الاحزاب
سورة الأحزاب Sūrat al-Aḥzāb سورت الأحزاب | |
---|---|
----
| |
دور نزول | مدنی |
دیگر نام (انگریزی) | The Coalition, The Combined Forces, The Allies, The Confederates, The Joint Forces |
عددِ پارہ | 22 واں پارہ |
اعداد و شمار | 9 رکوع, 73 آیات, 1,303 الفاظ, 5,618 حروف |
قرآن مجید دی 33ويں سورت جو 21 ويں تے 22 ويں پارے وچ اے۔ اس وچ 9 رکوع تے 73 آیات نيں۔
ناں
سودھوتوں ماخوذ اے۔
زمانۂ نزول
سودھواس سورت دے مضامین تن اہم واقعات توں بحث کردے نيں۔ اک غزوۂ احزاب جو شوال 5ھ وچ پیش آیا۔ دوسرا غزوۂ بنی قریظہ جو ذی القعدہ 5ھ وچ پیش آیا۔ تیسرے حضرت زینب سانچہ:رض مو توں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نکاح جو ايسے سال ذی القعدہ وچ ہويا۔ انہاں تاریخی واقعات توں سورت دا زمانۂ نزول ٹھیک متعین ہوئے جاندا اے۔
تاریخی پس منظر
سودھوجنگ احد (شوال 3ھ) وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مقرر کیتے ہوئے تیر اندازےآں دی غلطی توں لشکر اسلام نوں جو شکست ہوئے گئی سی اس دی وجہ توں مشرکینِ عرب، یہود تے منافقین دی ہمتاں بہت ودھ گئی سن تے انہاں نوں امید بندھ چلی سی کہ اوہ اسلام تے مسلماناں دا قلع قمع کرنے وچ کامیاب ہوجاواں گے۔ انہاں بڑھدے ہوئے حوصلاں دا اندازہ انہاں واقعات توں ہوئے سکدا اے جو احد دے بعد پہلے ہی سال وچ پیش آئے۔ جنگ احد اُتے دو مہینےآں توں زیادہ نہ گزرے سن کہ نجد دے قبیلہ بنی اسد نے مدینہ طیبہ اُتے چھاپہ مارنے دی تیاریاں کيتياں تے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں انہاں دی روک سیم دے لئی سریہ ابو سلمہ بھیجنا پيا۔ فیر صفر 4 ھ وچ قبیلے عضل تے قارہ نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں چند آدمی منگے تاکہ اوہ انہاں دے علاقے وچ جا کے لوکاں نوں دین اسلام دی تعلیم دتیاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے چھ اصحاب نوں انہاں دے نال کر دتا مگر رجیع (جدہ تے رابغ دے درمیان) پہنچ کہ اوہ لوک قبیلہ ہذیل دے کفار نوں انہاں بے بس مبلغین اُتے چڑھا لائے۔ انہاں وچوں چار نوں قتل کر دتا تے دو صاحباں (حضرت خبیب بن عدی تے حضرت زید بن الدثنہ رضی اللہ عنہم) نوں لے جاکے مکہ معظمہ وچ دشمناں دے ہتھوں فروخت کر دتا۔ فیر ايسے ماہ صفر وچ بنی عامر دے اک سردار دی درخواست اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک ہور تبلیغی وفد جو چالیس (یا بقول بعض 70) انصاری نوجواناں اُتے مشتمل سی، نجد دی طرف روانہ کيتا مگر انہاں دے نال غداری کيتی گئی تے بنی سلیم دے قبیلے عصیہ تے ذکوان نے بئر معونہ دے مقام اُتے اچانک نرغہ کرکے انہاں سب نوں قتل کر دتا۔ ايسے دوران مدینے دا یہودی قبیلہ بنی النضیر دلیر ہوئے کے مسلسل بد عہدیاں کردا رہیا، ایتھے تک کہ ربیع الاول 4ھ وچ اس نے خود صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں شہید کر دینے دی سازش تک کر پائی۔ فیر جمادی الاول 4ھ وچ بنی غطفان دے دو قبیلےآں بنو ثعلبہ تے بنو مخارب نے مدینہ اُتے حملے دی تیاریاں کيتياں تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں خود انہاں دی روک سیم دے لئی جانا پيا۔ اس طرح جنگ احد دی شکست توں جو ہويا اکھڑی سی اوہ مسلسل ست اٹھ مہینے تک اپنا رنگ دکھاندی رہی۔
