سورہ بقرہ
فائل:Albaqara.PNG بقرہ | |
دور نزول | مدنی |
---|---|
نام کے معنی | گائے |
زمانۂ نزول | مدنی زندگی دا ابتدائی دور (بیشتر حصہ) |
اعداد و شمار | |
عددِ سورت | 2 |
عددِ پارہ | 1، 2، 3 |
تعداد آیات | ۲۸۶ |
سجود | کوئی نئيں |
گذشتہ | الفاتحہ |
آئندہ | آل عمران |
سورۂ بقرہ قرآن دی دوسری تے سب توں طویل سورۃ اے۔ اس دی 286 آیات نيں تے قرآن دے پہلے پارے وچ سورہ الفاتحہ نوں چھڈ کے باقی تمام آیات، دوسرا پارہ مکمل طور اُتے تے تیسرے پارے دا وڈا حصہ ايسے سورۃ اُتے مشتمل اے۔ قرآن دی مشہور آیت الکرسی وی ايسے سورۃ دا حصہ اے تے تیسرے پارے وچ آندی اے۔ اس سورت وچ بوہت سارے اسلامی قوانین وضع کیتے گئے نيں۔ بقرہ دے لفظی معنی "گاں" نيں۔
سوره بقره قرآن دا دوسرا، سب توں وڈا تے مدنی سورہ اے جو پہلے، دوسرے تے تیسرے پارے وچ واقع اے۔ اس سورہ دا ناں "سورہ بقرہ" اس وچ موجود بنی اسرائیل دی اس داستان دی وجہ توں رکھیا گیا اے جس وچ بقرہ (گاں) دا تذکرہ آیا اے۔
سورہ بقرہ دا عمدہ مقصد انسان دی ہدایت تے ایہ دسنیا مقصود اے کہ انسان نوں چاہیدا کہ اوہ انہاں تمام چیزاں اُتے ایمان لے آئیاں جنہاں نوں خدا نے پیغمبراں دے ذریعے نازل کيتیاں نيں تے اس سلسلے وچ انہاں دے درمیان کسی قسم دی تفاوت دا قائل نئيں ہونا چاہیدا۔ سورہ بقرہ نوں مضامین دے حوالے توں اک جامع سورہ قرار دتا جاندا اے جس وچ جتھے اصول دین توں سیر حاصل بحث کيتیاں نيں اوتھے فروع دینِ سمیت ہور اہم سياسى، سماجی تے اقتصادى مسائل اُتے وی بحث و گفتگو ہوئی اے۔ آدم تے فرشتےآں دی داستان، بنیاسرائیل توں مربوط داستاناں، ابراہیم تے مردہ پرندےآں دا زندہ ہونے دی داستان تے طالوت تے جالوت دی داستان من جملہ اس سورت وچ ذکر ہونے والے تاریخی واقعات وچوں نيں۔
آیت الکرسی، آیت آمن الرسول، آیت قبلہ تے قرآن دی سب توں وڈی آیت (آیت نمبر 282) وی ايسے سورت وچ موجود نيں۔پیغمبر اکرمؐ توں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ قرآن مجید دی بافضیلت ترین سورہ، سورہ بقرہ تے با فضیلت ترین آیت، آیت الکرسی اے۔
اجمالی تعارف
سودھوناں وجہ
اس سورہ دا ناں "بقرہ" (مادہ گائے) اس وچ موجود بنی اسرائیل دے اس داستان توں لیا گیا اے جس وچ بقرہ دا تذکرہ موجود اے۔ اس سلسلے وچ قرآن وچ بنی اسرائیل دے بے جا بہانہ بازیاں توں متعلق گفتگو کيتیاں نيں[۱] فَسْطاط القرآن، سَنام القرآن، سید القرآن تے زہرا اس سورے دے دوسرے اسامی نيں۔[۲] سورہ بقرہ تے سورہ آل عمران نوں زَہراوان وی کہیا جاندا اے۔[۳]
فاتحہ | سورۂ بقرہ | آل عمران | |||||||||||||||||||||||
|
محل تے ترتیب نزول
سورہ بقرہ قرآن دی مدنی سورتاں وچوں اے تے ترتیب نزول دے اعتبار وچ 86واں تے مُصحَف دی موجودہ ترتیب دے اعتبار توں دوسرا سورہ اے جو پہلے، دوسرے تے تیسرے پارے وچ واقع اے۔[۴] سورہ بقرہ سورہ مطففین دے بعد تے سورہ آل عمران توں پہلے مدینے وچ نازل ہويا۔[۵]
آیات دی تعداد تے دوسری خصوصیات
سورہ بقرہ 286 آیات تے 6156 کلمات اُتے مشتمل اے۔ ایہ سورہ قرآن دا سب توں وڈا سورہ اے جو تقریبا اڑھائی سپارےآں اُتے محیط اے۔[۶] سورہ بقرہ ست سور طوال تے حروف مقطعہ توں شروع ہونے والی 29 سورتاں وچ پہلا سورہ اے۔[۷] ايسے طرح قرآن دا سب توں وڈا لفظ "فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللَّـهُ تے سب توں وڈی آیت (آیت نمبر 282) وی ايسے سورے وچ موجود اے۔[۸]
ناں تے ناں وجہ
سودھواس سورت دا ناں "بقرہ" اس لئی اے کہ اس وچ اک جگہ گائے دا ذکر آیا اے۔ قرآن مجید دی ہر سورت وچ اس قدر وسیع مضامین بیان ہوئے نيں کہ انہاں دے لئی مضمون دے لحاظ توں جامع عنوانات تجویز نئيں کیندے جاسکدے۔ عربی بولی اگرچہ لغت دے اعتبار توں نہایت مالدار اے مگر بہرحال اے تاں انسانی بولی ہی۔ انسان جو زباناں بولدا اے اوہ اس قدر تنگ تے محدود نيں کہ اوہ ایداں دے لفظاں یا فقرے فراہم نئيں کرسکتاں جو انہاں وسیع مضامین دے لئی جامع عنوان بن سکدے ہون۔ اس لئی نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اللہ تعالٰیٰ دی رہنمائی توں قرآن دی بیشتر سورتاں دے لئی عنوانات دی بجائے ناں تجویز فرمائے جو محض علامت دا کم دیندے نيں۔ اس سورت نوں بقرہ کہنے دا مطلب ایہ نئيں اے کہ اس وچ گائے دے مسئلے اُتے بحث کيتی گئی اے بلکہ اس دا مطلب صرف ایہ اے کہ "وہ سورت جس وچ گائے دا ذکر آیا اے "۔
زمانۂ نزول
سودھوسورہ بقرہ مدنی سورہ اے۔ تمام سورہ مدینہ منورہ وچ نازل ہوئی سوائے اک آیت دے جو 281 ويں آیت اے جو حجۃ الوداع دے موقع اُتے مکہ المکرمہ وچ نازل ہوئی۔ اس سورت دا بیشتر حصہ ہجرت مدینہ دے بعد مدنی زندگی دے بالکل ابتدائی دور وچ نازل ہويا اے۔
شان نزول
سودھوہور ویکھو: البقرہ آیت 281
سودھواس سورت نوں سمجھنے دے لئی پہلے اس دا تاریخی پس منظر اچھی طرح سمجھ لینا چاہیے:
- ہجرت توں پہلے جدوں تک مکہ وچ اسلام دی دعوت دتی جاندی رہی خطاب بیشتر مشرکین عرب توں سی جنہاں دے لئی اسلام دی اواز اک نويں تے غیر مانوس آواز سی۔ ہن ہجرت دے بعد سابقہ یہودیاں توں پیش آیا جنہاں دی بستیاں مدینے توں بالکل متصل ہی واقع سن۔ ایہ لوک توحید، رسالت، وحی، آخرت تے ملائکہ دے قائل سن، اس ضابطۂ شرعی نوں تسلیم کردے سن جو خدا دی طرف توں انہاں دے نبی موسیٰ علیہ السلام اُتے نازل ہويا سی تے اصولاً انہاں دا دین ااوہی اسلام سی جس دی تعلیم حضرت [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] دے رہے سن لیکن صدیاں دے مسلسل انحطاط نے انہاں نوں اصل دین توں بہت دور ہٹادتا سی۔ انہاں دے عقائد وچ بوہت سارے غیر اسلامی عناصر دی آمیزش ہوئے گئی سی جنہاں دے لئی تورات وچ کوئی سند موجود نہ سی۔ انہاں دی عملی زندگی وچ بکثرت ایداں دے رسوم تے طریقے رواج پاگئے سن جو اصل دین وچ نہ سن تے جنہاں دے لئی تورات وچ کوئی ثبوت نہ سی۔ خود تورات نوں انہاں نے انسانی کلام دے اندر خلط ملط کر دتا سی تے خدا دا کلام جس حد تک لفظاً یا معنیً محفوظ سی اسنوں وی انہاں نے اپنی من منی تاویلاں تے تفسیراں توں مسخ کر رکھیا سی۔ دین دی حقیقی روح انہاں وچوں نکل چکيتی سی تے ظاہری مذہبیت دا محض اک بے جان ڈھانچہ باقی سی جس نوں اوہ سینے توں لگائے ہوئے سن ۔ انہاں دے علما تے مشائخ، انہاں دے سردارانِ قوم تے انہاں دے عوام، سب دی اعتقادی، اخلاقی تے عملی حالت بگڑ گئی سی تے اپنے اس بگاڑ توں انہاں نوں اِنّی محبت سی کہ اوہ کسی اصلاح نوں قبول کرنے اُتے تیار نہ ہُندے سن ۔ صدیاں توں مسلسل ایسا ہوئے رہیا سی کہ جدوں کوئی اللہ دا بندہ انہاں نوں دین دا سیدھا راستہ دسنے آندا تاں اوہ اسنوں اپنا سب توں وڈا دشمن سمجھدے تے ہر ممکن طریقے توں کوشش کردے سن کہ اوہ کسی طرح اصلاح وچ کامیاب نہ ہوئے سکے۔ ایہ لوک حقیقت وچ بگڑے ہوئے مسلمان سن جنہاں دے ہاں بدعتاں تے تحریفاں، موشگافیاں تے فرقہ بندیاں، استخواں گیری و مغز افگنی، خدا فراموشی و دنیا پرستی دی بدولت انحطاط اس حد نوں پہنچ چکيا سی کہ اوہ اپنا اصل ناں "مسلم" تک بھُل گئے سن، محض "یہودی" بن دے رہ گئے سن تے اللہ دے دین نوں انہاں نے محض نسل اسرائیل دی آبائی وراثت بنا کے رکھ دتا سی۔ پس جدوں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ پہنچے تاں اللہ تعالٰیٰ نے آپ نوں ہدایت فرمائی کہ انہاں نوں اصل دین دی طرف دعوت داں چنانچہ سورۂ بقرہ دے ابتدائی پندرہ سولہ رکوع ايسے دعوت اُتے مشتمل نيں انہاں وچ یہودیاں دی تریخ تے انہاں دی اخلاقی و مذہبی حالت اُتے جس طرح تنقید کيتی گئی اے تے جس طرح انہاں دے بگڑے ہوئے مذہب و اخلاق دی نمایاں خصوصیات دے مقابلے وچ حقیق دین دے اصول پہلو بہ پہلو پیش کیندے گئے نيں، اس توں ایہ گل بالکل آئینے دی طرح واضح ہوجاندی اے کہ اک پیغمبر دی امت دے بگاڑ دی نوعیت کيتا ہُندی اے، رسمی دینداری دے مقابلے وچ حقیقی دینداری کس چیز دا ناں اے، دینِ حق دے بنیادی اصول کیہ نيں تے خدا دی نگاہ وچ اصل اہمیت کن چیزاں دی اے۔
- مدینہ پہنچ کے اسلامی دعوت اک نويں مرحلے وچ داخل ہوچکيتی سی مدے ميں تاں معاملہ صرف اصول دین دی تبلیغ تے دین قبول کرنے والےآں دی اخلاقی تربیت تک محدود سی مگر جدوں ہجرت دے بعد عرب دے وکھ وکھ قبیلے دے اوہ سب لوک جو اسلام قبول کرچکے سن، ہر طرف توں سمٹ کر اک جگہ جمع ہونے لگے تے انصار دی مدد توں اک چھوٹی سی اسلامی ریاست دی بنیاد پڑ گئی تاں اللہ تعالٰیٰ نے تمدن، معاشرت، معیشت، قانون تے سیاست دے متعلق وی اصول ہدایات دینی شروع کيتیاں تے ایہ دسیا کہ اسلام دی اساس اُتے ایہ نواں نظامِ زندگی کس طرح تعمیر کيتا جائے۔ اس سورت دے آخری 23 رکوع زیادہ تر انہاں ہدایات اُتے مشتمل نيں جنہاں وچ اکثر ابتدا ہی وچ بھیج دتی گئی سن تے بعض متفرق طور اُتے حسب ضرورت بعد وچ بھیجی جاندی رہیاں
- ہجرت دے بعد اسلام تے کفر دی کشمکش وی اک نويں مرحلے وچ داخل ہوچکی سی۔ ہجرت توں پہلے اسلام دی دعوت خود کفر دے گھر وچ دتی جا رہی سی تے متفرق قبیلے وچوں جو لوک اسلام قبول کردے سن اوہ اپنی اپنی جگہ رہ کے ہی دین دی تبلیغ کردے ہور جواب وچ مصائب تے مظالم دے تختۂ مشق بندے سن مگر ہجرت دے بعد جدوں ایہ منتشر مسلمان مدینہ وچ جمع ہوکے اک جتھا بن گئے تے انہاں نے اک چھوٹی سی آزاد ریاست قائم کرلئی تاں صورت حال ایہ ہوئے گئی اک طرف اک چھوٹی سی بستی سی تے دوسری طرف تمام عرب اس دا استیصال کردینے اُتے تلا ہويا سی۔ ہن اس مٹھی بھر جماعت دی کامیابی دا ہی نئيں بلکہ اس دے وجود و بقا دا انحصار وی اس گل اُتے سی کہ اولاً اوہ پورے جوش و خروش دے نال اپنے مسلک دی تبلیغ کرکے زیادہ توں زیادہ لوکاں نوں اپنا اسيں عقیدہ بنانے دی کوشش کرے۔ ثانیاً اوہ مخالفین دا برسرِ باطل ہونا اس لئی ثابت کر دے کہ کسی ذی عقل انسان نوں اس وچ شبہ نہ رہے۔ ثالثاً بے خان و ماں ہونے تے تمام ملک دی عداوت و مزاحمت توں دوچار ہونے دی بنیاد اُتے فقر و فاقہ تے ہمہ وقت بے امنی و بے اطمینانی دی جو حالت انہاں اُتے طاری ہوئے گئی سی تے جنہاں خطرات وچ چاراں طرف توں گھر گئے سن انہاں وچ اوہ ہراساں نہ ہون، بلکہ پورے صبر و ثبات دے نال انہاں حالات دا مقابلہ کرن تے اپنے عزم وچ ذرا تزلزل نہ آنے دتیاں رابعاً اوہ پوری دلیری دے نال ہر اس مسلح مزاحمت دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوجاواں جو انہاں دی دعوت نوں ناکام کرنے دے لئی کسی طاقت دی طرف نال کیندی جائے تے اس گل کيتی ذرا پروا نہ کرن کہ مخالفین دی تعداد تے انہاں دی مادی طاقت کِنّی زیادہ اے۔ خامساً انہاں وچ اِنّی ہمت پیدا کيتی جائے کہ جے عرب دے لوک اس نويں نظام کو، جو اسلام قائم کرنا چاہندا سی، فہمائش توں قبول نہ کرن، تاں انہاں نوں جاہلیت دے فاسد نظام زندگی نوں بزور مٹادینے وچ وی تامل نہ ہوئے۔ اللہ تعالٰیٰ نے اس سورت وچ انہاں پنجاں امور دے متعلق ابتدائی ہدایات دتی نيں۔
- دعوت اسلامی دے اس مرحلے وچ اک نواں عنصر وی ظاہر ہونا شروع ہوئے گیا سی تے ایہ منافقین دا عنصر سی۔ اگرچہ نفاق دے ابتدائی آثار مکہ دے آخری زمانے وچ وی نمایاں ہونے لگے سن مگر اوتھے صرف اس قسم دے منافق پائے جاندے سن جو اسلام دے برحق ہونے دے تاں معترف سن تے ایمان دا اقرار وی کردے سن لیکن اس ک لئی تیار نہ سن کہ اس حق دی خاطر اپنے مفاد دی قربانی تے اپنے دنیوی تعلقات دا انقطاع تے انہاں مصائب و شدائد نوں وی برداشت کر لین جو اس مسلک حق نوں قبول کرنے دے نال ہی نازل ہونے شروع ہوجاندے نيں۔ مدینہ پہنچ کے اس قسم دے منافقین دے علاوہ چند تے قسم دے منافق وی اسلامی جماعت وچ پائے جانے لگے۔ اک قسم دے منافق اوہ سن جو قطعاً اسلام دے منکر سن تے محض فتنہ برپا کرنے دے لئی جماعت مسلمین وچ داخل ہوجاندے سن ۔ دوسری قسم دے منافق اوہ سن جو اسلامی جماعت دے دائرۂ اقتدار وچ گھر جانے دی وجہ توں اپنا مفاد ايسے وچ دیکھدے سن کہ اک طرف مسلماناں وچ وی اپنا شمار کراواں تے دوسری طرف مخالفینِ توں وی ربط رکھن تاکہ دونے طرف دے فائدے توں متمتع ہاں تے دونے طرف دے خطرات توں محفوظ رنيں۔ تیسری قسم انہاں لوکاں کيتی سی جو اسلام تے جاہلیت دے متردد سن ۔ انہاں نوں اسلام دے برحق ہونے اُتے کامل اطمینان نہ سی مگر چونکہ انہاں دے قبیلے تے خاندان دے بیشتر لوک مسلمان ہوچکے سن اس لئی ایہ وی مسلمان ہوئے گئے۔ چوتھی قسم وچ اوہ لوک شامل سن جو امرِ حق دی حیثیت توں تاں اسلام دے قائل ہوچکے سن مگر جاہلیت دے طریقے تے اوہام تے رسومات چھڈنے تے اخلاقی پابندیاں قبول کرنے تے فرائض و ذمہ داریاں دا بار اٹھانے توں انہاں دا نفس انکار کردا سی۔
سورہ بقرہ دے نزول دے وقت انہاں مختلف قسماں دے منافقین دے ظہور دی محض ابتدا سی اس لئی اللہ تعالٰیٰ نے انہاں دی طرف صرف اجمالی اشارات فرمائے بعد وچ جِنّی جِنّی انہاں دی صفات تے حرکات نمایاں ہُندی گئياں ايسے قدر تفصیل دے نال بعد دی سورتاں وچ ہر قسم دے منافقین دے متعلق انہاں دی نوعیت دے لحاظ توں وکھ وکھ ہدایات بھیجاں گئياں۔
سورہ بقرہ وچ آیات تے تعدادِ رکوع
سودھوسورہ بقرہ وچ آیات دی تعداد 286 اے جدوں کہ 40 رکوع نيں۔ سورہ بقرہ دے ابتدائی 16 رکوع پہلے پارہ وچ ، 16 رکوع دوسرے پارہ وچ اور 8 رکوع تیسرے پارہ دے ابتدائی حصے وچ موجود نيں۔ سورہ بقرہ وچ کلمات دی تعداد 6121 تے حروف دی تعداد 25500 اے۔ اس سورہ وچ کوئی سجدہ نئيں اے۔
پچھلی سورہ: الفاتحہ
|
سورہ 2
|
اگلی سورہ: آل عمران
|
[[File:Sura2
.pdf|70px|عربی متن]] | ||
|
مضامین
سودھوعلامہ طباطبائی دے مطابق سورۂ بقرہ دا اصل مقصد اس گل دا اعلان کرنا اے کہ انسان نوں ہر اس چیز اُتے ایمان لیانا ضروری اے جسنوں خدا نے انبیاء دے توسط توں نازل کيتا اے تے اس سلسلے وچ پیغمبراں دے درمیان کسی تفاوت دا قائل نہ ہوئے۔ ايسے طرح کافرون تے منافقین دی تنقید ہور مختلف بدعات ایجاد کرنے اُتے اہل کتاب دی سرزنش نوں اس سورت دے ہور اہم مطالب وچ شمار کردے نيں۔[۹]
سانچہ:سورہ بقرہ پہلا حصہ
سورہ بقرہ نوں مورد بحث موضوعات دے لحاظ توں اک جامع سورہ جانیا جاندا اے جس وچ اصول دین دے علاوہ فروع دین دے اہم مسائل دے بارے وچ وی گفتگو ہوئی اے۔[۱۰]
تفسیر نمونہ وچ سورہ بقرہ دے مطالب نوں درج ذیل حصےآں وچ خلاصہ کيتا اے:
- توحيد تے خدا دی شناخت؛
- معاد تے موت دے بعد دی زندگى؛
- اعجاز قرآن تے اس دی اہميت؛
- يہودیت تے منافقین تے اسلام دے مقابلے وچ انہاں دے اقدامات؛
- تاريخ انبیاء، خاص کر حضرت ابراہيم تے حضرت موسى؛
- نماز دے احکام ؛
- روزہ دے احکام؛
- خدا دی راہ وچ جہاد ؛
- حج تے تغيير قبلہ؛
- شادی تے طلاق؛
- دجارت تے قرض دے احكام؛
- ربا دے احکام؛
- خدا دی راہ وچ انفاق؛
- قصاص دے احکام؛
- حرام گوشت دے احکام؛
- قمار دے احکام؛
- شراب دے احکام؛
- وصيت دے احکام۔[۱۱]
تاریخی واقعات تے داستاناں
سودھوخدا نے سورہ بقرہ وچ متعدد تاریخی واقعات تے داستاناں دی طرف اشارہ فرمایا اے من جملہ انہاں وچ حضرت آدم دی آفرینش، بنی اسرائیل توں مربوط داستاناں، حضرت ابراہیم دے حکم اُتے پرندےآں دے زندہ ہونے دی داستان تے طالوت تے جالوت دی داستان شامل نيں۔
- حضرت آدم دی داستان ایہ داستان سورہ بقرہ دی آیت نمبر 30 توں 39 تک وچ بیان ہوئی اے۔ اس دے علاوہ حضرت آدم دی داستان دا تذکرہ سورہ اعراف آیت نمبر 10 توں 27، سورہ حجر آیت نمبر 26 توں 43، سورہ اسراء آیت نمبر 61 توں 65، تے سورہ طہ آیت نمبر 115 توں 124 تک وچ وی آیا اے۔
- شجرہ ممنوعہ دی داستان، آیت نمبر 35 توں 37۔
- بنی اسرائیل دی داستان، آیت نمبر 40 توں 66۔
- فرعون توں نجات، آیت 49 تے 50۔
- گوسالہ پرستی، آیت نمبر 51 توں 54 ہور 92 تے 93۔
- خدا نوں دیکھنے دی درخواست، آیت 55 تے 56۔
- کلمات دی تبدیلی، آیت 58 تے 59۔
- 12 چشماں دا معجزہ، آیت نمبر 60۔
- متعدد کھاناں دی درخواست تے انہاں دی بینوایی، آیت نمبر 61۔
- عہد و پیمان، آیت نمبر 63 ارو 64 ہور 83 توں 85۔
- ہفتے دے دن دی نافرمانی، آیت نمبر 65 تے 66۔
- گائے دی داستان، آیت نمبر 67 توں 74 تک تے ایہ دستان صرف سورہ بقرہ وچ ذکر ہوئی اے۔
- ہاروت تے ماروت دی داستان، ہاروت تے ماروت دو فرشتےآں دے ناں نيں جنہاں دی طرف آیت سحر وچ اشارہ ہويا اے تے جادوگراں دی جادو نوں ختم کرنے دے لئی خدا دی طرف توں بھیجے گئے سن ۔
- حضرت ابراہیم دی آزمائش تے خانہ کعبہ دی تولیت دی ذمہ داری سونپنا، آیت نمبر 124 توں 127۔
- پیغمبر اکرمؐ دے زمانے وچ قبلہ دی تبدیلی، آیت 142 توں 150۔
- طالوت تے جالوت دی داستان، آیت نمبر 246 توں 251۔
- موت دے بارے وچ حضرت ابراہیم دا سوال، آیت 258۔
- حضرت ابراہیم تے مردہ پرونداں دے زندہ ہونے دا مشاہدہ، آیت 260۔
- حضرت عزیر دی داستان، آیت نمبر 259۔
بعض آیتاں دی شأن نزول
سودھوسورہ بقرہ دی تقریبا ايسے آیات دی شأن نزول ذکر کيتے گئے نيں۔[۱۲] جنہاں وچوں بعض درج ذیل نيں:
منافقین دی طرف توں مسلماناں دا مزاق اڑایا جانا
سودھوابن عباس دے مطابق سورہ بقرہ دی آیت نمبر 14 وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ؛(ترجمہ: تے ایہ لوک جدوں اہل ایمان توں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدوں علیحدگی وچ اپنے شیطاناں توں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں تواڈے نال نيں انہاں (مسلماناں) توں تاں اسيں صرف مذاق کر رہے نيں۔) عبداللہ بن ابی تے انہاں دے ساتھی منافقین دے بارے وچ نازل ہوئی اے۔ ایہ لوک جدوں پیغمبر اکرمؐ دے بعض اصحاب دے نال ملاقات کردے تاں انہاں دی تعریف و تمجید کيتا کردے سن لیکن جدوں آپس وچ خلوت کردے تاں انہاں توں بیزاری اختیار کردے ہوئے مسلماناں دا مزاق اڑایا کردے سن ۔[۱۳]
ہور ادیان دے پیروکاراں دا بہشتی ہونا
سودھومجاہد نقل کردے نيں کہ جدوں سلمان نے پیغمبر اکرمؐ دی خدمت وچ اپنے گذشتہ ساتھیاں دی داستان تے انہاں دی عبادت دے واقعات سنایا تاں آپؐ نے فرمایا انہاں تمام اوصاف دے باوجود ایہ لوک جہنمی نيں۔ اس موقع اُتے سلمان بہت غمگین ہوئے گئے اس موقع اُتے سورہ بقرہ دی آیت نمبر 62 نازل ہوئی جس وچ گذشتہ ادیانہاں وچوں خدا تے معاد اُتے ایمان رکھنے تے عمل صالح انجام دینے والےآں دی نجات پانے دی بشارت دتی گئی اے۔ سلمان کہندے نيں کہ اس آیت نے گویا غماں دے پہاڑ میرے سینے توں ہٹا دی۔[۱۴]
بنی اسرائیل دے گائے دی داستان
سودھوسورہ بقرہ دی آیت نمبر 67 توں 74 تک وچ بنی اسرائیل دی گائے توں مربوط مشہور داستان بیان ہُندی اے۔ انہاں آیتاں وچ بنی اسرائیل دے بے جا بہانےآں تے انہاں دی سنگدلی دی طرف اشارہ کيتا گیا اے۔[۱۵] تفسیر نمونہ وچ اس واقعے دی تفصیل ایويں بیان ہوئی اے: بنى اسرائيل دا اک شخص ماریا جاندا اے جس دے بعد انہاں دے وکھ وکھ قبیلے دے درمیان اس شخص دے قاتل دے بارے وچ اختلاف پیدا ہُندا اے۔ آخر کار اوہ حضرت موسى دے پاس فیصلے دے لئی جاندے نيں، حضرت موسی خدا دے حکم توں اک مخصوص گائے دے اک حصے نوں مقتول دے بدن اُتے ماردے نيں جس توں معجزانہ طور اُتے ایہ شخص زندہ ہوئے کے اپنے قاتل دی خود معرفی کردا اے۔[۱۶] اس کتاب وچ اس داستان نوں خدا دی بے پناہ قدرت، معاد تے روگٹھ کماں وچ سختی توں کم نہ لینے جداں سبق آموز امور دی طرف اشارہ قرار دیندے نيں۔[۱۷]
رمضان دی راتاں وچ بعض امور دا حلال ہونا
سودھوعلی بن ابراہیم قمی نے اپنی تفسیر وچ امام صادقؑ توں اک حدیث نقل کيتیاں نيں جس دے مطابق صدر اسلام وچ ماہ رمضان دی ابتداء توں آخر تک عورتاں دے نال مباشرت حرام سی۔ ايسے طرح جے کسی شخص نوں افطار دے موقع اُتے نیندھ آجاندی تاں اوہ دوسرے دن افطار توں پہلے کچھ کھا پی نئيں سکدا سی۔[۱۸] اس سلسلے وچ انہاں نے اک واقعے نوں وی نقل کيتا اے کہ جنگ احزاب دے وقت افطاری دے موقع اُتے پیغمبر اکرمؐ دے اک عمر رسیدہ ضغیف صحابی نوں نیندھ آگئی ایويں ایہ شخص افطار نہ کر سکیا ايسے بنا اُتے ضعیفی دی وجہ توں دوسرے دن خندق کھوندے وقت اوہ بے ہوش ہوئے گئے۔ ايسے طرح بعض مسلمان ماہ رمضان دی راتاں وچ اپنی بیویاں دے نال مباشرت کردے سن ۔ انہاں کماں دی وجہ توں سورہ بقرہ دی آیت نمبر 187 نازل ہوئی ایويں ایہ احکام نسخ ہوئے گئے۔[۱۹]
مشرکین دے نال نکاح دا حرام ہونا
سودھوسورہ بقرہ دی آیت نمبر 221، مرثد بن ابی مرثد غنوی دے بارے وچ نازل ہوئی اے۔ مرثد اک دلیر تے طاقتور شخص سی۔ رسول اکرمؐ دے حکم توں مرثد مکہ وچ موجود بعض مسلماناں نوں لیانے دے لئی مکہ چلا گیا۔ جدوں مرثد مکہ پہنچیا تاں اک عورت نے انہاں توں شادی دی خوہش ظاہر کیتی لیکن مرثد چونکہ شریعت دا پابند سی، شادی دے اس خواہش نوں پیغمبر اکرمؐ دی اجازت اُتے موکول کيتا۔ جدوں اوہ پیغمبر اکرمؐ دے پاس مدینہ پہنچے تے اس واقعے دا تذکرہ کيتا تاں مذکورہ آیت نازل ہوئی جس وچ مسلماناں نوں مشرکین دے نال شادی کرنے نوں حرام قرار کيتا گیا اے۔[۲۰]
مرداں دا زندہ ہونے دی کیفیت
سودھوسورہ بقرہ دی آیت نمبر 260 دی شأن نزول دے بارے وچ کئی احادیث نقل ہوئی نيں۔ انہاں وچوں اک حدیث وچ آیا اے کہ حضرت ابراہیم اک جگہ توں گزر رہے سن کہ اک نہنگ دا لاشہ دیکھیا جس دا ادھا حصہ خشکی اُتے جدوں کہ ادھا حصہ پانی وچ سی تے خشکی تے دریا دے جانور اس دے لاشے نوں کھا رہے سن ۔ ابلیس نے حضرت ابراہیم توں کہیا خدا کس طرح اس جانور دے لاش دے اجزاء نوں انہاں تمام حیواناں دے پیٹ توں دوبارہ جمع کريں گا؟ اس موقع اُتے حضرت ابراہیم نے خدا توں مرداں دے زندہ ہونے دی کیفیت توں متعلق انہاں نوں آگاہ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ خدا دی طرف توں ندا آئی کہ کیہ آپ اس اُتے ایمان نئيں رکھدے؟ حضرت ابراہیم نے جواب دتا ایمان رکھدا ہاں؛ لیکن دلی اطمینان تے شیطان دے وسوساں توں چھٹکارا حاصل کرنے دی خاطر مرداں دے زندہ ہونے دی کیفیت توں مینوں آگاہ فرما۔[۲۱]
مشہور آیات
سودھوسورہ بقرہ دی متعدد آیات من جملہ آیت خلافت انسان، آیت الکرسی، آیت شراء، آیت استرجاع، آیت ابتلائے ابراہیم تے آیت آمن الرسول مشہور آیات وچ شامل نيں۔
آیت خلافت انسان (30)
سودھووَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴿30﴾
(ترجمہ: (اے رسول اوہ وقت یاد کرو) جدوں تواڈے پروردگار نے فرشتےآں توں کہیا کہ وچ زمین اُتے اک خلیفہ (جانشین) بنانے والا ہاں تاں انہاں نے کہیا کيتا تاں اس وچ اسنوں (خلیفہ) بنائے گا جو اس وچ فساد پھیلائے گا تے خون ریزی کريں گا۔ حالانکہ اسيں تیری حمد و ثنائ دے نال تسبیح کردے نيں تے تیری تقدیس (پاکیزگی بیان) کردے نيں۔ فرمایا: یقینا وچ اوہ کچھ جاندا ہاں جو تسيں نئيں جاندے۔)
سورہ بقره دی آیت نمبر 30 وچ خدا دی طرف توں انسان نوں زمین اُتے اپنا خلیفہ بنانے دا اعلان تے اس توں متعلق ملائکہ دا خدا دے نال ہونے والے سوالات تے انہاں دے جوابات دا تذکرہ ہويا اے۔ ایہ آیت انہاں دس آیتاں دا آغاز اے جنہاں وچ کائنات وچ انسان دا مقام و مرتبہ، انسان دی خصوصیات، قابلیتاں، انسان دی خلافت دی حقیقت تے اس دے آثار ہور انسان دا زمین اُتے ہبوط ہونے توں متعلق بحث کيتی گئی نيں۔[۲۲]
سورہ بقره دی آیت نمبر 30 دے مطابق جدوں خدا نے فرشتےآں نوں اس گل کيتی خبر دتی کہ آپ زمین اُتے اپنا خلیفہ تے جانشین بنانے والے نيں تاں فرشتےآں نے ایہ سمجھ لیا کہ اس توں زمین وچ فتنہ و فساد برپا ہوئے گا۔ اکثر مفسرین فرشتےآں دے ذہن وچ آنے والے اس تصور دی علت نوں زمین اُتے موجود سابقہ موجودات قرار دیندے نيں جنہاں نے زمین اُتے فساد برپا کيتے سن ۔[۲۳]
مجمع البیان وچ ابن عباس تے ابن مسعود توں نقل کردے نيں کہ فرشتےآں نوں معلوم سی کہ حضرت آدم اہل گناه تے معصیت نئيں نيں لیکن چونکہ خدا نے فرشتےآں توں کہیا سی کہ آدم دی نسل توں بعض افراد زمین اُتے فساد پھیلاواں گے، ايسے وجہ توں انہاں دے ذہن وچ اس طرح دے سوالات پیدا ہوئے سن ۔[۲۴]
علامہ طباطبائی دے مطابق چونکہ فرشتے اس زمینی مخلوق دے خصوصیات توں آگاہ سن کہ اوہ غضب تے شہوت دا مرکب اے اس بنا اُتے انہاں دے ذہن وچ انسان دے بارے وچ ایہ تصور پیدا ہويا سی۔[۲۵]
آیت سحر (102)
سودھووَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَىٰ مُلْكِ سُلَيْمَانَ ۖ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَـٰكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ ۚ ...﴿102﴾
(ترجمہ: اور (یہ لوک) انہاں (بے بنیاد) چیزاں دی پیروی کرنے لگے جو شیاطین سلیمان دے عہد سلطنت وچ پڑھ کر سنایا کردے سن ۔ حالانکہ سلیمان نے کدی کفر نئيں کيتا۔ بلکہ انہاں شیطاناں نے کفر کيتا جو لوکاں نوں جادو دی تعلیم دیندے سن (ہور) اوہ اس چیز (جادو) دی پیروی کرنے لگے جو بابل دے مقام اُتے ہاروت و ماروت نامی دو فرشتےآں اُتے اتاری گئی۔)
سورہ بقرہ دی آیت نمبر 102 آیت سحر دے ناں توں معروف اے۔ اس آیت وچ یہودیاں دے ایتھے سحر تے جادو دے رائج ہونے دی طرف اشارہ کردے ہوئے حضرت سلیمان تے ہاروت و ماروت اُتے ساحر ہونے دے الزام دا جواب دتا گیا اے۔
آیت نسخ (106)
سودھومَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّـهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿106﴾
(ترجمہ: ہم جس آیت نوں منسوخ کر دیندے نيں یا اسنوں بھلا دیندے نيں تاں اس توں بہتر یا اس ورگی لاندے نيں۔ کیہ تسيں نئيں جاندے کہ اللہ ہر چیز اُتے وڈی قدرت رکھدا اے ۔)
اکثر مفسرین اس آیت نوں یہودیاں دا جواب قرار دیندے نيں جو مسلماناں نوں طعنہ دتا کردے سن کہ محمدؐ اک دن اک کم دا حکم دیندے نيں تے دوسرے دن اس کم نوں انجام نہ دینے دا حکم دیندے نيں، جے انہاں دیاں گلاں وحی ہُندیاں تاں انہاں وچ کِسے قسم دی تضاد نئيں ہونی چاہیدا سی۔[۲۶] ايسے طرح اس آیت نوں احکام اسلام اُتے خدا دی حاکمیت تے اس گل کيتی دلیل قرار دیندے نيں کہ خدا اپنے بندےآں دے مصلحت توں آگاہ اے، پس اس بنا اُتے مؤمنین نوں چاہیدا کہ اوہ لوکاں دی بے جا گلاں اُتے دھیان نہ داں تے نہ نسخ دے بارے وچ کِسے قسم دی شک و تردید دا شکار ہون۔[۲۷]
آیت بدیع (117)
سودھوبَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ وَإِذَا قَضَىٰ أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ﴿117﴾
(ترجمہ: (اوہی) آسماناں تے زمین دا موجد اے۔ جدوں اوہ کسی کم دے کرنے دا فیصلہ کر لیندا اے۔ تاں اسنوں بس اِنّا ہی کہندا اے کہ ہوئے جا تے اوہ ہوئے جاندا اے ۔)
