النور
دور نزول | مدنی |
---|---|
زمانۂ نزول | واقعۂ افک |
اعداد و شمار | |
عددِ سورت | 24 |
عددِ پارہ | 18 |
تعداد آیات | ۶۴ |
حروف | ۵,۵۹۶ |
قرآن مجید دی 24 ويں سورت جس وچ 64 آیات تے 9 رکوع نيں۔
ناں
سودھوپنجويں رکوع دی پہلی آیت الله نور السمٰوٰت والارض توں ماخوذ اے۔
زمانۂ نزول
سودھویہ امر متفق علیہ اے کہ ایہ سورت غزوۂ بنی المصطلق دے بعد نازل ہوئی اے۔ خود قرآن دے بیان توں ظاہر ہُندا اے کہ اس دا نزول واقعۂ افک دے سلسلے وچ ہويا جس دا ذکر تفصیل دے نال دوسرے تے تیسرے رکوع وچ آیا اے تے اوہ تمام معتبر روایات دی رو توں غزوۂ بنی المصطلق دے سفر وچ پیش آیا سی۔ لیکن اختلاف اس امر وچ اے کہ آیا ایہ غزوہ 5 ہجری وچ غزوۂ احزاب توں پہلے ہويا سی یا 6ھ وچ غزوۂ احزاب دے بعد۔ اصل واقعہ کيتا اے، اس دی تحقیق اس لئی ضروری اے کہ پردے دے احکام قرآن مجید دی دو ہی سورتاں وچ آئے نيں، اک ایہ سورت، دوسری سورۂ احزاب جس دا نزول بالاتفاق غزوۂ احزاب دے موقع اُتے ہويا۔ ہن جے غزوۂ احزاب پہلے ہوئے تاں اس دے معنی ایہ نيں کہ پردے دے احکام دی ابتدا انہاں ہدایات توں ہوئی جو سورۂ احزاب وچ وارد ہوئیاں نيں تے تکمیل انہاں احکام توں ہوئی جو اس سورت وچ آئے نيں۔ تے جے غزوۂ بنی المصطلق پہلے ہوئے تاں احکام دی ترتیب الٹ جاندی اے تے آغاز سورۂ نور توں مان کر تکمیل سورۂ احزاب والے احکام اُتے ماننی پڑدی اے۔ اس طرح اُس حکمت تشریع دا سمجھنا مشکل ہوجاندا اے جو احکامِ حجاب وچ پائی جاندی اے۔ ايسے غرض دے لئی اسيں اگے ودھنے توں پلے زمانۂ نزول دی تحقیقات کرلینا ضروری سمجھدے نيں۔
ابن سعد دا بیان اے کہ غزوۂ بنی المصطلق شعبان 5 ھ وچ پیش آیا تے فیر ذی القعدہ 5ھ وچ غزوۂ احزاب (یا غزوۂ خندق) واقع ہويا۔ اس دی تائید وچ سب توں وڈی شہادت ایہ اے کہ واقعۂ افک دے سلسلے وچ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو توں جو روایات مروی نيں انہاں وچوں بعض وچ حضرت سعد بن عبادہ تے سعد بن معاذ رضی اللہ عنہم دا ذکر آندا اے تے تمام معتبر روایات دی رو توں حضرت سعد بن معاذ رضی اللہ عنہ دا انتقال غزوۂ بنی قریظہ وچ ہويا سی جس دا زمانۂ وقوع غزوۂ احزاب دے متصلاً بعد اے، لہٰذا 6ھ وچ انہاں دے موجود ہونے دا کوئی امکان ننيں۔
دوسری طرف محمد بن اسحاق دا بیان اے کہ غزوۂ احزاب شوال 5ھ دا واقعہ اے تے غزوۂ بنی المصطلق شعبان 6ھ کا۔ اس دی تائید اوہ کثیر التعداد معتبر روایات کردیاں نيں جو اس سلسلے وچ حضرت عائشہ رضی اللہ عنہا تے دوسرے لوکاں توں مروی نيں۔ انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ واقعۂ افک توں پہلے احکام حجاب نازل ہوئے چکے سن تے اوہ سورۂ احزاب وچ پائے جاندے نيں۔ انہاں توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ اُس وقت حضرت زینب سانچہ:رض مو توں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نکاح ہوئے چکيا سی تے اوہ غزوۂ احزاب دے بعد ذی القعدہ 5ھ دا واقعہ اے تے سورۂ احزاب وچ اس دا وی ذکر آندا اے۔ علاوہ براں انہاں روایات توں ایہ وی معلوم ہُندا اے کہ حضرت زینب بنت جحش سانچہ:رض مو دی بہن حمنہ بن جحش نے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے تہمت لگانے وچ محض اس وجہ توں حصہ لیا سی کہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو انہاں دی بہن دی سوکن سن تے ظاہر اے کہ بہن دی سوکن دے خلاف اس طرح دے جذبات پیدا ہونے دے لئی سوکنا پنے دا رشتہ شروع ہونے دے بعد کچھ نہ کچھ مدت درکار ہُندی اے۔ ایہ سب شہادتاں ابن اسحاق دی روایت نوں مضبوط کر دیندی نيں۔
اس روایت نوں قبول کرنے وچ صرف ایہ چیز مانع اے کہ واقعۂ افک دے زمانے وچ حضرت سعد بن معاذ ۔ دی موجودگی دا ذکر آیا اے۔ مگر اس مشکل نوں جو چیز رفع کر دیندی اے ویہ اے کہ اس واقعے دے متعلق حضرت عائشہ سانچہ:رض مو توں جو روایات مروی نيں انہاں وچوں بعض وچ حضرت سعد بن معاذ ۔ دا ذکر اے تے بعض وچ انہاں دی بجائے حضرت اسید بن حضیر ۔ کا۔ تے ایہ دوسری روایت انہاں دوسرے واقعات دے نال پوری طرح مطابق ہوجاندی اے جو اس سلسلے وچ خود حضرت عائشہ سانچہ:رض مو توں مروی نيں۔ ورنہ محض سعد بن معاذ ۔ دے زمانۂ حیات توں مطابق کرنے دی خاطر جے غزوۂ بنی المصطلق تے قصۂ افک نوں غزوۂ احزاب و قریظہ توں پہلے دے واقعات مان لیا جائے تاں اس پیچیدگی دا کوئی حل نئيں ملدا کہ فیر آیتِ حجاب دا نزول تے نکاح زینب سانچہ:رض مو دا واقعہ اُس توں وی پہلے پیش آنا چاہیے، حالانکہ قرآن تے کثیر التعداد روایات صحیحہ، دونے اس اُتے شاہد نيں کہ نکاحِ زینب سانچہ:رض مواور حکمِ حجاب احزاب و قریظہ دے بعد دے واقعات نيں۔ ايسے بناہ اُتے ابن حزم تے ابن قیسم تے بعض دوسرے محققاں نے محمد بن اسحاق دی روایت ہی نوں صحیح قرار دتا اے تے اسيں وی ايسے نوں صحیح سمجھدے نيں۔
تاریخی پس منظر
سودھواب ایہ تحقیق ہوئے جانے دے بعد کہ سورۂ نور 6ھ دے نصف آخر وچ سورۂ احزاب دے کئی ماہ بعد نازل ہوئی، انہاں حالات دا جائزہ لینا ضروری ہے جنہاں وچ ایہ سورت نازل ہوئی۔
