قرطبی، جلد 1، صفحہ 345، صفحہ 98۔
- ↑ امام ابوداؤد: سنن ابی داؤد، رقم 869۔
- ↑ امام ابن ماجہ: سنن ابن ماجہ، رقم 887۔
- ↑ امام الحاکم نیشاپوری: مستدرک امام ابن حاکم، جلد 1، صفحہ 225۔
- ↑ محمد حسن نجفی: جواہر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، جلد 10، صفحہ 116۔