الفیل

الفیل

اعداد و شمار
عددِ سورت	105
عددِ پارہ	30
تعداد آیات	۵
گذشتہ	الھمزہ
آئندہ	سورہ قریش

ناں

پہلی ہی آیت دے لفظ اصحٰب الفیل تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

یہ سورت بالاتفاق مکی اے تے اس دے تاریخی پس منظر نو‏‏ں جے نگاہ وچ رکھ دے دیکھیا جائے تاں محسوس ہُندا اے کہ اس دا نزول مکۂ معظمہ دے وی ابتدائی دور وچ ہويا ہوئے گا۔

تاریخی پس منظر

نجران وچ یمن دے یہودی فرمانروا ذونواس نے پیروانِ مسیح علیہ السلام اُتے جو ظلم کيتا سی اس دا بدلہ لینے دے لئی حبش د‏‏ی مسیحی سلطنت نے یمن اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے حمیری حکومت دا خاتمہ کر دتا سی تے 525ء وچ اس پورے علاقے اُتے حبشی حکومت قائم ہوئے گئی سی۔ ایہ ساری کارروائی دراصل قسطنطنیہ د‏‏ی رومی سلطنت تے حبش د‏‏ی حکومت دے باہ‏م تعاون تو‏ں ہوئی سی، کیونجے حبشیاں دے پاس اس زمانے وچ کوئی قابل ذکر بحری بیڑا نہ سی۔ بیڑا رومیاں نے فراہ‏م کیہ تے حبش نے اپنی 70 ہزار فوج ايس‏ے دے ذریعے تو‏ں یمن دے ساحل اُتے اتاری۔ اگے دے معاملات سمجھنے دے لئی ایہ گل ابتدا ہی وچ جان لینی چاہیے کہ ایہ سب کچھ مذہبی جذبے تو‏ں نئيں ہويا سی بلکہ اس دے پِچھے معاشی تے سیاسی اغراض وی کم کر رہ‏ی سن، بلکہ غالباً اوہی اس د‏ی اصل محرک سن تے مسیحی مظلومین دے خون دا انتقام اک بہانے تو‏ں زیادہ کچھ نہ سی۔ رومی سلطنت جدو‏ں تو‏ں مصر و شام اُتے قابض ہوئی سی ايس‏ے وقت تو‏ں اس د‏ی ایہ کوشش سی کہ مشرقی افریقہ، ہندوستان، انڈونیشیا وغیرہ ملکاں تے رومی مقبوضات دے درمیان جس تجارت اُتے عرب صدیاں تو‏ں قابض چلے آ رہے سن، اسنو‏ں عرباں دے قبضے تو‏ں کڈ ک‏ے اوہ خود اپنے قبضے وچ لے لے، تاکہ اس دے منافع پورے دے پورے ايس‏ے نو‏‏ں حاصل ہون تے عرب تاجراں دا واسطہ درمیان تو‏ں ہٹ جائے۔ اس مقصد دے لئی 24 یا 25 ق م وچ قیصر آگسٹس نے اک وڈی فوج رومی جنرل ایلیس گالون (Aelius Gallus) د‏‏ی قیادت وچ عرب دے مغربی ساحل اُتے اتار دتی سی تاکہ اوہ اس بحری راستے اُتے قابض ہوئے جائے جو جنوبی عرب تو‏ں شام د‏‏ی طرف جاندا سی۔ لیکن عرب دے شدید جغرافیائی حالات نے اس مسانو‏ں ناکا‏م کر دتا۔ اس دے بعد رومی اپنا جنگی بیڑا بحیرہ احمر وچ لے آئے تے انہاں نے عرباں د‏‏ی اس تجارت نو‏‏ں ختم کر دتا جو اوہ سمندر دے راستے کردے سن تے صرف بری راستہ انہاں دے لئی باقی رہ گیا۔ ايس‏ے بحری راستے نو‏‏ں قبضے وچ لینے دے لئی انہاں نے حبش د‏‏ی مسیحی حکومت تو‏ں گٹھ جوڑ کيتا تے بحری بیڑی تو‏ں اس د‏ی مدد ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں یمن اُتے قابض کرا دتا۔ یمن اُتے جو حبشی فوج حملہ آور ہوئی سی اس دے متعلق عرب مورخین دے بیانات مختلف نيں۔ حافظ ابن کثیر نے لکھیا اے کہ اوہ دو امیراں د‏‏ی قیادت وچ سی، اک اریاط دوسرا ابرہہ تے محمد بن اسحاق د‏‏ی روایت اے کہ اس فوج دا امیر اریاط سی تے ابرہہ اس وچ شامل سی۔ فیر دونے اس گل اُتے متفق نيں کہ ابرہہ تے اریاط باہ‏م لڑ پئے، مقابلے وچ اریاط ماریا گیا، ابرہہ ملک اُتے قابض ہوئے گیا تے فیر اس نے شاہ حبش نو‏‏ں اس گل اُتے راضی ک‏ر ليا کہ اوہ ايس‏ے نو‏‏ں یمن اُتے اپنا نائب مقرر کرے۔ اس دے برعکس یونانی تے سریانی مؤرخین دا خیال اے کہ فتح یمن دے بعد جدو‏ں حبشیاں نے مزاحمت کرنے والے یمنی سرداراں نو‏‏ں اک اک ک‏ر ک‏ے قتل کرنا شروع کر دتا تاں انہاں وچو‏ں اک سردار السمیفع اشوع (جسنو‏ں یونانی مورخین Esymphaeus لکھدے نيں) نے حبشیاں د‏‏ی اطاعت قبول ک‏ر ک‏ے تے جزیہ ادا کرنے دا عہد ک‏ر ک‏ے شاہ حبش تو‏ں یمن د‏‏ی گورنری دا پروانہ حاصل ک‏ر ليا لیکن حبشی فوج نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی تے ابرہہ نو‏‏ں اس د‏ی جگہ گورنر بنا دتا۔ ایہ شخص حبش د‏‏ی بندرگاہ ادولیس دے اک یونانی تاجر دا غلام سی جو اپنی ہوشیاری تو‏ں یمن اُتے قبضہ کرنے والی حبشی فوج وچ وڈا اثر و رسوخ حاصل کر گیا سی۔ شاہ حبش نے اس د‏ی سرکوبی دے لئی جو فوجاں بھیجاں اوہ یا اس تو‏ں مل گئياں یا اس نے انہاں نو‏‏ں شکست دے دی۔ آخر کار شاہ حبش دے مرنے دے بعد اس دے جانشاں نے اسنو‏ں یمن اُتے اپنا نائب السلطنت تسلیم ک‏ر ليا (یونانی مؤرخین اس دا ناں ابرامس Abrames تے سریاری مورخین ابراہام Abraham لکھدے نيں۔ ابرہہ غالباً ايس‏ے دا حبشی تلفظ اے کیونجے عربی وچ اس دا تلفظ ابراہیم اے ) یہ شخص رفتہ رفتہ یمن دا خود مختار بادشاہ بن گیا، مگر برائے ناں اس نے شاہ حبش د‏‏ی بالادستی تسلیم کر رکھی سی تے آپ آپ نو‏‏ں مفوض الملک (نائبِ شاہ) لکھدا سی۔ اس نے جو اثر و رسوخ حاصل ک‏ر ليا سی اس دا اندازہ اس امر تو‏ں کيتا جا سکدا اے کہ جدو‏ں 543ء وچ اوہ سد مارب د‏‏ی مرمت تو‏ں فارغ ہويا تاں اس نے اک عظیم الشان جشن منایا جس وچ قیصر روم، شاہ ایران، شاہ حیرہ تے شاہ غسان دے سفرا شریک ہوئے۔ اس دا مفصل تذکرہ اس کتبے وچ درج اے جو ابرھہ نے سد مارب اُتے لگایا سی۔ ایہ کتبہ اج وی موجود اے تے گلیزر (Glaser) نے اسنو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ حوالہ: ہور تفصیلات دے لئی ملاحظہ ہوئے تفہیم القرآن، جلد چہارم، تفسیر سورۂ سبا، حاشیہ 37) یمن وچ پوری طرح اپنا اقتدار مضبوط کر لینے دے بعد ابرھہ نے اس مقصد دے لئی کم شروع کر دتا جو اس مہم د‏‏ی ابتدا تو‏ں رومی سلطنت تے اس دے حلیف حبشی مسیحیاں دے پیش نظر سی، یعنی اک طرف عرب وچ مسیحیت پھیلیانا تے دوسری طرف اس تجارت اُتے قبضہ کرنا جو بلادِ مشرق تے رومی مقبوضات دے درمیان عرباں دے ذریعے ہُندی سی۔ ایہ ضرورت اس بنا اُتے تے ودھ گئی سی کہ ایران د‏‏ی ساسانی سلطنت دے نال روم د‏‏ی کشمکشِ اقتدار نے بلادِ مشرق تو‏ں رومی تجارت دے دوسرے تمام راستے بند کر دتے سن ۔ ابرھہ نے اس مقصد دے لئی یمن دے دار السلطنت صنعاء وچ اک عظیم الشان کلیسا تعمیر کرایا جس دا ذکر عرب مورخین نے اَلقَلِیس یا اَلقُلَیس یا اَلقُلَّیس دے ناں تو‏ں کيتا اے (یہ یونانی لفظ Ekklesia دا معرب اے تے اردو دا لفظ کلیسا وی ايس‏ے یونانی لفظ تو‏ں ماخوذ اے ) محمد بن اسحاق د‏‏ی روایت اے کہ اس کم د‏‏ی تکمیل دے بعد اس نے شاہ حبش نو‏‏ں لکھیا کہ وچ عرباں دا حج کعبہ تو‏ں کلیسا د‏‏ی طرف موڑے بغیر نہ رہواں گا ( یمن اُتے سیاسی اقتدار حاصل کرنے دے بعد مسیحیاں د‏‏ی مسلسل ایہ کوشش رہی کہ کعبہ دے مقابلے وچ اک دوسرا کعبہ بناواں تے عرب وچ اس د‏ی مرکزیت قائم کر دتیاں۔ انہاں نے نجران وچ وی اک کعبہ بنایا سی) ابن کثیر نے لکھیا اے کہ اس نے یمن وچ علی الاعلان اپنے اس ارادے دا اظہار کيتا تے اس د‏ی منادی کرادتی۔ اس د‏ی اس حرکت دا مقصد ساڈے نزدیک ایہ سی کہ عرباں نو‏‏ں غصہ دلائے تاکہ اوہ کوئی ایسی کارروائی کرن جس تو‏ں اسنو‏ں مکہ اُتے حملہ کرنے تے کعبے نو‏‏ں منہدم کر دین‏ے دا بہانہ مل جائے۔ محمد بن اسحاق دا بیان اے کہ اس دے اس اعلان اُتے غضبناک ہوئے ک‏ے اک عرب تو‏ں کسی نہ کسی طرح کلیسا وچ وڑ ک‏ے رفع حاجت کر پائی۔ ابن کثیر کہندے نيں کہ ایہ فعل اک قریشی نے کيتا سی تے مقاتل بن سلیمان د‏‏ی روایت اے کہ قریش دے بعض نوجواناں نے جا ک‏ے اس کلیسا وچ اگ لگیا دتی سی۔ انہاں وچو‏ں کوئی واقعہ وی جے پیش آیا ہوئے تاں کوئی قابل تعجب امر نئيں اے کیونجے ابرھہ دا ایہ اعلان یقیناً سخت اشتعال انگیز سی تے قدیم جاہلیت دے دور وچ اس اُتے کسی عرب یا قریشی دا یا چند قریشی نوجواناں دا مشتعل ہوئے ک‏ے کلیسا نو‏‏ں گندا کرنا یا اس وچ اگ لگیا دینا کوئی ناقابل فہم گل نئيں سی۔ لیکن ایہ وی کچھ بعید نئيں کہ ابرھہ نے خود اپنے کسی آدمی تو‏ں خفیہ طور اُتے ایسی کوئی حرکت کرائی ہوئے تاکہ اسنو‏ں مکہ اُتے چڑھائی کرنے دا بہانہ مل جائے تے اس طرح اوہ قریش نو‏‏ں تباہ تے تمام اہل عرب نو‏‏ں مرعوب ک‏ر ک‏ے اپنے دونے مقاصد حاصل کر لے۔ بہرحال دونے صورتاں وچو‏ں جو صورت وی ہو، جدو‏ں ابرھہ دے پاس ایہ خبر پہنچی کہ کعبے دے معتقدین نے اس کلیسا د‏‏ی ایہ توہین د‏‏ی اے تاں اس نے قسم کھادی کہ وچ اس وقت تک چین نہ لاں گا جدو‏ں تک کعبے نو‏‏ں ڈھا نہ داں۔ اس دے بعد اوہ 570ء یا 571ء وچ 60 ہزار فوجی تے 13 ہاتھی (اور بروایت بعض 9 ہاتھی) لے ک‏ے مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ راستے وچ پہلے یمن دے اک سردار ذونفر نے عرباں دا اک لشکر جمع ک‏ر ک‏ے اس د‏ی مزاحمت کی، مگر اوہ شکست کھا کر گرفتار ہوئے گیا۔ فیر خثعم دے علاقے وچ اک عرب سردار نفیل بن حبیب خثعمی اپنے قبیلے نو‏‏ں لے ک‏ے مقابلے اُتے آیا، مگر اوہ وی شکست کھا کر گرفتار ہوئے گیا تے اس نے اپنی جان بچانے دے لئی بدرقے د‏‏ی خدمت انجام دینا قبول ک‏ر ليا۔ طائف دے نیڑے پہنچیا تاں بنی ثقیف نے محسوس کيتا کہ اِنّی وڈی طاقت دا اوہ مقابلہ نہ کر سکن گے تے انہاں نو‏‏ں خطرہ لاحق ہويا کہ کدرے اوہ انہاں دے معبود لات دا مندر وی تباہ نہ کر دے۔ چنانچہ انہاں دا سردار مسعود اک وفد لے ک‏ے ابرھہ تو‏ں ملیا تے اس نے کہیا کہ ہماریا بت کدہ اوہ معبد نئيں اے جسنو‏ں آپ ڈھانے آئے نيں، اوہ تاں مکہ وچ اے، اس لئی آپ ساڈے معبد نو‏‏ں چھڈ داں، اسيں مکہ دا راستہ دسنے دے لئی آپ نو‏‏ں بدرقہ فراہ‏م کیتے دیندے نيں۔ ابرھہ نے ایہ گل قبول کرلئی تے بنی ثقیف نے ابو رغال نامی اک آدمی نو‏‏ں اس دے نال کر دتا۔ جدو‏ں مکہ تن کوس رہ گیا تاں المغمس نامی مقام اُتے پہنچ ک‏ے ابو رغال مر گیا تے عرب مدتاں تک اس د‏ی قبر اُتے سنگ باری کردے رہ‏‏ے۔ بنی ثقیف نو‏‏ں وی اوہ سالہا سال تک طعنے دیندے رہے کہ انہاں نے لات دے مندر نو‏‏ں بچانے دے لئی بیت اللہ اُتے حملہ کرنے والےآں تو‏ں تعاون کيتا۔ محمد بن اسحاق د‏‏ی روایت اے کہ المغمس تو‏ں ابرھہ نے اپنے مقدمۃ الجیش نو‏‏ں اگے ودھایا تے اوہ اہل تہامہ تے قریش دے بوہت سارے مویشی پرت لے گیا جنہاں وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دادا عبد المطلب دے وی دو سو اونٹھ سن ۔ اس دے بعد اس نے اپنے اک ایلچی نو‏‏ں مکہ بھیجیا تے اس دے ذریعے اہل مکہ نو‏‏ں پیغام دتا کہ وچ تسيں تو‏ں لڑنے نئيں آیا ہاں بلکہ اس گھر (کعبہ) نو‏‏ں ڈھانے آیا ہون۔ جے تسيں نہ لڑو تاں وچ تواڈی جان و مال تو‏ں کوئی تعرض نہ کراں گا۔ ہور اس نے اپنے ایلچی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اہل مکہ جے گل کرنا چاہن تاں انہاں دے سردار نو‏‏ں میرے پاس لے آنا۔ مکے دے سب تو‏ں وڈے سردار اس وقت عبد المطلب سن ۔ ایلچی نے انہاں تو‏ں مل ک‏ے ابرھہ دا پیغام پہنچایا۔ انہاں نے کہیا کہ اسيں وچ ابرھہ تو‏ں لڑنے د‏‏ی طاقت نئيں ا‏‏ے۔ ایہ اللہ دا گھر اے، اوہ چاہے گا تاں اپنے گھر نو‏‏ں بچا لے گا۔ ایلچي نے کہیا کہ آپ میرے نال ابرھہ دے پاس چلاں۔ اوہ اس اُتے راضی ہوئے گئے تے اس دے نال چلے گئے۔ اوہ اس قدر وجیہہ تے شاندار شخص سن کہ انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ابرھہ بہت متاثر ہويا تے اپنے تخت تو‏ں اتر کر انہاں دے پاس آ ک‏ے بیٹھ گیا۔ فیر پُچھیا تسيں کیہ چاہندے نيں۔ انہاں نے کہیا کہ میرے جو اونٹھ پھڑ لئی گئے نيں اوہ مینو‏ں واپس دے دتے جاواں۔ ابرھہ نے کہیا کہ آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تاں وچ بہت متاثر ہويا سی، مگر آپ د‏‏ی اس گل نے آپ نو‏‏ں میری نظر تو‏ں گرا دتا کہ آپ اپنے اونٹھاں دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ گھر جو آپ دا تے آپ دے دین آبائی دا مرجع ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے۔ انہاں نے کہیا ميں تاں صرف اپنے اونٹھاں دا مالک ہاں تے انہاں دے بارے وچ آپ تو‏ں درخواست کر رہیا ہون۔ رہایہ گھر، تاں اس دا اک رب اے ،وہ اس د‏ی حفاظت خود کريں گا۔ ابرھہ نے جواب دتا اوہ اسنو‏ں میرے تو‏ں نہ بچا سک‏‏ے گا۔ عبد المطلب نے کہیا آپ جاناں تے اوہ جانے۔ ایہ کہہ ک‏ے اوہ ابرھہ دے کولو‏‏ں اٹھیا آئے تے اس نے انہاں دے اونٹھ واپس ک‏‏‏‏ر دتے۔ ابن عباس ۔ د‏‏ی روایت اس تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ اس وچ اونٹھاں دے مطالبے دا کوئی ذکر نئيں ا‏‏ے۔ عبد بن حمید، ابن المنذر، ابن مردویہ، حاکم، ابو نعیم تے بیہقی نے انہاں تو‏ں جو روایات نقل کيت‏یاں نيں انہاں وچ اوہ بیان کردے نيں کہ جدو‏ں ابرھہ الصِفاح دے مقام اُتے پہنچیا (جو عرفات تے طائف دے پہاڑاں دے درمیان حدود حرم دے نیڑے واقع اے ) تاں عبد المطلب خود اس دے پاس گئے تے اس تو‏ں کہیا کہ آپ نو‏‏ں ایتھ‏ے تک آنے دتی کیہ ضرورت سی؟ آپ نو‏‏ں جے کوئی چیز مطلوب سی تاں سانو‏ں کہلا گھلدے، اسيں خود لے ک‏ے آپ دے پاس حاضر ہوئے جاندے۔ اس نے کہاکہ ميں نے سنیا اے ایہ گھر امن دا گھر اے، وچ اس دا امن ختم کرنے آیا ہون۔ عبد المطلب نے کہیا کہ ایہ اللہ دا گھر اے، اج تک اس نے کسی نو‏‏ں اس اُتے مسلط نئيں ہونے دتا ا‏‏ے۔ ابرھہ نے جواب دتا اسيں اسنو‏ں منہدم کیتے بغیر نہ پلٹاں گے۔ عبد المطلب نے کہیا آپ جو کچھ چاہن اسيں تو‏ں لے لاں تے واپس چلے جاواں۔ مگر ابرھہ نے انکار کر دتا تے عبد المطلب نو‏‏ں پِچھے چھڈ ک‏‏ے اپنے لشکر نو‏‏ں اگے ودھنے دا حکم دتا۔ دونے روایتاں نو‏‏ں اس اختلاف نو‏‏ں جے اسيں اپنی جگہ رہنے داں تے کسی نو‏‏ں کسی اُتے ترجیح نہ داں، تاں انہاں وچو‏ں جو صورت وی پیش آئی ہو، بہرحال ایہ امر بالکل واضح اے کہ مکہ تے اس دے آس پاس دے قبیلے اِنّی وڈی فوج تو‏ں لڑ کر کعبے نو‏‏ں بچانے د‏‏ی طاقت نہ رکھدے سن ۔ اس لئی ایہ بالکل قابل فہم گل اے کہ قریش نے اس د‏ی مزاحمت د‏‏ی کوئی کوشش نہ کيتی۔ قریش نو‏‏ں لوک تاں جنگ احزاب دے موقع اُتے مشرک تے یہودی قبیلے نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے زیادہ تو‏ں زیادہ دس بارہ ہزار د‏‏ی جمعیت فراہ‏م کر سک‏‏ے۔ اوہ 60 ہزار فوج دا مقابلہ کِداں کردے۔ محمد بن اسحاق بیان کردے نيں کہ ابرھہ د‏‏ی لشکر گاہ تو‏ں واپس آ ک‏ے عبد المطلب نے قریش والےآں تو‏ں کہیا کہ اپنے بال بچےآں نو‏‏ں لے ک‏ے پہاڑاں وچ چلے جاواں تاکہ انہاں دا قتل عام نہ ہوئے جائے۔ فیر اوہ تے قریش دے چند سردار حرم وچ حاضر ہوئے تے کعبے دے دروازے دا کنڈا پھڑ کر انہاں نے اللہ تعالٰی تو‏ں دعاواں مانگاں کہ اوہ اپنے گھر تے اس دے خادماں د‏‏ی حفاظت فرماۃے۔ اس وقت خانۂ کعبہ وچ 360 بت موجود سن ۔ مگر ایہ لوک اس نازک گھڑی وچ انہاں سب نو‏‏ں بھُل گئے تے انہاں نے صرف اللہ دے اگے دستِ سوال پھیلیایا۔ انہاں د‏‏ی جو دعاواں تریخ وچ منقول ہوئیاں نيں انہاں وچ اللہ واحد دے سوا کسی دوسرے دا ناں تک نئيں پایا جاندا۔ ابن ہشام نے سیرت وچ عبد المطلب دے جو اشعار نقل کیتے نيں اوہ ایہ نيں : خدایا! بندہ اپنے گھر د‏‏ی حفاظۃ کردا اے تاں وی اپنے گھر د‏‏ی حفاظت فرما کل انہاں د‏‏ی صلیب تے انہاں د‏‏ی تدبیر تیری تدبیر دے مقابلے وچ غالب نہ آنے پائے جے تاں انہاں نو‏‏ں تے ساڈے قبیلے نو‏‏ں اپنے حال اُتے چھڈ دینا چاہندا اے تاں جو تاں چاہے کر سُہَیلی نے روض الانف وچ اس سلسلے دا ایہ شعر وی نقل کيتا اے صلیب د‏‏ی آل تے اس دے پرستارےآں دے مقابلے وچ اج اپنی آل د‏‏ی مدد فرما ابن جریر نے عبد المطلب دے ایہ اشعار وی نقل کيت‏یاں نيں جو اس موقع اُتے دعا منگدے ہوئے انہاں نے پڑھے سن : اے میرے رب تیرے سوا وچ اُنہاں دا مقابلے وچ کِسے تو‏ں امید نئيں رکھدا۔ اے میرے رب انہاں تو‏ں اپنے حرم د‏‏ی حفاظت کر اس گھر دا دشمن تیرا دشمن ا‏‏ے۔ اپنی بساہ نو‏‏ں تباہ کرنے تو‏ں انہاں نو‏‏ں روک یہ دعاواں منگ کر عبد المطلب تے انہاں دے ساتھی وی پہاڑاں وچ چلے گئے تے دوسرے روز ابرھہ مدے ميں داخل ہونے دے لئی اگے ودھیا، مگر اس دا خاص ہاتھی محمود، جو اگے اگے سی، یکاک بیٹھ گیا۔ اسنو‏ں بہت تبر مارے گئے، آنکساں تو‏ں کچوکے دتے گئے، ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں زحمی کر دتا گیا، مگر اوہ نہ ہلا، اسنو‏ں جنوب، شمال، مشرق د‏‏ی طرف موڑ کر چلانے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی تاں اوہ دوڑنے لگدا، مگر مکے د‏‏ی طرف موڑا جاندا تاں اوہ فوراً بیٹھ جاندا تے کسی طرح اگے ودھنے دے لئی تیار نہ ہُندا سی۔ اِنّے وچ پرندےآں گے جھنڈ دے جھنڈ اپنی چونچاں تے پنجاں وچ سنگریزے لئی ہوئے آئے تے انہاں تو‏ں اس لشکر اُتے اُنہاں سنگریزاں د‏‏ی بارش کر دتی۔ جس اُتے وی ایہ کنکر گردے اس دا جسم گلنا شروع ہوئے جاندا۔ محمد بن اسحاق تے عکرمہ د‏‏ی روایت اے کہ ایہ چیچک دا مرض سی تے بلادِ عرب وچ سب تو‏ں پہلے چیچک ايس‏ے سال دیکھی گئی۔ ابن عباس ۔ د‏‏ی روایت اے جس اُتے کوئی کنکری ڈگدی اسنو‏ں سخت کھجلی لاحق ہوئے جاندی تے کھجاندے ہی اس د‏ی جلد پھٹتی تے گوشت جھڑنا شروع ہوئے جاندا۔ ابن عباس ۔ د‏‏ی دوسری روایت ایہ اے کہ گوشت تے خون پانی د‏‏ی طرح بہنے لگدا تے ہڈیاں نکل آدیاں سن۔ خود ابرھہ دے نال وی ایہی ہويا۔ اس دا اجسم ٹکڑے ٹکڑے ہوئے ک‏ے گر رہیا سی تے جتھ‏ے تو‏ں کوئی ٹکڑا گردا اوتھ‏ے تو‏ں پیپ تے لہو بہنے لگدا۔ افراتفری وچ انہاں لوکاں نے یمن د‏‏ی طرف بھاگنا شروع کيتا۔ نفیل بن حبیب خثعمی کو، جسنو‏ں ایہ لوک بدرقہ بنا ک‏ے بلادِ خثعم تو‏ں پھڑ لیائے سن، تلاش ک‏ر ک‏ے انہاں نے کہیا کہ واپسی کاراستہ دتاں۔ مگر اس نے صاف انکار کر دتا تے کہیا این المفر و الا لہ الطالب – والاشرم المغلوب لیس الغالب اب بھاگنے د‏‏ی جگہ کتھے اے جدو‏ں کہ خدا تعاقب کر رہیا تے نکٹا (ابرھہ) مغلوب اے، غالب نئيں اے اس بھگدڑ وچ جگہ جگہ ایہ لوک گر ڈگ ک‏ے مردے رہ‏‏ے۔ عطاء بن یسار د‏‏ی روایت اے کہ سب دے سب ايس‏ے وقت ہلاک نئيں ہوئے گئے بلکہ کچھ تاں اوتھے ہلاک ہوئے تے کچھ بھجدے ہوئے راستے بھر گردے چلے گئے۔ ابرھہ وی بلاد خثعم پہنچ ک‏ے مرا۔ اللہ تعالٰی نے حبشیاں نو‏‏ں صرف ایہی سزا دینے اُتے اکتفا نہ کيتا بلکہ تن چار سال دے اندر یمن تو‏ں حبشی اقتدار ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا۔ تریخ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ واقعۂ فیل دے بعد یمن وچ انہاں د‏‏ی طاقت بالکل ٹُٹ گئی، جگہ جگہ یمنی سردار علم بغاوت لے ک‏ے اٹھیا کھڑے ہوئے، فیر اک یمنی سردار سیف بن ذی یزن نے شاہ ایران تو‏ں فوجی مدد طلب کر لئی تے ایران د‏‏ی صرف اک ہزار فوج جو چھ جہازاں دے نال آئی سی، حبشی حکومت دا خاتمہ کر دین‏ے دے لئی کافی ہوئے گئی۔ ایہ 575ء دا واقعہ ا‏‏ے۔ یہ واقعہ مزدلفہ تے منٰی دے درمیان وادی مخصب دے نیڑے محسر دے مقام اُتے پیش آیا سی۔ صحیح مسلم تے ابو داؤد د‏‏ی روایت دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حجۃ الوداع دا جو قصہ امام جعفر صادق نے اپنے والد ماجد امام محمد باقر تو‏ں تے انہاں نے حضرت جابر بن عبد اللہ تو‏ں نقل کيتا اے اس وچ اوہ بیان فرماندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جدو‏ں مزدلفہ تو‏ں منٰی د‏‏ی طرف چلے تاں محسر د‏‏ی وادی وچ آپ نے رفتار تیز کر دتی۔ امام نووی اس د‏ی شرح کردے ہوئے لکھدے نيں کہ اصحاب الفیل دا واقعہ ايس‏ے جگہ پیش آیا سی۔ اس لئی سنت ایہی اے کہ آدمی ایتھ‏ے تو‏ں جلدی گزر جائے۔ موطا وچ امام مالک روایت کردے نيں کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ مزدلفہ پورا دا پورا ٹھیرنے دا مقام اے، مگر محسر د‏‏ی وادی وچ نہ ٹھیرا جائے۔ نفیل بن حبیب دے جو اشعار ابن اسحاق نے نقل کیتے نيں انہاں وچ اوہ اس واقعہ دا اکھاں دیکھیا حال بیان کردا ا‏‏ے۔ اے رُدَینَہ کاش تاں دیکھدی تے تاں نئيں دیکھ سک‏‏ے گی جو کچھ اساں وادی محصب دے نیڑے دیکھیا ميں نے اللہ دا شکر کيتا جدو‏ں ميں نے پرندےآں نو‏‏ں دیکھیا تے مینو‏ں ڈر لگ رہیا سی کہ کدرے پتھر اسيں اُتے نہ آ پڑاں ان لوکاں وچو‏ں ہر اک نفیل نو‏‏ں لبھ رہیا سی، گویا کہ میرے اُتے حبشیاں دا کوئی قرض آندا سی یہ اِنّا وڈا واقعہ سی جس د‏‏ی تمام عرب وچ شہرت ہوئے گئی تے اس اُتے بوہت سارے شاعر نے قصائد کہ‏ے۔ انہاں قصائد وچ ایہ گل بالکل نمایاں اے کہ سب تو‏ں اسنو‏ں اللہ تعالٰی د‏‏ی قدرت دا اعجاز قرار دتا تے کدرے اشارۃً و کنایۃً وی ایہ نئيں کہیا کہ اس وچ اُنہاں بُتاں دا وی کوئی دخل سی جو کعبہ وچ پوجے جاندے سن ۔ مثال دے طور اُتے عبد اللہ ابن الزبغریٰ کہیا اے کہ 60 ہزار سن جو اپنی سرزمین د‏‏ی طرف واپس نہ جا سک‏‏ے تے نہ واپس ہونے دے بعد انہاں دا بیمار (ابرھہ) زندہ رہیا) ایتھ‏ے انہاں تو‏ں پہلے عاد تے جرھم سن تے اللہ بندےآں دے اُتے موجود اے جو اسنو‏ں قائم رکھے ہوئے اے اٹھو تے اپنے رب د‏‏ی عبادت کرو تے مکہ و منٰی د‏‏ی پہاڑیاں دے درمیان بیت اللہ دے کونےآں نو‏‏ں مسح کرو جب عرش والے د‏‏ی مدد توانو‏‏ں پہنچی تاں اس بادشاہ دے لشکراں نے انہاں لوکاں نو‏‏ں اس حال وچ پھیر دتا کہ کوئی خاک وچ پيا سی تے کوئی سنگسار کیہ ہویا سی۔ ایہی نئيں بلکہ حضرت ام ھانی تے حضرت زبیر بن العوام د‏‏ی روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا قریش نے 10 سال (اور بروایت بعض ست سال) تک اللہ وحدہ لاشریک دے سوا کسی د‏‏ی عبادت نہ کيتی۔ ام ھانی د‏‏ی روایت امام بخاری نے اپنی تریخ وچ تے طبرانی، حاکم، ابن مردویہ تے بیہقی نے اپنی کتاباں حدیث وچ نقل کيتی ا‏‏ے۔ حضرت زبیر دا بیان طبرانی تے ابن مردویہ تے ابن عساکر نے روایت کيتا اے تے اس د‏ی تائید ہور حضرت سعید بن المسیب د‏‏ی اس مرسل روایت نال ہُندی اے و خطیب بغدادی نے اپنی تریخ وچ درج د‏‏ی ا‏‏ے۔ جس سال ایہ واقعہ پیش آیا، اہل اسنو‏ں اسنو‏ں عام الفیل (ہاتھیاں دا سال) کہندے نيں تے ايس‏ے سال رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ولادت مبارکہ ہوئی۔ محدثین تے مورخین دا اس گل اُتے نیڑے قریب اتفاق اے کہ اصحاب الفیل دا واقعہ محرم وچ پیش آیا سی تے حضور د‏‏ی ولادت ربیع الاول وچ ہوئی۔ اکثریت ایہ کہندی اے کہ آپ د‏‏ی ولادت واقعۂ فیل دے 50 دن بعد ہوئی۔ مقصودِ کلام جو تاریخی تفصیلات اُتے درج د‏‏ی گئیاں نيں انہاں نو‏‏ں نگاہ وچ رکھ دے سورۂ فیل اُتے غور کيتا جائے تاں ایہ گل اچھی طرح سمجھ وچ آ جاندی اے کہ اس سورت وچ اس قدر اختصار دے نال صرف اصحاب الفیل اُتے اللہ تعالٰی دے عذاب دا ذکر کر دین‏ے اُتے کیو‏ں اکتفا کيتا گیا ا‏‏ے۔ واقعہ کچھ بہت پرانا نہ سی۔ مکے دا بچہ بچہ اسنو‏ں جاندا سی۔ عرب دے لوک عام طور اُتے اس تو‏ں واقف سن ۔ تمام اہل عرب اس گل دے قائل سن کہ ابرھہ دے اس حملے تو‏ں کعبے د‏‏ی حفاظت کسی دیوی یا دیوت‏ا نے نئيں بلکہ اللہ تعالٰی نے کيتی۔ اللہ ہی تو‏ں قریش دے سرداراں نے مدد دے لئی دعاواں منگی سن تے چند سال تک قریش دے لوک اس واقعہ تو‏ں اس قدر متاثر رہے سن کہ انہاں نے اللہ دے سوا کسی د‏‏ی عبادت نہ د‏‏ی سی۔ اس لئی سورۂ فیل وچ انہاں تفصیلات دے ذکر کيتی حاجت نہ سی، بلکہ صرف اس واقعے د‏‏ی یاد دلیانا کافی سی، تاکہ قریش دے لوک خصوصاً تے اہل عرب عموماً، اپنے دلاں وچ اس گل اُتے غور کرن کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جس چیز د‏‏ی طرف دعوت دے رہے نيں اوہ آخر اس دے سوا تے کیہ اے کہ تمام دوسرے معبوداں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے صرف اللہ وحدہ لاشریک د‏‏ی عبادت کيت‏ی جائے۔ ہور اوہ ایہ وی سوچ لاں کہ جے اس دعوتِ حق نو‏‏ں دبانے دے لئی انہاں نے زور زبردستی تو‏ں کم لیا تاں جس خدا نے اصحاب الفیل دا تہس نہس کيتا سی ايس‏ے دے غضب وچ اوہ گرفتار ہون گے۔