جنگ بدر دی فتح توں عرب وچ تحریک اسلامی جو عروج شروع ہويا سی اوہ غزوۂ خندق تک پہنچدے پہنچدے اس حد تک ودھ چکيا سی کہ مشرکین، یہود، منافقین تے متربصین، سب ایہ محسوس کرنے لگے سن کہ اس نو خیز طاقت نوں محض ہتھیاراں تے فوجاں دے بل اُتے شکست نئيں دتی جاسکدی۔ جنگِ خندق وچ ایہ لوک متحد ہوئے کے 10 ہزار فوج دے نال مدینے اُتے چڑھ آئے سن، مگر اک مہینے تک سر مارنے دے بعد آخر کار ناکام ہوئے کے چلے گئے تے انہاں دے جاندے ہی نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی الاعلان فرما دتا "اس سال دے بعد ہن قریش تسيں اُتے چڑھائی نئيں کرن گے بلکہ تسيں انہاں اُتے چڑھائی کرو گے " [۱]
یہ گویا اس امر دا اعلان سی کہ مخالفِ اسلام طاقتاں دی قوتِ اقدام ختم ہوئے چکی اے، ہن اسلام بچاؤ دی نئيں بلکہ اقدام دی لڑائی لڑے گا تے کفر نوں اقدام دی بجائے بچاؤ دی لڑائی لڑنی پوے گی۔ ایہ حالات دا بالکل صحیح جائزہ سی جسنوں دوسرا فریق وی اچھی طرح محسوس کر رہیا سی۔
اسلام دے اس روز افزاں عروج دی اصل وجہ مسلماناں دی تعداد نہ سی۔ بدر تے خندق تک ہر لڑائی وچ کفار انہاں توں کئی گنیازیادہ قوت لے کے آئے سن تے مردم شماری دے لحاظ توں وی مسلمان اس وقت عرب وچ بمشکل 10/1 فیصد سن ۔ اس عروج دی وجہ مسلماناں دے اسلحے دی برتری وی نہ سی۔ ہر طرح دے ساز و سامان وچ کفار ہی دا پلہ بھاری سی۔ معاشی طاقت تے اثر و رسوخ دے اعتبار توں وی مسلماناں دا انہاں توں کوئی مقابلہ نہ سی۔ انہاں دے پاس تمام عرب دے معاشی وسائل سن تے مسلمان بھُکھیاں مر رہے سن ۔ انہاں دی پشت اُتے تمام عرب دے مشرک تے اہل کتاب قبیلے سن تے مسلمان اک نويں دین دی دعوت دے کے قدیم نظام دے سارے حامیاں دی ہمدردیاں کھو چکے سن ۔ انہاں حالات وچ جو چیز مسلماناں نوں اگے بڑھائے لئی جا رہی سی، اوہ دراصل مسلماناں دی اخلاقی برتری سی جسنوں تمام دشمنانِ اسلام خود وی محسوس کر رہے سن ۔ اک طرف اوہ دیکھدے سن کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابۂ کرام دی بے داغ سیرتاں نيں جنہاں دی طہارت و پاکیزگی تے مضبوطی دلاں نوں مسخر کردی چلی جا رہی اے تے دوسری طرف انہاں نوں صاف نظر آ رہیا سی کہ انفرادی و اجتماعی اخلاق دی طہارت نے مسلماناں دے اندر کمال درجے دا اتحاد تے نظم و ضبط پیدا کر دتا اے جس دے سامنے مشرکین تے یہود دا ڈھیلا نظامِ جماعت امن ور جنگ دونے حالتاں وچ شکست کھاندا چلا جاندا اے۔
کمینہ خصلت لوکاں دا خاصہ ہُندا اے کہ دوسرے دی خوبیاں تے اپنی کمزوریاں صریح طور اُتے دیکھ لیندے نيں تے ایہ وی جان لیندے نيں کہ اُس دی خوبیاں اُسے ودھیا رہیاں نيں تے انہاں دی اپنی کمزوریاں انہاں نوں گرا رہیاں نيں، تاں انہاں نوں ایہ فکر لاحق نئيں ہُندی کہ اپنی کمزوریاں دور کرن تے اس دی خوبیاں اخذ کرن، بلکہ اوہ اس فکر وچ لگ جاندے نيں جس طرح وی ہوئے سکے اُس دے اندر وی اپنے ہی ورگی برائیاں پیدا کر دیؤ تے ایہ نہ ہوئے سکے تاں گھٹ توں گھٹ اس دے اُتے خوب گندگی اچھالاں تاکہ دنیا نوں اس دی خوبیاں بے داغ نظر نہ آئیاں ۔ ایہی ذہنیت سی جس نے اس مرحلے اُتے دشمنانِ اسلام دی سرگرمیاں دا رخ جنگی کارروائیاں توں ہٹا کر رذیلانہ حملےآں تے داخلی فتنہ انگیزیاں دی طرف پھیر دتا۔ تے چونکہ ایہ خدمت باہر دے دشمناں دی بہ نسبت خود مسلماناں دے اندر منافقین زیادہ اچھی طرح انجام دے سکدے سن، اس لئی بالارادہ یا بلا ارادہ طریق کار ایہ قرار پایا کہ مدینے دے منافقین دے اندر توں فتنے اٹھاواں تے یہود و مشرکین انہاں دا زیادہ توں زیادہ فائدہ اٹھانے دی کوشش کرن۔
اس نويں تدبیر دا پہلا ظہور ذی القعدہ 5ھ وچ ہويا جدوں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے عرب توں تبنیت (دوسرے دے بیٹے نوں اپنا بیٹا بنانا تے خاندان وچ اسنوں بالکل صُلبی بیٹے دی حیثیت دے دینا) دی جاہلانہ رسم دا خاتمہ کرنے دے لئی اپنے متنبیٰ (زید بن حارثہ رضی اللہ عنہ) دی مطلقہ بیوی (زینب بنت جحش) نال نکاح کيتا۔ اس موقع اُتے مدینے دے منافقین پروپیگنڈا دا اک طوفانِ عظیم لے کے اٹھیا کھڑے ہوئے تے باہر توں یہود و مشرکین نے وی انہاں دی آواز وچ آواز ملیا کے افترا پردازیاں شروع کر دتیاں۔ انہاں نے عجیب عجیب قصے گھڑ گھڑ کر پھیلا دتے کہ محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) (معاذ اللہ)کس طرح اپنے منہ بولے بیٹے دی بیوی نوں دیکھ کے اس اُتے عاشق ہوئے گئے تے کس طرح بیٹے نوں انہاں دے عشق دا علم ہويا تے اوہ طلاق دے کے بیوی توں دست بردار ہوئے گیا تے فیر کس طرح انہاں نے خود اپنی بہو توں بیاہ کر ليا۔ ایہ قصے اس کثرت توں پھیلائے گئے کہ مسلمان تک انہاں دے اثرات توں نہ بچ سکے۔ چنانچہ محدثین تے مفسرین دے اک گروہ نے حضرت زینب تے زید رضی اللہ عنہم دے متعلق جو روایات نقل کيتیاں نيں انہاں وچ اج تک انہاں من گھڑت قصےآں دے اجزا پائے جاندے نيں تے مستشرقینِ مغرب انہاں نوں خوب نمک مرچ لگیا کر اپنی کتاباں وچ پیش کردے نيں۔ حالانکہ حضرت زینب سانچہ:رض مو نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حقیقی پھُپھی (امیمہ بنت عبدالمطلب) دی صاحبزادی سی۔ بچپن توں جوانی تک انہاں دی ساری عمر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اکھاں دے سامنے گزری سی، انہاں کواتفاقاً اک روز دیکھ لینے تے معاذ اللہ انہاں اُتے عاشق ہوئے جانے دا کوئی سوال ہی پیدا نئيں ہُندا۔ فیر اس واقعے توں اک ہی سال پہلے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود انہاں نوں مجبور کرکے حضرت زید توں انہاں دی شادی کيتی سی۔ انہاں دے بھائی عبداللہ بن جحش ناراض سن ۔ خود حضرت زینب سانچہ:رض مو اس اُتے راضی نہ سن، کیونجے اک آزاد کردہ غلام دی بیوی بننا قریش دے شریف گھرانے دی بیٹی طبعاً قبول نہ کرسکدی سی۔ مگر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صرف اس لئی کہ مسلماناں وچ معاشرتی مساوات قائم کرنے دی ابتدا خود اپنے خاندان توں کرن، انہاں نوں حکماً اس اُتے راضی کيتا سی۔ ایہ ساری گلاں دوست تے دشمن سب نوں معلوم سن تے ایہ وی کسی توں چھپا ہويا نہ سی کہ حضرت زینب دا احساسِ فخرِ نسبی ہی اوہ اصل وجہ سی جس دی بنا اُتے انہاں دا تے زید بن حارثہ دا نباہ نہ ہوئے سکیا تے آخر کار طلاق تک نوبت پہنچی۔ مگر اس دے باوجود بے شرم افترا پردازاں نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے بد ترین اخلاقی الزامات لگائے تے انہاں نوں اس کثرت توں رواج دتا کہ اج تک انہاں دا ایہ پروپیگنڈا اپنا رنگ دکھا رہیا اے۔
اس دے بعد دوسرا حملہ غزوۂ بنی المصطلق دے موقع اُتے کيتا گیا تے ایہ پہلے توں وی زیادہ سخت سی۔
بنی المصطلق قبیلۂ بنی خزاغہ دی اک شاخ سی جو ساحلِ بحیرہ احمر اُتے جدہ تے رابغ دے درمیان قُدید دے علاقے وچ رہندی سی۔ اس دے چشمے دا ناں مریسیع سی جس دے آس پاس اس قبیلے دے لوک آباد سن ۔ ايسے مناسبت توں احادیث وچ اس مہم دا ناں غزوۂ مریسیع وی آیا اے۔
شعبان 6ھ وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اطلاع ملی کہ ایہ لوک مسلماناں دے خلاف جنگ کيتی تیاریاں کر رہے نيں تے دوسرے قبیلے نوں وی جمع کرنے دی کوشش وچ لگے ہوئے نيں۔ ایہ اطلاع پاندے ہی آپ اک لشکر لے کے روانہ ہوئے گئے تاکہ فتنے دے سر اٹھانے توں پہلے ہی اسنوں کچل دتا جائے۔ اس مہم وچ عبد اللہ بن ابی وی منافقاں دی اک وڈی تعداد لے کے آپ دے نال ہوئے گیا۔ ابن سعد دا بیان اے کہ اس توں پہلے کسی جنگ وچ منافقین اس کثرت توں شامل نہ ہوئی سن ۔ مریسیع دے مقام اُتے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اچانک دشمن نوں جا لیا تے تھوڑی توں زد و خورد دے بعد پورے قبیلے نوں مال اسباب سمیت گرفتار کر ليا۔ اس مہم توں فارغ ہوئے کے حالے مریسیع ہی اُتے لشکر اسلام پڑاؤ ڈالے ہوئے سی کہ اک روز حضرت عمر ۔ دے اک ملازم (جہجاہ بن مسعود غفاری) تے قبیلۂ خزرج دے اک حلیف (سنان بن برجہنی) دے درمیان پانی اُتے جھگڑا ہوئے گیا۔ اک نے انصار نوں پکاریا۔ دوسرے نے مہاجرین نوں آواز دی۔ لوک دونے طرف توں جمع ہوئے گئے تے معاملہ رفع دفع ہوئے گیا۔ لیکن عبداللہ بن ابی نے جو انصار دے قبیلہ خزرج نال تعلق رکھدا سی، گل دا بتنگڑ بنا دتا۔ اس نے انصار نوں ایہ کہہ کے بھڑکانا شروع کر دتا کہ "یہ مہاجرین اسيں اُتے ٹُٹ پئے نيں تے ساڈے حریف بن بیٹھے نيں۔ ساڈی تے انہاں قریشی کنگلاں دی مثال ایسی اے کہ کتے نوں پال تاکہ تجھی نوں بھنبھوڑ کھائے۔ ایہ سب تواڈا اپنا کيتا دھریا اے۔ تسيں لوکاں نے خود ہی انہاں نوں لیا کے اپنے ہاں بسایا اے تے انہاں نوں اپنے مال و جائداد وچ حصہ دار بنایا اے۔ اج جے تسيں انہاں توں ہتھ کھچ لو تاں ایہ چلدے پھردے نظر آئیاں "۔ فیر اس نے قسم کھا کر کہیا کہ "مدینے واپس پہنچنے دے بعد جو اسيں وچوں عزت والا اے اوہ ذلیل لوکاں نوں کڈ کے باہر کر دے گا"۔[۲]
اس دی انہاں گلاں دی اطلاع جدوں نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں پہنچی تاں حضرت عمر ۔ نے مشورہ دتا کہ اس شخص نوں قتل کرا دینا چاہیے۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا عمر! دنیا دا کہے گی کہ محمد خود اپنے ہی ساتھیاں نوں قتل کر رہیا اے۔ فیر آپ نے فوراً اس مقام توں کوچ دا حکم دے دتا تے دوسرے دن دوپہر تک کسی جگہ پڑاؤ نہ کيتا تاکہ لوک خوب تھک جاواں تے کسی نوں بیٹھ کر چہ میگوئیاں کرنے تے سننے دی مہلت نہ ملے۔ راستے وچ اسید بن حضیر نے عرض کيتا "یا نبی اللہ! اج آپ نے اپنے معمول دے خلاف ناوقت کوچ کرنے دا حکم دے دتا؟" آپ نے جواب دتا "تم نے سنیا نئيں کہ تواڈے صاحب نے کيتا گلاں کيتیاں نيں؟" انہاں نے پُچھیا "کون صاحب؟" آپ نے فرمایا "عبد اللہ بن ابی"۔ انہاں نے عرض کيتا "یا رسول اللہ! اس شخص توں رعایت فرمائیے، آپ جدوں مدینے تشریف لیائے نيں تاں اسيں لوک اسنوں اپنا بادشاہ بنانے دا فیصلہ کر چکے سن تے اس دے لئی تاج تیار ہوئے رہیا سی۔ آپ دی آمد توں اس دا بنا بنایا کھیل بگڑ گیا۔ ايسے دی جلن اوہ کڈ رہیا اے "۔
