ابراہیم

حضرت ابراہیمؑ
	فائل:مینیاتور پرتاب کردن ابراهیم(ع) در آتش.jpgحضرت ابراہیم آتش نمرود وچ، استاد فرشچیان دا فنی شاہکار
قرآنی نام:	ابراہیم
کتاب کا نام:	صحف
مشہوراقارب:	اسماعیل • اسحاق • ہاجر • سارہ • آذر • تارخ
معجزات:	چار پرندیاں دا واقعہ
ہم عصر پیغمبر:	حضرت لوط
دین:	حنیف
مخالفین:	نمرود
اہم واقعات:	حضرت اسماعیل دی قربانی
اولوالعزم انبیاء
	محمدؐ • ابراہیم • نوح • عیسی • موسی

ابراہیم
ابراہیم
	ابراہیم ہمراہ تں فرشتیاں دے
ذاتی
پیدائش	ابرام; ار کسیدم
وفات	حبرون
مدفن	الخلیل; 31°31′29″N 35°06′39″E / 31.524744°N 35.110726°E
شریک حیات	سارہ; ہاجرہ; قطورہ
اولاد	اسماعیل; اسحاق; Zimran; Jokshan; Medan; Midian; Ishbak; Shuah
مرتبہ
	متاثر ابراہیمی مذاہب;

ابراہیم (عبرانی: אַבְרָהָם, جدید اوراہم طبری ابراہام, عربی: إبراهيم)، اصلاً اورام جاں ابرام (عبرانی: אַבְרָם, جدید ʾAvram طبری ʾAḇrām) تن ابراہیمی مذاہب (یہودیت، مسیحیت تے اسلام) دی اک برگزیدہ شخصیت نیں۔ خدا تے یہودیاں دے درمیان خاص تعلقات قائم کروانے دی وجہ توں اوہ یہودیت وچ ”میثاق“ دے بانی سمجھے جاندے نیں۔ مسیحیت وچ انہاں تمام معتقدین (یہودیاں و غیر یہودیاں) دا نقش اول تصور کیتا جاندا اے۔ اسلام وچ اوہ تمام انبیا دے باپ (ابو الانبیاء) نیں۔

حضرت ابراہیم علیہ السلام، ابراہیم خلیل دے ناں توں مشہور تے دوسرے اولوالعزم پیغمبر نیں۔ تسی‏‏ں (ع) اپنے بیٹے حضرت اسماعیل دے ذریعے تمام عرب تے اپنے دوسرے بیٹے حضرت اسحاق دی وجہ بنی اسرائیل دے جد امجد منے جاندے نیں۔

ناں

ابراہیم دے ناں نوں دینی تے غیر دینی منابع وچ مختلف شکلاں وچ تے مختلف شہراں وچ ہر شہر دے رسم و رواج دے مطابق کدی ناں توں کچھ کم کر دے ہوئے تو کدی اس وچ کچھ بڑھاندے ہوئے شہرت ملنے توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ هلال‌ خصیب‌ دے علاقے وچ بوہت اہمیت دا حامل ناں سی. عہد عتیق وچ ابرام آیا اے. ^[۱] جوالیقی نے اِبراہام‌، اِبراہم‌(ہ ساکن)، اِبراہم‌(ہ مکسور) دی شکل وچ اس ناں نوں لکھیا اے تے نال وچ کہیا اے کہ ایہ ناں بوہت پرانا تے غیر عربی ناں اے.^[۲] لگدا اے سب توں پہلے جتھے اس ناں نوں ابراہیم توں یاد کیتا اے اوہ قرآن ای اے.

ابراہیم دا معنی

ابرام دے معنی دے بارے وچ، پہلا بخش (ہن) والد دے معنی توں اے. اسی طرح دوسرا بخش دوست جاں بلند مرتبہ جاں عالی مرتبہ دے معنی توں اے. اس طرح ابرام دا معنی عالی جاں متعالی والد ہوۓ گا.^[۳] تے ابرھام دا معنی یعنی مختلف امتاں دے والد تے اس دا ریشہ (اصل) عامیانہ اے، اگرچہ رھام دے لئی عربی وچ مختلف تے بے شمار ریشے موجود نیں. عربی وچ ابراہیم دے لئی تے وی بوہت معنی بیان ہوئے نیں جداں کہ نووی نے ابراہیم دا معنی سریانی یعنی پدر رحیم کہیا اے اسی طرح کسے نے ابراہیم نوں سپید چہرہ کہیا اے اگرچہ ایہ معنی صحیح شمار نئی‏‏ں ہُندے.^[۴]