علامہ طباطبائی امام باقرؑ توں منقول اک حدیث توں استناد کردے ہوئے خدا دے بدیع ہونے توں ایہ مراد لیندے نيں کہ خدا نے تمام اشیاء نوں اپنے علم دے توں بغیر کسی پیشگی نمونے دے خلق فرمایا اے۔[۲۸] اس بنا اُتے اس کائنات وچ کوئی وی دو موجود ایداں دے نئيں ملیاں گے جو اک دوسرے توں مختلف نہ ہو؛ پس ہر موجود بدیع الوجود اے یعنی اپنے توں پہلے کسی شبیہ دے بغیر وجود وچ لیایا گیا اے، پس خدا مبدع تے بدیع السموات و الارض اے۔[۲۹]
آیت ابتلائے ابراہیم (124)
سودھووَ إِذْ ابتلی إِبراهیمَ ربّه بِکلماتٍ فأتمهنّ قالَ إِنّی جاعِلُک لِلنّاسِ إِماماً قالَ وَمِنْ ذُرّیندی قالَ لایَنالُ عَهدی الظّالِمینَ﴿124﴾
(ترجمہ: (اور اوہ وقت یاد کرو) جدوں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدوں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانوں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچوں بھی)؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔)
سورہ بقرہ دی آیت نمبر 124 آیت ابتلاء دے ناں توں معروف اے۔ اس آیت توں بحث شیعہ ائمہؑ دے دور توں چلی آرہی اے تے ائمہ معصومینؑ دے اصحاب ايسے آیت دے ذریعے اماماں دی عصمت اُتے استدلال کردے چلے آرہے نيں۔[۳۰] شیعہ علماء اس گل دے معتقد نيں کہ آیت ابتلاء امام دی عصمت اُتے دلالت کردی اے تے اس آیت وچ موجود لفظ امام توں مراد مقام نبوت تے رسالت توں بالاتر اک مقام اے۔[۳۱] انہاں دے مقابلے وچ اہل سنت علماء لفظ امام نوں مقام نبوت یا رسالت اُتے ہی تطبیق کردے نيں۔[۳۲]
آیت استرجاع
سودھوالَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ﴿156﴾
(ترجمہ: کہ جدوں وی انہاں اُتے کوئی مصیبت آپئے تاں اوہ کہندے نيں بے شک اسيں صرف اللہ ہی دے لئی نيں تے ايسے دی طرف پلٹ کر جانے والے نيں۔)
اس سورت دی آیت نمبر 156 دا آخری حصہ جس وچ انساناں دی بازگشت خدا دی طرف ہونے دی طرف اشارہ کيتا گیا اے، آیت استرجاع دے ناں توں معروف اے۔ اس آیت وچ صابرین دی تعریف کردے ہوئے فرماندے نيں کہ صابرین ایداں دے لوک نوں کہیا جاندا اے جنہاں اُتے جدوں وی کوئی مصیبت آ جاندی اے تاں اوہ کہندے نيں: "ہم خدا دی طرف توں آئے نيں تے ايسے دی طرف پلٹ کر جانے والے نيں"۔[۳۳] مسلمان اس آیت تے اس توں مشابہ احادیث دی بنا اُتے جدوں وی کوئی مصیبت دا شکار ہُندے نيں تاں ايسے آیت دی تلاوت کردے نيں۔ تفسیر مجمع البیان وچ پیغمبر اکرمؐ توں اک حدیث نقل کيتی اے جس وچ آپ نے فرمایا کہ جو شخص مصیبت دے وقت آیت استرجاع دی تلاوت کرے تاں اوہ شخص اہل بہشت ہوئے گا۔[۳۴]
آیت استجابت دعا (186)
سودھووَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ ۖ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَلْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿186﴾
(ترجمہ: اور جدوں میرے بندے آپ توں میرے بارے وچ سوال کرن تاں (آپ کہہ داں) وچ یقینا نیڑے ہاں جدوں کوئی پکارنے والا مینوں پکاردا اے تاں وچ اس دی دعا و پکار نوں سندا ہاں تے جواب دیندا ہون۔ تاں انہاں اُتے لازم اے کہ اوہ میری آواز اُتے لبیک کدرے تے مجھ اُتے ایمان لاواں (یقین رکھن) تاکہ اوہ نیک راستہ اُتے آجاواں۔)
یہ آیت متعدد دلائل دی بنا اُتے استجابت دعا اُتے خدا دے اہتمام دی نشاندہی کردی اے۔
- کلام دی بنیاد متکلم وحدہ ہونے اُتے رکھی گئی اے۔
- لوک دی بجای عبادی (میرے بندے) دی تعبیر لیائی گئی اے۔
- بغیر واسطہ گفتگو کيتی گئی اے۔
- خدا دا بندےآں دے نیڑے ہونے اُتے تاکید کيتی گئی اے۔
- استجابت نوں دعا کرنے دے نال مشروط کيتا گیا اے۔[۳۵]
آیت شراء (207)
سودھووَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴿207﴾
(ترجمہ: اور انساناں وچوں کچھ ایداں دے (انسان) وی نيں جو خدا دی خوشنودی حاصل کرنے دی خاطر اپنی جان بیچ ڈالدے نيں (خطرے وچ ڈال دیندے نيں) تے اللہ (ایداں دے جاں نثار) بندےآں اُتے وڈا شفیق و مہربان اے ۔)
سورہ بقرہ دی آیت نمبر 207 نوں آیتٔ شراء یا اشتراء کہیا جاندا اے۔ اس آیت وچ اس شخص دی تعریف و تمجید کيتی گئی اے جو خدا دی خشنودی دے لئی اپنی جان بھیج دیندا اے۔ مفسرین نے اس آیت دی شأن نزول دے بارے وچ کافی بحث کيتیاں نيں۔ شیعہ علماء تے بعض اہل سنت علماء اس گل دے معتقد نيں کہ ایہ آیت امام علیؑ تے لیلۃ المبیت دے واقعے دے بارے وچ نازل ہوئی اے۔[۳۶]
آیةالکرسی (255)
سودھواَللَّـهُ لَا إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِندَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ﴿255﴾
(ترجمہ: اللہ (ہی اوہ ذات) اے۔ جس دے علاوہ کوئی الٰہ نئيں اے۔ زندہ (جاوید) اے۔ جو (ساری کائنات کا) بندوبست کرنے والا اے۔ اسنوں نہ اونگھ آندی اے تے نہ نیند۔ جو کچھ آسماناں تے جو کچھ زمین وچ اے اوہ سب ايسے دا اے۔ کون اے جو اس دی (پیشگی) اجازت دے بغیر اس دی بارگاہ وچ (کسی کی) سفارش کرے؟ جو کچھ بندےآں دے سامنے اے اوہ اسنوں وی جاندا اے۔ تے جو کچھ انہاں دے پِچھے اے اسنوں وی جاندا اے۔ تے اوہ (بندے) اس دے علم وچوں کسی چیز (ذرا) اُتے وی احاطہ نئيں کر سکدے۔ مگر جس قدر اوہ چااے۔ اس دی کرسی (علم و اقتدار) آسمان و زمین نوں گھیرے ہوئے اے۔ انہاں دونے (آسمان و زمین) دی نگہداشت اس اُتے گراں نئيں لنگھدی اوہ برتر اے تے وڈی عظمت والا اے ۔)
آیۃالکرسی مسلماناں دے ایتھے کافی شہرت تے عظمت دا حامل اے ايسے وجہ توں مسلمان اس آیت دی طرف خاص توجہ دیندے نيں۔ ایہ آیت خود پیغمبر اکرمؐ دی حیات مبارکہ وچ وی آيۃ الكرسى دے ناں توں معروف سی۔ پيغمبر اکرم فرماندے نيں: قرآن دی سب توں زیادہ عظمت والی آیت، آیۃ الکرسی اے۔ اہل بیت ؑ نے وی متعدد احادیث وچ آیۃ الکرسی دی اہمیت تے اس دی تفسیر توں متعلق گفتگو فرمائی نيں۔[۳۷] علامہ طباطبائی آيۃ الكرسى دی عظمت دی دلیل اس وچ موجود خالص توحید تے خدا دی مطلق قیمومیت توں متعلق مطالب قرار دیندے نيں تے اسماء ذات خدا دے علاوہ تمام اسماء الحسنی دا مرجع خدا دی قیمومیت اے۔[۳۸]
امام صادقؑ توں منقول اک حدیث دے مطابق: "کرسی توں مراد خدا دے نال مختص علم اے جس توں کوئی نبی یا رسول یا کوئی تے ہستی آگاہ نئيں اے۔[۳۹]
دین وچ اکراہ دا نہ ہونا (256)
سودھو لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَن يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللَّـهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّـهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴿207﴾
(ترجمہ: دین دے معاملہ وچ کوئی زبردستی نئيں اے۔ ہدایت گمراہی توں وکھ واضح ہوئے چکی اے۔ ہن جو شخص طاغوت (شیطان تے ہر باطل قوت) دا انکار کرے تے خدا اُتے ایمان لیائے اس نے یقینا مضبوط رسی سیم لی اے۔ جو کدی ٹوٹنے والی نئيں اے۔ تے خدا (سب کچھ) سننے والا تے خوب جاننے والا اے۔)
سورہ بقرہ دی آیت نمبر 256 اس گل کيتی نشاندہی کردی اے کہ کسی دین خاص کر دین اسلام نوں قبول کرنے وچ کافراں، مشرکاں تے دوسرے افراد اُتے کوئی زبردستی نئيں کيتی گئی اے ؛ کیونجے حق دا راستہ باطل توں جدا تے مشخص شدہ اے۔ ايسے طرح اس آیت دے مطابق شریعت وچ اکراہ یا مجبوری دے تحت انجام دتے جانے والے کماں دی دا کوئی دنیوی یا اخروی فائدہ نئيں اے۔[۴۰]
اس آیت دی شأن نزول دے باری وچ کہیا گیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ دے اصحاب وچوں اک صحابی جس دے دو بیٹے عیسائی ہوئے گئے سن، نے اپنے بیٹےآں نوں دوبارہ دین اسلام دی طرف لے آنے دی درخواست کيتی۔ اس درخواست دے جواب وچ سورہ بقرہ دی آیت نمبر 256 نازل ہوئی تے ایہ دسیا گیا کہ زبردستی ایمان لیانے دا کوئی فائدہ نئيں اے۔[۴۱] تفسیر نمونہ وچ آیت اللہ مکارم شیرازی دے مطابق اس آیت توں معلوم ہُندا اے کہ دین اسلام زبردستی یا تلوار تے طاقت دے بل بوتے اُتے نئيں پھیلیا۔ کیونجے آپ دے بقول اس توں پہلی آیت وچ اسلام دے بنیادی عقائد جسیے توحید تے خدا دے صفات توں متعلق گفتگو کيتی گئی اے تے ایہ عقائد عقل دے ذریعے قابل اثبات نيں ہن اس آیت توں ایہ نتیجہ لیا جا سکدا اے کہ دین وچ زبردستی دی کوئی ضرورت نئيں اے۔[۴۲]
علامہ طباطبائی ایہ احتمال دیندے نيں کہ ممکن اے اس آیت وچ اکراہ تے اجبار توں مراد تکوینی ہوئے یعنی چونکہ ایمان لیانا اک قلبی تے درونی کم اے اس بنا اُتے اس وچ اکراہ تے زبردستی دا کوئی امکان نئيں پایا جاندا اے۔[۴۳]
آیت آمن الرسول (285)
سودھوآمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ ۚ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّـهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ۚ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا ۖ غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ … ﴿285﴾
(ترجمہ: رسول(ص) انہاں تمام گلاں اُتے ایمان رکھدا اے جو انہاں دے پروردگار دی طرف توں انہاں اُتے اتاری گئیاں نيں تے مؤمنین وی (سب) خدا اُتے اس دے ملائکہ پر، اس دیاں کتاباں اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان رکھدے نيں۔ (وہ کہندے نيں کہ) اسيں خدا دے رسولاں وچ تفریق نئيں کردے تے کہندے نيں کہ اساں فرمانِ الٰہی سنیا تے اس دی اطاعت کی! پروردگار سانوں تیری مغفرت درکار اے۔ تے تیری ہی طرف پلٹ کر آنا اے ۔)
سورہ بقرہ دی آیت نمبر 285 تے 286 آیات آمَنَ الرّسول دے ناں توں معروف نيں۔ انہاں آیتاں وچ جنہاں موضوعات اُتے بحث کيتی گئی اے انہاں وچ خدا اُتے ایمان لیانا، انبیاء دی تصدیق کرنا، معاد اُتے ایمان لیانا، خدا دی عبادت دا حق ادا کرنا، مؤمنین دی طرف توں دل توں ایمان لیانا تے عملی طور اُتے اطاعت کرنا، خدا دی مغفرت، بندےآں اُتے انہاں دی توانائی توں زیادہ تکلیف تے ذمہ داری عائد نہ کرنا تے دین اسلام دا آسان ہونا وغیرہ شامل ہبں۔[۴۴]
ہور مشہور آیات
سودھوسورہ بقرہ دی مذکورہ آیتاں دے علاوہ وی بعض ہور آیات، مشہور آیات وچ شامل نيں۔ جنہاں وچ آیت نمبر 23 قرآن دا اپنے مخالفین نوں مقابلے دی دعوت دینے دے بارے وچ ، آیت نمبر 112 خدا دے سامنے خالص تسلیم ہونے دے بارے وچ ، آیت نمبر 115 خدا دا مشرق تے مغرب وچ حاضر و ناظر ہونے دے بارے وچ ، آیت نمبر 155 صابرین دی آزمائش تے امتحان دے بارے وچ ، آیت نمبر 159 آیت کتمان دے ناں توں، آیت نمبر 177 نیکی تے بر دی ماہیت دے بارے وچ ، آیت نمبر 201 ذکر قنوت اُتے مشتمل اے، آیت نمبر 207 آیت سلم دے ناں توں، آیت نمبر 213 امت واحده دے بارے وچ ، آیت نمبر 238 نماز دے اوقات دی پابندی دے بارے وچ تے آیت نمبر 269 خدا دی طرف توں حکمت عطا ہونے دے بارے وچ اے۔
آیات الاحکام
سودھوفقہا سورہ بقرہ دی بعض آیات توں مختلف فقہی احکام استنباط کردے نيں۔ اوہ آیات جنہاں وچ کوئی نہ کوئی فقہی حکم موجود ہوئے یا کسی فقہی حکم نوں استنباط کرنے وچ معاون و مددگار ثابت ہوئے آیات الاحکام کہیا جاندا اے۔[۴۵] درج ذیل جدول وچ سورہ بقرہ دی بعض آیات الاحکام دی طرف اشارہ کيتا گیا اے:
آیت | متن | باب | موضوع |
---|---|---|---|
3 -5 | الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ | عبادات | ایمان، عبادت دے صحیح ہونے دی شرط |
21 | يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ | عبادات | تمام انساناں اُتے عبادت دا واجب ہونا |
21 | … فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّـهِ أَندَادًا وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ | عبادات | عبادت وچ شرک توں منع |
27 | الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّـهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ | نذر، عہد تے قسم | نقض عہد دا حرام ہونا تے اس دا انجام |
29 | هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا | اطعمہ و اشربہ | تمام اشیاء دا اصل وچ حلال تے پاک ہونا |
43 | وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ | نماز تے زکات | نماز تے زکات دا واجب ہونا |
114 | وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللَّـهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ... | نماز | مسیتاں وچ نماز قائم کرنے توں منع کرنا حرام اے |
124 | وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ ۖ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا... | نماز | امام جماعت دی عدالت و... |
125 | وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا... | حج | تشریع حج، نماز طواف و … |
140 | وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّهِ... | شہادت | گواہی دا چھپانا حرام اے |
144 | قَدْ نَرَىٰ تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا... | نماز | قبلہ تے اسنوں دے احکام |
158 | إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَائِرِ اللَّـهِ... | حج | صفا تے مروه دے درمیان سعی |
168 | يا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلالاً طَيِّبا... | اطعمہ و اشربہ | تمام غیر مفسد اشیاء دا اصل وچ پاک تے حلال ہونا |
170 | ...أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْقِلُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ | تقلید | مجتہد تے اہل علم دے علاوہ کسی تے دی تقلید دا جائز نہ ہونا |
172 | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ... | اطعمہ و اشربہ | تمام غیر مفسد اشیاء دا اصل وچ پاک تے حلال ہونا |
170 | إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ... | صید تے ذباحہ | مردار، خون، سور دا گوشت تے شرعی طریقے توں ذبح نہ ہونے والے جانور دے گوشت دا حرام ہونا |
177 | وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا | نذر، عہد تے قسم | عہد دی پاسداری دا لازمی ہونا |
178-179 | كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنثَىٰ بِالْأُنثَىٰ... | حدود تے دیات | تشریع قصاص تے اس اس دے قسماں |
180 | كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ... | وصیت | نیڑےی رشتہ درااں دے لئی وصیت لکھنا واجب ہونا |
182 | فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ... | وصیت | طرفین وچ صلح دا چنگا ہونا |
183- 185 | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ... | روزه | مسلماناں اُتے روزے دا وجوب تے اس دے بعض احکام |
187 | أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِكُمْ... | روزه | روزہ دے احکام |
188 | وَلَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ... | متاجر | باطل طریقے توں مال کھانا حرام اے |
190- 191 | وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّـهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا... | جہاد | جہاد دا وجوب تے اس وچ عدالت دی رعایت |
194 | ...فَمَنِ اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَىٰ عَلَيْكُمْ... | حدود تے دیات | قصاص وچ مثلیت دی رعایت |
196 | وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّـهِ... | حج | حج و عمرہ دے بعض احکام دا بیان |
198 | … فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّـهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ... | حج | سرزمین مشعرالحرام وچ وقوف |
203 | وَاذْكُرُوا اللَّـهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ... | حج | اعمال ایام تشریق |
217 | يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ ۖ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ... | جہاد | حرام مہینےآں دے احکام |
221 | وَلَا تَنكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتَّىٰ يُؤْمِنَّ... | نکاح | مشرکین دے نال نکاح دا حرام ہونا |
222 | وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ ۖ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَاءَ فِي الْمَحِيضِ... | طہارت و نجاست | احکام حیض |
223 | نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّىٰ شِئْتُمْ... | نکاح | مباشرت دے احکام |
224-225 | وَلَا تَجْعَلُوا اللَّـهَ عُرْضَةً لِّأَيْمَانِكُمْ... | نذر، عہد تے قسم | بے جا قسم کھانے توں منع |
226-227 | لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ ۖ... | طلاق | ایلاء تے اس دے احکام |
228 | وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ... | طلاق | عدت طلاق |
229- 232 | الطَّلَاقُ مَرَّتَانِ ۖ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ... | طلاق | احکام طلاق |
233 | وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ... | نکاح | احکام رضاع، بچے نوں دُدھ پلیانا واجب ہونا |
234 | وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا... | نکاح | عدت وفات |
235 | وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ... | نکاح | منگنی |
236-237 | لَّا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ مَا لَمْ تَمَسُّوهُنَّ... | طلاق | مباشرت دے بغیر طلاق دے احکام |
238 | حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَىٰ... | نماز | اوقات نماز دی پابندی |
240 | وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم... | وصیت | زوجہ دے لئی وصیت |
245 | مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّـهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً... | قرض | قرض دی اہمیت |
265 | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ... | قرض | قرض دے ثواب دا باطل ہونا |
270 | وَمَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ... | نذر، عہد تے قسم | نذر اُتے عمل کرنا واجب اے |
275- 276 | الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ... | بیع | سود دا حرام ہونا |
278- 280 | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّـهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا... | بیع | سود دے احکام |
282- 283 | يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ... | قرض | قرضہ دیندے وقت اسنوں تحریر کرنا ور گواہ رکھنا |
283 | … فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ... | امانت | امانت دا واپس کرنا |
فضیلت تے خواص
سودھومجمع البیان وچ پیغمبر اکرمؐ توں منقول اک حدیث دے مطابق سورہ بقرہ قرآن دی سب توں بافضیلت ترین سورہ تے آیۃ الکرسی اس سورت دی سب توں بافضیلت ترین آیت اے۔[۴۶] اس سورت دا افضل ہونا اس دی جامعيت دی وجہ توں اے تے آيۃ الكرسى دی فضیلت اس دے توحیدی مضمون دی وجہ توں اے۔[۴۷]
امام سجادؑ توں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ پیغمبر اکرمؐ نے فرمایا جو شخص سورہ بقرہ دی ابتدائی چار آیتاں تے آیت الکرسی تے اس دے بعد والی دو آیتاں دی تلاوت کرے تاں اس دی جان و مال وچ کوئی ناخوشایند چیز نئيں دیکھے گا تے شيطان اس دے نزدیک وی نئيں آئے گا تے ایہ شخص قرآن نوں فراموش نئيں کريں گا۔[۴۸]
متن تے ترجمہ
سودھو
متن
|
ترجمہ
|
---|---|
الم ﴿1﴾ ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ ﴿2﴾ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ ﴿3﴾ والَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ ﴿4﴾ أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿5﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿6﴾ خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِيمٌ ﴿7﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ آمَنَّا بِاللّهِ وَبِالْيَوْمِ الآخِرِ وَمَا هُم بِمُؤْمِنِينَ ﴿8﴾ يُخَادِعُونَ اللّهَ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَمَا يَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنفُسَهُم وَمَا يَشْعُرُونَ ﴿9﴾ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً وَلَهُم عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ ﴿10﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُواْ فِي الأَرْضِ قَالُواْ إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ ﴿11﴾ أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَلَكِن لاَّ يَشْعُرُونَ ﴿12﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُواْ كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُواْ أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاء أَلا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاء وَلَكِن لاَّ يَعْلَمُونَ ﴿13﴾ وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْاْ إِلَى شَيَاطِينِهِمْ قَالُواْ إِنَّا مَعَكْمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُونَ ﴿14﴾ اللّهُ يَسْتَهْزِىءُ بِهِمْ وَيَمُدُّهُمْ فِي طُغْيَانِهِمْ يَعْمَهُونَ ﴿15﴾ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرُوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى فَمَا رَبِحَت تِّجَارَتُهُمْ وَمَا كَانُواْ مُهْتَدِينَ ﴿16﴾ مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا أَضَاءتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللّهُ بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُمَاتٍ لاَّ يُبْصِرُونَ ﴿17﴾ صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ ﴿18﴾ أَوْ كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَاء فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ أَصْابِعَهُمْ فِي آذَانِهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ واللّهُ مُحِيطٌ بِالْكافِرِينَ ﴿19﴾ يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كُلَّمَا أَضَاء لَهُم مَّشَوْاْ فِيهِ وَإِذَا أَظْلَمَ عَلَيْهِمْ قَامُواْ وَلَوْ شَاء اللّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿20﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿21﴾ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الأَرْضَ فِرَاشاً وَالسَّمَاء بِنَاء وَأَنزَلَ مِنَ السَّمَاء مَاء فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقاً لَّكُمْ فَلاَ تَجْعَلُواْ لِلّهِ أَندَاداً وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿22﴾ وَإِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ﴿23﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ ﴿24﴾ وَبَشِّرِ الَّذِين آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُواْ مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقاً قَالُواْ هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ وَأُتُواْ بِهِ مُتَشَابِهاً وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿25﴾ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَسْتَحْيِي أَن يَضْرِبَ مَثَلاً مَّا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ فَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُواْ فَيَقُولُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلاً يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَيَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفَاسِقِينَ ﴿26﴾ الَّذِينَ يَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِيثَاقِهِ وَيَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيُفْسِدُونَ فِي الأَرْضِ أُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿27﴾ كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَكُنتُمْ أَمْوَاتاً فَأَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿28﴾ هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُم مَّا فِي الأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿29﴾ وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿30﴾ وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاء كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِكَةِ فَقَالَ أَنبِئُونِي بِأَسْمَاء هَؤُلاء إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿31﴾ قَالُواْ سُبْحَانَكَ لاَ عِلْمَ لَنَا إِلاَّ مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ ﴿32﴾ قَالَ يَا آدَمُ أَنبِئْهُم بِأَسْمَآئِهِمْ فَلَمَّا أَنبَأَهُمْ بِأَسْمَآئِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُل لَّكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴿33﴾ وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلاَئِكَةِ اسْجُدُواْ لآدَمَ فَسَجَدُواْ إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ ﴿34﴾ وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلاَ مِنْهَا رَغَداً حَيْثُ شِئْتُمَا وَلاَ تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الْظَّالِمِينَ ﴿35﴾ فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُواْ بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ ﴿36﴾ فَتَلَقَّى آدَمُ مِن رَّبِّهِ كَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَيْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿37﴾ قُلْنَا اهْبِطُواْ مِنْهَا جَمِيعاً فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُم مِّنِّي هُدًى فَمَن تَبِعَ هُدَايَ فَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿38﴾ وَالَّذِينَ كَفَرواْ وَكَذَّبُواْ بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿39﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَوْفُواْ بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ وَإِيَّايَ فَارْهَبُونِ ﴿40﴾ وَآمِنُواْ بِمَا أَنزَلْتُ مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَكُمْ وَلاَ تَكُونُواْ أَوَّلَ كَافِرٍ بِهِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَإِيَّايَ فَاتَّقُونِ ﴿41﴾ وَلاَ تَلْبِسُواْ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ وَتَكْتُمُواْ الْحَقَّ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿42﴾ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِينَ ﴿43﴾ أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ ﴿44﴾ وَاسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخَاشِعِينَ ﴿45﴾ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ ﴿46﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿47﴾ وَاتَّقُواْ يَوْماً لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ يُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿48﴾ وَإِذْ نَجَّيْنَاكُم مِّنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوَءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءكُمْ وَفِي ذَلِكُم بَلاء مِّن رَّبِّكُمْ عَظِيمٌ ﴿49﴾ وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ ﴿50﴾ وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ ﴿51﴾ ثُمَّ عَفَوْنَا عَنكُمِ مِّن بَعْدِ ذَلِكَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿52﴾ وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿53﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿54﴾ وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ ﴿55﴾ ثُمَّ بَعَثْنَاكُم مِّن بَعْدِ مَوْتِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿56﴾ وَظَلَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْغَمَامَ وَأَنزَلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَى كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَمَا ظَلَمُونَا وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ ﴿57﴾ وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُواْ هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُواْ مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَادْخُلُواْ الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُواْ حِطَّةٌ نَّغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ ﴿58﴾ فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ قَوْلاً غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ رِجْزاً مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُواْ يَفْسُقُونَ ﴿59﴾ وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِب بِّعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْناً قَدْ عَلِمَ كُلُّ أُنَاسٍ مَّشْرَبَهُمْ كُلُواْ وَاشْرَبُواْ مِن رِّزْقِ اللَّهِ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ ﴿60﴾ وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَن نَّصْبِرَ عَلَىَ طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنبِتُ الأَرْضُ مِن بَقْلِهَا وَقِثَّآئِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُواْ مِصْراً فَإِنَّ لَكُم مَّا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَآؤُوْاْ بِغَضَبٍ مِّنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُواْ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَواْ وَّكَانُواْ يَعْتَدُونَ ﴿61﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَادُواْ وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحاً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿62﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿63﴾ ثُمَّ تَوَلَّيْتُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَكُنتُم مِّنَ الْخَاسِرِينَ ﴿64﴾ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ الَّذِينَ اعْتَدَواْ مِنكُمْ فِي السَّبْتِ فَقُلْنَا لَهُمْ كُونُواْ قِرَدَةً خَاسِئِينَ ﴿65﴾ فَجَعَلْنَاهَا نَكَالاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهَا وَمَا خَلْفَهَا وَمَوْعِظَةً لِّلْمُتَّقِينَ ﴿66﴾ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُواْ بَقَرَةً قَالُواْ أَتَتَّخِذُنَا هُزُواً قَالَ أَعُوذُ بِاللّهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿67﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لّنَا مَا هِيَ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ فَارِضٌ وَلاَ بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذَلِكَ فَافْعَلُواْ مَا تُؤْمَرونَ ﴿68﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاء فَاقِعٌ لَّوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِينَ ﴿69﴾ قَالُواْ ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّن لَّنَا مَا هِيَ إِنَّ البَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَإِنَّآ إِن شَاء اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ ﴿70﴾ قَالَ إِنَّهُ يَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ لاَّ ذَلُولٌ تُثِيرُ الأَرْضَ وَلاَ تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لاَّ شِيَةَ فِيهَا قَالُواْ الآنَ جِئْتَ بِالْحَقِّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُواْ يَفْعَلُونَ ﴿71﴾ وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللّهُ مُخْرِجٌ مَّا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ﴿72﴾ فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿73﴾ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاء وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿74﴾ أَفَتَطْمَعُونَ أَن يُؤْمِنُواْ لَكُمْ وَقَدْ كَانَ فَرِيقٌ مِّنْهُمْ يَسْمَعُونَ كَلاَمَ اللّهِ ثُمَّ يُحَرِّفُونَهُ مِن بَعْدِ مَا عَقَلُوهُ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿75﴾ وَإِذَا لَقُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ قَالُواْ آمَنَّا وَإِذَا خَلاَ بَعْضُهُمْ إِلَىَ بَعْضٍ قَالُواْ أَتُحَدِّثُونَهُم بِمَا فَتَحَ اللّهُ عَلَيْكُمْ لِيُحَآجُّوكُم بِهِ عِندَ رَبِّكُمْ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ ﴿76﴾ أَوَلاَ يَعْلَمُونَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا يُسِرُّونَ وَمَا يُعْلِنُونَ ﴿77﴾ وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لاَ يَعْلَمُونَ الْكِتَابَ إِلاَّ أَمَانِيَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَظُنُّونَ ﴿78﴾ فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ ﴿79﴾ وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَّعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللّهِ عَهْدًا فَلَن يُخْلِفَ اللّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿80﴾ بَلَى مَن كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿81﴾ وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿82﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنكُمْ وَأَنتُم مِّعْرِضُونَ ﴿83﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لاَ تَسْفِكُونَ دِمَاءكُمْ وَلاَ تُخْرِجُونَ أَنفُسَكُم مِّن دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنتُمْ تَشْهَدُونَ ﴿84﴾ ثُمَّ أَنتُمْ هَؤُلاء تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقاً مِّنكُم مِّن دِيَارِهِمْ تَظَاهَرُونَ عَلَيْهِم بِالإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِن يَأتُوكُمْ أُسَارَى تُفَادُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْكِتَابِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍ فَمَا جَزَاء مَن يَفْعَلُ ذَلِكَ مِنكُمْ إِلاَّ خِزْيٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يُرَدُّونَ إِلَى أَشَدِّ الْعَذَابِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿85﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالآَخِرَةِ فَلاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿86﴾ وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقاً تَقْتُلُونَ ﴿87﴾ وَقَالُواْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَل لَّعَنَهُمُ اللَّه بِكُفْرِهِمْ فَقَلِيلاً مَّا يُؤْمِنُونَ ﴿88﴾ وَلَمَّا جَاءهُمْ كِتَابٌ مِّنْ عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ فَلَمَّا جَاءهُم مَّا عَرَفُواْ كَفَرُواْ بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّه عَلَى الْكَافِرِينَ ﴿89﴾ بِئْسَمَا اشْتَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُواْ بِمَا أنَزَلَ اللّهُ بَغْياً أَن يُنَزِّلُ اللّهُ مِن فَضْلِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ فَبَآؤُواْ بِغَضَبٍ عَلَى غَضَبٍ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ مُّهِينٌ ﴿90﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُواْ بِمَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ نُؤْمِنُ بِمَآ أُنزِلَ عَلَيْنَا وَيَكْفُرونَ بِمَا وَرَاءهُ وَهُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَهُمْ قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنبِيَاء اللّهِ مِن قَبْلُ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿91﴾ وَلَقَدْ جَاءكُم مُّوسَى بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ ﴿92﴾ وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاسْمَعُواْ قَالُواْ سَمِعْنَا وَعَصَيْنَا وَأُشْرِبُواْ فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ قُلْ بِئْسَمَا يَأْمُرُكُمْ بِهِ إِيمَانُكُمْ إِن كُنتُمْ مُّؤْمِنِينَ ﴿93﴾ قُلْ إِن كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الآَخِرَةُ عِندَ اللّهِ خَالِصَةً مِّن دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُاْ الْمَوْتَ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿94﴾ وَلَن يَتَمَنَّوْهُ أَبَدًا بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمينَ ﴿95﴾ وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَى حَيَاةٍ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ يَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ يُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَةٍ وَمَا هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذَابِ أَن يُعَمَّرَ وَاللّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ ﴿96﴾ قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ ﴿97﴾ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ ﴿98﴾ وَلَقَدْ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ وَمَا يَكْفُرُ بِهَا إِلاَّ الْفَاسِقُونَ ﴿99﴾ أَوَكُلَّمَا عَاهَدُواْ عَهْداً نَّبَذَهُ فَرِيقٌ مِّنْهُم بَلْ أَكْثَرُهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ ﴿100﴾ وَلَمَّا جَاءهُمْ رَسُولٌ مِّنْ عِندِ اللّهِ مُصَدِّقٌ لِّمَا مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِيقٌ مِّنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ كِتَابَ اللّهِ وَرَاء ظُهُورِهِمْ كَأَنَّهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ ﴿101﴾ وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيْاطِينَ كَفَرُواْ يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ وَمَا أُنزِلَ عَلَى الْمَلَكَيْنِ بِبَابِلَ هَارُوتَ وَمَارُوتَ وَمَا يُعَلِّمَانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّى يَقُولاَ إِنَّمَا نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلاَ تَكْفُرْ فَيَتَعَلَّمُونَ مِنْهُمَا مَا يُفَرِّقُونَ بِهِ بَيْنَ الْمَرْءِ وَزَوْجِهِ وَمَا هُم بِضَآرِّينَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ وَيَتَعَلَّمُونَ مَا يَضُرُّهُمْ وَلاَ يَنفَعُهُمْ وَلَقَدْ عَلِمُواْ لَمَنِ اشْتَرَاهُ مَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ وَلَبِئْسَ مَا شَرَوْاْ بِهِ أَنفُسَهُمْ لَوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿102﴾ وَلَوْ أَنَّهُمْ آمَنُواْ واتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِّنْ عِندِ اللَّه خَيْرٌ لَّوْ كَانُواْ يَعْلَمُونَ ﴿103﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَقُولُواْ رَاعِنَا وَقُولُواْ انظُرْنَا وَاسْمَعُوا ْوَلِلكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿104﴾ مَّا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلاَ الْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَاللّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ﴿105﴾ مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلَىَ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿106﴾ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ ﴿107﴾ أَمْ تُرِيدُونَ أَن تَسْأَلُواْ رَسُولَكُمْ كَمَا سُئِلَ مُوسَى مِن قَبْلُ وَمَن يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالإِيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاء السَّبِيلِ ﴿108﴾ وَدَّ كَثِيرٌ مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّن بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّاراً حَسَدًا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُواْ وَاصْفَحُواْ حَتَّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿109﴾ وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿110﴾ وَقَالُواْ لَن يَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاَّ مَن كَانَ هُوداً أَوْ نَصَارَى تِلْكَ أَمَانِيُّهُمْ قُلْ هَاتُواْ بُرْهَانَكُمْ إِن كُنتُمْ صَادِقِينَ ﴿111﴾ بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِندَ رَبِّهِ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿112﴾ وَقَالَتِ الْيَهُودُ لَيْسَتِ النَّصَارَى عَلَىَ شَيْءٍ وَقَالَتِ النَّصَارَى لَيْسَتِ الْيَهُودُ عَلَى شَيْءٍ وَهُمْ يَتْلُونَ الْكِتَابَ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُواْ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ ﴿113﴾ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُوْلَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَآئِفِينَ لهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴿114﴾ وَلِلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿115﴾ وَقَالُواْ اتَّخَذَ اللّهُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَل لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ كُلٌّ لَّهُ قَانِتُونَ ﴿116﴾ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُن فَيَكُونُ ﴿117﴾ وَقَالَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ لَوْلاَ يُكَلِّمُنَا اللّهُ أَوْ تَأْتِينَا آيَةٌ كَذَلِكَ قَالَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم مِّثْلَ قَوْلِهِمْ تَشَابَهَتْ قُلُوبُهُمْ قَدْ بَيَّنَّا الآيَاتِ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ ﴿118﴾ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلاَ تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ ﴿119﴾ وَلَن تَرْضَى عَنكَ الْيَهُودُ وَلاَ النَّصَارَى حَتَّى تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ قُلْ إِنَّ هُدَى اللّهِ هُوَ الْهُدَى وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم بَعْدَ الَّذِي جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ مَا لَكَ مِنَ اللّهِ مِن وَلِيٍّ وَلاَ نَصِيرٍ ﴿120﴾ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاَوَتِهِ أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمن يَكْفُرْ بِهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿121﴾ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اذْكُرُواْ نِعْمَتِيَ الَّتِي أَنْعَمْتُ عَلَيْكُمْ وَأَنِّي فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿122﴾ وَاتَّقُواْ يَوْماً لاَّ تَجْزِي نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَيْئاً وَلاَ يُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلاَ هُمْ يُنصَرُونَ ﴿123﴾ وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيَّتِي قَالَ لاَ يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ ﴿124﴾ وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ﴿125﴾ وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هََذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُم بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ قَالَ وَمَن كَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلَى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ ﴿126﴾ وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿127﴾ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿128﴾ رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ العَزِيزُ الحَكِيمُ ﴿129﴾ وَمَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ ﴿130﴾ إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿131﴾ وَوَصَّى بِهَا إِبْرَاهِيمُ بَنِيهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى لَكُمُ الدِّينَ فَلاَ تَمُوتُنَّ إَلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُونَ ﴿132﴾ أَمْ كُنتُمْ شُهَدَاء إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِن بَعْدِي قَالُواْ نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿133﴾ تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿134﴾ وَقَالُواْ كُونُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُواْ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿135﴾ قُولُواْ آمَنَّا بِاللّهِ وَمَآ أُنزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِن رَّبِّهِمْ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿136﴾ فَإِنْ آمَنُواْ بِمِثْلِ مَا آمَنتُم بِهِ فَقَدِ اهْتَدَواْ وَّإِن تَوَلَّوْاْ فَإِنَّمَا هُمْ فِي شِقَاقٍ فَسَيَكْفِيكَهُمُ اللّهُ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ ﴿137﴾ صِبْغَةَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدونَ ﴿138﴾ قُلْ أَتُحَآجُّونَنَا فِي اللّهِ وَهُوَ رَبُّنَا وَرَبُّكُمْ وَلَنَا أَعْمَالُنَا وَلَكُمْ أَعْمَالُكُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ ﴿139﴾ أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَقَ وَيَعْقُوبَ وَالأسْبَاطَ كَانُواْ هُودًا أَوْ نَصَارَى قُلْ أَأَنتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللّهُ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن كَتَمَ شَهَادَةً عِندَهُ مِنَ اللّهِ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿140﴾ تِلْكَ أُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُم مَّا كَسَبْتُمْ وَلاَ تُسْأَلُونَ عَمَّا كَانُواْ يَعْمَلُونَ ﴿141﴾ سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿142﴾ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللّهُ وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ ﴿143﴾ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوِهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ ﴿144﴾ وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوْتُواْ الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَّا تَبِعُواْ قِبْلَتَكَ وَمَا أَنتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُم بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءهُم مِّن بَعْدِ مَا جَاءكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذَاً لَّمِنَ الظَّالِمِينَ ﴿145﴾ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْرِفُونَهُ كَمَا يَعْرِفُونَ أَبْنَاءهُمْ وَإِنَّ فَرِيقاً مِّنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ ﴿146﴾ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ فَلاَ تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ ﴿147﴾ وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُواْ يَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿148﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ ﴿149﴾ وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِينَ ظَلَمُواْ مِنْهُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿150﴾ كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولاً مِّنكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ ﴿151﴾ فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُواْ لِي وَلاَ تَكْفُرُونِ ﴿152﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿153﴾ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبيلِ اللّهِ أَمْوَاتٌ بَلْ أَحْيَاء وَلَكِن لاَّ تَشْعُرُونَ ﴿154﴾ وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ ﴿155﴾ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعونَ ﴿156﴾ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ﴿157﴾ إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِ أَن يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ ﴿158﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَاتِ وَالْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّاهُ لِلنَّاسِ فِي الْكِتَابِ أُولَئِكَ يَلعَنُهُمُ اللّهُ وَيَلْعَنُهُمُ اللَّاعِنُونَ ﴿159﴾ إِلاَّ الَّذِينَ تَابُواْ وَأَصْلَحُواْ وَبَيَّنُواْ فَأُوْلَئِكَ أَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَأَنَا التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴿160﴾ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَمَاتُوا وَهُمْ كُفَّارٌ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ لَعْنَةُ اللّهِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ ﴿161﴾ خَالِدِينَ فِيهَا لاَ يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذَابُ وَلاَ هُمْ يُنظَرُونَ ﴿162﴾ وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لاَّ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ ﴿163﴾ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِي تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِمَا يَنفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاء مِن مَّاء فَأَحْيَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِن كُلِّ دَآبَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخِّرِ بَيْنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ لآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿164﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَاداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِينَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبًّا لِّلّهِ وَلَوْ يَرَى الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِذْ يَرَوْنَ الْعَذَابَ أَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَمِيعاً وَأَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعَذَابِ ﴿165﴾ إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِينَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ ﴿166﴾ وَقَالَ الَّذِينَ اتَّبَعُواْ لَوْ أَنَّ لَنَا كَرَّةً فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ كَمَا تَبَرَّؤُواْ مِنَّا كَذَلِكَ يُرِيهِمُ اللّهُ أَعْمَالَهُمْ حَسَرَاتٍ عَلَيْهِمْ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنَ النَّارِ ﴿167﴾ يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِي الأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ ﴿168﴾ إِنَّمَا يَأْمُرُكُمْ بِالسُّوءِ وَالْفَحْشَاء وَأَن تَقُولُواْ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ﴿169﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنزَلَ اللّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَيْنَا عَلَيْهِ آبَاءنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَلاَ يَهْتَدُونَ ﴿170﴾ وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُواْ كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لاَ يَسْمَعُ إِلاَّ دُعَاء وَنِدَاء صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لاَ يَعْقِلُونَ ﴿171﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُلُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُواْ لِلّهِ إِن كُنتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿172﴾ إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلاَ عَادٍ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿173﴾ إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلَ اللّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلاَّ النَّارَ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿174﴾ أُولَئِكَ الَّذِينَ اشْتَرَوُاْ الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى وَالْعَذَابَ بِالْمَغْفِرَةِ فَمَآ أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ ﴿175﴾ ذَلِكَ بِأَنَّ اللّهَ نَزَّلَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِي الْكِتَابِ لَفِي شِقَاقٍ بَعِيدٍ ﴿176﴾ لَّيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّآئِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاء والضَّرَّاء وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴿177﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالأُنثَى بِالأُنثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاء إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴿178﴾ وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَاْ أُولِيْ الأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿179﴾ كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالأقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿180﴾ فَمَن بَدَّلَهُ بَعْدَمَا سَمِعَهُ فَإِنَّمَا إِثْمُهُ عَلَى الَّذِينَ يُبَدِّلُونَهُ إِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿181﴾ فَمَنْ خَافَ مِن مُّوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿182﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴿183﴾ أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿184﴾ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿185﴾ وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ ﴿186﴾ أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَآئِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ كُنتُمْ تَخْتانُونَ أَنفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنكُمْ فَالآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُواْ مَا كَتَبَ اللّهُ لَكُمْ وَكُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّواْ الصِّيَامَ إِلَى الَّليْلِ وَلاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿187﴾ وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُواْ فَرِيقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿188﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوَاقِيتُ لِلنَّاسِ وَالْحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوْاْ الْبُيُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُواْ الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿189﴾ وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ ﴿190﴾ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُم مِّنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ تُقَاتِلُوهُمْ عِندَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِن قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاء الْكَافِرِينَ ﴿191﴾ فَإِنِ انتَهَوْاْ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿192﴾ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَواْ فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿193﴾ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿194﴾ وَأَنفِقُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوَاْ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿195﴾ وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُؤُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِّن رَّأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِّن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَن لَّمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَن لَّمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿196﴾ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلاَ رَفَثَ وَلاَ فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ ﴿197﴾ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَن تَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّكُمْ فَإِذَا أَفَضْتُم مِّنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُواْ اللّهَ عِندَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَدَاكُمْ وَإِن كُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّآلِّينَ ﴿198﴾ ثُمَّ أَفِيضُواْ مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ وَاسْتَغْفِرُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿199﴾ فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَاسِكَكُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا وَمَا لَهُ فِي الآخِرَةِ مِنْ خَلاَقٍ ﴿200﴾ وِمِنْهُم مَّن يَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ حَسَنَةً وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿201﴾ أُولَئِكَ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴿202﴾ وَاذْكُرُواْ اللّهَ فِي أَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ فَمَن تَعَجَّلَ فِي يَوْمَيْنِ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ وَمَن تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَيْهِ لِمَنِ اتَّقَى وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ ﴿203﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ ﴿204﴾ وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الفَسَادَ ﴿205﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿206﴾ وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ ﴿207﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ ادْخُلُواْ فِي السِّلْمِ كَآفَّةً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ ﴿208﴾ فَإِن زَلَلْتُمْ مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْكُمُ الْبَيِّنَاتُ فَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿209﴾ هَلْ يَنظُرُونَ إِلاَّ أَن يَأْتِيَهُمُ اللّهُ فِي ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ وَالْمَلآئِكَةُ وَقُضِيَ الأَمْرُ وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الأمُورُ ﴿210﴾ سَلْ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَمْ آتَيْنَاهُم مِّنْ آيَةٍ بَيِّنَةٍ وَمَن يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللّهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُ فَإِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ ﴿211﴾ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَيَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ اتَّقَواْ فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَاللّهُ يَرْزُقُ مَن يَشَاء بِغَيْرِ حِسَابٍ ﴿212﴾ كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴿213﴾ أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَأْتِكُم مَّثَلُ الَّذِينَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِكُم مَّسَّتْهُمُ الْبَأْسَاء وَالضَّرَّاء وَزُلْزِلُواْ حَتَّى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ مَتَى نَصْرُ اللّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللّهِ قَرِيبٌ ﴿214﴾ يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلْ مَا أَنفَقْتُم مِّنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿215﴾ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تَكْرَهُواْ شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿216﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىَ يَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿217﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَالَّذِينَ هَاجَرُواْ وَجَاهَدُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ أُوْلَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللّهِ وَاللّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿218﴾ يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمَا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا وَيَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذَلِكَ يُبيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿219﴾ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاء اللّهُ لأعْنَتَكُمْ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿220﴾ وَلاَ تَنكِحُواْ الْمُشْرِكَاتِ حَتَّى يُؤْمِنَّ وَلأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَلاَ تُنكِحُواْ الْمُشِرِكِينَ حَتَّى يُؤْمِنُواْ وَلَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيْرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَلَوْ أَعْجَبَكُمْ أُوْلَئِكَ يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَاللّهُ يَدْعُوَ إِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَيُبَيِّنُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿221﴾ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْمَحِيضِ قُلْ هُوَ أَذًى فَاعْتَزِلُواْ النِّسَاء فِي الْمَحِيضِ وَلاَ تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّىَ يَطْهُرْنَ فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ ﴿222﴾ نِسَآؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُواْ حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّكُم مُّلاَقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ ﴿223﴾ وَلاَ تَجْعَلُواْ اللّهَ عُرْضَةً لِّأَيْمَانِكُمْ أَن تَبَرُّواْ وَتَتَّقُواْ وَتُصْلِحُواْ بَيْنَ النَّاسِ وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿224﴾ لاَّ يُؤَاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِيَ أَيْمَانِكُمْ وَلَكِن يُؤَاخِذُكُم بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿225﴾ لِّلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِن نِّسَآئِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَآؤُوا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴿226﴾ وَإِنْ عَزَمُواْ الطَّلاَقَ فَإِنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿227﴾ وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلاَثَةَ قُرُوَءٍ وَلاَ يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكْتُمْنَ مَا خَلَقَ اللّهُ فِي أَرْحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤْمِنَّ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَلِكَ إِنْ أَرَادُواْ إِصْلاَحًا وَلَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَلِلرِّجَالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكُيمٌ ﴿228﴾ الطَّلاَقُ مَرَّتَانِ فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ وَلاَ يَحِلُّ لَكُمْ أَن تَأْخُذُواْ مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلاَّ أَن يَخَافَا أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ تِلْكَ حُدُودُ اللّهِ فَلاَ تَعْتَدُوهَا وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ اللّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿229﴾ فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىَ تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَن يَتَرَاجَعَا إِن ظَنَّا أَن يُقِيمَا حُدُودَ اللّهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿230﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النَّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ سَرِّحُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ وَلاَ تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لَّتَعْتَدُواْ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ وَلاَ تَتَّخِذُوَاْ آيَاتِ اللّهِ هُزُوًا وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنزَلَ عَلَيْكُمْ مِّنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُم بِهِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿231﴾ وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاء فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْاْ بَيْنَهُم بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَن كَانَ مِنكُمْ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ ﴿232﴾ وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُواْ أَوْلاَدَكُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّآ آتَيْتُم بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿233﴾ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا فَإِذَا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا فَعَلْنَ فِي أَنفُسِهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿234﴾ وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاء أَوْ أَكْنَنتُمْ فِي أَنفُسِكُمْ عَلِمَ اللّهُ أَنَّكُمْ سَتَذْكُرُونَهُنَّ وَلَكِن لاَّ تُوَاعِدُوهُنَّ سِرًّا إِلاَّ أَن تَقُولُواْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا وَلاَ تَعْزِمُواْ عُقْدَةَ النِّكَاحِ حَتَّىَ يَبْلُغَ الْكِتَابُ أَجَلَهُ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ مَا فِي أَنفُسِكُمْ فَاحْذَرُوهُ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَفُورٌ حَلِيمٌ ﴿235﴾ لاَّ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِن طَلَّقْتُمُ النِّسَاء مَا لَمْ تَمَسُّوهُنُّ أَوْ تَفْرِضُواْ لَهُنَّ فَرِيضَةً وَمَتِّعُوهُنَّ عَلَى الْمُوسِعِ قَدَرُهُ وَعَلَى الْمُقْتِرِ قَدْرُهُ مَتَاعًا بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُحْسِنِينَ ﴿236﴾ وَإِن طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِن قَبْلِ أَن تَمَسُّوهُنَّ وَقَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إَلاَّ أَن يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ وَأَن تَعْفُواْ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَلاَ تَنسَوُاْ الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿237﴾ حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِينَ ﴿238﴾ فَإنْ خِفْتُمْ فَرِجَالاً أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنتُمْ فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَمَا عَلَّمَكُم مَّا لَمْ تَكُونُواْ تَعْلَمُونَ ﴿239﴾ وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا وَصِيَّةً لِّأَزْوَاجِهِم مَّتَاعًا إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرَاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِي مَا فَعَلْنَ فِيَ أَنفُسِهِنَّ مِن مَّعْرُوفٍ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿240﴾ وَلِلْمُطَلَّقَاتِ مَتَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقِينَ ﴿241﴾ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿242﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكُرُونَ ﴿243﴾ وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿244﴾ مَّن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ ﴿245﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلإِ مِن بَنِي إِسْرَائِيلَ مِن بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُواْ لِنَبِيٍّ لَّهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُّقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللّهِ قَالَ هَلْ عَسَيْتُمْ إِن كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ أَلاَّ تُقَاتِلُواْ قَالُواْ وَمَا لَنَا أَلاَّ نُقَاتِلَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَقَدْ أُخْرِجْنَا مِن دِيَارِنَا وَأَبْنَآئِنَا فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ تَوَلَّوْاْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ وَاللّهُ عَلِيمٌ بِالظَّالِمِينَ ﴿246﴾ وَقَالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ إِنَّ اللّهَ قَدْ بَعَثَ لَكُمْ طَالُوتَ مَلِكًا قَالُوَاْ أَنَّى يَكُونُ لَهُ الْمُلْكُ عَلَيْنَا وَنَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ مِنْهُ وَلَمْ يُؤْتَ سَعَةً مِّنَ الْمَالِ قَالَ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاهُ عَلَيْكُمْ وَزَادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿247﴾ وَقَالَ لَهُمْ نِبِيُّهُمْ إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَن يَأْتِيَكُمُ التَّابُوتُ فِيهِ سَكِينَةٌ مِّن رَّبِّكُمْ وَبَقِيَّةٌ مِّمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلآئِكَةُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿248﴾ فَلَمَّا فَصَلَ طَالُوتُ بِالْجُنُودِ قَالَ إِنَّ اللّهَ مُبْتَلِيكُم بِنَهَرٍ فَمَن شَرِبَ مِنْهُ فَلَيْسَ مِنِّي وَمَن لَّمْ يَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّي إِلاَّ مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِيَدِهِ فَشَرِبُواْ مِنْهُ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنْهُمْ فَلَمَّا جَاوَزَهُ هُوَ وَالَّذِينَ آمَنُواْ مَعَهُ قَالُواْ لاَ طَاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجَالُوتَ وَجُنودِهِ قَالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلاَقُو اللّهِ كَم مِّن فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللّهِ وَاللّهُ مَعَ الصَّابِرِينَ ﴿249﴾ وَلَمَّا بَرَزُواْ لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُواْ رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴿250﴾ فَهَزَمُوهُم بِإِذْنِ اللّهِ وَقَتَلَ دَاوُدُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاء وَلَوْلاَ دَفْعُ اللّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَّفَسَدَتِ الأَرْضُ وَلَكِنَّ اللّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ ﴿251﴾ تِلْكَ آيَاتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِينَ ﴿252﴾ تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ مِّنْهُم مَّن كَلَّمَ اللّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِن بَعْدِهِم مِّن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُواْ فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ وَمِنْهُم مَّن كَفَرَ وَلَوْ شَاء اللّهُ مَا اقْتَتَلُواْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يُرِيدُ ﴿253﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ يَوْمٌ لاَّ بَيْعٌ فِيهِ وَلاَ خُلَّةٌ وَلاَ شَفَاعَةٌ وَالْكَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ ﴿254﴾ اللّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لاَ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلاَ نَوْمٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ مَن ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِمَا شَاء وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَلاَ يَؤُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ﴿255﴾ لاَ إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَد تَّبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لاَ انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ ﴿256﴾ اللّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُواْ يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّوُرِ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ أَوْلِيَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿257﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَآجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رِبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ﴿258﴾ أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىَ يُحْيِي هََذِهِ اللّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللّهُ مِئَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَّبِثْتَ مِئَةَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَى طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَى حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِّلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَى العِظَامِ كَيْفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿259﴾ وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلَى وَلَكِن لِّيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِّنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِّنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿260﴾ مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّئَةُ حَبَّةٍ وَاللّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿261﴾ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ثُمَّ لاَ يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿262﴾ قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ أَذًى وَاللّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ ﴿263﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ ﴿264﴾ وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِن لَّمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴿265﴾ أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ ﴿266﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ ﴿267﴾ الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ ﴿268﴾ يُؤتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ ﴿269﴾ وَمَا أَنفَقْتُم مِّن نَّفَقَةٍ أَوْ نَذَرْتُم مِّن نَّذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ يَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ ﴿270﴾ إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَيْرٌ لُّكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنكُم مِّن سَيِّئَاتِكُمْ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ ﴿271﴾ لَّيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللّهَ يَهْدِي مَن يَشَاء وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَلأنفُسِكُمْ وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ اللّهِ وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لاَ تُظْلَمُونَ ﴿272﴾ لِلْفُقَرَاء الَّذِينَ أُحصِرُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ لاَ يَسْتَطِيعُونَ ضَرْبًا فِي الأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِيمَاهُمْ لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِيمٌ ﴿273﴾ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿274﴾ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُواْ إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَىَ فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ﴿275﴾ يَمْحَقُ اللّهُ الْرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ ﴿276﴾ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَآتَوُاْ الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ ﴿277﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ ﴿278﴾ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ ﴿279﴾ وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿280﴾ وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ ﴿281﴾ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإن كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لاَ يَسْتَطِيعُ أَن يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُواْ شَهِيدَيْنِ من رِّجَالِكُمْ فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاء أَن تَضِلَّ إْحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الأُخْرَى وَلاَ يَأْبَ الشُّهَدَاء إِذَا مَا دُعُواْ وَلاَ تَسْأَمُوْاْ أَن تَكْتُبُوْهُ صَغِيرًا أَو كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللّهِ وَأَقْومُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُواْ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلاَّ تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوْاْ إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلاَ يُضَآرَّ كَاتِبٌ وَلاَ شَهِيدٌ وَإِن تَفْعَلُواْ فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّهُ وَاللّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿282﴾ وَإِن كُنتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُواْ كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَّقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُم بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللّهَ رَبَّهُ وَلاَ تَكْتُمُواْ الشَّهَادَةَ وَمَن يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ ﴿283﴾ لِّلَّهِ ما فِي السَّمَاواتِ وَمَا فِي الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِي أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ يُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ فَيَغْفِرُ لِمَن يَشَاء وَيُعَذِّبُ مَن يَشَاء وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿284﴾ آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْهِ مِن رَّبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ وَقَالُواْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ ﴿285﴾ لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلاَنَا فَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ﴿286﴾ |