یہ شوشہ حالے تازہ ہی سی کہ ايسے سفر وچ اُس نے اک ہور خطرناک فتنہ اٹھا دتا تے فتنہ وی ایسا کہ جے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے جاں نثار صحابہ کمال درجہ ضبط و تحمل تے حکمت و دانائی توں کم نہ لیندے تاں مدینے دے نو خیز مسلمان معاشرہ وچ سخت خانہ جنگی برپا ہوئے جاندی۔ ایہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے تہمت دا فتنہ سی۔ اس واقعے نوں خود انہاں دی زبانی سنیے جس توں پوری صورت حال سامنے آجائے گی۔ بیچ وچکار جو امور تشریح طلب ہون گے انہاں نوں اسيں دوسری معتبر روایات دی مدد توں قوسین وچ بڑھاندے جاواں گے تاکہ جناب صدیقہ سانچہ:رض مو دے تسلسلِ بیان وچ خلل واقع نہ ہوئے۔ فرماندیاں نيں ":
"رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا قاعدہ سی کہ جدوں آپ سفر اُتے جانے لگدے تاں قرعہ ڈال کر فیصلہ فرماندے کہ آپ دی بیویاں وچوں کون آپ دے نال جائے۔
(اس قرعہ اندازی دی نوعیت لاٹری دی سی نہ سی۔ دراصل تمام بیویاں دے حقوق برابر دے سن ۔ انہاں وچوں کسی نوں کسی اُتے ترجیح دینے دی کوئی معقول وجہ نہ سی۔ ہن جے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود کسی دا انتخاب کردے تاں دوسری بیویاں دی دل شکنی ہُندی تے انہاں وچ باہم رشک و رقابت پیدا ہونے دے لئی وی ایہ اک محرک بن جاندا۔ اس لئی آپ قرعہ اندازی توں اس دا فیصلہ فرماندے سن ۔ شریعت وچ قرعہ اندازی ایسی ہی صورتاں دے لئی اے جدوں کہ چند آدمیاں دا جائز حق بالکل برابر ہوئے تے کسی نوں کسی اُتے ترجیح دینے دے لئی کوئی معقول وجہ موجود نہ ہو، مگر حق کسی اک ہی نوں دتا جاسکدا ہو)۔
غزوۂ بنی المصطلق دے موقع اُتے قرعہ میرے ناں نکلیا تے وچ آپ دے نال گئی۔ واپسی اُتے جدوں اسيں مدینے دے نیڑے پہنچدے، اک منزل اُتے رات دے وقت رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پڑاؤ کيتا تے حالے رات دا کچھ حصہ باقی سی کہ کوچ دی تیاریاں شروع ہوئے گئياں۔ وچ اٹھیا کر رفع حاجت دے لئی گئی تے جدوں پلٹنے لگی تاں قیام گاہ دے نیڑے پہنچ کے مینوں محسوس ہويا کہ میرے گلے دا ہار ٹُٹ کے کدرے گر پيا اے۔ وچ اسنوں تلاش کرنے وچ لگ گئی تے اِنّے وچ قافلہ روانہ ہوئے گیا۔ قاعدہ ایہ سی کہ وچ کوچ دے وقت اپنے ہودے وچ بیٹھ جاندی سی تے چار آدمی اسنوں اٹھا کے اونٹھ اُتے رکھ لیندے سن ۔ اسيں عورتاں اس زمانے وچ غذا دی کمی دے سبب بہت ہلکی پھلکی سن۔ میرا ہودہ اٹھاندے وقت لوکاں نوں ایہ محسوس ہی نہ ہويا کہ وچ اس وچ نئيں ہون۔ اوہ بے خبری وچ خالی ہودہ اونٹھ اُتے رکھ دے روانہ ہوئے گئے۔ وچ جدوں ہار لے کے پلٹی تاں اوتھے کوئی نہ سی۔ آخر اپنی چادر اوڑھ کر اوتھے لیٹ گئی تے دل وچ سوچ لیا کہ اگے جا کے جدوں ایہ لوک مینوں نہ پاواں گے تاں خود ہی لبھدے ہوئے آجاواں گے۔ ايسے حالت وچ مینوں نیند آگئی۔ صبح دے وقت صفوان بن معطل سلمی اس جگہ توں گزرے جتھے وچ سو رہی سی تے مینوں دیکھدے ہی پہچان گئے،کیونجے پردے دا حکم آنے توں پہلے اوہ مینوں بار ہا دیکھ چکے سن ۔
(یہ صاحب بدری صحابیاں وچوں سن، انہاں نوں صبح دیر تک سونے دی عادت سی، اس لئی ایہ وی لشکر گاہ وچ کدرے پئے سوندے رہ گئے سن تے ہن اٹھیا کر مدینے جا رہے سن ۔ ابو داؤد تے دوسری کتاباں سنن وچ ایہ ذکر آندا اے کہ انہاں دی بیوی نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں انہاں دی شکایت کيتی سی کہ ایہ کدی صبح دی نماز وقت اُتے نئيں پڑھدے۔ انہاں نے عذر پیش کيتا کہ یا رسول اللہ ایہ میرا خاندانی عیب اے، دیر تک سوندے رہنے دی اس کمزوری وچ کِسے طرح دور نئيں کر سکدا۔ اس اُتے آپ نے فرمایا کہ چنگا جدوں اکھ کھلے تاں نماز ادا کر ليا کرو۔ بعض محدثین نے انہاں دے قافلے توں پِچھے رہ جانے دی ایہی وجہ بیان کيتی اے۔ مگر بعض دوسرے محدثین اس دی وجہ ایہ بیان کردے نيں کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نوں اس خدمت اُتے مقرر کيتا سی کہ رات دے اندھیرے وچ کوچ کرنے دی وجہ توں جے کسی دی کوئی چیز چھُٹ گئی ہوئے تاں صبح اسنوں تلاش کرکے لیندے آئیاں)۔
مینوں دیکھ کے انہاں نے اونٹھ روک لیا تے بے ساختہ انہاں دی بولی توں نکلیا "انا للہ و انا الیہ راجعون، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیوی ایتھے رہ گئياں "۔ اس دی آواز توں میری اکھ کھل گئی تے ميں نے اٹھیا کر فوراً اپنے منہ اُتے چادر ڈال لئی۔ انہاں نے میرے توں کوئی گل نہ کی، لا کراپنا اونٹھ میرے پاس بٹھا دتا تے وکھ ہٹ کر کھڑے ہوئے گئے۔ وچ اونٹھ اُتے سوار ہوئے گئی تے اوہ نکیل پھڑ کر روانہ ہوئے گئے۔ دوپہر دے نیڑے اساں لشکر نوں جا لیا جدوں کہ اوہ حالے اک جگہ جا کے ٹھیرا ہی سی تے لشکر والےآں نوں حالے ایہ پتہ نہ چلا سی کہ وچ پِچھے چھُٹ گئی ہون۔ اس اُتے بہتان اٹھانے والےآں نے بہتان اٹھا دتے تے انہاں وچ سب توں پیش پیش عبداللہ بن ابی سی۔ مگر وچ اس توں بے خبر سی کہ مجھ اُتے کيتا گلاں بن رہیاں نيں۔