خاندان

عہد عتیق دی روایت دے مطابق ابراہیم دا تعلق جریرہ العرب دے قبیلے آرامی توں اے.^[۵] تے بعض محققان نے ابراہیم نوں آموریانی کہیا اے جو جزیرہ عرب توں عراق تے شام ول گئے^[۶] آرامیھا حران دے نزدیک بلیخ تے خابور دے مقام اُتے زندگی بسر کر دے سن تے ظاہراً دوسری ہجری دے اوسط وچ تے ناں توں اک شہر رونما ہویا تے اکثر آرامیاں نے شہر ول مہاجرت دی، لیکن جدو‏‏ں تے دوسرے قبیلےآں دے حملے توں ویران ہو گیا دوبارہ سب مہاجر اپنے اصلی وطن ول واپس لوٹ گئے. ابراہیم دے والد اس خاندان وچوں سن جنہاں نے تے دے بعد حران دی جانب مہاجرت دی^[۷] جس طرح کہ آرمیان دی ہجرت دے بارے وچ بیان ہویا اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ ابراہیم دے خاندان نے دوسری ہجری قمری دے اوائل وچ اس علاقے توں کوچ کیتا^[۸] مورخان تے مولفان قدیم نے وی حران نوں ابراہیم دے والد دا وطن کہیا اے. ^[۹]

والد

ابراہیم دے والد دے ناں وچ قرآن تے مفسران دے درمیان اختلاف اے. عہد عتیق وچ اس ناں نوں ترح کہیا اے^[۱۰] تے قرآن نے آزر کہیا اے.^[۱۱] مفسران تے لغت شناسان نے اس واژہ نوں بیگانہ تے معرب کہیا اے.^[۱۲] اج دے دور وچ کہیا گیا اے کہ ایہ ناں العاذار (العاذر، الیعزر) تحریف ہویا اے تے عہد عتیق دے مطابق ابراہیم خادم دا ناں سی^[۱۳] تے قرآن دی تفسیر وچ اس دے بارے وچ اختلاف اے، کچھ تفسیر دے مطابق آزر حضرت ابراہیم دے والد دا ناں اے جدو‏‏ں کہ بعض نے اس دی نفی کیتی اے.

تے بعض مفسرین تے مورخاں نے ابراہیم دے والد دا ناں تارح ذکر کیتا اے.^[۱۴] تے آزر دا ناں جو قرآن وچ بیان ہویا اے کچھ روایات دے مطابق خود پیغمبر اسلام(ص) نے اس دی تائید دی اے.^[۱۵] بعض نے آزر نوں یار تے انباز دا معنی دتا اے. اس صورت وچ ایہ آیت [۱۴][۱۵]«واِذْقال‌َ اِبراهیم‌ُ لِاَبیہِ آزَرَ اَتَتَّخِذُ اَصناماً...»"^[۱۶] اس طرف اشارہ کرے گی کہ ابراہیم دے والد بتاں دی پرستش وچ قوم دے یار تے انباز سن. تے بعض نے آزر دا ناں بتی نوں دتا اے جس دی پوجا ابراہیم دے والد کر دے سن، تے مذکورہ آیت وچ «اصناماً» نوں اس دا بدل کہیا اے،^[۱۷] بعض ہور نے تارح نوں ابراہیم دے والد تے آزر نوں ابراہیم دا چچا کہیا اے تے تذکر دتا اے کہ عربی وچ ہن نوں چچا دے لئی وی استعمال کر دے نیں، اگرچہ قرآن نے اسماعیل نوں یعقوب دا والد معرفی کیتا اے. ظاہراً آخری وجہ پیغمبر اسلام(ص) دی حدیث دے تحت بیان ہویا اے جس وچ تسی‏‏ں(ص) نے فرمایا:‌« نَقَلَنی‌ اللّہُ مِن‌ اَصلاب‌ِ الطّاهرین‌ِ الی‌ اَرحام‌ِ الطّاهرات‌ِ...» پیغمبر اکرم(ص) دے سب نیاکان موحد سی. اس لئی طوسی نے اس دے بعد کہ نسب شناسان نے ابراہیم دے والد نوں تارح کہیا اے، آزر نوں ابراہیم دی جد مادری توں نسبت دتی اے.

اس باب دے بارے وچ تے وی روایات موجود نیں، جداں کہ اک روایت وچ آزر دے کلمے دی نکوہش دتی اے ^[۱۸] لیکن رازی نے انہاں تمام توجہیات نوں بی اساس کہیا اے تے اشارہ کیتا اے کہ اگر آزر دا ناں جو قرآن وچ ابراہیم دے والد نوں کہیا گیا اے، درست نہ ہُندا تو پیغمبر(ص) دے زمانے وچ یہودی تسی‏‏ں(ص) نوں ضرور تکذیب کر دے کیونجے یہود تسی‏‏ں(ص) نوں ہمیشہ تکذیب کر دے سن اس توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ ناں یہودیاں دی نگاہ وچ درست سی. تے اس دے آخر وچ ایہ وی بیان ہویا اے کہ اگر تارح نوں ابراہیم دے والد دے عنوان توں قبول کر لئیے تے ایہ وی مننا پوے گا کہ تارح تے آزر وچوں اک تساں دا ناں تے اک تسا‏‏ں دا لقب سی.^[۱۹] جداں کہ اسرائیل یعقوب دا لقب سی.^[۲۰]