لیکن اوہ صرف محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا عزم و تدبر تے صحابۂ کرام دا جذبۂ فدا کاری سی جس نے تھوڑی مدت دے اندر ہی حالات دا رخ بدل کے رکھ دتا۔ عرباں دے معاشی مقاطعے نے اہل مدینہ دے لئی جینا دشوار کر رکھیا سی۔ گرد و پیش دے تمام مشرک قبیلے چیرہ دست ہوئے رہے سن ۔ خود مدینے دے اندر یہود و منافقین مارِ آستین بنے ہوئے سن ۔ مگر انہاں مٹھی بھر مومنین و صادقین نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قیادت وچ پے در پے ایداں دے اقدامات کیتے جنہاں توں عرب وچ اسلام دا رعبت صرف بحال ہی نئيں ہوئے گیا، بلکہ پہلے توں زیادہ ودھ گیا۔
جنگ احزاب توں پہلے دے غزوات
سودھوانہاں وچوں اولین اقدام اوہ سی جو جنگ احد دے فوراً ہی بعد کيتا گیا۔ جنگ دے ٹھیک دوسرے روز جدوں کہ بکثرت مسلمان زخمی سن تے بوہت سارے گھراں وچ عزیز ترین اقارب دی شہادت اُتے کہرام برپا سی تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خود وی زخمی تے حضرت حمزہ ۔ دی شہادت اُتے دلفگار سن، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسلام دے فدائیاں نوں پکاریا کہ لشکر کفار دے تعاقب وچ چلنا اے تاکہ اوہ کدرے راستے توں پلٹ کر فیر مدینے اُتے حملہ آور نہ ہوجاواں۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ اندازہ بالکل صحیح سی کہ کفار قریش ہتھ آئی ہوئی فتح دا کوئی فائدہ اٹھائے بغیر واپس تاں چلے گئے نيں لیکن راستے وچ جدوں کسی جگہ ٹھہراں گے تاں اپنی اس حماقت اُتے نادم ہون گے تے دوبارہ مدینے اُتے چڑھ آئیاں گے۔ اس بنا اُتے آپ نے انہاں دے تعاقب دا فیصلہ کيتا تے فوراً 630 جاں نثار آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال چلنے دے لئی تیار ہوئے گئے۔ مکہ دے راستے وچ جدوں جمراء الاسد پہنچ کے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تن روز تک پڑاؤ کيتا تاں اک ہمدرد غیر مسلم دے ذریعے آپ نوں معلوم ہوئے گیا کہ ابو سفیان اپنے 2978 آدمیاں دے نال مدینے توں 36 میل دور الروحاء دے مقام اُتے ٹھہرا ہويا سی تے ایہ لوک فی الواقع اپنی غلطی نوں محسوس کرکے فیر پلٹ آنا چاہندے سن، لیکن ایہ سن کر انہاں دی ہمت ٹُٹ گئی کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اک لشکر لئی ہوئے انہاں دے تعاقب وچ چلے آ رہے نيں۔ اس کارروائی دا صرف ایہی فائدہ نئيں ہويا کہ قریش دے ودھے ہوئے حوصلے پست ہوئے گئے، بلکہ گرد و پیش دے دشمناں نوں وی ایہ معلوم ہوئے گیا کہ مسلماناں دی قیادت اک انتہائی بیدار مغز تے اولو العزم ہستی کر رہی اے تے مسلمان اس دے اشارے اُتے کٹ مرنے دے لئی ہر وقت تیار نيں۔
فیر جونہی بنی اسد نے مدینے اُتے چھاپہ مارنے دی تیاریاں شروع کيتياں، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مخبراں نے بر وقت آپ نوں انہاں دے ارادےآں توں باخبر کر دتا۔ پہلے اس دے کہ اوہ چڑھ کر آندے، آپ نے حضرت ابو سلمہ (ام المومنین حضرت ام سلمہ دے پہلے شوہر) دی قیادت وچ ڈیڑھ سو آدمیاں دا اک لشکر انہاں دی سرکوبی دے لئی بھیج دتا۔ ایہ فوج اچانک انہاں دے سر اُتے پہنچ گئی۔ بدحواسی دے عالم وچ اوہ اپنا سب کچھ چھڈ کے بھج نکلے تے انہاں دا سارا مال اسباب مسلماناں دے ہتھ آگیا۔
اس دے بعد بنی النضیر دی باری آئی۔ جس روز انہاں نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں شہید کرنے دی سازش دی تے اس دا راز فاش ہويا ايسے روز آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نوں نوٹس دے دتا کہ دس دن دے اندر مدینے توں نکل جاؤ۔ اس دے بعد تسيں وچوں جو ایتھے پایا جائے گا قتل کر دتا جائے گا۔ منافقین مدینہ دے سردار عبداللہ بن ابی نے انہاں نوں تڑی دتی کہ ڈٹ جاؤ تے مدینہ چھڈنے توں انکار کردو، وچ دو ہزار آدمیاں دے نال تواڈی مدد کراں گا، بنی قریظہ تواڈی مدد کرن گے تے نجد توں بنی غطفان وی تواڈی مدد دے لئی آئیاں گے۔ انہاں گلاں وچ آکے انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کہلا بھیجیا کہ اسيں اپنا علاقہ نئيں چھڈن گے، آپ توں جو کچھ ہوئے سکے کر لیجیے۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے نوٹس دی میعاد ختم ہُندے ہی انہاں دا محاصرہ کے لیا تے انہاں دے حامیاں وچوں کسی دی ایہ ہمت نہ پئی کہ مدد نوں آندا۔ آخر کار انہاں نے اس شرط اُتے ہتھیار ڈال دتے کہ انہاں وچوں ہر تن آدمی اک اونٹھ اُتے جو کچھ دال کر لے جا سکدے نيں لے جاواں گے تے باقی سب کچھ مدینہ ہی وچ چھڈ جاواں گے۔ اس طرح مضافات مدینہ دا اوہ پورا محلہ جس وچ بنی نضیر رہندے سن، انہاں دے باغات تے گڑھیاں تے سر و سامان سمیت مسلماناں دے ہتھ آگیا تے اس بد عہد قبیلے دے لوک خیبر، وادی القریٰ تے شام وچ تتر بتر ہوئے گئے۔
فیر آپ نے بنی غطفان دی طرف توجہ دی جو مدینے اُتے حملہ آور ہونے دے لئی اُتے تول رہے سن ۔ آپ چار سو دا لشکر لے کے نکلے تے ذات الرقاع دے مقام اُتے انہاں نوں جا لیا۔ اس اچانک حملے نے انہاں دے حواس باختہ کر دتے تے کسی جنگ دے بغیر اوہ اپنے گھر بار تے مال اسباب چھڈ کے پہاڑاں وچ منتشر ہوئے گئے۔
اس دے بعد شعبان 4ھ وچ آپ ابو سفیان دے اس چیلنج دا جواب دینے دے لئی نکلے جو اس نے احد توں پلٹتے ہوئے دتا سی۔ خاتمۂ جنگ اُتے اس نے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں دی طرف رخ کرکے اعلان کيتا سی کہ” | آئندہ سال بدر دے مقام اُتے ہماریا تواڈا مقابلہ فیر ہوگا | “ |
” | ٹھیک اے، ایہ گل ساڈے تے تیرے درمیان طے ہوگئی | “ |
اس دھاک وچ اک ہور واقعے نے ہور اضافہ کيتا۔ عرب تے شام دی سرحد اُتے دومۃ الجندل (موجودہ الجوف) اک اہم مقام سی جتھے توں عراق تے مصر و شام دے درمیان عرب دے تجارتی قافلے گذردے سن ۔ اس مقام دے لوک قافلاں نوں تنگ کردے تے اکثر پرت لیندے سن ۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ربیع الاول 5ھ وچ اک ہزار دا لشکر لے کے انہاں دی تادیب دے لئی خود تشریف لے گئے۔ اوہ آپ دے مقابلے دی ہمت نہ کر سکے تے بستی چھڈ کے بھج نکلے۔ اس توں پورے شمالی عرب اُتے اسلام دی ہیبت بیٹھ گئی تے قبیلے نے ایہ سمجھ لیا کہ مدینے وچ جو زبردست طاقت پیدا ہوئی اے اس دا مقابلہ ہن اک دو قبیلےآں دے بس دا کم نئيں اے۔
غزوۂ احزاب
سودھومکھ لیکھ لئی ویکھو: غزوۂ احزاب |
یہ حالات سن جنہاں وچ غزوۂ احزاب پیش آیا۔ ایہ غزوہ دراصل عرب دے بوہت سارے قبیلے دا اک مشترکہ حملہ سی جو مدینے دی اس طاقت نوں کچل دینے دے لئی کيتا گیا سی۔ اس دی تحریک بنی النضیر دے انہاں رہنماواں نے کيتی سی جو مدینے توں جلا وطن ہوئے کے خیبر وچ مقیم ہوئے گئے سن ۔ انہاں نے دورہ کرکے قریش تے غطفان تے ہذیل تے دوسرے بوہت سارے قبیلے نوں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ سب مل کے بہت وڈی جمعیت دے نال مدینے اُتے ٹُٹ پڑاں۔ چنانچہ انہاں دی کوششاں توں شوال 5ھ وچ قبیلے عرب دی اِنّی وڈی جمعیت اس چھوٹی سی بستی اُتے حملہ آور ہوئے گئی جو اس توں پہلے عرب وچ کدی جمع نہ ہوئی سی۔ اس وچ شمال دی طرف توں بنی النضیر تے بنی قینقاع دے اوہ یہودی آئے جو مدینے توں جلا وطن ہوکے خیبر تے وادئ القریٰ وچ آباد ہوئے سن مشرق دی طرف توں غطفان دے قبیلے (بنو سلیم، فزارہ، مرہ، اشجع، سعد تے اسد وغیرہ) نے پیش قدمی دی تے جنوب دی طرف توں قریش اپنے حلیفاں دی اک بھاری جمعیت لے کے اگے ودھے۔ مجموعی طور اُتے انہاں دی تعداد دس بارہ ہزار سی۔