(دوسری روایات وچ آیا اے جس وقت صفوان دے اونٹھ اُتے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو لشکر گاہ پہنچیاں تے معلوم ہويا کہ آپ اس طرح پِچھے چھُٹ گئی سن اُسی وقت عبد اللہ بن ابی پکار اٹھا "خدا دی قسم! ایہ بچ کر نئيں آئیاں نيں، لو دیکھو، تواڈے نبی دی بیوی نے رات اک ہور شخص دے نال گزاری تے ہن اوہ اسنوں علانیہ لئی چلا آ رہیا اے (نعوذ باللہ)"۔)
"مدینے پہنچ کے وچ بیمار ہوئے گئی تے اک مہینے دے نیڑے پلنگ اُتے پئی رہی۔ شہر وچ اس بہتان دی خبراں اڑ رہیاں سن، رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کاناں تک وی گل پہنچ چکيتی سی، مگر مینوں کچھ پتہ نئيں سی۔ البتہ جو چیز مینوں کھٹکتی سی اوہ ایہ کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اوہ توجہ میری طرف نہ سی جو بیماری دے زمانے وچ ہويا کردی سی۔ آپ گھر وچ آندے تاں بس گھر والےآں توں ایہ پوچھ کر رہ جاندے کہ کِداں دی نيں یہ؟۔ خود میرے توں کوئی کلام نہ کردے۔ اس توں مینوں شبہ ہُندا کہ کوئی گل اے ضرور۔ آخر آپ توں اجازت لے کے وچ اپنی ماں دے گھر چلی گئی تاکہ اوہ میری تیمارداری اچھی طرح کر سکن۔
اک روز رات دے وقت حاجت دے لئی مدینے دے باہر گئی۔ اس وقت ساڈے گھراں وچ بیت الخلا نہ سن تے اسيں لوک جنگل ہی جایا کردے سن ۔ میرے نال مسطح بن اثاثہ دی ماں وی سن جو میرے والد دی خالہ زاد بہن سی۔
(دوسری روایات توں معلوم ہُندا اے کہ اس پورے خاندان دی کفالت حضرت ابو بکر صدیق ۔ نے اپنے ذمے لے رکھی سی، مگر اس احسان دے باوجود مسطح وی انہاں لوکاں وچ شریک ہوئے گئے سن جو حضرت عائشہ سانچہ:رض مو دے خلاف اس بہتان نوں پھیلا رہے سن )
راستے وچ انہاں نوں ٹھوکر لگی تے بے ساختہ انہاں دی بولی توں نکلیا غارت ہوئے مسطح۔ ميں نے کہیا اچھی ماں ہوئے جو بیٹے نوں کوستی ہوئے تے بیٹا وی اوہ جس نے جنگ بدر وچ حصہ لیا اے۔ انہاں نے کہیا "بٹیا! کيتا تینوں اس دی گلاں دی کچھ خبر نئيں؟ فیر انہاں نے سارا قصہ سنایا کہ افترا پرداز لوک میرے متعلق کيتا گلاں اڑا رہے نيں۔
(منافقین دے سوا خود مسلماناں وچوں جو لوک اس فتنے وچ شامل ہوئے گئے سن انہاں وچ مسطح، حسان بن ثابت مشہور شاعر اسلام تے حمنہ بنت حجش، حضرت زینب سانچہ:رض مو دی بہن کاحصہ سب توں نمایاں سی۔ )
یہ داستان سن کر میرا خون خشک ہوئے گیا، اوہ حاجت وی بھُل گئی جس دے لئی آئی سی، سیدھی گھر گئی تے رات بھر رو رو کر کٹی۔ "
اگے چل کے حضرت عائشہ سانچہ:رض مو فرماندیاں نيں : "میرے پِچھے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے علی تے اسامہ بن زید رضی اللہ عنسانوں بلايا تے انہاں توں مشورہ طلب کيتا۔ اسامہ ۔ نے میرے حق وچ کلمۂ خیر کہیا تے عرض کيتا "یا رسول اللہ! بھلائی دے سوا آپ دی بیوی وچ کوئی چیز اساں نہيں پائی۔ ایہ سب کچھ کذب تے باطل اے جو اڑایا جا رہیا اے "۔ رہے علی ۔ تاں انہاں نے کہیا کہ "یا رسول اللہ! عورتاں دی کمی نئيں اے۔ آپ اس دی جگہ دوسری بیوی کر سکدے نيں تے تحقیق کرنا چاہن تاں خدمت گار لونڈی نوں بلیا کے حالات دریافت فرماواں "۔ چنانچہ خدمت گار نوں بلايا گیا تے پوچھ گچھ کيتی گئی۔ اس نے کہیا کہ "اس خدا دی قسم جس نے آپ نوں حق دے نال بھیجیا اے، ميں نے انہاں وچ کوئی برائی نئيں دیکھی جس اُتے حرف رکھیا جاسکے۔ بس اِنّا عیب اے کہ وچ آٹا گوندھ کر کسی کم نوں جاندی ہاں تے کہہ جاندی ہاں کہ ذرا آٹے دا خیال رکھنا، مگر اوہ سو جاندیاں نيں تے بکری آ کے آٹا کھا جاندی اے "۔ ايسے روز رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خطبہ وچ فرمایا "مسلمانو! کون اے جو اس شخص دے حملےآں توں میری عزت بچائے جس نے میرے گھر والےآں اُتے الزامات لگیا کر مینوں اذیت پہنچانے دی حد کردتی اے۔ بخدا ميں نے نہ تاں اپنی بیوی ہی وچ کوئی برائی دیکھی اے تے نہ اس شخص وچ جس دے متعلق تہمت لگائی جاندی اے۔ اوہ تاں کدی میری غیر موجودگی وچ میرے گھر آیا وی نئيں "۔ اس اُتے اسید بن حضیر (بعض روایات وچ سعد بن معاذ ۔) نے اٹھیا کر کہیا "یا رسول اللہ! جے اوہ ساڈے قبیلے دا آدمی اے تاں اسيں اس دی گردن مار داں تے جے ساڈے بھائی خزرجیاں وچوں اے تاں آپ حکم داں، اسيں تعمیل دے لئی حاضر نيں "۔ ایہ سندے ہی سعد ۔ بن عبادہ، رئیسِ خزرج، اٹھیا کھڑے ہوئے تے کہنے لگے "جھوٹھ کہندے ہو، تسيں اسنوں ہر گز نئيں مار سکدے۔ تسيں اس دی گردن مارنے دا ناں صرف اس لئی لے رہے ہوئے کہ اوہ خزرج وچوں اے۔ جے اوہ تواڈے قبیلے دا آدمی ہُندا تاں تسيں کدی ایہ نہ کہندے کہ اسيں اس دی گردن مار دین گے "۔ اسید نے جواب وچ کہیا کہ "تم منافق ہوئے اس لئی منافقاں دی حمایت کردے ہو"۔ اس اُتے مسجد نبوی وچ ہنگامہ برپا ہوئے گیا، حالانکہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم منبر اُتے تشریف رکھدے سن ۔ نیڑے سی کہ اوس تے خزرج مسجد وچ ہی لڑ پڑدے، مگر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نوں ٹھنڈا کيتا تے فیر منبر توں اتر آئے "۔