الف۔ لام۔ میم۔ (1) ایہ (قرآن) اوہ کتاب اے جس (کے کلام اللہ ہونے) وچ کوئی شک و شبہ نئيں اے۔ (یہ) ہدایت اے انہاں پرہیزگاراں دے لئی۔ (2) جو غیب اُتے ایمان رکھدے نيں تے پورے اہتمام توں نماز ادا کردے نيں تے جو کچھ اساں انہاں نوں دتا اے اس وچوں کچھ (میری راہ وچ ) خرچ کردے نيں۔ (3) تے جو ایمان رکھدے نيں اس اُتے جو آپ اُتے نازل کيتا گیا اے تے اس اُتے وی جو آپ توں پہلے (سابقہ انبیاء) اُتے نازل کيتا گیا۔ تے آخرت اُتے یقین رکھدے نيں۔ (4) ایہی لوک اپنے پروردگار دی ہدایت اُتے (قائم) نيں تے ایہی اوہ نيں جو (آخرت وچ ) فوز و فلاح پانے والے نيں۔ (5) (اے رسول) جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا۔ انہاں دے لئی برابر اے۔ آپ انہاں نوں ڈراواں یا نہ ڈراواں۔ بہرحال اوہ ایمان نئيں لاواں گے۔ (6) خدا نے انہاں دے دلاں تے انہاں دے کاناں اُتے مہر لگیا دتی اے تے انہاں دی اکھاں اُتے پردہ پے گیا اے۔ تے (آخرت وچ ) انہاں دے لئی وڈا عذاب اے۔ (7) تے کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو کہندے نيں کہ اسيں اللہ تے روزِ آخرت اُتے ایمان لیائے نيں۔ حالانکہ اوہ مؤمن نئيں نيں۔ (8) خدا تے اہل ایمان نوں دھوکہ دے رہے نيں حالانکہ اوہ خود اپنے سوا کسی نوں دھوکہ نئيں دیندے۔ مگر انہاں نوں اس دا (احساس) نئيں اے۔ (9) انہاں دے دلاں وچ (نفاق) دی اک بیماری اے۔ سو اللہ نے انہاں دی بیماری تے ودھیا دتی اے تے انہاں دے (مسلسل) جھوٹھ بولنے دی وجہ توں انہاں دے لئی دردناک عذاب اے۔ (10) تے جدوں انہاں توں کہیا جائے کہ زمین وچ فساد نہ پھیلاؤ۔ تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں اصلاح کرنے والے نيں۔ (11) خبردار۔ درحقیقت اوہی فساد پھیلانے والے نيں۔ لیکن انہاں نوں شعور نئيں اے۔ (12) تے جدوں انہاں توں کہیا جاندا اے کہ تسيں وی ايسے طرح ایمان لاؤ جس طرح تے لوک ایمان لیائے نيں تاں اوہ کہندے نيں کہ کیہ اسيں بیوقوفاں دی طرح ایمان لاواں؟ خبردار۔ ایہی لوک خود بیوقوف نيں لیکن جاندے نئيں نيں۔ (13) تے ایہ لوک جدوں اہل ایمان توں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدوں علیحدگی وچ اپنے شیطاناں توں ملدے نيں تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں تواڈے نال نيں انہاں (مسلماناں) توں تاں اسيں صرف مذاق کر رہے نيں۔ (14) خود اللہ انہاں توں مذاق کر رہیا اے تے انہاں نوں ڈھیل دے رہیا اے تے اوہ اپنی سرکشی وچ اندھاں دی طرح بھٹک رہے نيں۔ (15) ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے ہدایت دے بدلے گمراہی خریدلی۔ سو نہ تاں انہاں دی تجارت سود مند ہوئی تے نہ ہی انہاں نوں ہدایت نصیب ہوئی۔ (16) انہاں دی مثال اس شخص دی سی اے جس نے اگ روشن کيتی۔ تے جدوں اگ نے اس دے آلے دوالے نوں روشن کر دتا تاں اللہ نے انہاں دی روشنی (بینائی) سلب کر لئی تے انہاں نوں اندھیراں وچ چھڈ دتا ہن انہاں نوں کچھ سجھائی نئيں دیندا۔ (17) پس اوہ ایداں دے بہرے، گونگے تے اندھے نيں کہ ہن (گمراہی توں راہِ ہدایت دی طرف) نئيں لوٹاں گے۔ (18) یا (فیر انہاں دی مثال ایسی اے جداں) آسمان توں زور دار بارش برس رہی ہوئے جس وچ تاریکیاں ہون۔ تے گرج چمک بھی۔ تے اوہ گرنے والی بجلیاں توں مرنے دے ڈر توں اپنی انگلیاں اپنے کاناں وچ ٹھونس لاں۔ حالانکہ اللہ ہر طرف توں کافراں نوں گھیرے ہوئے اے۔ (19) نیڑے اے کہ بجلی (کی چمک) انہاں دی اکھاں نوں اچک لے (انہاں نوں خیرہ کے دے) جدوں بجلی انہاں دے لئی اجالا کردی اے تاں اوہ اس دی روشنی وچ چلنے لگدے نيں تے جدوں اندھیرا چھا جاندا اے تاں کھڑے رہ جاندے نيں جے اللہ چاہندا تاں انہاں دی سماعت و بصارت (سننے تے دیکھنے دی طاقت) نوں زائل کر دیندا۔ بے شک اللہ ہر چیز اُتے قادر اے۔ (20) اے لوگو! اپنے اس پروردگار دی عبادت (پرستش) کرو جس نے توانوں وی پیدا کيتا تے انہاں نوں وی جو تسيں توں پہلے ہوئے گزرے تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (21) اوہی (پروردگار) جس نے تواڈے لئے زمین دا فرش بچھایا تے آسمان دا شامیانہ لگایا (اور اسنوں چھت بنایا) تے آسمان (بلندی) توں پانی برسایا۔ اس توں تواڈی روزی دے لئی کچھ پھل برآمد کيتے سو جان بجھ کر (کسی کو) اللہ دا ہمسر و شریک نہ بناؤ۔ (22) تے جو کچھ (قرآن) اساں اپنے بندہ (خاص) اُتے نازل کيتا اے جے توانوں اس (کے کلام اللہ ہونے) وچ شک اے تاں تسيں اس دے مانند اک ہی سورہ لے آؤ۔ تے جے تسيں سچے ہوئے تاں اک اللہ نوں چھڈ کے اپنے سب حمایتیاں و اسيں نواواں نوں وی بلا لو۔ (23) لیکن جے تسيں ایہ کم نہ کر سکو تے ہرگز ایسا نئيں کر سکوگے تاں فیر (دوزخ کی) اس اگ توں ڈرو۔ جس دا ایندھن آدمی تے پتھر نيں جو کافراں دے لئی تیار کيتی گئی اے۔ (24) تے (اے رسول) انہاں لوکاں نوں خوشخبری دے دو جو ایمان لیائے تے نیک عمل کيتے۔ کہ انہاں دے لئی (بہشت کے) ایداں دے باغ نيں کہ جنہاں دے تھلے توں نہراں جاری نيں۔ جدوں وی انہاں نوں انہاں (باغات) توں کوئی پھل کھانے نوں ملے گا تاں اوہ (اس دی صورت دیکھ کے) کدرے گے کہ ایہ تاں اوہی اے جو اس توں پہلے سانوں (دنیا وچ ) کھانے نوں مل چکيا اے۔ حالانکہ انہاں نوں جو دتا گیا اے اوہ (صورت وچ دنیا دے پھل سے) ملدا جلدا اے (مگر ذائقہ وکھ ہوئے گا) تے انہاں دے لئی اوتھے پاکیزہ بیویاں ہاں گی تے اوہ انہاں (بہشتاں) وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (25) بے شک اللہ اس گل توں ہرگز نئيں شرماندا کہ (کسی مطلب کيتی وضاحت دے لئی) مچھر تے اس توں وی ودھ کے (کسی حقیر چیز) دی مثال بیان کرے۔ پس جو لوک مؤمن نيں اوہ تاں جاندے نيں کہ ایہ (مثال یقینا) حق اے انہاں دے پروردگار دی طرف توں تے جو کافر نيں اوہ کہندے نيں کہ ایسی مثال توں اللہ دا کیہ مقصد اے ؟ اللہ ایسی مثال توں بہت ساں نوں گمراہی وچ چھڈ دیندا اے تے بہت ساں نوں ہدایت کردا اے تے اوہ گمراہی وچ نئيں چھوڑدا مگر فاسقاں (نافرماناں) نوں۔ (26) جو خدا توں مستحکم عہد و پیمان کرنے دے بعد اسنوں توڑ دیندے نيں تے جس (رشتہ) دے جوڑنے دا اللہ نے حکم دتا اے اوہ اسنوں توڑدے نيں۔ تے زمین وچ فساد پھیلاندے نيں (دراصل) ایہی لوک نيں جو نقصان اٹھانے والے نيں۔ (27) بھلا تسيں کس طرح اللہ دا انکار کردے ہوئے۔ حالانکہ تسيں مردہ (بے جان) سن تاں ايسے نے توانوں زندہ کيتا (جاندار بنایا) فیر اوہی توانوں موت دے گا فیر اوہی توانوں زندگی دے گا۔ فیر تسيں ايسے دی طرف لوٹائے جاؤگے۔ (28) اوہی تاں اوہ (اللہ) اے جس نے تواڈے لئے پیدا کیہ اوہ سب کچھ جو زمین وچ اے فیر آسمان دی طرف توجہ فرمائی تاں ست آسمان ہموار و استوار کر دتے۔ تے اوہ ہر چیز دا جاننے والا اے۔ (29) (اے رسول اوہ وقت یاد کرو) جدوں تواڈے پروردگار نے فرشتےآں توں کہیا کہ وچ زمین اُتے اک خلیفہ (جانشین) بنانے والا ہاں تاں انہاں نے کہیا کيتا تاں اس وچ اسنوں (خلیفہ) بنائے گا جو اس وچ فساد پھیلائے گا تے خون ریزی کريں گا۔ حالانکہ اسيں تیری حمد و ثنائ دے نال تسبیح کردے نيں تے تیری تقدیس (پاکیزگی بیان) کردے نيں۔ فرمایا: یقینا وچ اوہ کچھ جاندا ہاں جو تسيں نئيں جاندے۔ (30) تے اس (اللہ) نے آدم (ع) نوں (تمام چیزاں کے) ناں سکھائے۔ فیر انہاں نوں (جن دے ناں سکھائے سن ) فرشتےآں دے سامنے پیش کيتا تے فرمایا جے تسيں سچے ہوئے (کہ تسيں خلافت دے زیادہ حقدار ہو) تاں مینوں انہاں لوک دے ناں دسو۔ (31) انہاں نے کہیا (ہر نقص و عیب سے) تیری ذات پاک اے۔ سانوں اس دے سوا جو تاں نے سانوں تعلیم دتا اے (سکھایا اے ) تے ہور کچھ علم نئيں اے۔ بے شک تاں وڈا علم والا تے وڈی حکمت والا اے۔ (32) فرمایا: اے آدم تسيں انہاں نوں انہاں دے ناں دسو۔ تاں جدوں آدم نے انہاں (فرشتےآں) نوں انہاں دے ناں بتا دتے تاں خدا نے فرمایا کیہ ميں نے تسيں توں نئيں کہیا سی کہ وچ آسماناں تے زمین دے سب مخفی رازاں نوں جاندا ہاں تے اوہ وی جاندا ہاں جو تسيں ظاہر کر رہے ہوئے تے اوہ وی جو تسيں (اندرونِ دل) چھپائے ہوئے سن ۔ (33) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں فرشتےآں توں کہیا کہ آدم دے سامنے سجدہ وچ گر جاؤ ابلیس دے سوا سب سجدہ وچ گر گئے۔ اس نے انکار و تکبر کيتا تے کافراں وچوں ہوگیا۔ (34) تے اساں کہیا: اے آدم! تسيں تے تواڈی بیوی دونے بہشت وچ رہوئے۔ تے اس توں جتھے توں تواڈا دل چاہے مزے تے فراغت دے نال کھاؤ۔ لیکن اس (مخصوص) درخت دے پاس نہ جانا (اس دا پھل نہ کھانا) ورنہ تسيں زیاں کاراں وچوں ہوئے جاؤگے۔ (35) تب شیطان نے (اس درخت دے باعث) انہاں دے قدم پھسلائے۔ تے انہاں نوں اس (عیش و آرام) توں نکلوا دتا جس وچ اوہ سن تے اساں کہیا ہن تسيں (زمین پر) اتر جاؤ۔ اک دوسرے دے دشمن ہوئے کے۔ تے تواڈے لئے زمین وچ اک (خاص) وقت تک ٹھہرنے تے فائدہ ا ٹھانے دا سامان موجود اے۔ (36) اس دے بعد آدم نے اپنے پروردگار توں کچھ دعا دے کلمات (حاصل کيتے) تاں اس نے انہاں دی توبہ قبول کيتی کیونجے اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے وڈا رحم کرنے والا اے۔ (37) اساں کہیا تسيں سب اس توں اتر جاؤ۔ اس دے بعد جے تواڈے پاس میری طرف توں کوئی ہدایت پہنچے تاں جو لوک میری اس ہدایت دی پیروی کرن گے۔ تاں انہاں دے لئی نہ کوئی خوف ہوئے گا تے نہ ہی اوہ غمگین ہون گے۔ (38) تے جو کفر اختیار کرن گے تے ساڈی آیتاں (نشانیاں) نوں جھٹلاواں گے اوہی لوک دوزخ والے ہون گے۔ اوہ اس وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (39) اے بنی اسرائیل (اولادِ یعقوب) میری اوہ نعمت یاد کرو جو ميں نے تسيں نوں عطا کيتی سی تے تسيں میرے توں کيتے ہوئے عہد و پیمان نوں پورا کرو وچ وی تسيں توں کيتے ہوئے اپنے عہد نوں پورا کراں گا تے تسيں میرے توں ڈردے رہوئے۔ (40) تے اس کتاب (قرآن) اُتے ایمان لاؤ جو ميں نے (اب) نازل دی اے۔ جو اس (توراۃ) دی تصدیق کردی اے جو تواڈے پاس اے تے تسيں اس دے اولین منکر نہ بنو تے آیتاں نوں (ان وچ تحریف کرکے) تھوڑی قیمت (دنیوی مفاد) اُتے فروخت نہ کرو۔ تے مجھ ہی توں (میری نافرمانی سے) ڈرو۔ (41) تے حق نوں باطل دے نال خلط ملط نہ کرو تے جاندے بوجھدے ہوئے حق نوں نہ چھپاؤ۔ (42) تے نماز قائم کرو تے زکوٰۃ ادا کرو۔ تے (میری بارگاہ وچ ) رکوع کرنے (جھکنے) والےآں دے نال رکوع کرو (باجماعت نماز ادا کرو)۔ (43) کیہ تسيں دوسرے لوکاں نوں تاں نیکی دا حکم دیندے ہوئے مگر اپنے آپ نوں بھُل جاندے ہو؟ حالانکہ تسيں کتابِ خدا دی تلاوت کردے رہندے ہوئے کیہ تسيں عقل توں کم نئيں لیندے۔ (44) تے (مشکلات و مصائب دے وقت) صبر (روزہ) تے نماز دے ذریعہ (خدا سے) مدد منگو تے ایہ (نماز یقینا بہت گراں اے سوائے انہاں بندےآں دے جو خشوع و خضوع رکھنے والے نيں (45) تے (بارگاہِ خداوندی وچ ) عاجزی کرنے والے نيں جو سمجھدے نيں کہ انہاں نوں اپنے پروردگار دا سامنا کرنا اے (اس دے حضور پیش ہونا اے ) تے (آخرکار) ايسے دی طرف پلٹ کر جانے والے نيں۔ (46) اے بنی اسرائیل! میری اوہ نعمت یاد کرو جس توں ميں نے توانوں نوازیا سی تے ایہ کہ ميں نے توانوں دنیا جتھے دے لوکاں اُتے فضیلت دی۔ (47) تے اس دن (قیامت) توں ڈرو جدوں کوئی کسی نوں فائدہ نئيں پہنچیا سکے گا تے نہ ہی کسی دی طرف توں کوئی سفارش قبول ہوئے گی۔ تے نہ کسی توں کوئی معاوضہ لیا جائے گا۔ تے نہ انہاں دی کوئی مدد کيتی جائے گی۔ (48) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں توانوں فرعونیاں توں نجات دتی سی۔ جو توانوں بدترین عذاب دا مزہ چکھاندے سن (یعنی) تواڈے لڑکےآں نوں قتل کر ڈالدے سن تے تواڈی عورتاں (بیٹیاں) نوں (اپنی خدمت گزاری دے لئی) زندہ رہنے دیندے سن تے اس وچ تواڈے پروردگار دی وڈی سخت آزمائش سی۔ (49) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں تواڈے لئے سمندر نوں شگافتہ کيتا (اسنوں پھاڑ کر تواڈے لئے راستہ بنایا) تے توانوں نجات دتی تے تواڈے دیکھدے دیکھدے فرعونیاں نوں غرق کر دتا۔ (50) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں موسیٰ توں (توراۃ دینے دے لئی) چالیس راتاں دا وعدہ کيتا سی فیر تسيں نے انہاں دے بعد گو سالہ (بچھڑے) نوں (معبود) بنا لیا۔ جدوں کہ تسيں ظالم سن ۔ (51) فیر اساں اس (ظلم) دے بعد وی معاف کر دتا۔ تاکہ تسيں شکر گزار بنو۔ (52) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں فرعونی (تم اُتے ظلم کر رہے سن تو) اساں موسیٰ نوں کتاب فرقان عطا کيتی تاکہ تسيں ہدایت حاصل کرو۔ (53) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں (موسیٰ نے اپنی قوم توں کہیا) اے میری قوم! یقینا تسيں نے گو سالہ نوں (معبود) بنا کے اپنی جاناں اُتے وڈا ظلم کيتا اے۔ لہٰذا تسيں اپنے خالق دی بارگاہ وچ (اس طرح) توبہ کرو۔ کہ اپنی جاناں نوں قتل کرو۔ ایہی (طریقہ کار) تواڈے خالق دے نزدیک تواڈے لئے بہتر اے۔ اس صورت وچ اس نے تواڈی توبہ قبول کيتی۔ بے شک اوہ وڈا توبہ قبول کرنے والا، نہایت رحم والا اے۔ (54) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں تسيں نے کہیا اے موسیٰ! اس وقت تک اسيں ہرگز ایمان نئيں لاواں گے جدوں تک ظاہر بظاہر (اعلانیہ) خدا نوں دیکھ نہ لاں۔ سو (اس پر) تواڈے دیکھدے بجلی نے توانوں اپنی گرفت وچ لے لیا۔ (55) فیر اساں تواڈی موت دے بعد توانوں زندہ کيتا تاکہ (اس احسان دے بعد) تسيں شکرگزار بن جاؤ۔ (56) تے اساں (صحراء وچ ) تواڈے اُتے ابر دا ساایہ کیہ تے تسيں اُتے من و سلویٰ نازل کيتا (اور کہیا) کہ انہاں پاکیزہ چیزاں وچوں کھاؤ جو اساں تسيں نوں عطا کيتیاں نيں۔ تے انہاں لوکاں نے (ناشکری کرکے) اسيں اُتے کوئی زیادتی نئيں کيتی بلکہ اوہ اپنی ہی جاناں اُتے ظلم کردے رہے۔ (57) تے (یاد کرو اوہ وقت) جدوں اساں کہیا کہ اس بستی (بیت المقدس یا اریحا) وچ داخل ہوئے جاؤ تے اس وچوں جتھے توں چاہو (اور جو چاہو) مزے توں بافراغت کھاؤ۔ (پیو) تے دروازے توں سجدہ کردے ہوے حطہ (بخشش) کہندے ہوئے داخل ہوئے جاؤ۔ اسيں تواڈی خطاواں معاف کر دیؤ گے تے اسيں نیکی کرنے والےآں نوں کچھ زیادہ ہی (ثواب) عطا کرن گے۔ (58) مگر انہاں ظالماں نے اوہ گل (حطہ) جو انہاں توں کہی گئی سی اسنوں اک ہور گل توں بدل دتا (اور حطۃ دی بجائے حنطۃ کہیا) لہٰذا اساں انہاں دی نافرمانیاں دی وجہ توں انہاں اُتے آسمان توں وڈا عذاب نازل کيتا (59) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدوں موسیٰ نے اپنی قوم دے لئی (خدا سے) پانی منگیا۔ تاں اساں کہیا اپنا عصا چٹان اُتے مارو جس دے نتیجہ وچ بارہ چشمے پھوٹ نکلے اس طرح ہر گروہ نے اپنا اپنا گھاٹ معلوم کر ليا۔ (اساں کہیا) خدا دے دتے ہوئے رزق توں کھاؤ پیو تے زمین وچ فساد پھیلاندے نہ پھرو۔ (60) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدوں تسيں نے کہیا اے موسیٰ! اسيں اک ہی (قسم کے) کھانے اُتے ہرگز صبر نئيں کر سکدے۔ اس لئی آپ اپنے پروردگار توں ساڈے لئے دعا کیجئے کہ اوہ (من و سلویٰ دی بجائے) ساڈے لئے اوہ چیزاں کڈے (پیدا کرے) جو زمین اگاندی اے جداں ساگ پات، ترکاری، کھیرا، ککڑی، مسور تے لہسن پیاز۔ موسیٰ نے کہیا کیہ تسيں کمتر و کہتر چیز لینا چاہندے ہوئے اس دے بدلہ وچ جو برتر و بہتر اے۔ چنگا شہر وچ اتر پڑو۔ بے شک (اوتھے) توانوں اوہ کچھ مل جائے گا جو تسيں منگدے ہوئے۔ تے (انجام کار) انہاں اُتے ذلت و خواری تے افلاس و ناداری مسلط ہوگئی۔ تے اوہ (اللہ دی نشانیاں دا ) انکار کردے سن تے انبیاء نوں ناحق قتل کردے سن (اور ایہ اس لئی وی ہويا) کہ اوہ نافرمانی کردے سن تے حد توں ودھ ودھ جاندے سن (سرکشی کردے سن )۔ (61) بے شک جو لوک مؤمن یہودی نصرانی تے صابی (ستارہ پرست) کہلاندے نيں (غرض) جو کوئی وی (واقعی) اللہ تے آخرت اُتے ایمان لیائے تے نیک عمل کرے۔ تاں انہاں (سب) دے لئی انہاں دے پروردگار دے پاس انہاں دا اجر و ثواب (محفوظ) اے تے انہاں دے لئی نہ کوئی خوف اے تے نہ ہی اوہ غمگین ہون گے۔ (62) تے (اس وقت نوں یاد کرو) جدوں اساں (کوہ) طور نوں تسيں اُتے اٹھا کے (اور لٹکا کر) ایہ عہد و پیمان لیا سی کہ اساں جو کچھ تسيں نوں دتا اے (توراۃ) اسنوں مضبوطی توں پکڑو۔ تے جو کچھ اس وچ اے اسنوں یاد رکھو (اس اُتے عمل کرو) تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (63) فیر تسيں اس (پختہ عہد) دے بعد فیر گئے۔ سو جے تسيں اُتے اللہ دا خاص فضل و کرم تے اس دی خاص رحمت نہ ہُندی تاں تسيں سخت خسارہ (گھاٹا) اٹھانے والےآں وچ ہوئے جاندے۔ (64) تے یقینا توانوں انہاں لوکاں دا تاں علم اے جنہاں نے تسيں وچوں یوم السبت (ہفتہ دے دن) دے بارے وچ زیادتی کيتی۔ (اور اس دن شکار کرکے قانون شکنی کی) تاں اساں انہاں توں کہیا کہ تسيں دھتکارے ہوئے بندر بن جاؤ۔ (65) پس اساں اس واقعہ نوں اس زمانہ دے لوکاں تے بعد وچ آنے والےآں دے لئی (سامان) عبرت تے پرہیزگاراں دے لئی نصیحت بنا دتا۔ (66) تے (اس وقت نوں یاد کرو) جدوں موسیٰ نے اپنی قوم توں کہیا کہ اللہ توانوں حکم دیندا اے کہ اک گائے ذبح کرو۔ کہنے لگے آپ اسيں توں مذاق کردے نيں فرمایا: وچ اس توں خدا دی پناہ منگدا ہاں کہ وچ جاہلاں وچوں ہوئے جاؤں۔ (67) انہاں نے کہیا ساڈی خاطر اپنے پروردگار توں التجا کیجئے کہ اوہ سانوں کھول کر دسے کہ گائے کِداں دی ہو؟ (موسیٰ نے) کہیا اوہ (اللہ) فرماندا اے کہ اوہ نہ بالکل بوڑھی ہوئے تے نہ بالکل بن بیاہی بچھڑی۔ بلکہ انہاں دونے دے بین (اوسط عمر دی ہو) جو حکم توانوں دتا جا رہیا اے اس دی تعمیل کرو۔ (68) کہنے لگے کہ ساڈی طرف توں اپنے پروردگار توں درخواست کیجئے کہ اوہ سانوں کھول کر دسے کہ اس دا رنگ کیواں دا ہو؟ کہیا اوہ (اللہ) فرماندا اے کہ اوہ ایداں دے شوخ گہرے زرد رنگ دی ہوئے کہ دیکھنے والے دا جی خوش کر دے۔ (69) اوہ بولے ساڈی طرف توں اپنے پروردگار توں عرض کیجئے کہ اوہ سانوں کھول کر دسے کہ اوہ گائے کِداں دی ہوئے چونکہ ایہ گائے اسيں اُتے مشتبہ ہوگئی اے ؟ تے جے اللہ نے چاہیا تاں اسيں (اس گائے تک) صحیح راستہ پا جاواں گے۔ (70) (موسیٰ نے) کہیا اوہ (پروردگار) فرماندا اے کہ اوہ ایسی گائے اے جو سدھائی ہوئی نئيں اے۔ نہ زمین نوں جوتتی اے تے نہ کھیتی نوں پانی دیندی اے۔ اوہ صحیح سالم تے بے عیب اے (اور ایسی یک رنگی اے کہ) اس وچ کوئی داغ دھبہ نئيں اے اس اُتے پکار اٹھے ہن آپ ٹھیک گل لیائے غرض ہن انہاں نے اسنوں ذبح کيتا جدوں کہ اوہ ایسا کردے معلوم نئيں ہُندے سن ۔ (71) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں تسيں نے اک شخص نوں قتل کر ڈالیا سی۔ تے فیر اس دے بارے وچ باہم جھگڑنے لگے (اک دوسرے اُتے قتل دا الزام لگانے لگے) تے اللہ اس چیز نوں ظاہر کرنے والا سی جسنوں تسيں چھپا رہے سن (72) (اس لئی) اساں کہیا کہ اس گائے دا کوئی ٹکڑا اس (مقتول دی لاش) اُتے مارو۔ ايسے طرح اللہ مرداں نوں زندہ کردا اے۔ تے توانوں اپنی قدرت دی نشانیاں دکھاندا اے تاکہ تسيں عقل توں کم لو۔ (73) (اے بنی اسرائیل) فیر اس دے بعد تواڈے دل ایداں دے سخت ہوگئے کہ گویا اوہ پتھر نيں بلکہ اس توں وی زیادہ سخت کیونجے پتھراں وچوں کچھ ایداں دے وی ہُندے نيں جنہاں توں نہراں پھوٹ نکلدی نيں۔ تے کچھ ایداں دے وی ہُندے نيں جو پھٹ جاندے نيں تے انہاں توں پانی نکل آندا اے۔ تے کچھ ایداں دے وی نيں کہ جو خدا دے خوف و خشیہ توں گر پڑدے نيں۔ تے تسيں لوک جو کچھ وی کردے ہوئے اللہ اس توں غافل (بے خبر) نئيں اے۔ (74) (اے مسلمانو) کیہ تسيں ایہ توقع رکھدے ہوئے کہ ایہ (یہودی) تواڈے کہنے توں ایمان لاواں گے حالانکہ انہاں وچوں اک گروہ ایسا وی گزریا اے جو اللہ دا کلام سندا سی تے فیر اسنوں سمجھنے دے بعد دیدہ و دانستہ اس وچ تحریف (رد و بدل) کر دیندا سی۔ (75) تے (یہ منافق لوک) جدوں اہل ایمان توں ملدے نيں تاں کہندے نيں اسيں وی ایمان لیائے نيں تے جدوں آپس وچ تنہا ہُندے نيں تاں کہندے نيں کہ کیہ تسيں انہاں (مسلماناں) نوں اوہ گلاں دسدے ہوئے جو اللہ نے (توراۃ وچ ) تسيں اُتے ظاہر کيتیاں نيں۔ تاکہ اوہ انہاں نوں تواڈے پروردگار دے حضور تواڈے خلاف بطور حجت پیش کرن۔ کیہ تسيں عقل توں کم نئيں لیندے۔ (76) کہیا ایہ لوک اِنّا وی نئيں جاندے کہ اللہ اوہ سب کچھ جاندا اے جو کچھ ایہ چھپاندے نيں تے جو کچھ ظاہر کردے نيں۔ (77) تے انہاں (یہود) وچ کچھ ایداں دے انہاں پڑھ وی نيں جو بے بنیاد امیداں تے جھوٹی آرزوواں دے سوا کتاب (توراۃ) دا کچھ وی علم نئيں رکھدے۔ تے اوہ صرف خام خیالیاں وچ پئے رہندے نيں۔ (78) سو خرابی و بربادی اے انہاں لوکاں دے لئی جو اپنے ہتھوں توں (جعلی) کتاب (تحریر) لکھدے نيں تے فیر کہندے نيں کہ ایہ اللہ دی طرف توں (آئی) اے تاکہ اس دے عوض تھوڑی جہی قیمت (دنیوی فائدہ) حاصل کرن پس خرابی اے انہاں دے لئی انہاں دے ہتھوں دی لکھادی اُتے تے بربادی اے۔ انہاں دے لئی انہاں دی اس کمائی اُتے ۔ (79) تے ایہ لوک کہندے نيں کہ گنتی دے چند دناں دے سوا دوزخ دی اگ سانوں چھو وی نئيں سکدی (اے رسول) آپ انہاں توں کہیے! کیہ تسيں نے خدا توں کوئی عہد و پیمان لے لیا اے کہ خدا کدی اپنے عہد دی خلاف ورزی نئيں کريں گا؟ یا اللہ دے ذمہ اوہ گل لگیا رہے ہوئے جس دا توانوں کوئی علم نئيں اے۔ (80) کیوں نئيں (چھوئے گی) جو وی برا کم کريں گا تے اس دا گناہ (چاراں طرف سے) اسنوں گھیر لے گا ایہی لوک دوزخی نيں جس وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (81) تے جو لوک ایمان لیائے تے (اس دے نال نال) نیک عمل وی کيتے ایہی لوک بہشتی نيں جس وچ اوہ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (82) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں بنی اسرائیل توں ایہ پختہ عہد لیا سی کہ اللہ دے سوا کسی دی عبادت نہ کرنا۔ ماں باپ توں (خصوصاً) رشتہ داراں، یتیماں تے مسکیناں توں (عموماً) نیک سلوک کرنا تے سب توں اچھی گل کہنا، نماز قائم کرنا تے زکوٰۃ ادا کرنا۔ مگر تسيں وچوں تھوڑے آدمیاں دے سوا باقی سب اس (عہد) توں فیر گئے۔ تے تسيں ہوئے ہی روگردانی کرنے والے۔ (83) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں تسيں توں پختہ عہد لیا سی کہ آپس وچ اک دوسرے دا خون نہ بہانا، اک دوسرے نوں اپنے وطن توں (کڈ کے) بے وطن نہ کرنا۔ فیر تسيں نے اس دا اقرار کيتا تے تسيں خود اس دے گواہ ہوئے۔ (84) فیر تسيں ہی اوہ ہوئے۔ جو اپناں نوں قتل کردے ہوئے۔ تے اپنے بھائی بندےآں دے کچھ لوکاں نوں انہاں دے وطن توں کڈ وی دیندے ہوئے تے انہاں دے خلاف گناہ تے ظلم و زیادتی دے نال سازش کردے ہوئے تے جتھے بندی کردے ہوئے (ان دے مخالفین دی مدد کردے ہو) تے (فیر لطف ایہ اے کہ) جے اوہی لوک دشمناں دے ہتھوں قید ہوئے کے تواڈے پاس آجاواں۔ تاں تسيں ہی فدیہ دے کے انہاں نوں چھڑا لیندے ہوئے۔ حالانکہ انہاں دا وطن توں کڈنا تسيں اُتے حرام سی۔ کیہ تسيں کتاب (توراۃ) دے اک حصہ (فدیہ دینے) اُتے ایمان لاندے ہوئے۔ تے دوسرے حصہ (جلا وطن کرنے دی حرمت) دا انکار کردے ہو؟ تسيں وچوں جو ایسا کرے اس دی سزا اس دے سوا تے کیہ اے کہ دنیا دی زندگی وچ ذلیل و خوار ہوئے تے قیامت دے دن سخت ترین عذاب دی طرف لُٹیا دتے جاواں تے تسيں جو کچھ وی کردے ہوئے اللہ اس توں غافل (بے خبر) نئيں اے۔ (85) ایہ اوہ (بدقسمت) لوک نيں جنہاں نے آخرت دی (ابدی زندگی) دے عوض دنیوی (فانی) زندگی خرید لی اے پس نہ ہی انہاں دے عذاب وچ کوئی تخفیف کيتی جائے گی تے نہ ہی انہاں دی کوئی مدد کيتی جائے گی۔ (86) البتہ اساں موسیٰ نوں کتاب (توراۃ) عطا کيتی۔ تے انہاں دے بعد اساں پے در پے رسول بھیجے تے عیسیٰ بن مریم نوں کھلی نشانیاں عطا کيتیاں تے روح القدس دے ذریعہ توں انہاں دی تائید کيتی۔ (اس دے باوجود جدوں وی کوئی رسول تواڈی خواہشات نفسی دے خلاف کوئی حکم لے کے تواڈے پاس آیا تاں تسيں نے تکبر کيتا سو بعض نوں جھٹلایا تے بعض نوں قتل کر ڈالیا۔ (87) تے اوہ کہندے نيں کہ ساڈے دلاں اُتے (قدرتی) غلاف چڑھے ہوئے نيں (ساڈی سمجھ وچ کچھ نئيں آندا)۔ ننيں۔ بلکہ اللہ نے انہاں دے کفر دی وجہ توں انہاں اُتے لعنت دی اے (اپنی رحمت توں دور کر دتا اے ) اس لئی اوہ کم ہی ایمان لاواں گے۔ (88) تے جدوں انہاں دے پاس اللہ دی طرف توں اوہ کتاب آئی جو انہاں دے پاس والی کتاب (توراۃ) دی تصدیق کردی اے باوجودیکہ اس دے آنے توں پہلے خود ایہ لوک کافراں دے خلاف اس دے ذریعہ توں فتح و ظفر طلب کيتا کردے سن ۔ مگر جدوں اوہ (کتاب) انہاں دے پاس آگئی جسنوں اوہ پہچاندے سن تاں اس دا انکار کر دتا۔ پس کافراں (منکراں) اُتے اللہ دی لعنت ہوئے۔ (89) سو کس قدر بری اے اوہ چیز جس دے عوض انہاں لوکاں نے اپنی جاناں دا سودا کيتا اے کہ محض اس ضد تے سرکشی دی بناء اُتے اللہ دی نازل کردہ کتاب دا انکار کر دتا کہ اس نے اپنے بندےآں وچوں اک خاص بندہ (نبی خاتم (ع)) اُتے اپنے فضل و کرم توں کیوں (وحی نبوت و کتاب) نازل کر دتی؟ پس اوہ اس روش دے نتیجہ وچ (خدا کے) غضب بالائے غضب دے سزاوار ہوئے تے کافراں دے لئی ذلت آمیز عذاب اے۔ (90) تے جدوں انہاں توں کہیا جاندا اے کہ جو (قرآن) اللہ نے نازل کيتا اے اس اُتے ایمان لاؤ۔ تاں اوہ کہندے نيں کہ اسيں اس اُتے تاں ایمان رکھدے نيں جو اسيں (بنی اسرائیل) اُتے نازل کيتا گیا اے مگر اس دے علاوہ جو کچھ (قرآن، انجیل وغیرہ) اے اس دا انکار کردے نيں حالانکہ اوہ حق اے تے جو انہاں دے پاس موجود اے (توراۃ) اس دی وی تصدیق کردا اے (اے رسول) آپ انہاں توں کہیے کہ جے تسيں (توراۃ پر) ایمان رکھدے سن تاں اس توں پہلے (اگلے زمانہ) وچ اللہ دے نبیاں نوں کیوں قتل کردے رہے ہو؟ ۔ (91) تے یقینا موسیٰ تواڈے پاس کھلے ہوئے معجزے لے کے آئے فیر وی تسيں ایداں دے ظالم سن کہ انہاں دے (کوہ طور اُتے جانے کے) بعد گوسالہ نوں (معبود) بنا لیا۔ (92) تے (وہ وقت یاد کرو) کہ جدوں اساں تسيں توں عہد و پیمان لیا تے تواڈے اُتے کوہِ طور نوں بلند کيتا (اور کہیا سی کہ جو کچھ اساں توانوں دتا اے اسنوں مضبوطی توں پکڑو۔ تے جو کچھ اس وچ اے اسنوں غور سے) سنو تاں (تواڈے اسلاف) نے بولی توں کہیا کہ اساں سن تاں لیا تے دل وچ کہیا اسيں عمل نئيں کرن گے تے انہاں دے کفر دی وجہ توں انہاں دے دلاں وچ گوسالہ دی محبت بیٹھ گئی سی۔ (اے رسول) کہیے! جے تسيں مؤمن ہوئے تاں تواڈا ایمان توانوں بہت ہی برے کماں دا حکم دیندا اے (یہ عجیب ایمان اے )۔ (93) ہور انہاں توں کہیے کہ جے خدا دے نزدیک آخرت دا گھر (جنت) دوسرے لوکاں نوں چھڈ کے صرف تواڈے لئے مخصوص اے تاں فیر موت دی آرزو کرو۔ جے تسيں اپنے اس دعویٰ وچ سچے ہوئے (تاکہ جلدی بہشت وچ داخل ہوئے جاؤ)۔ (94) تے (سن لو) کہ ایہ لوک انہاں (اعمالِ بد) دی وجہ توں جو انہاں دے ہتھ اگے بھیج چکے نيں کدی وی موت دی آرزو نئيں کرن گے تے خدائے تعالیٰ ظالماں نوں خوب جاندا اے۔ (95) تے (اے نبی!) تسيں انہاں نوں سب لوکاں توں حتیٰ کہ مشرکاں توں وی ودھ کے زندگی دا حریص پاؤ گے انہاں وچ ہر اک چاہندا اے کہ کاش اسنوں اک ہزار سال دی عمر ملے حالانکہ اس قدر عمر دا مل جانا وی اسنوں خدا دے عذاب توں نئيں بچا سکدا تے ایہ لوک جو کچھ کر رہے نيں اللہ اسنوں خوب دیکھ رہیا اے۔ (96) (اے رسول(ص)) کہہ دیجیئے! کہ جو شخص جبرئیل دا دشمن اے (ہويا کرے) اس نے تاں اوہ (قرآن) خدا دے حکم توں آپ دے دل وچ اتارا اے، جو اپنے توں پہلے (نازل شدہ) کتاباں دی تصدیق کردا اے تے اہل ایمان دے لئی ہدایت تے کامیابی دی بشارت اے۔ (97) جو کوئی اللہ، اس دے فرشتےآں، اس دے رسولاں تے (خاص کر) جبرئیل و میکائیل دا دشمن ہوئے تاں بے شک اللہ وی کافراں دا دشمن اے۔ (98) (اے رسول(ص)) بالیقین اساں تواڈی طرف واضح آیتاں نازل کيتیاں نيں تے انہاں دا انکار نئيں کردے مگر اوہی جو فاسق (نافرمان) نيں۔ (99) تے کیہ (ہمیشہ ایسا نئيں ہويا کہ) جدوں وی انہاں (یہود) نے کوئی عہد کيتا۔ تاں انہاں دے اک گروہ نے اسنوں پس پشت ڈال دتا (توڑ دتا) بلکہ انہاں وچوں اکثر بے ایمان نيں۔ (100) تے جدوں انہاں دے پاس اللہ دی طرف توں اوہ رسول (حضرت محمد(ص)) آیا جو انہاں دے پاس والی کتاب دی تصدیق کرنے والا اے تاں انہاں اہل کتاب وچوں اک گروہ نے کتابِ خدا (توراۃ) نوں اس طرح پس پشت ڈال دتا کہ جداں کہ اوہ اسنوں جاندے ہی ننيں۔ (101) تے (یہ لوک) انہاں (بے بنیاد) چیزاں دی پیروی کرنے لگے جو شیاطین سلیمان دے عہد سلطنت وچ پڑھ کر سنایا کردے سن ۔ حالانکہ سلیمان نے کدی کفر نئيں کيتا۔ بلکہ انہاں شیطاناں نے کفر کيتا جو لوکاں نوں جادو دی تعلیم دیندے سن (ہور) اوہ اس چیز (جادو) دی پیروی کرنے لگے جو بابل دے مقام اُتے ہاروت و ماروت نامی دو فرشتےآں اُتے اتاری گئی۔ حالانکہ ایہ دونے فرشتے اس وقت تک کسی نوں کچھ تعلیم نئيں دیندے سن جدوں تک پہلے ایہ نئيں کہندے سن کہ اسيں محض آزمائش نيں۔ لہٰذا (اس علم نوں غلط استعمال کرکے) کافر نہ ہوئے جانا (بااں ہمہ) لوک انہاں توں اوہ کچھ سیکھدے سن جس توں مرد تے اس دی بیوی وچ جدائی ڈال دتیاں حالانکہ اوہ اذنِ خدا دے بغیر کسی نوں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکدے سن ۔ الغرض اوہ لوک انہاں توں اوہ چیز سیکھدے سن جو انہاں نوں ضرر پہنچاندی سی تے کوئی فائدہ نئيں پہنچاندی سی۔ تے اوہ اچھی طرح جاندے سن کہ جو شخص (دین دے بدلے) انہاں چیزاں نوں خریدے گا۔ اس دا آخرت وچ کوئی حصہ نئيں اے تے کس قدر برا (معاوضہ) اے جس اُتے انہاں نے اپنی جاناں دا سودا کيتا۔ کاش انہاں نوں اس دا علم ہُندا۔ (102) تے جے ایہ لوک ایمان لاندے تے پرہیزگاری اختیار کردے تاں خدا دی بارگاہ توں انہاں نوں جو ثواب ملدا اوہ (اس سے) بہتر ہُندا کاش انہاں نوں اس دا علم ہُندا۔ (103) اے ایمان والو (پیغمبر (ع) سے) راعنا نہ کہیا کرو (بلکہ) انظرنا کہیا کرو تے (توجہ توں انہاں دی بات) سنیا کرو تے کافراں دے لئی دردناک عذاب اے۔ (104) جو لوک کافر نيں (خواہ) اہل کتاب وچوں ہاں یا مشرکین وچوں اوہ ہرگز پسند نئيں کردے کہ تواڈے پروردگار دی طرف توں تواڈے لئے کوئی بھلائی نازل ہوئے۔ حالانکہ اللہ جسنوں چاہندا اے اپنی رحمت دے لئی مخصوص کر لیندا اے تے اللہ وڈے فضل و کرم والا اے۔ (105) اسيں جس آیت نوں منسوخ کر دیندے نيں یا اسنوں بھلا دیندے نيں تاں اس توں بہتر یا اس ورگی لاندے نيں۔ کیہ تسيں نئيں جاندے کہ اللہ ہر چیز اُتے وڈی قدرت رکھدا اے۔ (106) کيتا توانوں معلوم اے کہ آسماناں تے زمین دی سلطنت اللہ ہی دے لئی اے۔ تے اللہ دے سوا تواڈا کوئی سرپرست تے مددگار نئيں اے۔ (107) (اے مسلمانو) کیہ تسيں چاہندے ہوئے کہ اپنے رسول توں اوداں ہی (احمقانہ) سوال کرو۔ جداں اس توں پہلے موسیٰ توں کيتے گئے سن ؟ تے جس شخص نے ایمان دے عوض کفر اختیار کیہ اوہ راہِ راست توں بھٹک گیا۔ (108) (اے مسلمانو!) بوہت سارے اہل کتاب اپنے ذاتی حسد دی وجہ توں چاہندے نيں کہ ایمان لیانے دے بعد توانوں فیر کافر بنا داں باوجودیکہ انہاں اُتے حق واضح ہوئے چکيا اے سو تسيں عفو و درگزر توں کم لو ایتھے تک کہ اللہ انہاں دے بارے وچ اپنا حکم بھیجے یقینا اللہ ہر چیز اُتے قادر اے۔ (109) تے نماز قائم کرو۔ تے زکوٰۃ ادا کرو۔ تے جو کچھ نیکی تے بھلائی اپنے لئے (زادِ راہ دے طور پر) اگے بھیج دوگے اسنوں اللہ دے ایتھے موجود پاؤگے جو کچھ تسيں کردے ہوئے اللہ اسنوں دیکھ رہیا اے۔ (110) تے اوہ (یہود و نصاریٰ) کہندے نيں کہ کوئی ہرگز جنت وچ داخل نئيں ہوئے گا مگر اوہی جو یہودی و نصرانی ہوئے گا۔ ایہ انہاں دی خیال بندیاں تے خالی تمناواں نيں۔ انہاں توں کہہ دیجئے کہ جے تسيں (اپنے دعویٰ وچ ) سچے ہوئے تاں اپنی کوئی دلیل پیش کرو۔ (111) ہاں۔ (کسی دی کوئی خصوصیت نئيں اے ) جو شخص (حق سن کر) اپنا سر تسلیم خدا دے سامنے خم کر دے تے (مقام عمل وچ ) نیکوکار وی ہوئے تاں اس دے پروردگار دے پاس اس دا اجر و ثواب اے تے (قیامت دے دن) ایداں دے لوکاں نوں کوئی خوف نہ ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (112) یہودی کہندے نيں کہ نصرانی کسی چیز (راہ راست) اُتے نئيں تے نصرانی کہندے نيں کہ یہودی کسی چیز (راہ راست) اُتے نئيں حالانکہ ایہ سب (آسمانی) کتاب دے پڑھنے والے نيں ايسے طرح (بے بنیاد) گلاں انہاں لوکاں (کفار و مشرکین) نے وی کيتیاں نيں جو کچھ وی علم نئيں رکھدے۔ پس جنہاں گلاں وچ ایہ لوک آپس وچ جھگڑ رہے نيں قیامت دے دن اللہ انہاں دے درمیان فیصلہ کر دے گا۔ (113) تے اس شخص توں ودھ کے ظالم کون ہوئے سکدا اے جو اللہ دی مسجدےآں وچ اللہ دے ذکر توں (اللہ دے بندےآں کو) روکے تے انہاں دی ویرانی و بربادی دی کوشش کرے حالانکہ (روکنے والےآں) نوں ایہ حق نئيں پہنچکيا کہ اوہ مسجدےآں وچ داخل ہاں مگر ڈردے ڈردے۔ انہاں لوکاں دے لئی دنیا وچ ذلت و رسوائی تے آخرت وچ وڈا عذاب اے۔ (114) تے مشرق و مغرب (پورب و پچھم) سب اللہ دے ہی نيں سو تسيں جدھر وی رخ کرو ادھر ہی اللہ دی ذات موجود اے یقینا اللہ وڈی وسعت والا، وڈا علم والا اے۔ (115) تے اوہ (اہل کتاب) کہندے نيں کہ اللہ نے کوئی بیٹا بنا لیا اے۔ اوہ (ایسی گلاں سے) پاک اے۔ بلکہ جو کچھ آسماناں تے زمین وچ اے اوہ سب کچھ ايسے دا اے سب ايسے دے مطیع و فرمانبردار نيں۔ (116) (اوہی) آسماناں تے زمین دا موجد اے۔ جدوں اوہ کسی کم دے کرنے دا فیصلہ کر لیندا اے۔ تاں اسنوں بس اِنّا ہی کہندا اے کہ ہوئے جا تے اوہ ہوئے جاندا اے۔ (117) جاہل و ناداں کہندے نيں کہ اللہ اسيں توں (براہ راست) کلام کیوں نئيں کردا۔ یا ساڈے پاس (اس دی) کوئی نشانی کیوں نئيں آندی؟ جو لوک انہاں توں پہلے گزر چکے نيں اوہ وی ايسے طرح دی (بے پرکی) گلاں کيتا کردے سن انہاں سب دے دل (اور ذہن) ملدے جلدے نيں۔ بے شک اساں یقین کرنے والے لوکاں دے لئی (اپنی نشانیاں) کھول کر بیان کر دتی نيں۔ (118) (اے رسول) بے شک اساں آپ نوں برحق بشیر و نذیر (خوشخبری دینے والا تے ڈرانے والا) بنا کے بھیجیا اے۔ تے (اس اتمام حجت دے بعد) دوزخ وچ جانے والےآں دے بارے وچ آپ توں بازپرس نئيں کيتی جائے گی۔ (119) اے رسول یہود و نصاریٰ اس وقت تک آپ توں راضی نئيں ہون گے جدوں تک آپ انہاں دے دین و مذہب دے پیرو نہ ہوئے جاواں۔ کہہ دیجئے کہ اللہ دی ہدایت ہی حقیقی ہدایت اے (جو اس نے دسی اے ) تے جے آپ نے (اللہ دی طرف سے) علم آجانے دے بعد وی انہاں لوکاں دی خواہشات و خیالات دی پیروی کيتی۔ تاں فیر اللہ (کی گرفت) توں آپ نوں بچانے والا نہ کوئی سرپرست ہوئے گا تے نہ کوئی یار و مددگار (120) جنہاں لوکاں نوں اساں کتاب دتی اے اوہ اسنوں اس طرح پڑھدے نيں جس طرح پڑھنے دا حق اے اوہی لوک نيں جو اس اُتے ایمان لاندے نيں تے جو اس دا انکار کردے نيں تاں ایہی لوک نقصان اٹھانے والے نيں۔ (121) اے بنی اسرائیل! میری اوہ نعمت یاد کرو جس توں ميں نے توانوں نوازیا۔ تے ایہ وی کہ توانوں دنیا و جہان والےآں اُتے فضیلت دی۔ (122) تے (قیامت کے) اس دن توں ڈرو۔ جدوں کوئی کسی نوں کوئی فائدہ نئيں پہنچیا سکے گا تے نہ کسی توں فدیہ قبول کيتا جائے گا۔ تے نہ ہی سفارش کسی نوں کچھ فائدہ پہنچیا سکے گی تے نہ ہی (کسی تے طریقہ سے) انہاں دی امداد کيتی جائے گی۔ (123) (اور اوہ وقت یاد کرو) جدوں ابراہیم دا انہاں دے پروردگار نے چند گلاں دے نال امتحان لیا۔ تے جدوں انہاں نے پوری کر دکھاواں ارشاد ہويا۔ وچ توانوں تمام انساناں دا امام بنانے والا ہون۔ انہاں نے کہیا تے میری اولاد (وچوں بھی(؟ ارشاد ہويا: میرا عہدہ (امامت) ظالماں تک نئيں پہنچے گا۔ (124) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں اساں اس گھر (خانہ کعبہ) نوں تمام لوکاں دے لئی مرکز تے مقام امن قرار دتا۔ تے (حکم دتا کہ) مقام ابراہیم (جتھے عبادت دے لئی کھڑے ہوئے سن ) نوں (اپنی) نماز دی جگہ بناؤ تے اساں ابراہیم و اسماعیل نوں وصیت کيتی (حکم دتا) کہ تسيں دونے میرے (اس) گھر نوں طواف کرنے والےآں، اعتکاف کرنے والےآں تے رکوع کرنے والےآں دے لئی پاک و صاف رکھو۔ (125) تے (وہ وقت یاد کرو) جدوں ابراہیم (ع) نے کہیا (دعا کيتی) اے میرے پروردگار اس شہر (مکہ) نوں امن والا شہر بنیا۔ تے اس دے رہنے والےآں وچوں جو اللہ تے آخرت دے دن اُتے ایمان لاواں انہاں نوں ہر قسم دے پھلاں توں روزی عطا فرما۔ ارشاد ہويا: تے جو کفر اختیار کريں گا اسنوں وی چند روزہ (زندگی وچ ) فائدہ اٹھانے داں گا۔ تے فیر اسنوں کشاں کشاں دوزخ دے عذاب دی طرف لے جاواں گا۔ تے اوہ کیواں دا برا ٹھکانا اے۔ (126) تے (وہ وقت وی یاد کرو) جدوں ابراہیم تے اسماعیل اس گھر (خانہ کعبہ) دیاں بنیاداں بلند کر رہے سن ۔ (اور اس دے نال نال ایہ دعا کردے جاندے سن ) اے ساڈے پروردگار اسيں توں (یہ عمل) قبول فرما۔ بے شک تاں وڈا سننے والا تے وڈا جاننے والا اے۔ (127) اے ساڈے پروردگار! سانوں اپنا (حقیقی) مسلمان (فرمانبردار بندہ) بنائے رکھ۔ تے ساڈی اولاد وچوں وی اک امت مسلمہ (فرمانبردار امت) قرار دے۔ تے سانوں ساڈی عبادت دے طریقے بتا۔ تے ساڈی توبہ قبول فرما بے شک تاں وڈا توبہ قبول کرنے والا وڈا مہربان اے۔ (128) اے ساڈے پروردگار انہاں (امت مسلمہ) وچ انہاں وچوں اک ایسا پیغمبر بھیج جو انہاں نوں تیری آیتاں پڑھ کر سنائے تے انہاں نوں کتاب و حکمت دی تعلیم دے تے انہاں دے نفوس نوں پاکیزہ بنائے یقینا تاں وڈا زبردست تے وڈی حکمت والا اے۔ (129) تے کون اے جو ابراہیم (ع) دی ملت (و مذہب) توں روگردانی کرے سوا اس دے جو اپنے نوں احمق بنائے تے اساں انہاں نوں دنیا وچ منتخب کيتا تے آخرت وچ وی انہاں دا شمار نیکوکاراں وچ ہوئے گا۔ (130) (یہ انتخاب اس وقت ہويا) جدوں انہاں دے پروردگار نے انہاں توں فرمایا: ’’مسلم‘‘ ہوئے جا (سر تسلیم جھکا کر فرمانبردار ہوئے جا)۔ تاں انہاں نے کہیا ميں نے تمام جہاناں دے رب دے سامنے سر جھکا دتا۔ (131) تے ابراہیم (ع) نے اپنے بیٹےآں نوں ايسے (ملت اُتے قائم رہنے) دی وصیت کيتی تے یعقوب (ع) نے بھی۔ اے میرے فرزند! بے شک اللہ نے تواڈے لئے اک خاص دین (اسلام) منتخب کيتا اے سو تسيں ہرگز نہ مرنا مگر اس حالت وچ کہ تسيں (حقیقی) مسلمان ہوئے۔ (132) (اے یہود) کیہ تسيں اس وقت موجود سن جدوں یعقوب (ع) دی موت دا وقت آیا؟ اس وقت انہاں نے اپنے بیٹےآں توں کہیا (پُچھیا) کہ تسيں میرے بعد کس دی عبادت کروگے؟ انہاں نے کہیا کہ اسيں آپ دے تے آپ دے آباء (و اجداد) ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع) تے اسحاق (ع)کے واحد و یکتا معبود دی عبادت کرن گے۔ تے اسيں ايسے دے مسلمان (فرمانبردار) نيں۔ (133) ایہ اک جماعت سی جو گزر گئی اس دے لئی اوہ اے جو اس نے کمایا تے تواڈے لئے اوہ اے جو تسيں کماؤگے تے اوہ جو کچھ کردے سن اس دے بارے وچ تسيں توں پوچھ گچھ نئيں ہوئے گی۔ (134) تے اوہ (یہود و نصاریٰ) کہندے نيں کہ یہودی ہوئے جاؤ یا نصرانی تاکہ ہدایت پا جاؤ۔ (اے رسول(ص)) کہہ دیجئے کہ (نئيں) بلکہ اسيں ابراہیم (ع) دی ملت اُتے نيں جو نرے کھرے موحد سن تے مشرکاں وچوں نئيں سن ۔ (135) (مسلمانو) کہو اسيں تاں ایمان لیائے نيں اللہ پر۔ تے اس (قرآن) اُتے جو ساڈی طرف نازل ہويا اے تے اس اُتے جو ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع)، اسحاق (ع)، یعقوب (ع) تے اسباط (ع) اُتے اتارا گیا تے اسيں انہاں (سب دے برحق ہونے وچ تے انہاں اُتے ایمان لانے) وچ کِسے دے درمیان تفریق نئيں کردے تے اسيں اس (اللہ) دے مسلمان (فرمانبردار) نيں۔ (136) تاں جے ایہ لوک (اہل کتاب) ايسے طرح ایمان لے آئیاں جس طرح تسيں لیائے ہوئے تاں ہدایت پا گئے تے جے روگردانی کرن تاں اوہ وڈی مخالفت تے ہٹ دھرمی وچ پے گئے نيں سو انہاں دے مقابلہ وچ اللہ تواڈے لئے کافی اے تے اوہ وڈا سننے والا، وڈا جاننے والا اے۔ (137) اساں اللہ دا رنگ اختیار کيتا اے تے اللہ دے رنگ (دین اسلام) توں بہتر کس دا رنگ اے تے اسيں ايسے دے عبادت گزار نيں۔ (138) (اے رسول(ص)) کہہ دیجئے کہ کیہ تسيں اسيں توں اللہ دے بارے وچ جھگڑدے ہو؟ حالانکہ اوہی ہماریا وی پروردگار اے تے تواڈا وی پروردگار اے تے ساڈے اعمال ساڈے لئے نيں تے تواڈے اعمال تواڈے لئے تے اسيں تاں اخلاص دے نال ايسے دی عبادت کرنے والے نيں۔ (139) کیہ تسيں ایہ کہندے ہوئے کہ ابراہیم (ع)، اسماعیل (ع)، اسحاق (ع)، یعقوب (ع) تے اسباط (ع) یہودی سن ؟ آپ کہیئے کیہ تسيں زیادہ جاندے ہوئے یا اللہ؟ تے اس شخص توں وڈا ظالم کون ہوئے گا جس دے پاس اللہ دی کوئی گواہی ہوئے جسنوں اوہ چھپائے تے اللہ تواڈے اعمال توں غافل نئيں اے۔ (140) ایہ اک جماعت سی جو گزر گئی اس دے لئی اوہ اے جو اس نے کمایا تے تواڈے لئے اوہ اے جو تسيں کماؤگے تے جو کچھ اوہ کردے سن اس دے بارے وچ تسيں توں پوچھ گچھ نئيں کيتی جائے گی۔ (141) عنقریب بے وقوف لوک کدرے گے کہ انہاں (مسلماناں) نوں کس چیز نے روگردان کر دتا۔ اس قبلہ (بیت المقدس) توں، جس اُتے اوہ پہلے سن (اے پیغمبر(ص)) کہہ دیجئے اللہ ہی دے لئی اے مشرق تے مغرب بھی۔ اوہ جسنوں چاہندا اے سِدھے راستہ دی طرف ہدایت کردا اے (اس اُتے لگیا دیندا اے )۔ (142) (مسلمانو! جس طرح اساں تسيں نوں صحیح قبلہ بتا دتا اے ) ايسے طرح اساں تسيں نوں اک درمیانی (میانہ رو) امت بنایا اے تاکہ تسيں عام لوکاں اُتے گواہ ہوئے تے پیغمبر(ص) تسيں اُتے گواہ ہوئے تے تسيں پہلے جس قبلہ اُتے سن، اساں اسنوں صرف ايسے لئی قبلہ بنایا سی کہ اسيں جان لاں کہ رسول(ص) دی پیروی کون کردا اے، تے کون پچھلے پیر پلٹ جاندا اے۔ اگرچہ ایہ (تحویل قبلہ) انہاں لوکاں دے سوا، جنہاں نوں اللہ نے خاص ہدایت دتی اے تے سب اُتے بہت گراں سی۔ تے اللہ ایسا نئيں اے کہ تواڈے ایمان نوں ضائع کر دے۔ بے شک اللہ لوکاں اُتے وڈی شفقت تے وڈا رحم کرنے والا اے۔ (143) (اے رسول(ص)) تحویل قبلہ دی خاطر) تیرا بار بار آسمان دی طرف منہ کرنا اسيں دیکھ رہے نيں۔ تاں ضرور ہن اسيں توانوں موڑ دین گے اس قبلہ دی طرف جو توانوں پسند اے۔ بس اپنا رخ مسجد الحرام دی طرف موڑ دیجئے۔ تے (اے اہل ایمان) تسيں جتھے کدرے وی ہوئے اپنے منہ (نماز پڑھدے وقت) ايسے طرف کيتا کرو۔ جنہاں لوکاں نوں (آسمانی) کتاب (تورات وغیرہ) دتی گئی اے اوہ بخوبی جاندے نيں کہ ایہ (تحویل قبلہ دا فیصلہ) انہاں دے پروردگار دی طرف توں اے تے ایہ حق اے۔ تے جو کچھ (یہ لوک) کر رہے نيں اللہ اس توں بے خبر نئيں اے۔ (144) تے جے آپ اہل کتاب دے سامنے سارے معجزے (دنیا جہان دے سارے دلائل) پیش کر دتیاں۔ تب وی اوہ آپ دے قبلہ دی پیروی نئيں کرن گے۔ تے نہ ہی آپ انہاں دے قبلہ دی پیروی کرن گے۔ تے اوہ خود وی اک دوسرے دے قبلہ نوں نہ مندے نيں تے نہ پیروی کردے نيں۔ تے اس علم دے بعد جو (منجانب اللہ) تواڈے پاس آچکيا اے جے انہاں لوکاں دی خواہشات دی پیروی کروگے تاں تواڈا شمار ظالماں (حد توں تجاوز کرنے والےآں) وچ ہوئے جائے گا۔ (145) جنہاں لوکاں نوں اساں کتاب (تورات وغیرہ) دتی اے اوہ اس (رسول(ص)) نوں اس طرح پہچاندے نيں، جس طرح اپنی اولاد نوں پہچاندے نيں (مگر اس دے باوجود) انہاں دا اک گروہ جان بجھ کر حق نوں چھپا رہیا اے۔ (146) (اے رسول(ص)! تحویل قبلہ وغیرہ) برحق اے تے تواڈے پروردگار دی طرف توں اے لہٰذا ہرگز شک و شبہ کرنے والےآں یا جھگڑا کرنے والےآں وچوں نہ ہونا۔ (147) تے ہر اک دے لئی اک سمت اے جدھر اوہ (نماز دے لئی) منہ کردا اے (اے مسلمانو! تسيں اس نزاع نوں چھڈ دو) پس تسيں ودھ چڑھ کر نیکیوں دی طرف سبقت کرو۔ تسيں جتھے وی ہوگے اللہ تسيں سب نوں (جزا و سزا دے لئی اک جگہ) لے آئے گا۔ بے شک اللہ ہر چیز اُتے قادر اے۔ (148) تے (اے پیغمبر(ص)) آپ جدوں وی کدرے نکلاں تاں (نماز دے وقت) اپنا رخ مسجد حرام دی طرف رکھن۔ بے شک ایہ (تبدیلی قبلہ) آپ دے پروردگار دی طرف توں حق اے تے اللہ تواڈے کماں توں غافل و بے خبر نئيں اے۔ (149) تے آپ جدوں وی کدرے نکلاں تاں (نماز دے وقت) اپنا منہ مسجد الحرام دی طرف ہی موڑاں تے (اے مسلمانو!) تسيں وی جتھے کدرے ہوئے (نماز دے وقت) اپنے مونہاں نوں ايسے (مسجد الحرام) دی طرف ہی کر ليا کرو۔ (اس حکم دی بار بار تکرار توں اک غرض ایہ اے کہ) تاکہ لوکاں (مخالفین) نوں تواڈے خلاف کوئی دلیل نہ ملے۔ سوا انہاں لوکاں دے لئی جو ظالم نيں (کہ انہاں دی بولی تاں کسی طرح وی بند نئيں ہوئے سکدی)۔ تاں تسيں انہاں توں نہ ڈرو بلکہ میرے توں ڈرو (دوسری غرض ایہ اے ) کہ تسيں اُتے میری نعمت تام و تمام ہوئے جائے (اور تیسری غرض ایہ اے ) کہ شاید تسيں ہدایت یافتہ ہوئے جاؤ ۔ (150) (اے مسلمانو!) ایہ تحویل قبلہ تسيں اُتے ایسا احسان اے جس طرح اساں تواڈے درمیان تسيں ہی وچوں اک پیغمبر بھیجیا اے۔ جو توانوں ساڈی آیات پڑھ کر سناندا اے تے توانوں (بدعقیدتی، بدعملی تے بداخلاقی دی نجاست و کثافت) توں پاک کردا اے تے توانوں کتاب و حکمت دی تعلیم دیندا اے۔ تے توانوں اوہ گلاں سکھاندا اے جو تسيں نئيں جاندے سن ۔ (151) پس تسيں مینوں یاد رکھو۔ وچ توانوں یاد رکھاں گا۔ تے میرا شکر ادا کرو۔ تے میری ناشکری نہ کرو۔ (152) اے ایمان والو! (مصیبت دے وقت) صبر تے نماز (کے ذریعے خدا) توں مدد لیا کرو۔ بے شک اللہ تعالیٰ صبر کرنے والےآں دے نال اے۔ (153) تے جو لوک اللہ تعالیٰ دی راہ وچ قتل کیتے جاندے نيں، انہاں نوں مردہ نہ کہو بلکہ اوہ زندہ نيں۔ مگر توانوں (ان دی زندگی دی حقیقت کا) شعور (سمجھ) نئيں اے۔ (154) تے اسيں ضرور توانوں آزماواں گے خوف و خطر، تے کچھ بھکھ (و پیاس) تے کچھ مالاں، جاناں تے پھلاں دے نقصان دے نال (یعنی انہاں وچوں کسی نہ کسی چیز دے نال)۔ (اے رسول(ص)) خوشخبری دے دو انہاں صبر کرنے والےآں نوں۔ (155) کہ جدوں وی انہاں اُتے کوئی مصیبت آپئے تاں اوہ کہندے نيں بے شک اسيں صرف اللہ ہی دے لئی نيں۔ تے ايسے دی طرف پلٹ کر جانے والے نيں۔ (156) ایہی اوہ (خوش نصیب) نيں، جنہاں اُتے انہاں دے پروردگار دی طرف توں درود (خاص عنایتاں تے نوازشاں) نيں تے رحمت و مہربانی اے۔ تے ایہی لوک ہدایت یافتہ نيں۔ (157) بیشک صفا و مروہ نامی دو پہاڑیاں اللہ تعالیٰ دی نشانیاں وچوں نيں۔ لہٰذا جو شخص خانہ کعبہ دا حج یا عمرہ بجا لائے، اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے کہ انہاں دونے دے درمیان چکر لگائے تے جو شخص برضا و رغبت کچھ (ہور) نیکی کرے تاں اللہ تعالیٰ (نیکی کا) قدر دان اے تے خوب جاننے والا اے۔ (158) بالتحقیق جو لوک چھپاندے نيں ساڈی نازل کردہ روشن تعلیمات و ہدایت نوں جدوں کہ اسيں تمام لوکاں دے لئی انہاں نوں کتاب وچ واضح طور اُتے بیان کر چکے نيں ایہی اوہ لوک نيں جنہاں اُتے اللہ لعنت کردا اے تے تمام لعنت کرنے والے وی لعنت کردے نيں۔ (159) مگر اوہ جنہاں نے (حق اُتے پردہ ڈالنے سے) توبہ دی تے اپنی اصلاح کر لئی۔ تے (حق گل کو) ظاہر کر دتا ایہ اوہ نيں جنہاں دتی ميں توبہ قبول کراں گا (انہاں نوں معاف کر دواں گا) تے وچ وڈا توبہ قبول کرنے والا تے رحم کرنے والا (مہربان) ہون۔ (160) بلاشبہ جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کيتا تے فیر ايسے کفر دی حالت وچ مر گئے۔ ایہی اوہ لوک نيں جنہاں اُتے اللہ، فرشتےآں تے تمام انساناں دی لعنت اے۔ (161) اوہ اس (لعنت) وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے نہ تاں انہاں دے عذاب وچ کوئی کمی کيتی جائے گی۔ تے نہ ہی انہاں نوں کوئی مہلت دتی جائے گی۔ (162) تے تواڈا خدا بس اک ہی خدا اے۔ اس دے سوا کوئی خدا نئيں اے۔ اوہ وڈا مہربان بہت رحم والا اے۔ (163) بے شک آسماناں تے زمیناں دی پیدائش وچ تے رات دن دی آمد و رفت (الٹ پھیر) وچ تے انہاں کشتیاں وچ جو لوکاں نوں نفع پہنچانے والی چیزاں لے کے سمندر وچ چلدی نيں تے (بارش کے) اس پانی وچ جسنوں خدا نے آسمان (بلندی) توں برسایا تے فیر اس دے ذریعہ زمین نوں اس دے بے جان (بے کار) ہوئے جانے دے بعد جاندار بنا دتا (سرسبز و شاداب بنا دتا) تے اس وچ ہر قسم دے چلنے پھرنے والے (جانور) پھیلا دتے۔ تے ہواواں دی گردش (ہیر پھیر) وچ تے انہاں بادلاں وچ جو آسمان و زمین دے درمیان مسخر کرکے (تابع فرمان بنا کے) رکھے گئے نيں۔ (ان سب گلاں وچ ) خدا دے وجود تے اس دی قدرت دی وڈی نشانیاں نيں انہاں لوکاں دے لئی جو عقل و خرد توں کم لیندے نيں۔ (164) (ان حقائق دے باوجود) کچھ لوک ایداں دے وی نيں جو خدا دے سوا اوراں نوں اس دا ہمسر قرار دیندے نيں تے انہاں توں اس طرح محبت کردے نيں جس طرح خدا توں کرنی چاہیے۔ مگر جو صاحب ایمان نيں اوہ سب توں ودھ کے خدا نال محبت کردے نيں تے کاش ایہ ظالم (اس وقت) اوہ حقیقت دیکھ لیندے (سمجھ لیندے) جو عذاب دیکھدے وقت سمجھاں گے کہ ساری قوت و طاقت بس اللہ دے لئی ہی اے تے ایہ کہ اللہ سخت عذاب کرنے والا اے۔ (165) تے (وہ مرحلہ کتنا کھٹن ہوئے گا) جدوں اوہ (پیر) لوک جنہاں دی (دنیا وچ ) پیروی کيتی گئی اپنے پیرؤاں (مریداں) توں برأت تے لاتعلقی ظاہر کرن گے تے خدا دا عذاب انہاں سب دی اکھاں دے سامنے ہوئے گا تے سب وسائل تے تعلقات بالکل قطع ہوئے چکے ہون گے۔ (166) تے پیروی کرنے والے (مرید) کہندے ہون گے کہ کاش! سانوں اک بار (دنیا وچ ) واپسی دا موقع مل جاندا تاں اسيں وی بالکل ايسے طرح انہاں توں بیزاری تے بے تعلقی ظاہر کردے جس طرح انہاں نے اج اسيں توں بیزاری تے لاتعلقی ظاہر کیتی اے ايسے طرح خدا انہاں دے (برے) کماں نوں حسرت و یاس دی شکل وچ دکھائے گا تے اوہ کدی دوزخ توں باہر نئيں نکل سکن گے۔ (167) اے انسانو! زمین وچ جو حلال تے پاکیزہ چیزاں نيں اوہ کھاؤ۔ تے شیطان دے نقش قدم اُتے نہ چلو۔ بلاشبہ اوہ تواڈا کھلم کھلا دشمن اے۔ (168) اوہ تاں توانوں برائی و بے حیائی تے بدکاری دا حکم دیندا اے تے (چاہندا اے کہ) تسيں خدا دے خلاف ایسی گلاں منسوب کرو جنہاں دا توانوں علم نئيں اے۔ (169) تے جدوں انہاں (کفار و مشرکین) توں کہیا جاندا اے کہ جو کچھ خدا نے اتارا اے اس دی پیروی کرو تاں کہندے نيں کہ اسيں تاں اس دی پیروی کرن گے جس اُتے اساں اپنے باپ، دادا نوں پایا اے اگرچہ انہاں دے باپ، دادا بے عقل ہاں تے راہ راست اُتے وی نہ ہاں (تو فیر وی انہاں دی پیروی کرن گے)۔ (170) تے جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں دی مثال دعوت حق دینے وچ اس شخص (چرواہے) دی سی اے جو ایداں دے (جانور) نوں پکارنے وچ اپنا گلہ پھاڑے (چیخ و پکار مچائے) جو چیخ و پکار دی آواز دے سوا کچھ سندا ہی نئيں اے۔ (یہ کافر) ایداں دے بہرے، گونگے تے اندھے نيں کہ عقل توں کچھ کم ہی نئيں لیندے۔ (171) اے ایمان والو! جو پاک و پاکیزہ چیزاں اساں توانوں دتی نيں انہاں وچوں کھاؤ۔ تے اللہ دا شکر کرو۔ جے تسيں اس دی عبادت و پرستش کردے ہوئے۔ (172) اس نے (چوپایاں وچوں) صرف تواڈے او اُتے مردار، خون، سور دا گوشت تے اوہ (ذبیحہ) جسنوں اللہ دے سوا کسی تے دا ناں لے کے ذبح کيتا گیا ہوئے۔ حرام قرار دتا اے۔ پس جو شخص (شدت گرسنگی سے) مجبور ہوئے جائے درآنحالیکہ اوہ بغاوت یا سرکشی کرنے والا نہ ہوئے۔ تاں اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے بے شک خدا وڈا بخشنے والا، وڈا مہربان اے۔ (173) بالتحقیق جو لوک کتابِ خدا وچوں انہاں گلاں نوں چھپاندے نيں جو خدا نے نازل کيتیاں نيں تے انہاں دے عوض تھوڑی جہی قیمت وصول کردے نيں اوہ اپنے پیٹاں وچ اگ دے سوا کچھ وی نئيں بھر رہے نيں قیامت دے دن اوہ توجہ ربانی توں اس قدر محروم ہون گے کہ خدائے تعالیٰ انہاں توں گل تک نئيں کريں گا۔ تے نہ ہی انہاں نوں (گناہاں دی کثافت سے) پاک کريں گا۔ تے انہاں دے لئی دردناک عذاب اے۔ (174) ایہی اوہ لوک نيں جنہاں نے ہدایت دے عوض گمراہی تے بخشش دے عوض عذاب نوں خرید لیا۔ ایہ کس قدر صبر کرنے والے نيں دوزخ پر۔ (175) ایہ (سب کچھ) اس لئی اے کہ خدا نے حق تے سچائی دے نال کتاب اتاری سی مگر اوہ لوک جنہاں نے اس وچ اختلاف کيتا (طرح طرح دیاں گلاں کاں) بے شک اوہ وڈی تفرقہ اندازی تے فتنہ پروری وچ پے گئے نيں (اور ضد وچ بہت دور جا چکے نيں)۔ (176) نیکی صرف ایہی تاں نئيں اے کہ تسيں (نماز وچ ) اپنے منہ مشرق تے مغرب دی طرف پھیر لو۔ بلکہ (حقیقی) نیکی تاں ایہ اے کہ آدمی خدا پر، روزِ آخرت پر، فرشتےآں پر، (اللہ کی) کتاباں اُتے تے سب پیغمبراں اُتے ایمان لائے۔ تے اس (خدا) دی محبت وچ اپنا مال (باوجودِ مال دی محبت کے) رشتہ داراں، یتیماں، مسکیناں، مسافراں، مانگنے والےآں تے (غلاماں، کنیزےآں تے مقروضاں کی) گردناں چھڑانے وچ صرف کرے، نماز قائم کرے، زکوٰۃ ادا کرے (دراصل) نیک لوک تاں اوہ ہُندے نيں کہ جدوں کوئی عہد کر لین تاں اپنا عہد و پیمان پورا کردے نيں تے تنگ دستی ہوئے یا بیماری تے تکلیف ہوئے یا ہنگام جنگ ہوئے اوہ بہرحال ثابت قدم رہندے نيں، ایہی اوہ لوک نيں جو (سچے) نيں تے ایہی متقی و پرہیزگار نيں۔ (177) اے ایمان والو! انہاں دے بارے وچ جو (ناحق قتل کر دتے گئے ہاں) تسيں اُتے قصاص (خون دا بدلہ خون) لکھ دتا گیا اے یعنی آزاد دے بدلے آزاد، غلام دے بدلے غلام تے عورت دے بدلے عورت۔ ہاں جس (قاتل) دے لئی اس دے (ایمانی) بھائی (مقتول دے ولی) دی جانب توں کچھ (قصاص) معاف کر دتا جائے تاں اس (معاف کرنے والے) نوں (چاہیے کہ) نیکی دا اتباع کرے (خون بہا دا مطالبہ کرنے وچ سختی نہ کرے) تے (جسنوں معاف کيتا گیا اے اسنوں وی چاہیے کہ) خوش اسلوبی دے نال (خون بہا) ادا کرے۔ ایہ تواڈے پروردگار دی طرف توں رعایت و رحمت (اور آسانی و مہربانی) اے۔ پس اس دے بعد وی جو زیادتی کرے تاں اس دے لئی دردناک عذاب اے (178) اے صاحبانِ عقل! تواڈے لئے قصاص یعنی جان دے بدلے جان والے قانون وچ زندگی اے تاکہ تسيں (خون ریزی سے) بچدے رہوئے۔ (179) تسيں اُتے لکھ دتا گیا اے کہ جدوں تسيں وچوں کسی دے سامنے موت آکھڑی ہوئے۔ بشرطیکہ اوہ کچھ مال چھڈے جا رہیا ہوئے تاں مناسب وصیت کر جائے اپنے ماں، باپ تے زیادہ نیڑےی رشتہ داراں دے لئی۔ ایہ پرہیزگاراں دے ذمہ حق اے (لازم اے )۔ (180) جو شخص اس (وصیت) نوں سننے دے بعد اس وچ رد و بدل کرے تاں اس دا گناہ انہاں لوکاں اُتے ہوئے گا جو رد و بدل کرن گے۔ بے شک خدا خوب سننے والا تے خوب جاننے والا اے۔ (181) ہن جو شخص کسی وصیت کرنے والے دی طرف توں کسی (وارث) دی حق تلفی یا گناہ دا خوف محسوس کرے تے انہاں (ورثہ) دے درمیان اصلاح (سمجھوتہ) کرا دے، تاں اس اُتے (اس ردوبدل کرنے کا) کوئی گناہ نئيں اے۔ بے شک اللہ وڈا بخشنے والا تے رحم کرنے والا اے۔ (182) اے ایمان والو! روزہ اس طرح تسيں اُتے لکھ دتا گیا اے (فرض کر دتا گیا اے ) جس طرح تسيں توں پہلے والےآں اُتے لکھ دتا گیا سی۔ تاکہ تسيں پرہیزگار بن جاؤ۔ (183) ایہ گنتی دے چند دن نيں (اس دے باوجود) جے تسيں وچوں کوئی شخص بیمار ہوئے جائے یا سفر وچ ہوئے۔ تاں اِنّے ہی دن تے دناں وچ پورے کرے۔ تے جو اپنی پوری طاقت صرف کرکے بمشکل روزہ رکھ سکدے ہاں تاں اوہ فی روزہ اک مسکین دی خوراک فدیہ ادا کرن۔ تے جو اپنی مرضی توں کچھ (زیادہ) بھلائی کرے تاں اوہ اس دے لئی بہتر اے تے جے تسيں (فدیہ دینے دی بجائے) روزہ رکھو تاں ایہ تواڈے لئے زیادہ بہتر اے۔ جے تسيں علم و واقفیت رکھدے ہوئے۔ (184) ماہ رمضان اوہ (مقدس) مہینہ اے جس وچ قرآن نازل کيتا گیا جو تمام انساناں دے لئی ہدایت اے تے اس وچ راہنمائی تے حق و باطل وچ امتیاز دی کھلی ہوئی نشانیاں نيں جو اس (مہینہ) وچ (وطن وچ ) حاضر ہوئے (یا جو اسنوں پائے) تاں اوہ روزے رکھے تے جو بیمار ہوئے یا سفر وچ ہوئے تاں اِنّے ہی روزے کسی تے وقت وچ (رکھے)۔ اللہ تواڈی آسانی و آسائش چاہندا اے تواڈی تنگی و سختی نئيں چاہندا تے ایہ وی (چاہندا اے ) کہ تسيں (روزاں کی) تعداد مکمل کرو۔ تے اس (احسان) اُتے کہ اس نے توانوں سیدھا راستہ دکھایا تسيں اس دی کبریائی و بڑائی دا اظہار کرو۔ تاکہ تسيں شکر گزار (بندے) بن جاؤ۔ (185) تے جدوں میرے بندے آپ توں میرے بارے وچ سوال کرن تاں (آپ کہہ داں) وچ یقینا نیڑے ہاں جدوں کوئی پکارنے والا مینوں پکاردا اے تاں وچ اس دی دعا و پکار نوں سندا ہاں تے جواب دیندا ہون۔ تاں انہاں اُتے لازم اے کہ اوہ میری آواز اُتے لبیک کدرے تے مجھ اُتے ایمان لاواں (یقین رکھن) تاکہ اوہ نیک راستہ اُتے آجاواں۔ (186) (اے مسلمانو) روزاں دی رات تواڈے لئے اپنی عورتاں توں مباشرت کرنا حلال کر دتا گیا اے۔ اوہ (عورتاں) تواڈا لباس نيں تے تسيں انہاں دا لباس ہوئے خدا جاندا اے کہ تسيں اپنی ذات دے نال خیانت کردے رہے ہوئے تاں اس نے تواڈی توبہ قبول کيتی تے توانوں معاف کر دتا۔ پس ہن تسيں انہاں توں (روزاں دی راتاں وچ ) مباشرت کرو۔ تے جو کچھ (اولاد) خدا نے تواڈے مقدر وچ لکھ دتی اے اسنوں طلب کرو۔ تے (رات کو) کھاؤ پیؤ۔ ایتھے تک کہ صبح دا سفید ڈورا (رات کی) سیاہ ڈوری توں وکھ ہوئے کے ظاہر ہوئے جائے فیر رات تک روزہ نوں پورا کرو۔ تے جدوں تسيں مسجدےآں وچ اعتکاف (قیام) کيتے ہوئے ہوئے تاں (رات نوں بھی) بیویاں توں مباشرت نہ کرو۔ ایہ اللہ تعالیٰ دی مقرر دی ہوئی حدتیاں نيں انہاں دے نیڑے نہ جاؤ اس طرح خدا اپنی آیتاں (احکام) نوں لوکاں دے لئی بیان کردا اے تاکہ اوہ پرہیزگار بن جاواں۔ (187) تے تسيں آپس وچ اک دوسرے دا مال غلط طریقہ توں نہ کھاؤ۔ تے نہ ہی (رشوت دے طور پر) اوہ (مال) اس غرض توں حکام تک پہنچاؤ تاکہ گناہ دے طور اُتے لوکاں دا کچھ مال تسيں وی خوردبرد کر جاؤ۔ درآنحالیکہ تسيں جاندے ہوئے۔ (188) (اے رسول(ص)) لوک آپ توں نويں چانداں دے بارے وچ پُچھدے نيں (کہ اوہ گھٹے بڑھدے کیوں نيں؟) کہہ دیجئے کہ ایہ لوکاں دے (دنیوی معاملات) دی تاریخاں تے حج دے لئی اوقات مقرر کرنے دا ذریعہ نيں تے ایہ کوئی اچھی گل نئيں اے کہ تسيں گھراں وچ پچھواڑے دی طرف توں (پھاند کر) آؤ۔ بلکہ نیکی تاں ایہ اے کہ (آدمی غلط کاری سے) پرہیزگاری اختیار کرے۔ تے گھراں وچ انہاں دے دروازےآں توں داخل ہويا کرو۔ تے خدا توں ڈرو (اس دے قہر و غضب توں بچو) تاکہ تسيں فلاح پاؤ۔ (189) تے تسيں اللہ دی راہ وچ انہاں لوکاں توں لڑو جو تسيں توں لڑاں۔ تے زیادتی نہ کرو۔ کیونجے یقینا اللہ زیادتی کرنے والےآں نوں ہرگز دوست نئيں رکھدا۔ (190) تے انہاں (خواہ مخواہ لڑنے والے کفار و مشرکین) نوں جتھے کدرے پاؤ۔ قتل کر دو۔ تے انہاں نوں کڈ دو جتھے (مکہ) توں انہاں نے توانوں کڈیا اے تے فتنہ پروری قتل توں وی ودھ کے (بُری) اے۔ تے مسجد الحرام وچ ، انہاں توں اس وقت تک نہ لڑو۔ جدوں تک اوہ اس وچ تسيں توں نہ لڑاں۔ تے جے اوہ (اس وچ ) تسيں توں لڑاں تاں تسيں وی انہاں نوں قتل کرو ایہی کافراں دی سزا اے۔ (191) فیر جے اوہ لوک باز آجاواں تاں یقینا اللہ وڈا بخشنے والا تے وڈا رحم کرنے والا اے۔ (192) تے انہاں توں اس وقت تک جنگ جاری رکھو جدوں تک تمام فتنہ و فساد ختم نہ ہوئے جائے تے دین (و اطاعت) صرف اللہ دے لئی نہ رہ جائے ہاں جے اوہ جنگ توں باز آجاواں تاں فیر ظلم و زیادتی کرنے والےآں دے سوا کسی اُتے زیادتی نئيں کيتی جا سکدی۔ (193) حرمت والے مہینہ دا بدلہ حرمت والا مہینہ اے تے حرمتاں وچ وی قصاص (ادلا بدلا) اے لہٰذا جو شخص تسيں اُتے زیادتی کرے تاں تسيں وی اس دے نال ايسے طرح زیادتی کرو جس طرح اس نے تسيں اُتے زیادتی دی اے تے خدا (کی نافرمانی) توں ڈرو۔ تے سمجھ لو کہ اللہ یقینا پرہیزگاراں دے نال اے۔ (194) تے خدا دی راہ وچ (مال و جان) خرچ کرو تے (اپنے آپ) نوں اپنے ہتھوں ہلاکت وچ نہ ڈالو تے چنگا کم کرو۔ یقینا اللہ اچھے کم کرنے والےآں نال محبت کردا اے۔ (195) تے خدا دی (خوشنودی) دے واسطے حج و عمرہ نوں تمام کرو۔ تے جے کسی مجبوری وچ گھر جاؤ تاں فیر جو قربانی میسر ہوئے اوہی کرو مگر اپنے سر اس وقت تک نہ منڈواؤ جدوں تک قربانی اپنے ٹھکانہ تک نہ پہنچ جائے (جتھے اسنوں ذبح یا نحر کرنا اے ) تے جدوں تسيں وچوں کوئی شخص بیمار ہوئے یا اس دے سر وچ کوئی تکلیف ہوئے تے سر منڈوالے تاں اس دا فدیہ (بدلہ) روزہ، خیرات یا قربانی اے۔ فیر جدوں توانوں امن و اطمینان حاصل ہوئے جائے تاں جو شخص (حج تمتع کا) عمرہ کرکے حج دے موقع تک لذائذ توں فائدہ اٹھائے۔ تاں اوہ لازمی طور اُتے ممکنہ قربانی کرے۔ تے جسنوں قربانی نہ مل سکے تاں اوہ تن روزے تاں حج دے دوران رکھے تے ست اس وقت جدوں واپس جائے۔ ایہ ہوئے جاواں گے مکمل دس (روزے) ایہ (حج تمتع) اس دے لئی اے جس دے اہل و عیال مسجد الحرام دے باشندہ نہ ہون۔ (حدود حرم دے اندر نہ رہندے ہاں) تے اللہ (کی نافرمانی) توں ڈرو تے سمجھ لو کہ خدا سخت سزا دینے والا اے۔ (196) حج دے چند خاص جانے پہچانے مقررہ مہینے نيں۔ تاں جو شخص انہاں (مہینےآں) وچ (اپنے اُتے) حج دی پابندی احرام بنھ کر فرض کر لے تاں فیر حج دے دوران نہ (بیوی سے) مباشرت کرے۔ نہ (خدا کی) نافرمانی کرے تے نہ (کسی سے) لڑائی جھگڑا کرے تے تسيں جو کچھ نیکی دا کم کروگے تاں خدا اسنوں جاندا اے تے (آخرت دے سفر دے لئی) زادِ راہ مہیا کرو (اور سمجھ لو) کہ بہترین زادِ راہ تقویٰ (پرہیزگاری) اے۔ تے اے عقل مندو! میرے توں (میری نافرمانی سے) ڈرو۔ (197) اس وچ تواڈے لئے کوئی مضائقہ نئيں اے کہ تسيں حج دے دوران اپنے پروردگار توں فضل (رزق) دے طلب گار رہوئے۔ ہاں تاں جدوں عرفات توں روانہ ہوئے تاں مشعر الحرام (مزدلفہ) دے پاس (اس دی حدود) وچ اللہ نوں یاد کرو تے یاد وی اس طرح کرو جس طرح اس نے توانوں ہدایت دی اے اگرچہ اس توں پہلے تسيں گمراہاں وچوں سن ۔ (198) فیر جتھے توں تے لوک چل کھڑے ہاں تسيں وی چل کھڑے ہوئے تے خدا توں مغفرت و بخشش طلب کرو یقینا خدا وڈا بخشنے والا، وڈا مہربان اے۔ (199) جدوں تسيں اپنے مناسک حج (اور اس دے اعمال و ارکان) نوں بجا لا چنوں۔ تاں فیر اس طرح اللہ نوں یاد کرو جس طرح اپنے باپ داداواں نوں یاد کردے سن بلکہ اس توں وی ودھ کے خدا نوں یاد کرو ہن لوکاں وچوں کچھ تاں ایداں دے نيں جو کہندے نيں اے ساڈے پروردگار! سانوں (جو کچھ دینا اے ) ايسے دنیا ہی وچ دے دے ایداں دے شخص دا آخرت وچ کوئی حصہ نئيں اے۔ (200) تے کچھ ایداں دے نيں جو کہندے نيں کہ ساڈے پروردگار سانوں دنیا وچ وی بھلائی عطا کر تے آخرت وچ وی بھلائی عطا کر تے سانوں دوزخ دی سزا توں بچا۔ (201) ایہ اوہ لوک نيں جو کچھ انہاں نے کمایا اے اس توں (دنیا و آخرت وچ ) انہاں نوں حصہ ملے گا تے اللہ بہت جلد حساب بے باق کرنے والا اے۔ (202) تے گنتی دے چند دناں وچ خدا نوں یاد کرو پس جو جلدی کريں گا تے (منٰی سے) دو ہی دن وچ چلا جائے تاں اس اُتے کوئی گناہ نئيں اے۔ تے جو دیر کرے (تیسرے دن تک ٹھہرا رہے) اس اُتے وی کوئی گناہ نئيں اے مگر ایہ (رعایت) اس دے لئی اے جو (شکار سے) بچکيا رہیا ہوئے تے اللہ (کی نافرمانی سے) ڈرو تے یقین رکھو کہ تسيں ايسے دے حضور اکھٹے کيتے جاؤگے (پلٹ کر جاؤ گے)۔ (203) تے بعض لوک (منافقین) ایداں دے وی نيں کہ جنہاں دی (چکنی چپئی) گلاں توانوں زندگانی دنیا وچ بہت اچھی لگتی نيں تے اوہ اپنی دلی حالت اُتے خدا نوں گواہ بناتے نيں حالانکہ اوہ (تواڈے) بدترین دشمن نيں۔ (204) تے جدوں آپ دے کولوں منہ پھیردے نيں (یا برسر اقتدار آندے نيں) تاں زمین وچ فساد برپا کرنے دے لئی دوڑدے پھردے نيں تے کھیتی تے نسل نوں برباد کردے نيں جدوں کہ خدا فساد نوں ہرگز پسند نئيں کردا۔ (205) تے جدوں انہاں توں کہیا جاندا اے کہ خدا (کی حکم عدولی) توں ڈرو تاں انہاں دی (ظاہری) عزت تے غرورِ نفس انہاں نوں گناہ اُتے ابھاردا تے اصرار کراندا اے ایداں دے (بدبخت) لوکاں دے لئی دوزخ کافی اے تے اوہ بہت برا ٹھکانہ اے۔ (206) تے انساناں وچوں کچھ ایداں دے (انسان) وی نيں جو خدا دی خوشنودی حاصل کرنے دی خاطر اپنی جان بیچ ڈالدے نيں (خطرے وچ ڈال دیندے نيں) تے اللہ (ایداں دے جاں نثار) بندےآں اُتے وڈا شفیق و مہربان اے۔ (207) اے ایمان والو! تسيں سب دے سب امن و سلامتی (والے دین) وچ مکمل طور اُتے داخل ہوئے جاؤ تے شیطان دے نقش قدم اُتے نہ چلو کیونجے اوہ تواڈا کھلا ہويا دشمن اے۔ (208) تے جے روشن دلیلاں (واضح احکام) دے آجانے دے بعد وی تسيں ڈگمگا گئے تاں خوب جان لو کہ اللہ زبردست (سب اُتے غالب) تے وڈی حکمت والا اے۔ (209) کیہ ایہ لوک اس گل دا انتظار کر رہے نيں کہ خود اللہ تے فرشتے سفید بادلاں دے سایہ وچ انہاں دے پاس آئیاں تے ہر گل دا فیصلہ ہوئے جائے آخر سب امور دی بازگشت تاں خدا ہی دی طرف اے۔ (210) (اے رسول) بنو اسرائیل توں پُچھو کہ اساں انہاں نوں انبیاء دے ذریعے کس قدر کھلی ہوئی نشانیاں عنایت کيتیاں تے جو (شخص و قوم) خدا دی نعمت نوں اس دے پاس آجانے دے بعد بدل ڈالے (اسنوں برائی وچ صرف کرے) تاں خدا سخت عذاب والا اے۔ (211) جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں دے لئی زندگانی دنیا وڈی آراستہ کر دتی گئی اے۔ تے اوہ ایمان والےآں دا مذاق اڑاندے نيں۔ حالانکہ جنہاں نے پرہیزگاری اختیار کيتی اوہ قیامت دے دن انہاں لوکاں (کافراں) توں بہت بلند مقام اُتے ہون گے تے خدا جسنوں چاہندا اے بے حساب روزی عطا کردا اے۔ (212) (پہلے) سب انسان اک ہی دین (فطرت) اُتے سن، (فیر جدوں انہاں وچ باہمی اختلاف پیدا ہوئے) تاں خدا نے انبیاء بھیجے۔ (جو نیکوکاراں کو) خوشخبری دینے والے (اور بدکاراں) نوں ڈرانے والے سن تے انہاں دے نال برحق کتاب نازل دی (جس وچ قانون سی)۔ تاکہ لوکاں دے اختلاف دا فیصلہ کرے تے ایہ اختلاف انہاں لوکاں نے کيتا جنہاں نوں اوہ (کتاب) دتی گئی سی تے اوہ وی تب کہ جدوں کھلی ہوئی دلیلاں انہاں دے سامنے آچکيتیاں سن۔ محض بغاوت تے زیادتی دی بنا پر۔ تاں خدا نے اپنے حکم توں ایمان والےآں نوں انہاں اختلافی گلاں وچ راہِ حق دی طرف راہنمائی فرمائی۔ تے خدا جسنوں چاہندا اے سِدھے راستے دی طرف راہنمائی فرماندا اے۔ (213) کيتا تواڈا ایہ خیال اے کہ تسيں ایويں ہی جنت وچ داخل ہوئے جاؤگے حالانکہ حالے تک تواڈے سامنے تسيں توں پہلے گزرے ہوئے (اہل ایمان) دی سی صورتاں (اور شکلاں) آئی ہی ننيں۔ جنہاں نوں فقر و فاقہ تے سختیاں نے گھیر لیا سی۔ تے انہاں نوں (تکلیف و مصائب کے) اس قدر جھٹکے دتے گئے کہ خود رسول تے انہاں اُتے ایمان لیانے والے کہہ اٹھے کہ آخر اللہ دی مدد کدوں آئے گی؟ آگاہ ہوئے جاؤ کہ اللہ دی مدد یقینا نزدیک ہی اے۔ (214) لوک آپ توں دریافت کردے نيں کہ اوہ (راہِ خدا وچ ) کيتا خرچ کرن؟ کہہ دیجیے! کہ تسيں جو مال وی صرف کرو (اس وچ تواڈے) ماں باپ دے رشتہ داراں، یتیماں، مسکیناں تے مسافراں دا حق اے تے تسيں جو وی نیک کم کرو اللہ اسنوں خوب جاندا اے۔ (215) (اے مسلمانو!) تسيں اُتے جنگ کرنا فرض کيتا گیا اے جدوں کہ اوہ توانوں ناگوار اے۔ تے ایہ ممکن اے کہ جس چیز نوں تسيں ناپسند کردے ہوئے اوہ تواڈے لئے اچھی ہوئے۔ تے ایہ وی ممکن اے کہ جس چیز نوں تسيں پسند کردے ہوئے اوہ تواڈے لئے بری ہوئے (اچھی نہ ہو) اصل گل ایہ اے کہ اللہ بہتر جاندا اے تسيں نئيں جاندے۔ (216) (مشرک) لوک آپ توں حرمت والے مہینے وچ جنگ کرنے دے متعلق سوال کردے نيں۔ کہہ دیجیے اس وچ جنگ کرنا وڈا جرم اے (مگر) خدا دی راہ توں روکنا، تے اس دا انکار کرنا تے مسجد (کی حرمت) دا انکار کرنا (اور لوکاں نوں اس توں روکنا) تے اس دے باشندےآں نوں اوتھے توں کڈنا۔ خدا دے نزدیک اس (جنگ) توں وی وڈا جرم اے۔ تے فتنہ گری قتل توں وی زیادہ سنگین گناہ اے۔ تے اوہ لوک برابر تسيں توں لڑدے رہن گے ایتھے تک کہ جے انہاں دا بس چلے تاں اوہ توانوں تواڈے دین توں ہی پلٹا دتیاں (مگر یاد رکھو) کہ تسيں وچوں جو وی اپنے دین توں فیر کر کفر دی حالت وچ مرے گا۔ تاں ایہ اوہ بدنصیب لوک نيں جنہاں دے اعمال دنیا و آخرت وچ رائیگاں ہوئے جاواں گے۔ ایہی لوک دوزخی نيں جو ہمیشہ ہمیشہ اس وچ رہن گے۔ (217) بے شک جو لوک ایمان لیائے تے جنہاں نے ہجرت دی تے خدا دی راہ وچ جہاد کیہ ایہ نيں اوہ لوک جو خدا دی رحمت دے امیدوار نيں تے خدا وڈا بخشنے والا مہربان اے۔ (218) لوک آپ توں شراب تے جوئے دے متعلق دریافت کردے نيں۔ کہہ دیجئے کہ انہاں وچ وڈا گناہ اے۔ اگرچہ انہاں وچ لوکاں دے لئی کچھ فائدے وی نيں مگر انہاں دا گناہ انہاں دے فائدے توں بہت وڈا اے تے لوک آپ توں پُچھدے نيں کہ (راہِ خدا وچ ) کيتا خرچ کرن؟ کہہ دیجیے جو کچھ (تواڈی ضروریات سے) زیادہ ہو! اس طرح خدا تواڈے لئے اپنی آیات و ہدایات واضح کردا اے۔ تاکہ تسيں دنیا و آخرت دے بارے وچ غور و فکر کرو۔ (219) تے لوک آپ توں یتیماں دے متعلق پُچھدے نيں۔ تاں کہہ دیجیے کہ انہاں دی ہر طرح اصلاح (احوال کرنا) بہتر اے۔ تے جے تسيں انہاں توں مل جل کے رہو (تو اس وچ کوئی مضائقہ نئيں آخر) اوہ تواڈے بھائی ہی تاں نيں۔ تے اللہ بہتر جاندا اے کہ مفسد (خرابی کرنے والا) تے اصلاح کرنے والا کون اے تے جے خدا چاہندا تاں توانوں مشکل و مشقت وچ ڈال دیندا یقینا خدا زبردست اے تے وڈی حکمت والا اے۔ (220) (اے مسلمانو!) خبردار مشرک عورتاں توں اس وقت تک نکاح نہ کرو۔ جدوں تک اوہ ایمان نہ لے آئیاں ۔ (کیونجے) اک مؤمنہ کنيز مشرکہ (آزاد عورت) توں اچھی اے اگرچہ (حسن و جمال وچ ) توانوں کِنّی ہی بھلی معلوم ہوئے۔ تے مشرک مرداں دے نکاح وچ اس وقت تک نہ دو جدوں تک اوہ ایمان نہ لے آئیاں ۔ بے شک مسلمان غلام مشرک (آزاد شوہر) توں بہتر اے۔ اگرچہ اوہ (مشرک) توانوں کتنا ہی بھلا معلوم ہوئے۔ ایہ لوک توانوں اگ دی طرف بلاندے نيں تے خدا اپنے حکم توں (توانوں) جنت تے مغفرت (بخشش) دی طرف بلاندا اے۔ تے اپنے احکام نوں لوکاں دے سامنے واضح طور اُتے بیان کردا اے تاکہ اوہ نصیحت قبول کرن (اثر لاں)۔ (221) تے لوک آپ توں حیض دے بارے وچ دریافت کردے نيں۔ کہہ دیجیے کہ اوہ گندگی اے، لہٰذا تسيں ایامِ حیض وچ عورتاں توں وکھ رہو تے جدوں تک اوہ پاک نہ ہوئے جاواں اس وقت تک انہاں دے نزدیک نہ جاؤ۔ فیر جدوں اوہ طہارت کر لین تاں جدھر توں خدا نے حکم دتا اے انہاں دے پاس جاؤ۔ بے شک اللہ دوست رکھدا اے توبہ کرنے والےآں نوں تے طہارت کرنے والےآں نوں۔ (222) تواڈی عورتاں کھیتی نيں۔ (اس لئی) اپنی کھیتی وچ جس طرح چاہو آؤ۔ تے اپنے لئے (خدا دی بارگاہ وچ ) پیشگی (اعمال) بھیج دو۔ تے اللہ تے ایمان والےآں نوں خوشخبری (مبارکباد) دے دو۔ (223) تے اللہ نوں اپنی قسماں دا نشانہ نہ بناؤ تاکہ تسيں نیکوکار، پرہیزگار بن سنوں۔ تے لوکاں وچ صلح کرا سکو تے اللہ سننے والا تے سب کچھ جاننے والا اے۔ (224) خدا تواڈی لایعنی (غیر ارادی) قسماں اُتے تسيں توں مواخذہ نئيں کريں گا۔ لیکن جو قسماں تسيں دل توں کروگے (کھاؤ گے) اس دا مواخذہ کريں گا تے خدا وڈا بخشنے والا تے وڈا برداشت کرنے والا اے۔ (225) جو لوک اپنی بیویاں توں وکھ رہنے (مباشرت نہ کرنے) دی قسم کھا لیندے نيں (ان دے لئی) چار مہینے دی مہلت اے۔ پس جے اس دے بعد (اپنی قسم سے) رجوع کرن تاں بے شک خدا بخشنے والا، وڈا مہربان اے۔ (226) تے اوہ جے طلاق دینے دا ہی عزم بالجزم کر لین تاں بے شک خدا (سب کچھ) سننے تے جاننے والا اے۔ (227) تے جنہاں عورتاں نوں طلاق دتی جائے تاں اوہ اپنے آپ نوں (عقد ثانی) توں روکيتیاں ۔ تن مرتبہ ایام ماہواری توں پاک ہونے تک۔ تے جے اوہ خدا تے روزِ جزاء اُتے ایمان رکھدی نيں تاں انہاں دے لئی ایہ جائز نئيں اے کہ اسنوں چھپاواں۔ جوکہ خدا نے انہاں دے رحماں (شکماں) وچ پیدا کيتا اے۔ تے اس دوران انہاں دے شوہر جے تعلقات بحال کرنا چاہن تاں اوہ انہاں نوں واپس بلانے (اور اپنی زوجیت وچ رکھنے کے) زیادہ حقدار نيں تے اس دوران دستورِ شریعت دے مطابق عورتاں دے کچھ حقوق نيں جس طرح کہ مرداں دے حقوق نيں ہاں البتہ مرداں نوں انہاں اُتے اک درجہ فوقیت اے۔ خدا زبردست (حاکم) تے حکمت والا اے۔ (228) تے طلاق (رجعی) دو ہی مرتبہ اے اس دے بعد یا تاں اچھے طریقہ توں روک لیا جائے گا یا بھلائی دے نال رخصت کر دتا جائے گا۔ تے تواڈے لئے جائز نئيں اے کہ جو کچھ انہاں نوں (بطورِ زر مہر تے ہدیہ و تحفہ) دے چکے ہوئے اس وچوں کچھ واپس لو مگر ایہ کہ انہاں دونے (میاں بیوی) نوں اندیشہ ہوئے کہ اوہ خدا دی قائم کردہ حدود نوں قائم نئيں رکھ سکن گے تاں فیر (اے مسلمانو!) توانوں وی ایہ خوف ہوئے کہ اوہ حدودِ الٰہیہ نوں قائم نئيں رکھ سکن گے تاں (اس صورت وچ ) عورت نوں (بطورِ فدیہ خلع) کچھ معاوضہ دینا چاہیے (اور دے کے اپنی جان چھڑانا چاہیے) تاں اس وچ دونے اُتے کوئی گناہ نئيں اے۔ ایہ خدا دی مقرر کردہ حدتیاں نيں انہاں توں اگے نہ بڑھو۔ تے جو لوک خدا دی مقرر دی ہوئی حداں توں اگے بڑھدے نيں اوہی لوک ظالم نيں۔ (229) ہن جے (تیسری بار) طلاق (بائن) دے تاں اس دے بعد (یہ عورت) اس مرد دے لئی اس وقت تک حلال نہ ہوئے گی جدوں تک کسی دوسرے شخص نال شادی نہ کرے۔ ہن جدوں کہ اوہ (دوسرا شوہر) اسنوں طلاق دے دے تے انہاں دونے سابقہ میاں بیوی دا خیال ہوئے کہ اوہ حدودِ الٰہیہ نوں برقرار رکھ سکن گے تاں انہاں دے لئی کوئی گناہ نئيں اے کہ اوہ آپس وچ (دوبارہ) شادی کر لین۔ ایہ خدا دی مقرر کردہ حدتیاں نيں جنہاں نوں اوہ صاحبانِ علم دے لئی واضح طور اُتے بیان کردا اے۔ (230) تے جدوں تسيں عورتاں نوں طلاق دو تے اوہ اپنی میعاد (عدت دے خاتمہ) دے نیڑے پہنچ جاواں تاں یا تاں انہاں نوں اچھے طریقے توں (اپنے پاس) رکھو۔ یا اچھے طریقے توں انہاں نوں رخصت کر دو تے انہاں نوں ضرر و زیاں پہنچانے تے زیادتی کرنے دے لئی نہ روکو تے جو ایسا کريں گا اوہ اپنے نفس اُتے ظلم کريں گا۔ تے خدا دے آیات و احکام دا ہنسی مذاق نہ بناؤ تے خدا دے اس انعام و احسان نوں یاد کرو جو اس نے تسيں اُتے کيتا اے تے جو اس نے کتاب و حکمت تسيں اُتے نازل دی اے۔ اس دے ذریعہ توں توانوں نصیحت کردا اے تے اللہ (کی نافرمانی) توں ڈرو تے خوب جان لو کہ خدا ہر شی دا جاننے والا اے۔ (231) تے جدوں تسيں عورتاں نوں طلاق دو تے جدوں اوہ اپنی (عدّت کی) مدت پوری کر لین تاں انہاں نوں اپنے شوہراں نال نکاح کرنے توں نہ رونوں۔ جدوں کہ اوہ مناسب طریقے اُتے (شریعت دے مطابق) اک دوسرے (نويں یا پرانے) نال نکاح کرنے اُتے راضی ہوئے جاواں۔ اس (حکم) دے ذریعہ توں اس شخص نوں نصیحت کيتی جاندی اے (اور اوہی اسنوں قبول کريں گا) جو خدا تے جزاء اُتے ایمان رکھدا اے۔ ایہ (ان احکام اُتے عمل کرنا)۔ تواڈے لئے زیادہ تزکیہ و طہارت دا باعث اے اللہ بہتر جاندا اے۔ (232) تے (طلاق دے بعد) جو شخص (اپنی اولاد کو) پوری مدت تک دُدھ پلوانا چاہے تاں ماواں اپنی اولاد نوں کامل دو برس تک دُدھ پلاواں گی۔ تے بچہ دے باپ اُتے (اس دوران) انہاں (ماؤں) دا کھانا تے کپڑا مناسب و معروف طریقہ اُتے لازم ہوئے گا۔ کسی وی شخص نوں اس دی وسعت و آسائش توں زیادہ تکلیف نئيں دتی جا سکدی۔ نہ تاں ماں نوں نقصان پہنچایا جائے اس دے بچہ دی وجہ توں تے نہ ہی باپ نوں زیاں پہنچایا جائے اس دے بچہ دے سبب توں تے (جے باپ نہ ہوئے تاں فیر) وارث اُتے (دُدھ پلانے تے نان و نفقہ کی) ایہی ذمہ داری اے۔ تے جے دونے (ماں باپ اس مدت توں پہلے) باہمی مشورہ و رضامندی توں بچہ دا دُدھ چھڑانا چاہن تاں انہاں اُتے کوئی گناہ نئيں اے۔ تے جے تسيں اپنی اولاد نوں (کسی دایہ سے) دُدھ پلوانا چاہوئے تاں اس وچ کوئی جرم نئيں اے بشرطیکہ جو مناسب طریقہ توں دینا ٹھہرایا اے (ان کے) حوالے کے دو۔ تے خدا (کی نافرمانی سے) ڈرو تے خوب جان لو کہ تسيں جو کچھ کردے ہوئے۔ اللہ اسنوں خوب دیکھ رہیا اے۔ (233) تے تسيں وچوں جو لو گ بیویاں چھڈ کے مر جاواں تاں اوہ (بیویاں) چار مہینے دس دن تک اپنے نوں (عقد ثانی سے) روکيتیاں ۔ تے جدوں ایہ مدت (عدت) پوری کر لین تاں اوہ اپنے حق وچ جو مناسب کم (فیصلہ) کرن اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے۔ تے تسيں جو کچھ کردے ہوئے خدا اس توں خوب باخبر اے۔ (234) جے تسيں (عدت دے دوران) عورتاں دی اشارہ و کنایہ وچ خواستگاری کرو (پیغام نکاح دو) یا اسنوں اپنے دلاں وچ چھپائے رکھو تاں اس وچ تسيں اُتے کچھ گناہ نئيں اے۔ اللہ نوں معلوم اے کہ تسيں جلد انہاں نوں یاد کروگے (تو بے شک کرو) مگر انہاں توں کوئی خفیہ قول و قرار نہ کرو۔ سوا اس دے کہ مناسب طریقہ توں کوئی گل کرو۔ (اشارہ و کنایہ سے) تے جدوں تک مقررہ مدت پوری نہ ہوئے جائے۔ اس وقت تک عقد نکاح دا ارادہ وی نہ کرو۔ تے خوب جان لو کہ خدا تواڈے دلاں دے اندر دی گل نوں وی خوب جاندا اے۔ لہٰذا اس توں ڈردے رہو تے خوب جان لو کہ خدا بخشنے والا تے حلیم و بردبار اے۔ (235) جے تسيں (اپنی) عورتاں نوں ہتھ لگانے (خلوت صحیحہ کرنے) تے حق مہر مقرر کرنے توں پہلے ہی طلاق دے دو تاں اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے ہاں البتہ (بطور خرچہ) انہاں نوں کچھ مال و متاع دے دو۔ مالدار اپنی حیثیت دے مطابق تے غریب و نادار اپنے مقدور دے موافق مناسب متاع (خرچہ) دے۔ ایہ نیکوکار لوکاں دے ذمہ اک حق اے۔ (236) تے جے تسيں عورتاں نوں ہتھ لگانے توں پہلے طلاق دے دو۔ لیکن تسيں انہاں دا کچھ حق مہر معین کر چکے ہوئے۔ تاں (اس صورت وچ ) اس مقررہ حق مہر دا ادھا لازم ہوئے گا۔ مگر ایہ کہ اوہ (عورتاں) خود معاف کر دیؤ یا اوہ (ولی) معاف کر دے جس دے ہتھ وچ نکاح دا معاملہ اے۔ تے جے تسيں درگزر کرو (معاف کر دو) تاں ایہ پرہیزگاری دے زیادہ نیڑے اے۔ تے باہمی معاملات وچ احسان تے بھلائی نوں نہ بھولو۔ بے شک تسيں جو کچھ کر رہے ہوئے خدا اسنوں خوب دیکھ رہیا اے۔ (237) تے تسيں تمام نمازاں دی پابندی کرو۔ خصوصاً نماز وسطی دی تے خدا دے سامنے قنوت پڑھدے ہوئے (ادب و نیاز سے) کھڑے ہوئے۔ (238) تے جے تسيں خوف (کی حالت) وچ ہوئے تاں فیر پیدل ہوئے یا سوار (جس طرح وی ممکن ہوئے نمازپڑھ لو) فیر جدوں توانوں امن و اطمینان ہوئے جائے تاں خدا نوں اس طرح یاد کرو جس طرح اس نے توانوں سکھا دتا اے جو تسيں نئيں جاندے سن ۔ (239) تے جو تسيں وچوں اپنی بیویاں چھڈ کے دنیا توں جا رہے ہاں تاں انہاں نوں اپنی بیویاں دے حق وچ وصیت کرنا چاہیے کہ انہاں نوں سال بھر تک نان و نفقہ (خرچہ) دتا جاندا رہے تے گھر توں وی نہ کڈیا جائے۔ ہاں جے اوہ خود نکل جاواں تاں تے گل اے تے اپنے بارے وچ جو مناسب فیصلہ کرن اس وچ تسيں اُتے کوئی گناہ نئيں اے تے خدا زبردست تے حکمت والا اے۔ (240) تے جنہاں عورتاں نوں (مہر مقرر کيتے تے صحبت کيتے بغیر) طلاق دتی گئی اے۔ انہاں نوں مناسب مال و متاع (خرچہ) دینا لازم اے۔ ایہ پرہیزگاراں دے ذمہ اک حق اے۔ (241) ايسے طرح خدا تواڈے لئے اپنے آیات و احکام واضح طور اُتے بیان کردا اے تاکہ تسيں سمجھ بجھ توں کم لو۔ (242) کیہ تسيں نے انہاں لوکاں نوں نئيں دیکھیا جو موت دے ڈر توں ہزاراں دی تعداد وچ اپنے گھراں توں نکل پئے۔ خدا نے انہاں توں کہیا: مر جاؤ (پس اوہ سب دے سب مر گئے) فیر انہاں نوں زندہ کيتا۔ بے شک خدا لوکاں اُتے وڈا لطف و کرم کرنے والا اے۔ لیکن اکثر لوک شکر ادا نئيں کردے۔ (243) تے خدا دی راہ وچ جنگ کرو تے خوب جاندے رہو کہ خدا (سب کچھ) سننے تے جاننے والا اے۔ (244) اے کوئی ایسا جو خدا نوں قرض حسنہ دے تاکہ خدا اسنوں کئی گُنا کرکے واپس کرے۔ خدا ہی تنگی کردا اے تے اوہی کشادگی دیندا اے۔ تے (تم سب) ايسے دی طرف پلٹائے جاؤگے۔ (245) کیہ تسيں نے جناب موسیٰ دے بعد بنی اسرائیل دے سرداراں نوں نئيں دیکھیا کہ جدوں انہاں نے نبی(ص) توں کہیا کہ ساڈے لئے اک بادشاہ مقرر کر دیجئے تاکہ اسيں (اس دی زیر قیادت) راہِ خدا وچ جنگ کرن۔ اس نبی نے فرمایا کدرے ایسا نہ ہوئے کہ جدوں جنگ تسيں اُتے واجب ہوئے جائے۔ تاں فیر تسيں جنگ نہ کرو۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں کِداں جنگ نئيں کرن گے؟ جدوں کہ سانوں اپنے گھراں تے بال بچےآں توں باہر کڈ دتا گیا اے۔ مگر جدوں جنگ انہاں اُتے واجب قرار دتی گئی تاں انہاں دے تھوڑے جہے آدمیاں دے سوا باقی سب دے سب منحرف ہوگئے (پیٹھ پھیر گئے) تے خدا ظالماں نوں خوب جاندا اے۔ (246) تے انہاں دے پیغمبر نے انہاں توں کہیا کہ بے شک خدا نے تواڈے لئے طالوت نوں بادشاہ مقرر کيتا اے۔ انہاں لوگو ں نے کہیا، اسنوں اسيں اُتے کس طرح حکومت کرنے دا حق ہوئے سکدا اے۔ اس توں تاں اسيں حکومت کرنے دے زیادہ حقدار نيں اسنوں تاں مالی وسعت ملی ہی نئيں اے (کوئی وڈا مالدار آدمی نئيں اے )۔ نبی نے جواب دتا کہ اللہ نے اسنوں اس لئی تسيں اُتے فضیلت تے ترجیح دتی اے کہ اسنوں علم تے جسمانی طاقت وچ زیادتی عطا کيتی اے تے اللہ جسنوں چاہندا اے۔ اپنا ملک عطا کردا اے۔ (کیونجے) اللہ وڈی وسعت والا تے وڈا علم والا اے۔ (247) تے انہاں دے نبی نے انہاں توں ایہ وی کہیا کہ اس دے بادشاہ ہونے دی نشانی ایہ اے کہ تواڈے پاس اوہ صندوق آجائے گا۔ جس وچ تواڈے پروردگار دی جانب توں سکون دا سامان ہوئے گا تے موسیٰ (ع) و ہارون (ع) دے خاندان دے بچے کچھے تبرکات و متروکات وی تے اسنوں فرشتے اٹھائے ہوئے ہون گے اس وچ بے شک تواڈے لئے (خدا دی قدرت کی) وڈی نشانی اے۔ جے تسيں ایماندار ہوئے۔ (248) ہن جو طالوت فوجاں لے کے چلے تاں (اپنے ہمراہیاں سے) کہیا کہ خدا اک نہر دے نال تواڈی آزمائش کرنے والا اے (دیکھو) جو شخص اس توں پانی پی لے گا اس دا میرے توں کوئی واسطہ نہ ہوئے گا تے جو اسنوں چکھے گا وی نئيں اس دا مجھ نال تعلق ہوئے گا۔ مگر ایہ کہ اپنے ہتھ توں اک چُلو بھر لے۔ (انجام کار وقت آنے پر) تھوڑے لوکاں دے سوا باقی سب نے اس (نہر) توں پانی پی لیا۔ پس جدوں اوہ تے انہاں دے نال ایمان لیانے والے اگے ودھے (نہر پار کی) تاں (پانی پینے والے) کہنے لگے کہ اج اسيں وچ جالوت تے اس دی افواج توں لڑنے دی طاقت نئيں اے (مگر) جنہاں لوکاں نوں خدا نوں منہ دکھانے دا یقین سی کہنے لگے خدا دے حکم توں کئی چھوٹی جماعتاں وڈی جماعتاں اُتے غالب آجاندیاں نيں تے خدا صبر کرنے والےآں دے نال اے۔ (249) (غرضیکہ) ایہ لوک جالوت تے اس دی افواج دے مقابلہ دے لئی باہر نکلے۔ تاں (یاں) دعا کيتی: اے پروردگار! اسيں اُتے صبر انڈیل دے (بے پناہ صبر عطا کر) تے (میدانِ جنگ وچ ) ساڈے قدم جمائے رکھ تے کافراں دے مقابلہ وچ ساڈی مدد و نصرت فرما۔ (250) پس انہاں لوکاں نے خدا دے حکم توں انہاں لوکاں (دشمناں) نوں شکست دے دی۔ تے داؤد (ع) نے جالوت نوں قتل کر دتا۔ تے خدا نے انہاں نوں سلطنت و حکمت عطا فرمائی۔ تے جس جس چیز دا چاہیا علم عطا فرمایا۔ تے جے خدا اک گروہ دا دوسرے گروہ دے ذریعہ توں دفاع نہ کرے تاں زمین تباہ و برباد ہوئے جائے۔ مگر خدا تمام جہاناں اُتے وڈا لطف و کرم کرنے والا اے۔ (251) ایہ آیاتِ الٰہیہ (قدرتِ خدا دی نشانیاں) نيں جنہاں نوں اسيں سچائی دے نال بیان کردے نيں تے بے شک و شبہ آپ رسولاں وچوں نيں۔ (252) ایہ سب پیغمبر نيں جنہاں وچوں اساں بعض نوں بعض اُتے فضیلت دتی اے۔ انہاں وچوں بعض اوہ نيں جنہاں توں خدا نے کلام کيتا تے انہاں وچوں بعض دے درجے بلند کيتے۔ تے اساں عیسیٰ بن مریم نوں کئی معجزے دتے۔ تے روح القدس دے ذریعہ توں انہاں دی تائید کيتی تے جے خدا (جبراً) چاہندا تاں انہاں (پیغمبراں) دے بعد آنے والے لوک اپنے پاس معجزے آجانے دے بعد آپس وچ نہ لڑدے۔ لیکن انہاں نے آپس وچ اختلاف کيتا۔ فیر انہاں وچوں کچھ ایمان لیائے تے بعض نے کفر اختیار کيتا۔ تے جے خدا (جبراً) چاہندا تاں ایہ لوک آپس وچ نہ لڑدے۔ مگر خدا جو چاہندا اے اوہی کردا اے۔ (253) اے ایمان والو! جو کچھ اساں توانوں رزق دتا اے اس وچوں کچھ (راہِ خدا وچ ) خرچ کرو۔ پہلے اس دے کہ اوہ دن (قیامت) آجائے کہ جس وچ نہ سودے بازی ہوئے گی، نہ دوستی (کم آئے گی) تے نہ ہی سفارش۔ تے جو کافر نيں اوہی دراصل ظالم نيں۔ (254) اللہ (ہی اوہ ذات) اے۔ جس دے علاوہ کوئی الٰہ نئيں اے۔ زندہ (جاوید) اے۔ جو (ساری کائنات کا) بندوبست کرنے والا اے۔ اسنوں نہ اونگھ آندی اے تے نہ نیند۔ جو کچھ آسماناں تے جو کچھ زمین وچ اے اوہ سب ايسے دا اے۔ کون اے جو اس دی (پیشگی) اجازت دے بغیر اس دی بارگاہ وچ (کسی کی) سفارش کرے؟ جو کچھ بندےآں دے سامنے اے اوہ اسنوں وی جاندا اے۔ تے جو کچھ انہاں دے پِچھے اے اسنوں وی جاندا اے۔ تے اوہ (بندے) اس دے علم وچوں کسی چیز (ذرا) اُتے وی احاطہ نئيں کر سکدے۔ مگر جس قدر اوہ چااے۔ اس دی کرسی (علم و اقتدار) آسمان و زمین نوں گھیرے ہوئے اے۔ انہاں دونے (آسمان و زمین) دی نگہداشت اس اُتے گراں نئيں لنگھدی اوہ برتر اے تے وڈی عظمت والا اے۔ (255) دین دے معاملہ وچ کوئی زبردستی نئيں اے۔ ہدایت گمراہی توں وکھ واضح ہوئے چکی اے۔ ہن جو شخص طاغوت (شیطان تے ہر باطل قوت) دا انکار کرے تے خدا اُتے ایمان لیائے اس نے یقینا مضبوط رسی سیم لی اے۔ جو کدی ٹوٹنے والی نئيں اے۔ تے خدا (سب کچھ) سننے والا تے خوب جاننے والا اے۔ (256) اللہ انہاں لوکاں دا سرپرست اے جو ایمان لیائے اوہ انہاں نوں (گمراہی کے) اندھیراں توں (ہدایت کی) روشنی دی طرف نکالدا اے۔ تے جنہاں لوکاں نے کفر اختیار کیہ انہاں دے سرپرست طاغوت (شیطان تے باطل دی قوتاں) نيں جو انہاں نوں (ایمان کی) روشنی توں کڈ کے (کفر کے) اندھیراں دی طرف لے جاندے نيں۔ ایہی دوزخی لوک نيں جو اس وچ ہمیشہ ہمیشہ رہن گے۔ (257) کیہ تسيں نے اس شخص نوں نئيں دیکھیا (اس دے حال اُتے غور نئيں کيتا) جس نے جناب ابراہیم توں انہاں دے پروردگار دے بارے وچ صرف اس بنا اُتے بحث و تکرار کيتی سی کہ خدا نے اسنوں سلطنت دے رکھی سی۔ جدوں ابراہیم نے کہیا سی کہ میرا پروردگار اوہ اے جو جلاندا وی اے تے ماردا وی اے۔ اس (شخص) نے کہیا ميں وی جلاندا تے ماردا ہاں (اس پر) ابراہیم نے کہیا میرا خدا سورج نوں مشرق توں نکالدا اے تاں اسنوں مغرب توں کڈ۔ اس اُتے کافر مبہوت (ہکا بکا) ہوگیا۔ خدا ظالماں نوں ہدایت نئيں کردا (ان نوں منزل مقصود تک نئيں پہنچاندا)۔ (258) یا ايسے طرح تسيں نے اوہ آدمی نئيں دیکھیا (اس دے حال اُتے غور نئيں کيتا) جو اک ایداں دے پنڈ توں گزریا جس دے در و دیوار دا ملبہ اس دی گری ہوئی چھتاں اُتے گر پيا سی۔ (اپنی چھتاں اُتے اوندھی گری پئی تھی)۔ اس (آدمی) نے (یہ منظر دیکھ کے) کہیا اللہ اس پنڈ (اس دے رہنے والےآں) نوں کیوں کر اس دی موت دے بعد زندہ کريں گا؟ اس اُتے اللہ نے اسنوں سو سال تک دے لئی موت دے دی۔ فیر اسنوں زندہ کيتا۔ تے کہیا (پُچھیا) تسيں کِنّی دیر اس طرح پئے رہے ہو؟ کہیا اک دن یا دن دا کچھ حصہ! ۔ فرمایا بلکہ تسيں سو سال پئے رہے ہوئے۔ ذرا اپنے کھانے پینے دی چیزاں نوں دیکھو کہ ذرا وی خراب نئيں ہوئی نيں۔ (دوسری طرف) ذرا اپنے گدھے نوں دیکھو (کہ کس طرح گل سڑ گیا اے ؟) ایہ (سب کچھ) اس لئی کيتا اے کہ توانوں لوکاں دے لئی (اپنی قدرت کی) نشانی بناؤں۔ تے (گدھے) دی سڑی گلی ہڈیاں نوں اسيں کس طرح انہاں نوں (جوڑ جاڑ کر) کھڑا کردے نيں تے فیر کس طرح انہاں اُتے گوشت چڑھاندے نيں۔ (اور اسنوں زندہ کردے نيں) جدوں اس (آدمی) اُتے ایہ گل واضح ہوگئی۔ تاں (بے ساختہ) کہیا ميں یقین توں جاندا ہاں کہ اللہ ہر شئی اُتے قادر اے۔ (259) (اے رسول(ص)) اوہ واقعہ یاد کرو۔ جدوں ابراہیم (ع) نے کہیا: اے پروردگار! مینوں دکھلا کہ تاں مُرداں نوں کیوں کر زندہ کردا اے ؟ خدا نے فرمایا: کيتا تواڈا (اس پر) ایمان نئيں اے ؟ کہیا: کیوں نئيں؟ (ایمان تاں اے ) مگر چاہندا ہاں کہ (اکھاں توں دیکھاں) تاکہ (دل) نوں اطمینان ہوئے جائے (اور اسنوں قرار آئے) فرمایا: چار پرندے لو۔ تے انہاں نوں اپنے پاس اکٹھا کرو تے اپنے توں مانوس بناؤ۔ فیر (انہاں نوں ٹکڑے ٹکڑے کرکے) ہر پہاڑ اُتے اک ٹکڑا رکھ دو۔ فیر انہاں نوں آواز دو۔ تاں اوہ دوڑدے ہوئے تواڈے پاس آئیاں گے تے خوب جان لو کہ خدا زبردست تے حکمت والا اے۔ (260) جو لوک خدا دی راہ وچ اپنے مال خرچ کردے نيں انہاں دی مثال اس اک دانے دے مثل اے جس نے (اپنے بوئے جانے دے بعد) ست بالیاں اگاواں تے ہر بالی وچ سو دانے نيں تے خدا جس دے لئی چاہندا اے تے ودھیا دیندا اے (دونا کر دیندا اے ) خدا وڈی وسعت والا تے وڈا جاننے والا اے۔ (261) جو لوک راہِ خدا وچ اپنے مال خرچ کردے نيں تے خرچ کرنے دے بعد نہ احسان جتاندے نيں تے نہ ایذا پہنچاندے نيں انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے ایتھے اے نہ انہاں نوں کوئی خوف اے تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (262) (سائل کو) اچھائی توں جواب دینا تے بخش دینا۔ اس صدقہ و خیرات توں بہتر اے۔ جس دے بعد (سائل کو) ایذا پہنچائی جائے۔ تے اللہ بے نیاز اے تے وڈا بردبار اے۔ (263) اے ایمان والو! (سائل کو) احسان جتا کر تے ایذا پہنچیا کر اپنے صدقہ و خیرات نوں اس شخص دی طرح اکارت و برباد نہ کرو جو محض لوکاں نوں دکھانے دے لئی اپنا مال خرچ کردا اے تے خدا تے روزِ آخرت اُتے ایمان نئيں رکھدا۔ اس دی (خیرات کی) مثال اس چکنی چٹان دی سی اے۔ جس اُتے کچھ خاک پئی ہوئی ہوئے تے اس اُتے وڈے دانے والی زور دی بارش برتاں۔ تے (خاک نوں بہا کر لے جائے) تے اس (چٹان) نوں صاف چکنا چھڈ جائے۔ ايسے طرح ایہ (ریاکار) لوک جو کچھ (صدقہ و خیرات وغیرہ) کردے نيں اس توں کچھ وی انہاں دے ہتھ نئيں آئے گا تے خدا کافر لوکاں نوں ہدایت نئيں کردا (انہاں نوں منزل مقصود تک نئيں پہنچاندا)۔ (264) تے جو لوک خدا دی خوشنودی دے لئی دل دے پورے ثبات و قرار دے نال اپنے مال (راہِ خدا وچ ) خرچ کردے نيں انہاں دی مثال اس (ہرے بھرے تے گھنے) باغ دی مانند اے جو کسی اُچی جگہ اُتے ہوئے۔ جس اُتے وڈی وڈی بونداں والی زور دی بارش برسے تے اوہ دوگنا پھل دے۔ تے جے اس اُتے وڈے قطراں والا زور دا مینہ نہ برسے تاں فیر ہلکی پھلکی بارش ہی کافی اے۔ تے تسيں لوک جو کچھ کردے ہوئے خدا اسنوں دیکھ رہیا اے۔ (265) تسيں وچوں کوئی وی ایہ گل پسند کريں گا کہ اس دے پاس کھجوراں، انگوراں دا ہرا بھریا گھنا باغ ہوئے جس دے تھلے نہراں جاری ہاں تے اس دے لئی اس وچ ہر قسم دے پھل تے میوے موجود ہاں تے اسنوں بڑھاپا گھیر لے۔ جدوں کہ اس دی (چھوٹی چھوٹی) کمزور و ناتواں اولاد ہوئے تے اچانک اس (باغ) نوں اک ایسا بگولہ اپنی لپیٹ وچ لے لے جس وچ اگ ہوئے جس توں اوہ باغ جل کے رہ جائے۔ اس طرح خدا تواڈے لئے اپنے احکام کھول کر بیان کردا اے تاکہ تسيں غور و فکر کرو۔ (266) اے ایمان والو! اپنی کمائی وچوں پاک و پاکیزہ چیزاں توں تے انہاں چیزاں توں جو اساں زمین توں تواڈے لئے برآمد کيتیاں نيں (خدا دی راہ وچ ) خرچ کرو۔ تے اس وچوں بری تے خراب چیز دے خیرات کرنے دا ارادہ وی نہ کرو۔ جدوں کہ خود تسيں ایسی چیز دے لینے اُتے (خوشی سے) آمادہ نئيں ہوئے۔ مگر ایہ کہ مروت دی وجہ توں چشم پوشی توں کم لو۔ تے خوب جان لو کہ خدا بے نیاز اے تے حمد و ستائش دے قابل اے۔ (267) شیطان توانوں مفلسی تے تنگدستی توں ڈراندا اے۔ تے بے حیائی و غلط کاری دا تسيں نوں حکم (ترغیب) دیندا اے۔ تے اللہ تسيں توں اپنی بخشش تے اپنے فضل و کرم دا وعدہ کردا اے۔ خدا وڈی وسعت والا تے وڈا جاننے والا اے۔ (268) جسنوں اوہ چاہندا اے حکمت و دانائی عطا فرماندا اے تے جسنوں (منجانب اللہ) حکمت عطا ہوئی، بے شک اسنوں درحقیقت خیر کثیر (وڈی دولت) مل گئی۔ عقلمنداں دے سوا کوئی نصیحت قبول نئيں کردا۔ (269) تے تسيں جو کچھ وی خرچ کردے ہوئے یا منت مندے ہوئے تاں یقینا اللہ اسنوں جاندا اے تے ظالماں دا کوئی مددگار نئيں اے۔ (270) جے تسيں اپنی خیرات علانیہ طور اُتے دو تاں وی چنگا اے تے جے اسنوں پوشیدہ رکھو تے حاجتمنداں نوں دو تاں اوہ تواڈے لئے زیادہ بہتر اے تے تواڈے کچھ گناہاں تے برائیاں دا کفارہ ہوئے جائے گا (انہاں نوں مٹا دے گا)۔ تسيں جو کچھ کردے ہوئے اللہ اس توں پوری طرح باخبر اے۔ (271) (اے رسول!) انہاں لوکاں نوں منزل مقصود تک پہنچانے دی آپ اُتے ذمہ داری نئيں اے (تواڈا فرض صرف راستہ دکھانا اے )۔ اللہ جسنوں چاہندا اے منزل مقصود تک پہنچاندا اے تے تسيں جو کچھ مال خرچ کردے ہوئے۔ تاں اوہ تواڈے اپنے (فائدہ) دے لئی اے تے تسيں جو وی خرچ کردے ہوئے اوہ اللہ دی خوشنودی دے لئی کردے ہوئے۔ تے تسيں جو مال و دولت خیرات وچ دوگے۔ اوہ پورا پورا توانوں ادا کر دتا جائے گا تے تسيں اُتے ہرگز ظلم نئيں کيتا جائے گا۔ (272) (یہ خیرات) خاص طور اُتے انہاں حاجتمنداں دے لئی اے جو اللہ دی راہ وچ اس طرح گھر گئے نيں کہ روئے زمین اُتے سفر نئيں کر سکدے، ناواقف انہاں نوں خود داری برتنے تے رکھ رکھاؤ دی وجہ توں مالدار سمجھدا اے۔ مگر تسيں انہاں نوں انہاں دے چہراں توں پہچان سکدے ہوئے۔ اوہ لوکاں توں لپٹ کر تے انہاں دے پِچھے پڑ کر سوال نئيں کردے۔ تے تسيں جو کچھ مال و دولت (راہِ خدا وچ ) خرچ کروگے بے شک اللہ اسنوں جاندا اے۔ (273) جو لوک اپنے مال رات تے دن وچ خفیہ و علانیہ (راہِ خدا وچ ) خرچ کردے نيں انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے پاس اے۔ انہاں دے لئی نہ کوئی خوف اے تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (274) تے جو لوک سود کھاندے نيں اوہ (قیامت دے دن) نئيں کھڑے ہون گے مگر اس شخص دی طرح جسنوں شیطان نے اپنے آسیب توں مخبوط الحواس بنا دتا ہوئے۔ (جس توں اوہ پہچانے جاواں گے کہ اوہ سود خور نيں)۔ ایہ اس لئی اے کہ اوہ قائل نيں کہ تجارت وی تاں سود دی مانند اے۔ حالانکہ اللہ نے تجارت نوں حلال تے سود نوں حرام کيتا اے۔ پس جس شخص دے پاس اس دے پروردگار دی طرف توں نصیحت (فہمائش) آئی تے اوہ (سودخوری سے) باز آگیا۔ تاں جو پہلے ہوئے چکيا اوہ اس دا اے اس دا معاملہ خدا دے حوالے اے تے جو (ممانعت دے بعد) فیر ایسا کرے تاں ایداں دے لوک جہنمی نيں جو ہمیشہ ہمیشہ اس وچ رہن گے۔ (275) اللہ سود نوں مٹاندا اے تے خیر و خیرات نوں بڑھاندا اے تے جِنّے ناشکرے تے گنہگار نيں اللہ انہاں نوں دوست نئيں رکھدا۔ (276) بے شک جو لوک ایمان لیائے تے اچھے عمل کيتے۔ تے نماز پڑھی تے زکوٰۃ ادا کيتی انہاں دا اجر و ثواب انہاں دے پروردگار دے پاس اے۔ تے (قیامت دے دن) انہاں دے لئی نہ کوئی خوف ہوئے گا تے نہ اوہ غمگین ہون گے۔ (277) اے ایمان والو! خدا (کی نافرمانی) توں ڈرو۔ تے جو کچھ سود (لوکاں دے ذمے) باقی رہ گیا اے۔ اسنوں چھڈ دو جے تسيں ایمان والے ہوئے۔ (278) لیکن جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں فیر خدا تے اس دے رسول نال جنگ کرنے دے لئی تیار ہوئے جاؤ۔ تے جے ہن وی تسيں توبہ کرلو۔ تاں تواڈا اصل مال تواڈا ہوئے گا (جو توانوں مل جائے گا)۔ نہ تسيں (ودھ لے کے) کسی اُتے ظلم کروگے تے نہ (اصل مال خوردبرد کرکے) تسيں اُتے ظلم کيتا جائے گا۔ (279) تے جے (مقروض) تنگ دست اے تاں اسنوں فراخ دستی تک مہلت دینا ہوئے گی۔ تے جے (قرضہ معاف کرکے) خیرات کرو۔ تاں ایہ چیز تواڈے لئے بہتر اے جے تسيں جاندے ہوئے۔ (280) تے اس دن (کی سزا تے رسوائی) توں ڈرو۔ جس دن اللہ دی طرف پلٹائے جاؤگے تے فیر جس شخص نے جو کچھ (نیکی یا بدی) کمائی ہوئے گی۔ اوہ (اس دا بدلہ) اسنوں پورا پورا دتا جائے گا۔ تے (ان دی حق تلفی کرکے) انہاں اُتے ظلم نئيں کيتا جائے گا۔ (281) اے ایمان والو! جدوں تسيں کسی مقررہ مدت تک آپس وچ قرضہ دا لین دین کرو۔ تاں اسنوں لکھ لیا کرو۔ تے چاہیے کہ کوئی لکھنے والا عدل و انصاف دے نال تواڈے باہمی قول و قرار نوں لکھے۔ تے جس طرح اللہ نے لکھنے والے نوں (لکھنا پڑھنا) سکھایا اے اوہ لکھنے توں انکار نہ کرے (بلکہ) اسنوں چاہیے کہ لکھ دے۔ تے جس (مقروض) دے ذمہ (قرضہ دی ادائیگی) دا حق عائد ہُندا اے اسنوں چاہیے کہ تحریر دا مضمون لکھوا دے تے اس (کاتب) نوں چاہیے کہ اپنے پروردگار توں ڈرے تے اس وچ کمی نہ کرے یااور جے اوہ شخص (مقروض) جس اُتے حق عائد ہوئے رہیا اے کم عقل ہوئے یا کمزور تے معذور ہوئے یا خود نہ لکھیا سکدا ہوئے۔ تاں فیر اس دا سرپرست (وکیل یا ولی) عدل و انصاف توں (تمسک دا مضمون) لکھوائے تے اپنے آدمیاں وچوں دو گواہاں دی گواہی کرالو۔ تاکہ جے انہاں وچوں کوئی اک بھولے تاں دوسرا اسنوں یاد دلائے تے جدوں گواہاں نوں (گواہی دے لئی) بلايا جائے تاں اوہ انکار نہ کرن۔ تے معاملہ چھوٹا ہوئے یا وڈا جس دی میعاد مقرر اے۔ اس دے لکھنے وچ سہل انگیزی نہ کرو۔ ایہ (لکھیا پڑھی) اللہ دے نزدیک زیادہ منصفانہ کاروائی اے تے گواہی دے لئی تاں زیادہ مضبوطی اے۔ تے اس طرح زیادہ امکان اے کہ تسيں شک و شبہ وچ نہ پڑو۔ مگر جدوں نقدا نقد خرید و فروخت ہوئے کہ جو تسيں آپس وچ ہتھوں ہتھ کردے ہوئے تاں اس صورت وچ کوئی مضائقہ نئيں اے کہ اسنوں نہ لکھو تے جدوں (اس طرح) خرید و فروخت کرو تاں گواہ کر ليا کرو۔ تے (زبردستی کرکے) کاتب تے گواہ نوں ضرر و زیاں نہ پہنچایا جائے تے جے ایسا کروگے تاں ایہ تواڈی نافرمانی ہوئے گی (گناہ ہوئے گا) خدا (کی نافرمانی) توں ڈرو اللہ توانوں (ایہی) سکھاندا اے تے اللہ ہر چیز نوں خوب جاندا اے۔ (282) تے جے تسيں سفر وچ ہوئے تے توانوں کاتب نہ ملے تاں رہن باقبضہ رکھ لو۔ تے جے تسيں وچوں اک نوں دوسرے اُتے اعتبار ہوئے۔ تاں جس اُتے اعتبار کيتا گیا اے۔ اسنوں چاہیے کہ اپنی امانت واپس کر دے تے اپنے پروردگار (کی مخالفت) توں ڈرے۔ تے گواہی نوں نہ چھپاؤ۔ تے جو اسنوں چھپائے گا اس دا دل گنہگار ہوئے گا۔ تے تسيں جو کچھ کردے ہوئے اللہ اسنوں خوب جاندا اے۔ (283) جو کچھ آسماناں وچ اے تے جو کچھ زمین وچ اے (سب کچھ) خدا دا اے۔ تے جو کچھ تواڈے دلاں وچ اے۔ خواہ تسيں اسنوں ظاہر کرو یا اسنوں چھپاؤ۔ خدا سب دا تسيں توں محاسبہ کريں گا۔ تے فیر جسنوں چاہے گا۔ بخش دے گا تے جسنوں چاہے گا سزا دے گا۔ اللہ ہر چیز اُتے قادر اے۔ (284) رسول(ص) انہاں تمام گلاں اُتے ایمان رکھدا اے جو انہاں دے پروردگار دی طرف توں انہاں اُتے اتاری گئیاں نيں تے مؤمنین وی (سب) خدا اُتے اس دے ملائکہ پر، اس دیاں کتاباں اُتے تے اس دے رسولاں اُتے ایمان رکھدے نيں۔ (وہ کہندے نيں کہ) اسيں خدا دے رسولاں وچ تفریق نئيں کردے تے کہندے نيں کہ اساں فرمانِ الٰہی سنیا تے اس دی اطاعت کی! پروردگار سانوں تیری مغفرت درکار اے۔ تے تیری ہی طرف پلٹ کر آنا اے۔ (285) خدا کسی نوں اس دی وسعت توں زیادہ تکلیف نئيں دیندا اوہ جو (نیکی) کريں گا۔ اس دا نفع اسنوں ہوئے گا تے اوہ جو (برائی) کريں گا اس دا نقصان وی ايسے نوں ہوئے گا۔ پروردگار! جے اسيں بھُل جاواں یا چوک جاواں تاں ساڈی گرفت نہ کر۔ پروردگار! اسيں اُتے ویسا بجھ نہ ڈال جداں اسيں توں پہلے لوکاں اُتے ڈالیا سی۔ پروردگار! اسيں اُتے اوہ بار نہ ڈال جس دے اٹھانے دی اسيں وچ طاقت نئيں اے۔ تے سانوں (ساڈے قصور) معاف کر۔ تے سانوں (ساڈے گناہ) بخش دے۔ تے اسيں اُتے رحم فرما تاں ہماریا مالک و سرپرست اعلیٰ اے۔ کافراں دے مقابلہ وچ تاں ہی ساڈی مدد فرما۔ (286) |
مآخذ
سودھو- قرآن کریم، ترجمہ محمد حسین نجفی (سرگودھا)۔
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق۔
- بابایی، احمدعلی، برگزیدہ تفسیر نمونہ، تہران، دارالکتب الاسلامیہ، چاپ سیزدہم، ۱۳۸۲ش،
- تورہ، یوسف، بررسی تطبیقی واژہ امام در آیہ ابتلا، پژوہشنامہ حکمت و فلسفہ اسلامی، ش۲۷، ۱۳۸۸ش۔
- حويزى، عبدعلى بن جمعہ، نور الثقلين، قم، اسماعيليان، ۱۴۱۵ق۔
- خرمشاہی، قوام الدین، «سورہ بقرہ»، در دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، تہران، دوستان-ناہید، ۱۳۷۷ش۔
- شیخ صدوق، معانی الاخبار، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق۔
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق۔
- طبری، محمد بن جریر،تریخ الامم و الملوک، بہ کوشش محمد ابوالفضل ابراہیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م۔
- طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تہران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش۔
- فاریاب، محمدحسین، «تأملی در نظریۀ علامہ طباطبائی در مفہوم امامت در آیۀ ابتلا»، معرفت کلامی، ۱۳۹۰ش۔
- قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق، ۱۴۲۵ق۔
- مكارم شيرازى، ناصر، تفسیر نمونہ، تہران، دار الكتب الإسلاميۃ، چاپ اول، ۱۳۷۴ش۔
- ہاشمی، فاطمہ، «بررسی سبب نزول آیہ اشتراء النفس از دیدگاہ فرقین»، سفینہ، ش۱۳، ۱۳۸۵ش۔
- محققیان، رضا «سورہ بقرہ»، در دانشنامہ معاصر قرآن کریم، قم، انتشارات سلمان آزادہ، ۱۳۹۶ش۔
- معینی، محسن، «آیات الاحکام»، تحقیقات اسلامی، سال دوازدہم، شمارہ ۱ و ۲، تہران، بہار و تابستان ۱۳۷۶۔
- مغنیہ، محمدجواد، تفسیر الکاشف، قم، دارالکتاب الاسلامیہ، ۱۴۲۴ق۔
- واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۱ق۔
باہرلے جوڑ
سودھو- سورہ بقرہ دی تلاوت
- مقالہ سورہ بقرہ، انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی
- مقالہ سورہ بقرہ، دانشنامہ جہان اسلام
سانچہ:قرآن دی سورتاں
سانچہ:نزول دے اعتبار توں قرآنی سورتیں
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۹.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقره»، ص۱۲۳۶؛ محققیان، «سورہ بقرہ»، ص۷۰۰.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقرہ»، ص۱۲۳۶.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقرہ»، ص۱۲۳۶.
- ↑ محققیان، «سورہ بقرہ»، ص۷۰۰.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقرہ»، ص۱۲۳۶.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقرہ»، ص۱۲۳۶.
- ↑ خرمشاہی، «سورہ بقرہ»، ص۱۲۳۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۴۳۔
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۸۔
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۸۔
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص ۲۴-۹۸.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۲۷.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص ۳۰۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۶.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۶۶.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۶۰.
- ↑ واحدی، اسباب نزول القرآن، 1411ق، ص87.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج1، ص114؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، 1371ش، ج1، ص171.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، 1372ش، ج1، ص177.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، 1372ش، ج1، ص177.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق،، ج1، ص115.
- ↑ مغنیہ، الکاشف، 1424ق، ج1، س170.
- ↑ مکارم شیرازی، تقسیر نمونہ، 1371ش، ج1، ص389.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص256.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج1، ص262-263.
- ↑ فاریاب، تأملی در نظریہ علامہ طباطبائی در مفہوم امامت در آیہ ابتلا، 1390ش، ص45.
- ↑ فاریاب، تأملی در نظریہ علامہ طباطبائی در مفہوم امامت در آیہ ابتلا، 1390ش، ص45.
- ↑ تورہ، بررسی تطبیقی واژہ امام در آیت ابتلا، 1388ش، ص42-44.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، 1371ش، ج1، ص525.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، 1372ش، ج1، ص437.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج2، ص30-31.
- ↑ ہاشمی، بررسی سبب نزول آیت اشتراء النفس از دیدگاہ فرقین، 1385ش، ص144-147.
- ↑ طباطبائی، المیزان، 1417ق، ج2، ص337-341.
- ↑ طباطبایی، المیزان،1417ق، ج2، ص337.
- ↑ صدوق، معانی الاخبار، 1406ق، ص29.
- ↑ مغنیہ، الکاشف، 1424ق، ج1، ص396.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، 1371ش، ج2، ص 278.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، 1371ش، ج2، ص 279.
- ↑ طباطبایی، الميزان، 1390ق، ج2، ص342و343.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج2، ص440؛ سید قطب، فی ظلال القرآن، 1425ق، ج1، ص344؛مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، 1371ش، ج2، ص397.
- ↑ معینی، «آیات الاحکام»، ص1.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۱۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسير نمونہ، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۵۹.
- ↑ حويزى، نور الثقلين، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۶.