یہ حملہ جے اچانک ہُندا تاں سخت تباہ کن ہُندا لیکن نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مدینہ طیبہ وچ بے خبر بیٹھے ہوئے نہ سن بلکہ آپ کر خبر رساں تے تحریک اسلامی دے ہمدرد تے متاثرین جو تمام قبیلے وچ موجود سن، آپ نوں دشمناں دی نقل و حرکت توں برابر مطلع کردے رہندے سن ۔ پہلے اس دے کہ ایہ جم غفیر آپ دے شہر پہنچکيا، آپ نے چھ دن دے اندر مدینہ دے شمال غربی رخ اُتے اک خندق کھدوالی تے کوہ سلع نوں پشت اُتے لے کے تن ہزار فوج دے نال خندق دی پناہ وچ مدافعت دے لئی تیار ہوئے گئے۔ مدینہ دے جنوب وچ باغات اس کثرت توں سن (اور ہن وی نيں) کہ اس جانب توں کوئی حملہ اس اُتے نہ ہوئے سکدا سی۔ مشرق وچ حرات (لاوے دی چٹاناں) نيں جنہاں اُتے توں کوئی اجتماعی فوج کشی آسانی دے نال نئيں ہوئے سکدی۔ ایہی کیفیت مغربی جنوبی گوشے دی وی اے۔ اس لئی حملہ صرف احد دے مشرقی تے مغربی گوشےآں توں ہوئے سکدا سی تے ايسے جانب حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خندق کھدوا کر شہر نوں محفوظ کر ليا سی۔ ایہ چیز سرے توں کفار دے جنگی نقشے وچ سی ہی نئيں کہ انہاں نوں مدینے دے باہر خندق توں سابقہ پیش آئے گا، کیونجے اہل عرب اس طریقِ دفاع توں نا آشنا سن ۔ ناچار انہاں نوں جاڑے دے زمانے وچ اک طویل محاصرے دے لئی تیار ہونا پيا جس دے لئی ہوئے گھراں توں تیار ہوئے کے نہ آئے سن ۔
اس دے بعد کفار دے لئی صرف اک ہی تدبیر باقی رہ گئی تے اوہ ایہ کہ بنی قریظہ دے یہودی قبیلے نوں غداری اُتے آمادہ کرن جو مدینہ طیبہ دے جنوب مشرقی گوشے وچ رہندا سی۔ چونکہ اس قبیلے توں مسلماناں دا باقاعدہ حلیفانہ معاہدہ سی جس دی رو توں مدینہ اُتے حملہ ہونے دی صورت وچ مسلماناں دے نال مل کے مدافعت کرنے دا پابند سی، اس لئی مسلماناں نے اس طرف توں بے فکر اپنے بال بچے انہاں گڑھیاں وچ بھجوا دتے سن جو بنی قریظہ دی جانب سن تے ادھر مدافعت دا کوئی انتظام نہ کيتا سی۔ کفار نے اسلامی دفاع دے اس کمزور پہلو نوں بھانپ لیا۔ انہاں دی طرف توں بنی النضیر دا یہودی سردار حیی بن اخطب بنی قریظہ دے پاس بھیجیا گیا تاکہ انہاں نوں معاہدہ توڑ کر جنگ وچ شامل ہونے اُتے آمادہ کرے۔ ابتدا وچ انہاں نے اس توں انکار کيتا تے صاف صاف کہہ دتا کہ ہماریا محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) توں معاہدہ اے تے اج تک کدی سانوں انہاں توں کوئی شکایت پیدا نئيں ہوئی اے لیکن جدوں ہن اخطب نے انہاں توں کہیا کہ "دیکھو! وچ اس وقت عرب دی متحدہ طاقت اس شخص اُتے چڑھا لیایا ہون، ایہ اسنوں ختم کر دینے دا نادر موقع اے، اسنوں جے تسيں نے کھو دتا تاں فیر دوسرا کوئی موقع نہ مل سکے گا"، تاں یہودی ذہن دی اسلام دشمنی اخلاق دے پاس و لحاظ اُتے غالب آ گئی تے بنی قریظہ عہد توڑنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔
نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس معاملے توں وی بے خبر نہ سن ۔ آپ نوں بر وقت اس دی اطلاع مل گئی تے آپ نے فوراً دے سردار (سعد بن عبادہ، سعد بن معاذ، عبداللہ بن رواحہ تے خواث بن جبیر رضی اللہ عنہم) نوں انہاں دے پاس تحقیقِ حال تے فہمائش دے لئی بھیجیا۔ چلدے وقت آپ نے انہاں نوں ہدایت فرمائی کہ جے بنی قریظہ عہد اُتے قائم رہیاں تاں آ کے سارے لشکر کے سامنے علی الاعلان ایہ خبر سنیا دینا لیکن جے اوہ نقض عہد اُتے مصر ہاں تاں صرف مینوں اشارۃً اس دی اطلاع دے دینا تاکہ عام مسلمان ایہ گل سن کر پست ہمت نہ ہوئے جاواں۔ ایہ حضرات اوتھے پہنچے تاں بنی قریظہ نوں پوری خباثت اُتے آمادہ پایا تے انہاں نے برملا انہاں توں کہہ دتا کہ” | ساڈے تے محمد دے درمیان کوئی عہد و پیمان نئيں اے | “ |
یہ خبر بہت جلدی مدینہ دے مسلماناں وچ پھیل گئی تے انہاں دے اندر اس توں سخت اضطراب پیدا ہوئے گیا۔ کیونجے ہن اوہ دونے طرف توں گھیرے وچ آ گئے سن تے انہاں دے شہر اوہ حصہ خطرے وچ پے گیا سی جدھر دفاع دا وی کوئی انتظام نہ سی تے سب دے بال بچے وی ايسے جانب سن ۔ اس اُتے منافقین دی سرگرمیاں تے تیز ہوگئياں تے انہاں نے اہل ایمان دے حوصلے پست کرنے دے لئی طرح طرح دے نفسیاتی حملے شروع کر دتے۔ کسی نے کہیا کہ "ہم توں وعدے تاں قیصر و کسریٰ دے ملک فتح ہونے دے کیتے جا رہ ے سن تے حال ایہ اے کہ اسيں رفع حاجت دے لئی وی نئيں نکل سکدے۔ " کسی نے ایہ کہہ کے خندق دے محاذ توں رخصت منگی کہ ہن تاں ساڈے گھر ہی خطرے وچ پے گئے نيں سانوں جا کے انہاں دی حفاظت کرنی اے۔ کسی نے ایتھے تک خفیہ پروپیگنڈا شروع کر دتا کہ حملہ آوراں توں اپنا معاملہ درست کرلو تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں انہاں دے حوالے کردو۔ ایہ ایسی شدید آزمائش دا وقت سی جس نے ہر اس شخص دا پردہ فاش ہوئے گیا جس دے دل وچ ذرہ برابر وی نفاق موجود سی۔ صرف صادق و مخلص اہل ایمان ہی سن جو اس کڑے وقت وچ وی فدا کاری دے عزم اُتے ثابت قدم رہے۔
نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس نازک موقع اُتے بنی غطفان توں صلح کيتی گل گل شروع دی تے انہاں نوں اس گل اُتے آمادہ کرنا چاہیا کہ مدینہ دے پھلاں دی پیداوار دا اک تہائی حصہ لے کے واپس چلے جاواں۔ لیکن جدوں انصار دے سرداراں (سعد بن عبادہ تے سعد بن معاذ رضی اللہ عنہم) توں آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں شرائطِ صلح دے متعلق مشورہ طلب کيتا تاں انہاں نے عرض کيتا” | یا رسول اللہ! ایہ آپ دی خواہش اے کہ اسيں ایسا کرن؟ یا ایہ اللہ دا حکم اے کہ ساڈے لئی اسنوں قبول کرنے دے سوا چارہ نئيں اے ؟ یا آپ صرف سانوں بچانے دے لئی ایہ تجویز فرما رہے نيں؟ | “ |
” | وچ صرف تسيں لوکاں نوں بچانے دے لئی ایسا کر رہیا ہون، کیونجے وچ دیکھ رہیا ہاں کہ سارا عرب متحد ہوئے کے تسيں اُتے پِل پيا اے، وچ چاہندا ہاں کہ انہاں نوں اک دوسرے توں توڑ دوں | “ |
” | جے آپ ساڈی خاطر ایہ معاہدہ کر رہے نيں تاں اسنوں ختم کر دیجیے، ایہ قبیلے اسيں توں اس وقت وی اک حبہ خراج دے طور اُتے کدی نہ لے سکے سن جدوں اسيں مشرف کھے تے ہن تاں اللہ تے اس دے رسول اُتے ایمان لیانے دا شرف سانوں حاصل ہويا اے، کيتا ہن ایہ اسيں توں خراج لاں گے؟ ساڈے تے انہاں دے درمیان ہن صرف تلوار اے، ایتھے تک کہ اللہ ہماریا تے انہاں دا فیصلہ کردے | “ |