حضرت عائشہ سانچہ:رض مو فرماندیاں نيں کہ "اس بہتان دی افوانيں کم و بیش اک ماہ تک شہر وچ اڑدی رنيں۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سخت اذیت وچ مبتلا رہے۔ وچ روندی رہی۔ میرے والدین انتہائی پریشان تے رنج و غم وچ مبتلا رہے۔ آخر کار اک روز حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تشریف لیائے تے میرے پاس بیٹھے۔ اس پوری مدت وچ آپ کدی میرے پاس نہ بیٹھے سن ۔ حضرت ابوبکر تے ام رومان (حضرت عائشہ دی والدہ) نے محسوس کيتا کہ اج کوئی فیصلہ کن گل ہونے والی اے۔ اس لئی اوہ دونے وی پاس آکے بیٹھ گئے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا عائشہ! مینوں تواڈے متعلق ایہ خبراں پہنچی نيں، جے تسيں بے گناہ ہوئے تاں امید اے اللہ تواڈی براءت ظاہر فرما دے گا تے جے تسيں واقعی کسی گناہ وچ مبتلا ہوئی ہوئے تاں اللہ توں توبہ کرو تے معافی منگو، بندہ جدوں اپنے گناہ دا معترف ہوئے کے توبہ کردا اے تاں اللہ معاف کر دیندا اے۔ ایہ گل سن کر میرے آنسو خشک ہوئے گئے۔ ميں نے اپنے والد توں عرض کیہ تسيں رسول اللہ دی گل دا جواب دتیاں انہاں نے فرمایا بیٹی، میری کچھ سمجھ ہی وچ نئيں آندا کہ کیہ کہاں؟ ميں نے اپنی والدہ توں کہیا کہ آپ ہی کچھ کنيں۔ انہاں نے وی ایہی کہیا کہ وچ حیران ہون، کيتا کہاں؟ اس اُتے وچ بولی آپ لوکاں دے کاناں وچ اک گل پڑ گئی اے تے دلاں وچ بیٹھ چکی اے، ہن جے ميں کہاں کہ وچ بے گناہ ہاں تے اللہ گواہ اے کہ وچ بے گناہ ہون، تاں آپ لوک نہ ماناں گے تے جے خواہ مخواہ اک ایسی گل دا اعتراف کراں جو ميں نے نئيں کيتی تے اللہ جاندا اے کہ ميں نے نئيں کيتی، تاں آپ لوک مان لاں گے۔ ميں نے اس وقت حضرت یعقوب علیہ السلام دا ناں یاد کرنے دی کوشش کيتی مگر نہ یاد آیا۔ آخر ميں نے کہیا اس حالت وچ میرے لئی اس دے سوا تے کیہ چارہ اے کہ اوہی گل کہاں جو حضرت یوسف علیہ السلام دے والد نے کہی سی کہ 'فصبر جمیل (اشارہ اے اس واقعے دی طرف جدوں کہ حضرت یعقوب علیہ السلام دے سامنے انہاں دے بیٹے بن یامین اُتے چوری دا الزام بیان کيتا گیا سی:سورۂ یوسف رکوع 10) ایہ کہہ کے وچ لیٹ گئی تے دوسری طرف کروٹ لے لئی۔ وچ اس وقت اپنے دل وچ کہہ رہی سی کہ اللہ میری بے گناہی توں واقف اے تے اوہ ضرور حقیقت کھول دے گا۔ اگرچہ ایہ گل تاں میرے وہم و گمان وچ وی نہ سی کہ میرے حق وچ وحی نازل ہوئے گی جو قیامت تک پڑھی جائے گی۔ وچ اپنی ہستی نوں اس توں کم تر سمجھدی سی کہ اللہ خود میری طرف توں بولے۔ مگر میرا ایہ گمان سی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کوئی خواب دیکھو گے جس وچ اللہ تعالٰیٰ میری براءت ظاہر فرما دے گا۔ اِنّے وچ یکا یک حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے اوہ کیفیت طاری ہوئے گئی جو وحی نازل ہُندے وقت ہويا کردی سی، حتیٰ کہ سخت جاڑے دے زمانے وچ وی موندی دی طرح آپ دے چہرے توں پسینے دے قطرے ٹپکنے لگدے سن ۔ اسيں سب خاموش ہوئے گئی۔ وچ تاں بالکل بے خوف سی مگر میرے والدین دا حال ایہ سی کہ کٹو تاں بدن وچ لہو ننيں۔ اوہ ڈر رہے سن کہ ویکھو اللہ کيتا حقیقت کھولدا اے جدوں اوہ کیفیت دور ہوئی تاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بے حد خوش سن ۔ آپ نے ہنستے ہوئے پہلی گل جو فرمائی اوہ ایہ سی کہ مبارک ہوئے عائشہ، اللہ نے تواڈی براءت نازل فرما دتی تے اس دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دس آیات سناواں (یعنی آیت نمبر 11 تا نمبر 21)۔ میری والدہ نے کہیا کہ اٹھو تے رسول اللہ دا شکریہ ادا کرو۔ ميں نے کہیا کہ وچ نہ انہاں دا شکریہ ادا کراں گا نہ آپ دونے کا، بلکہ اللہ دا شکر کردی ہاں جس نے میری براءت نازل فرمائی۔ آپ لوکاں نے تاں اس بہتان دا انکار تک نہ کيتا۔
(واضح رہے کہ ایہ کسی اک روایت دا ترجمہ نئيں بلکہ حدیث تے سیرت دیاں کتاباں وچ جِنّی روایات حضرت عائشہ توں اس سلسلے وچ مروی نيں انہاں سب نوں جمع کرکے انہاں دا خلاصہ کڈیا گیااے۔ )
دراصل عبد اللہ بن ابی نے ایہ شوشہ چھڈ کے بیک وقت کئی شکار کرنے دی کوشش کيتی۔ اک طرف اس نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے حضرت ابوبکر صدیق ۔ دی عزت اُتے حملہ کيتا۔ دوسری طرف اس نے اسلامی تحریک دے بلند ترین اخلاقی وقار نوں گرانے دی کوشش کيتی۔ تیسری طرف اس نے ایہ اک ایسی چنگاری پھینکيتی سی کہ جے اسلام اپنے پیرواں دی کایا نہ پلٹ چکيا ہُندا تاں مہاجرین تے انصار تے خود انصار دے وی دونے قبیلے آپس وچ لڑ مردے۔
موضوع تے مباحث
سودھویہ سن اوہ حالات جنہاں وچ پہلے حملے دے موقع اُتے سورۂ احزاب دے آخری 6 رکوع نازل ہوئے تے دوسرے حملے دے موقع اُتے ایہ سورۂ نور اتری۔ اس پس منظر نوں نگاہ وچ رکھ دے انہاں دونے سورتاں دا ترتیب وار مطالعہ کيتا جائے تاں اوہ حکمت اچھی طرح سمجھ وچ آ جاندی اے جو انہاں دے احکام وچ مضمر اے۔