ولادت تے زادگاہ دی تریخ

ابراہیم دی ولادت دے بارے وچ کوئی خاص سند جاں خاص تریخ دا ذکر نئی‏‏ں ہویا اے ^[۲۱] زمانے جدید وچ اکثر مورخاں نے سنہ ٢٠ ق نوں ابراہیم دی ولادت دی تریخ کہیا اے تے بعض نے اس نوں ١٩٩٦ ق کہیا اے.^[۲۲]

پیدائش

ابراہیم دی ولادت دی جگہ دے بارے وچ اختلاف اے. عہد عتیق دے مطابق ابراہیم دی ولادت اُر وچ ہوئی ^[۲۳] لیکن بعض نے تسی‏‏ں دی محل ولادت نوں الورکاء (اوروک) تے بعض اسلامی منابع دے مطابق کوثی ناں دے شہر جو جدید دور وچ تل ابراہیم دے ناں توں مشہور اے اوتھے ہوئی اے.^[۲۴] تے ابن بطوطہ (ص١٠١) وچ (برس جاں نمرود دا برس، بابل دے مقام) عراق وچ ابراہیم دی ولادت ہوئی سی. تے ابراہیم دی جای ولادت نوں حران وی کہیا گیا اے. ^[۲۵] جاں سب محقیقین اس بات اُتے متفق نیں کہ تے وچ ابراہیم دی ولادت ہوئی تے اوہی اُتے تسی‏‏ں وڈے ہوئے.

مہاجرت

قرآن کریم دی روایت دے مطابق، ابراہیم نے جدو‏‏ں بتاں دی پوجا عام سی اس زمانے وچ لوگاں نوں خدائے واحد دی پرستش ول دعوت دتی.^[۲۶] تے ایہ قرآنی روایت یہود دے درمیان معروف سی تے یوسفوس نے وی اس ول اشارہ کیتا اے ^[۲۷]تے یہودی کتب وچ اس دے بعد والے دور دے بارے وچ وی دیکھیا گیا اے.^[۲۸] بعض روایت دے مطابق ایہ واقعہ ابراہیم دا اپنی قوم دے نال مناقشے دے وقت پیش آیا در واقع ابراہیم دا اپنی قوم نوں خداوند دی واحدنیت دی دعوت دے وقت سی (طوسی ٤/١٨٥، ١٨٦) مسعوی دے بقول، حضرت ابراہیم دی بیوی سارہ تے تسی‏‏ں دا بھانجا لوط تے بیٹا ھاران اوہ پہلے سن جنہاں نے حضرت ابراہیم دی دعوت نوں قبول کیتا.^[۲۹]

تے ابراہیم دی اسی دعوت نوں جو آپ نے اپنی قوم، والد و... دی قرآن دے مطابق اسی کم نے تہانو‏‏ں مہاجرت اُتے مجبور کیتا تے اس نوں ادیان سامی وچ خاص اہمیت حاصل اے. تے عہد عتیق وچ اس مہاجرت دے بارے وچ کوئی خاص بات نئی‏‏ں کیتی گئی تے حران دی جانب حرکت کوحضرت ابراہیم دے والد توں نسبت دتی گئی اے. کہ جنہاں نے اپنے بیٹے ھاران دی وفات دے بعد، تے توں ہجرت کیتی تے اپنے خاندان والیاں نوں ترک کر دتا.^[۳۰] قرآن وچ اس ہجرت دے جغفرافیائی مقصد دے بارے وچ کچھ بیان نئی‏‏ں ہویا اے لیکن مہاجرت دی وجہ نوں بخوبی بیان کیتی اے.

یکتا پرستی دی دعوت

ابراہیم نے سب توں پہلے آزر نوں یکتا پرستی دی دعوت دتی سی. قرآن کریم دی سورت وچ اس دعوت دے بارے وچ آیا اے، جداں کہ دیکھیا جائے گا کہ ابراہیم نے دو بار آزر دے نال اس دی قوم دے دین دے بارے وچ مناقشہ کیتا اے، تے دو بار دے بعد آزر نے ابراہیم نوں اپنے توں دور کیتا تے حضرت ابراہیم نے ہجرت دتی. آزر دی پہلی مخالفت دی وجہ حضرت ابراہیم دا بتاں نوں توڑنا تے فیر اس دا قصور وڈے بت اُتے نسبت دینا تے قوم نوں کہنا کہ اس دی وجہ وڈے بت توں ای سوال کیتا جائے جدو‏‏ں کہ بت بولنے اُتے قادر نئی‏‏ں تے قوم اس حجت اُتے خاموش ہو گئے، تے آخر وچ حضرت ابراہیم نوں اگ وچ پایا گیا. پرودگار نے اگ نوں تسا‏‏ں دے لئی ٹھنڈا کر دتا تے لوط دے ہمراہ تہانو‏‏ں قوم دی جنگ توں نجات دتی.^[۳۱]