اسی دوران قبیلۂ غطفان دی شاخ اشجع دے اک صاحب نعیم بن مسعود مسلمان ہوئے کے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ حالے تک کسی نوں وی میرے قبولِ اسلام دا علم نئيں اے، آپ میرے توں اس وقت جو خدمت لینا چاہن وچ اسنوں انجام دے سکدا ہون۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا تسيں جا کے دشمناں وچ پھوٹ ڈالنے دی کوئی تدبیر کرو۔ چنانچہ اوہ بنی قریظہ دے پاس گئے جنہاں توں انہاں دا بہت میل جول سی تے انہاں توں کہیا کہ قریش تے غطفان تاں محاصرے توں تنگ آکے واپس وی جا سکدے نيں، انہاں دا کچھ نہ بگڑے گا، مگر توانوں مسلماناں دے نال ايسے جگہ رہنا اے، اوہ لوک جے چلے گئے تاں تواڈا کيتا بنے گا۔ میری رائے ایہ اے کہ تسيں اس وقت تک جنگ وچ حصہ نہ لو جدوں تک انہاں توں باہر دے آئے ہوئے قبیلے دے چند نمایاں آدمی تواڈے پاس یرغمال دے طور اُتے نہ بھیج دتے جاواں۔ ایہ گل بنی قریظہ دے دل وچ اتر گئی تے انہاں نے متحدہ محاذ دے قبیلے توں یرغمال طلب کرنے دا فیصلہ کر ليا۔ فیر ایہ صاحب قریش تے غطفان دے سرداراں دے پاس گئے تے انہاں توں کہیا کہ بنی قریظہ کچھ ڈھیلے پڑدے نظر آ رہے نيں، بعید نئيں کہ اوہ تسيں توں یرغمال دے طور اُتے کچھ آدمی مانگاں تے انہاں نوں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حوالے کے دے اپنا معاملہ صاف کر لین۔ اس لئی ذرا انہاں دے نال ہوشیاری توں معاملہ کرنا۔ اس توں متحدہ محاذ دے رہنما بنی قریظہ دی طرف توں کھٹک گئے تے انہاں نے قرظی سرداراں نوں پیغام بھیجیا کہ اس طویل محاصرے توں ہن اسيں تنگ آ گئے نيں، ہن اک فیصلہ کن لڑائی ہونی چاہیے، کل تسيں ادھر توں حملہ کرو تے اسيں ادھر توں یکبارگی مسلماناں اُتے ٹُٹ پڑدے نيں۔ بنی قریظہ نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ آپ لوک جدوں تک اپنے چند نمایاں آدمی یرغمال دے طور اُتے ساڈے حوالے نہ کر دیؤ، اسيں جنگ دا خطرہ مول نئيں لے سکدے۔ اس جواب توں متحدہ محاذ دے رہنماواں نوں یقین آ گیا کہ نعیم دی گل سچی سی۔ انہاں نے یرغمال دینے توں انکار کر دتا تے اس توں بنی قریظہ نے سمجھ لیا کہ نعیم نے سانوں ٹھیک مشورہ دتا سی۔ اس طرح ایہ جنگی چال بہت کامیاب ثابت ہوئی تے اس نے دشمناں دے کیمپ وچ پھوٹ ڈال دی۔
اب محاصرہ 25 دن توں زیادہ طویل ہوئے چکيا سی۔ سردی دا زمانہ سی۔ اِنّے وڈے لشکر دے لئی پانی تے غذا تے چارے دی فراہمی وی مشکل توں مشکل تر ہُندی چلی جا رہی سی تے پھوٹ پڑ جانے توں وی محاصرین دے حوصلے پست ہوئے چکے سن ۔ اس حالت وچ یکاک اک رات سخت آندھی آئی جس وچ سردی تے کڑک تے چمک سی تے اِنّا اندھیرا سی کہ ہتھ نوں ہتھ نہ سجھائی دیندا سی۔ آندھی دے زور توں دشمناں دے خیمے الٹ گئے تے انہاں دے اندر شدید افراتفری برپا ہوئے گئی۔ قدرت خداوندی دا ایہ کاری وار اوہ نہ سہہ سکے۔ راتوں رات ہر اک نے اپنے گھر دی راہ لی تے صبح جدوں مسلمان اٹھے تاں میدان وچ اک دشمن وی موجود نہ سی۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے میدان نوں دشمناں توں خالی دیکھ کے فوراً ارشاد فرمایا” | اب قریش دے لوک تسيں اُتے کدی چڑھائی نہ کر سکن گے، ہن تسيں اُتے انہاں چڑھائی کرو گے | “ |
غزوۂ بنی قریظہ
سودھومکھ لیکھ لئی ویکھو: غزوۂ بنی قریظہ |