منافقین مسلماناں نوں اُس میدان وچ شکست دینا چاہندے سن جو انہاں دے تفوق دا اصل میدان سی۔ اللہ تعالٰیٰ نے بجائے اس دے کہ اوہ انہاں دے اخلاقی حملےآں وچ اک غضبناک تقریر فرماندا یا مسلماناں نوں جوابی حملہ کرنے اُتے اکساندا، تمام تر توجہ مسلماناں نوں ایہ تعلیم دینے اُتے صرف فرمائی کہ تواڈے اخلاقی محاذ وچ جتھے جتھے رخنے موجود نيں انہاں نوں بھرو تے اس محاذ نوں تے زیادہ مضبوط کر لو۔ حالے آپ ایہ دیکھ چکے نيں کہ نکاح زینب سانچہ:رض مو دے موقع اُتے منافقین تے کفار نے کيتا طوفان اٹھایا سی۔ ہن ذرا سورۂ احزاب کڈ کے پڑھو، اوتھے آپ دیکھو گے کہ ٹھیک ايسے طوفان دا زمانہ سی جدوں کہ معاشرتی اصلاح دے متعلق حسب ذیل ہدایات دتیاں گئیاں :
- ازواج مطہرات نوں حکم دتا گیا کہ اپنے گھراں وچ وقار دے نال بیٹھو، بناؤ سنگھار کر کے باہر نہ نکلو تے غیر مرداں توں گفتگو کرنے دا اتفاق ہوئے تاں دبی بولی توں گل نہ کرو کہ کوئی شخص بے جا توقعات قائم کرلے (آیات 32 تے 33)
- حضور دے گھراں وچ غیر مرداں دے بلا اجازت داخل ہوئے جانے نوں روک دتا گیا تے ہدایت کيتی گئی کہ ازواج مطہرات توں کوئی چیز مانگنی ہوئے تاں پردے دے پِچھے توں منگو (آیت 53)
- غیر محرم مرداں تے محرم رشتہ داراں دے درمیان فرق قائم کيتا گیا تے حکم دتا گیا کہ ازواج مطہرات دے صرف محرم رشتہ دار ہی آزادی دے نال آپ دے گھراں وچ آ جا سکدے نيں۔ (آیت 55)
- مسلماناں نوں دسیا گیا کہ نبی دی بیویاں تواڈی ماواں نيں تے ٹھیک ايسے طرح اک مسلمان دے لئی ابداً حرام نيں جس طرح اس دی حقیقی ماں ہُندی اے۔ اس لئی انہاں دے بارے وچ ہر مسلمان اپنی نیت نوں بالکل پاک رکھے (آیت 53 تے 54)
- مسلماناں نوں متنبہ کيتا گیا کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اذیت دینا دنیا تے آخرت وچ خدا دی لعنت تے رسوا کن عذاب دا موجب اے تے ايسے طرح کسی مسلمان دی عزت اُتے حملہ کرنا تے اس اُتے ناحق الزام لگانا وی سخت گنیاہے (آیات 57-58)
- تمام مسلمان عورتاں نوں حکم دے دتا گیا کہ جدوں باہر نکلنے دی ضرورت پیش آئے تاں چادراں توں اپنے آپ نوں اچھی طرح ڈھانک تے گھونگھٹ ڈال کر نکلیا کرن۔ (آیت 59)
فیر جدوں واقعۂ افک توں مدینے دے معاشرے وچ اک ہلچل برپا ہوئی تاں ایہ سورۂ نور اخلاق، معاشرت تے قانون دے ایداں دے احکام و ہدایات دے نال نازل فرمائی گئی جنہاں دا مقصد ایہ سی کہ اول تاں مسلم معاشرے نوں برائیاں دی پیداوار تے انہاں دے پھیلاؤ توں محفوظ رکھیا جائے تے جے اوہ پیدا ہوئے ہی جاواں تاں فیر انہاں دا پورا پورا تدارک کيتا جائے۔ انہاں احکامات و ہدایات نوں اسيں اُسی ترتیب دے نال ایتھے خلاصتہً درج کردے نيں جس دے نال اوہ اس سورت وچ نازل ہوئے نيں۔ تاکہ قارئین اندازہ کر سکن کہ قرآن ٹھیک نفسیاتی موقع اُتے انسانی زندگی دی اصلاح و تعمیر دے لئی کس طرح قانونی، اخلاقی تے معاشرتی تدابیر بیک وقت تجویز کردا اے :
- زنا، جسنوں معاشرتی جرم پہلے ہی قرار دتا جا چکيا سی (سورۂ نسا آیات 15-16)، ہن اسنوں فوجداری جرم قرار دے کے اس دی سزا 100 کوڑے مقرر کيتی گئی۔
- بدکار مرداں تے عورتاں توں معاشرتی مقاطعے دا حکم دتا گیا تے اُن دے نال رشتۂ مناکحت جوڑنے توں اہل ایمان نوں منع کر دتا گیا۔
- جو شخص دوسرے اُتے زنا دا الزام لگائے تے فیر ثبوت وچ چار گواہ نہ پیش کر سکے، اس دے لئی 80 کوڑاں دی سزا مقرر کيتی گئی۔
- شوہر جے بیوی اُتے تہمت لگائے تاں اس دے لئی لعان دا قاعدہ مقرر کيتا گیا۔
- حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے منافقین دے جھوٹھے الزام دی تردید کردے ہوئے ایہ ہدایت کيتی گئی کہ اکھاں بند کرکے ہر شریف آدمی دے خلاف ہر قسم دی تہمتاں قبول نہ کر ليا کرو تے نہ انہاں نوں پھیلاندے پھرو۔ اس طرح دی افوانيں جے اڑ رہی ہاں تاں انہاں نوں دبانا تے انہاں دا سدباب کرنا چاہیے، نہ ایہ کہ اک منہ توں لے کے دوسرا منہ اسنوں اگے پھونکنا شروع کر دے۔ ايسے سلسلے وچ ایہ گل اک اصولی حقیقت دے طور اُتے سمجھائی گئی کہ طیب آدمی دا جوڑ طیب عورت ہی توں لگ سکدا اے، خبیث عورت دے اطوار توں اس دا مزاج چند روز وی موافقت نئيں کر سکدا تے ایسا ہی حال طیب عورت دا وی ہُندا اے کہ اس دی روح طیب مرد ہی توں موافقت کر سکدی اے نہ کہ خبیث تاں۔ ہن جے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں تسيں جاندے ہوئے کہ اوہ اک طیب بلکہ اطیب انسان نيں تاں کس طرح ایہ گل تواڈی عقل وچ سما گئی کہ اک خبیث عورت انہاں دی محبوب ترین رفیقۂ حیات بن سکدی سی۔ جو عورت عملاً زنا تک کر گزرے اس دے عام اطوار کدوں ایداں دے ہوئے سکدے نيں کہ رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جداں پاکیزہ انسان اس دے نال ایويں نباہ کرے۔ پس صرف ایہ گل کہ اک کمینے آدمی نے اک بیہودہ الزام کسی اُتے لگیا دتا اے، اسنوں قابلِ قبول کيتا معنی قابل توجہ تے ممکن الوقوع سمجھ لینے دے لئی وی کافی نئيں اے۔ اکھاں کھول کر دیکھو کہ الزام لگانے والا اے کون تے الزام لگیا کس اُتے رہیا اے۔
- جو لوک بیہودہ خبراں تے بری افوانيں پھیلاواں تے مسلم معاشرے وچ فحش تے فواحش نوں رواج دینے دی کوشش کرن، انہاں دے متعلق دسیا گیا کہ اوہ ہمت افزائی دے نئيں بلکہ سزا دے مستحق نيں۔