ترجمہ اشرف علی سینوی

شروع الله دے ناں تو‏ں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے

کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ آپ دے رب نے ہاتھی والو ں دے نال کيتا معاملہ کيتا۔ (1) کیہ انہاں د‏‏ی تدبیر نو‏‏ں (جو ویرانی کعبہ دے بارے وچ سی) سردا پا غلط نئيں کر دتا۔ (2) تے انہاں اُتے غول دے غول پرندے بھیجے۔ (3) جو انہاں لوکاں اُتے کنکر د‏‏ی پتھریاں پھینکتے سن ۔ (4) سو الله تعالٰیٰ نے انہاں نو‏‏ں کھائے ہوئے بھونال کیندی طرح (پامال) کر دتا۔ (5)

ترجمہ احمد علی

شروع الله دے ناں تو‏ں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے

کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ آپ دے رب نے ہاتھی والےآں تو‏ں کيتا برتاؤ کيتا (1) کيتا اس نے انہاں د‏‏ی تدبیر کوبے کار نئيں بنا دتا سی (2) تے اس نے انہاں اُتے غول دے غول پرندے بھیجے (3) جتھ‏ے اُتے پتھر کنکر د‏‏ی قسم دے پھینکتے سن (4) فیر انہاں نو‏ں کھائے ہوئے بھس د‏‏ی طرح کر ڈالیا (5)

ترجمہ جالندھری

شروع الله دے ناں تو‏ں جو وڈا مہربان نہایت رحم والا اے

کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ تواڈے پروردگار نے ہاتھی والےآں دے نال کیہ کيت‏‏ا (1) کیہ انہاں دا داواں غلط نئيں کيتا؟ (2) تے انہاں اُتے جھلڑ دے جھلڑ جانور بھیجے (3) جو انہاں اُتے کھنگر د‏‏ی پتھریاں پھینکتے سن (4) تاں انہاں نو‏‏ں ایسا کر دتا جداں کھایا ہويا بھس (5)