خندق توں پلٹ کر جدوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم گھر پہنچے تاں ظہر دے وقت جبریل علیہ السلام نے آ کے حکم سنایا کہ حالے ہتھیار نہ کھولے جاواں، بنی قریظہ دا معاملہ باقی اے، انہاں توں وی ايسے وقت نمٹ لینا چاہیے۔ ایہ حکم پاندے ہی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فوراً اعلان فقرمایا کہ "جو کوئی سمع و طاعت اُتے قائم ہوئے اوہ عصر دی نماز اس وقت تک نہ پڑھے جدوں تک دیار بنی قریظہ اُتے نہ پہنچ جائے "۔ اس اعلان دے نال آپ نے حضرت علی ۔ نوں اک دستے دے نال مقدمۃ الجیش دے طور اُتے بنی قریظہ دی طرف روانہ کر دتا۔ اوہ جدوں اوتھے پہنچے تاں یہودیاں نے کوٹھاں اُتے چڑھ کر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں اُتے گالیاں دی بوچھاڑ کر دتی لیکن ایہ بد زبانی انہاں نوں اس جرمِ عظیم دے خمیازے توں کِداں بچا سکدی سی کہ انہاں نے عین لڑائی دے وقت معاہدہ توڑ ڈالیا تے حملہ آوراں توں مل کے مدینے دی پوری آبادی نوں ہلاکت دے خطرے وچ مبتلیا کے دتا۔ حضرت علی ۔ دے دستے نوں دیکھ کے اوہ سمجھدے سن کہ ایہ محض دھمکانے آئے نيں لیکن جدوں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی قیادت وچ پورا اسلامی لشکر اوتھے پہنچ گیا تے انہاں دی بستی دا محاصرہ کے لیا گیا تاں انہاں دے ہتھوں دے طوطے اڑ گئے۔ محاصرے دی شدت نوں اوہ دو تن ہفتےآں توں زیادہ برداشت نہ کر سکے تے آخر کار انہاں نے اس شرط اُتے اپنے آپ نوں نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حوالے کے دتا کہ قبیلۂ اوس دے سردار حضرت سعد بن معاذ ۔ انہاں دے حق وچ جو فیصلہ وی کر دیؤ گے اسنوں فریقین مان لاں گے۔ انہاں نے حضرت سعد ۔ نوں اس امید اُتے حَکم بنایا سی کہ زمانۂ جاہلیت وچ اوس تے بنی قریظہ دے درمیان جو حلیفانہ تعلقات مدتاں توں چلے آ رہے سن اوہ انہاں دا لحاظ کرن گے تے انہاں نوں وی ايسے طرح مدینہ توں نکل جانے دین گے جس طرح پہلے بنی قینقاع تے بنی النضیر نوں نکل جانے دتا گیا سی۔ خود قبیلۂ اوس دے لوک وی حضرت سعد ۔ توں تقاضا کر رہے سن کہ اپنے حلیفاں دے نال نرمی برتاں لیکن حضرت سعد ۔ حالے حالے دیکھ چکے سن کہ پہلے جنہاں دو یہودی قبیلےآں نوں مدینہ توں نکل جانے دا موقع دتا گیا سی اوہ کس طرح سارے گرد و پیش دے قبیلے نوں بھڑکا کر مدینے اُتے دس بارہ ہزار دا لشکر چڑھا لیائے سن ۔ تے ایہ معاملہ وی انہاں دے سامنے سی کہ اس آخری یہودی قبیلے نے عین بیرونی حملے دے موقع اُتے بد عہدی کرکے اہل میدہن نوں تباہ کر دینے دا کیہ سامان کيتا سی۔ اس لئی انہاں نے فیصلہ دتا کہ بنی قریظہ دے تمام مرد قتل کردیے جاواں، عورتاں تے بچےآں نوں غلام بنا لیا جائے تے انہاں دی تمام املاک مسلماناں وچ تقسیم کردتی جاواں۔ اس فیصلے اُتے عمل کيتا گیا تے جدوں بنی قریظہ دی گڑھیاں وچ مسلمان داخل ہوئے تاں انہاں نوں پتہ چلا کہ جنگ احزاب وچ حصہ لینے دے لئی انہاں غداراں نے 15 سو تلواراں، تن سو ز رہیاں، دو ہزار نیزے تے 15 سو ڈھالاں فراہم دی سن۔ جے اللہ دی تائید مسلماناں دے شامل حال نہ ہُندی تاں ایہ سارا جنگی سامان عین اس وقت مدینہ اُتے عقب توں حملہ کرنے دے لئی استعمال ہُندا جدوں کہ مشرکین یکبارگی خندق پار کر کے ٹُٹ پڑنے دی تیاریاں کر رہے سن ۔ اس انکشاف دے بعد تاں اس امر وچ شک کرنے دی کوئی گنجائش ہی نہ رہی کہ حضرت سعد ۔ نے انہاں لوکاں دے معاملے وچ جو فیصلہ دتا اوہ بالکل برحق سی۔
معاشرتی اصلاحات