- ایہ قاعدۂ کلیہ مقرر کيتا گیا کہ مسلم معاشرے وچ اجتماعی تعلقات دی بنیاد باہمی حُسن ظن اُتے ہونی چاہیے۔ ہر شخص بے گناہ سمجھیا جائے جدوں تک کہ اس دے گناہ گار ہونے دا ثبوت نہ ملے۔ نہ ایہ کہ ہر شخص گناہ گار سمجھیا جائے جدوں تک کہ اس دا بے گناہ ہونا ثابت نہ ہوئے جائے۔
- لوکاں نوں عام ہدایت دتی گئی کہ اک دوسرے دے گھراں وچ بے تکلف نہ گھس جایا کرن بلکہ اجازت لے کے جاواں۔
- عورتاں تے مرداں نوں غص بصر دا حکم دتا گیا تے اک دوسرے نوں گھورنے یا جھانک تاک کرنے توں منع کر دتا گیا۔
- عورتاں نوں حکم دتا گیا کہ اپنے گھراں وچ سر تے سینہ ڈھانک کر رکھن۔
- عورتاں نوں ایہ وی حکم دتا گیا کہ اپنے محرم رشتہ داراں تے گھر دے خادماں دے سوا کسی دے سامنے بن سنور کر نہ آئیاں ۔
- انہاں نوں ایہ وی حکم دتا گیا کہ باہر نکلاں تاں نہ صرف ایہ کہ اپنے بناؤ سنگھار نوں چھپا کر نکلاں بلکہ بجنے والے زیور وی پہن کر نہ نکلاں۔
- معاشرے وچ عورتاں تے مرداں دے بن بیاہے بیٹھے رہنے دا طریفہ ناپسندیدہ قرار دتا گیا تے حکم دتا گیا کہ غیر شادی شدہ لوکاں دے نکاح کیتے جاواں، حتیٰ کہ لونڈیاں تے غلاماں نوں وی بن بیاہا نہ رہنے دتا جائے۔ اس لئی کہ تجرد فحش آفراں وی ہُندا اے تے فحش پزیر بھی۔ مجرد لوک تے کچھ نئيں تاں بری خبراں سنانے تے پھیلانے ہی وچ دلچسپی لینے لگدے نيں۔
- لونڈیاں تے غلاماں دی آزادی دے لئی مکاتبت دی راہ کڈ دتی گئی تے مالکاں دے علاوہ دوسرےآں نوں وی حکم دتا گیا کہ مکاتب غلاماں تے لونڈیاں دی مالی مدد کرن۔
- لونڈیاں توں کسب کرانا ممنوع قرار دتا گیا۔ عرب وچ ایہ پیشہ لونڈیاں ہی توں کرانے دا رواج سی، اس لئی اس دی ممانعت دراصل قحبہ گری دی قانونی بندش سی۔
- گھریلو معاشرت وچ خانگی ملازماں تے نابالغ بچےآں دے لئی ایہ قاعدہ مقرر کيتا گیا کہ اوہ خلوت دے اوقات وچ (یعنی صبح، دوپہر تے رات دے وقت) گھر دے کسی مرد یا عورت دے کمرے وچ اچانک نہ گھس جایا کرن۔ اولاد تک نوں اجازت لے کے آنے دی عادت پائی جائے۔
- بوڑھی عورتاں نوں ایہ رعایت دتی گئی کہ جے اوہ اپنے گھر وچ سر توں اوڑھنی اتار کر رکھ داں تاں مضائقہ نئيں، مگر حکم دتا گیا کہ تبرج (بن ٹھن کر اپنے آپ نوں دکھانے) توں بچاں۔ ہور انہاں نوں نصیحت کيتی گئی کہ بڑھاپے وچ وی جے اوہ اوڑھنیاں اپنے اُتے ڈالے ہی رہیاں تاں بہتر اے۔
- اندھے،لنگڑے، لولے تے بیمار نوں ایہ رعایت دتی گئی کہ اوہ کھانے دی کوئی چیز کسی دے ہاں توں بلا اجازت کھالے تاں اس دا شمار چوری تے خیانت وچ نہ ہوئے گا۔ اس اُتے کوئی گرفت نہ کيتی جائے۔
- نیڑےی عزیزاں تے بے تکلف دوستاں نوں ایہ حق دتا گیا کہ اوہ اک دوسرے دے ہاں بلا اجازت وی کھا سکدے نيں تے ایہ ایسا ہی اے جداں اوہ اپنے گھر وچ کھا سکدے نيں۔ اس طرح معاشرے دے افراد نوں اک دوسرے توں نیڑے تر کر دتا گیا تے انہاں دے درمیان بیگانگی دے پردے ہٹادیے گئے تاکہ آپس دی محبت ودھے تے باہمی اخلاص دے رابطے اُن رخناں نوں بند کر دیؤ جس توں کوئی فتنہ پرداز پھوٹ ڈال سکدا ہوئے۔
ان ہدایات دے نال نال منافقین تے مومنین دی اوہ کھلی کھلی علامتاں بیان کردتی گئياں جنہاں توں ہر مسلمان ایہ جان سکے کہ معاشرے وچ مخلص اہلِ ایمان کون لوک نيں تے منافق کون۔ دوسری طرف مسلماناں دے جماعتی نظم و ضبط نوں تے کس دتا گیا تے اس دے لئی چند ہور ضابطے بنا دتے گئے تاکہ اوہ طاقت تے زیادہ مضبوط ہوئے جائے جس توں غیظ کھا کر کفار و منافقین فساد انگیزیاں کر رہے سن ۔
اس تمام بحث وچ نمایاں چیز دیکھنے دی ایہ اے کہ پوری سورۂ نور اس تلخی توں خالی اے جو شرمناک تے بیہودہ حملےآں دے جواب وچ پیدا ہويا کردی اے۔ اک طرف اُن حالات نوں ویکھو جنہاں وچ ایہ سورت نازل ہوئی اے تے دوسری طرف سورت دے مضامین تے انداز کلام نوں ویکھو۔ اس قدر اشتعال انگیز صورت حال وچ کِداں ٹھنڈے طریقے توں قانون سازی دی جا رہی اے، مصلحانہ احکام دتے جا رہے نيں، حکیمانہ ہدایات دتی جا رہیاں نيں تے تعلیم و نصحیحت دا حق ادا کيتا جا رہیا اے۔ اس توں صرف ایہی سبق نئيں ملدا کہ سانوں قتناں دے مقابلے وچ سخت توں سخت اشتعال دے مواقع اُتے وی کس طرح ٹھنڈے تدبر تے عالی ظرفی تے حکمت توں کم لینا چاہیے، بلکہ اس توں اس امر دا ثبوت وی ملدا اے کہ ایہ کلام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اپنا تصنیف کردہ نئيں اے، کسی ایسی ہستی ہی دا نازل کیہ ہویا اے جو بہت بلند مقام توں انسانی حالات تے معاملات دا مشاہدہ کر رہی اے تے اپنی ذات وچ انہاں حالات و معاملات توں غیر متاثر رہ کے خالص ہدایت و رہنمائی دا منصب ادا کر رہی اے۔ جے ایہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اپنا کلام ہُندا تاں آپ دی انتہائی بلند نظری دے باوجود اس وچ اس فطری تلخی دا کچھ نہ کچھ اثر تاں ضرور پایا جاندا جو خود اپنی عزت و ناموس اُتے کمینہ حملےآں نوں سن کر اک شریف آدمی دے جذبات وچ لازماً پیدا ہوئے جایا کردی اے۔
پچھلی سورہ: المؤمنون
|
سورہ 24
|
اگلی سورہ: الفرقان
|
[[File:Sura24
.pdf|70px|عربی متن]] | ||
|
حوالے
سودھو- ↑ ابن ہشام جلد 3 صفحہ 266
- ↑ سورۂ منافقون: جس وچ اللہ تعالیٰ نے خود اس دا ایہ قول نقل فرمایا اے