سودھوجنگ احد تے جنگ احزاب دے درمیان دو سال دا ایہ زمانہ اگرچہ ایداں دے ہنگامےآں دا زمانہ سی جنہاں دی بدولت نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب نوں اک دن دے لئی وی امن و اطمینان نصیب نہ ہويا لیکن اس پوری مدت وچ نويں مسلم معاشرے دی تعمیر تے ہر پہلو وچ زندگی دی اصلاح دا کم برابر جاری رہیا۔ ایہی زمانہ سی جس وچ مسلماناں دے قوانینِ نکاح و طلاق نیڑے نیڑے مکمل ہوئے گئے، وراثت دا قانون بنا، شراب تے جوئے نوں حرام قرار دتا گیا تے معیشت و معاشرت دے دوسرے بوہت سارے پہلوآں وچ نويں ضابطے نافذ کیتے گئے۔ اس سلسلے وچ اک اہم مسئلہ جو اصلاح دا تقاضا کر رہیا سی تبنیت (گود لینے یا بیٹا بنانے) دا مسئلہ سی۔ عرب دے لوک جس بچے نوں متنبیٰ بنا لیندے سن اوہ بالکل انہاں دی حقیقی اولاد دی طرح سمجھیا جاندا سی، اسنوں وراثت ملدی سی، اس توں منہ بولی ماں تے منہ بولی بہناں اوہی خلا ملیا رکھدیاں سن جو حقیقی بیٹے تے بھائی توں رکھیا جاندا اے۔ اس دے نال منہ بولے باپ دی بیٹیاں تے اس دے باپ دے مر جانے دے بعد اس دی بیوہ دا نکاح ايسے طرح نا جائز سمجھیا جاندا سی جس طرح سگی بہناں تے حقیقی ماں دے نال کسی دا نکاح حرام ہُندا اے۔ تے ایہی معاملہ اس صورت وچ وی کيتا جاندا سی جدوں منہ بولا بیٹا مر جائے یا اپنی بیوی نوں طلاق دے دے۔ منہ بولے باپ دے لئی اوہ عورت سگی بہو دی طرح سمجھی جاندی سی۔ ایہ رسم قدم قدم اُتے نکاح تے طلاق تے وراثت دے انہاں قوانین توں ٹکراندی سی جو اللہ تعالٰیٰ نے سورۂ بقرہ تے سورۂ نساء وچ مقرر فرمائے سن انہاں دی رو توں جو لوک حقیقت وچ وراثت دے حقدار سن ایہ رسم انہاں دا حق مار دے اک ایداں دے شخص نوں دلواندی سی جو سرے توں کوئی حق نہ رکھدا سی۔ انہاں دی رو توں جنہاں عورتاں تے مرداں دے درمیان رشتۂ نکاح حلال سی، ایہ رسم انہاں دے باہمی نکاح حرام کردی سی تے سب توں زیادہ ایہ کہ اسلامی قانون جنہاں بد اخلاقیاں دا سد باب کرنا چاہندا سی، ایہ رسم انہاں دے پھیلنے وچ مددگار سی کیونجے رسم دے طور اُتے منہ بولے رشتے وچ خواہ کتنا ہی تقدس پیدا کر دتا جائے، بہرحال منہ بولی ماں، منہ بولی بہن تے منہ بولی بیٹی حقیقی ماں بہن تے بیٹی دی طرح نئيں ہوئے سکدی۔ انہاں مصنوعی رشتاں دے رسمی تقدس اُتے بھروسا کرکے مرداں تے عورتاں دے درمیان جدوں حقیقی رشتہ داراں دا سا خلا ملیا ہوئے تاں اوہ برے نتائج پیدا کیتے بغیر نئيں رہ سکدا۔ انہاں وجود توں اسلامی قانون نکاح و طلاق، قانون وراثت تے قانون حرمت زنا دا ایہ تقاضا سی کہ متبنیٰ نوں حقیقی اولاد دی طرح سمجھنے دے تخیل دا قطعی استیصال کر دتا جائے۔
لیکن ایہ تخیل محض اک قانونی حکم دے طور اُتے اِنّی سی گل کہہ دینے توں ختم نئيں ہوئے سکدا سی کہ "منہ بولا رشتہ کوئی حقیقی رشتہ نئيں اے "۔ صدیاں دے جمے ہوئے تعصبات تے اوہام محض اقوال توں نئيں بدل جاندے۔ حکماً لوک اس گل نوں مان وی لیندے کہ ایہ رشتے حقیقی رشتے نئيں نيں، فیر وی منہ بولی ماں تے منہ بولے بیٹے دے درمیان منہ بولے بھائی تے بہن دے درمیان، منہ بولے باپ تے بیٹی دے درمیان، منہ بولے خسر تے بہو کے درمیان نکاح نوں لوک مکروہ ہی سمجھدے رہندے۔ ہور انہاں دے درمیان خلا ملیا وی کچھ نہ کچھ باقی رہ جاندا۔ اس لئی ناگزیر سی کہ ایہ رسم عملاً توڑی جائے تے خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بنفسِ نفیس اسنوں توڑاں کیونجے جو کم حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود کيتا ہوئے تے اللہ دے حکم توں کيتا ہو، اس دے متعلق کسی مسلمان دے ذہن وچ کراہت دا تصور باقی نہ رہ سکدا سی۔ ايسے بنا اُتے جنگ احزاب توں کچھ پہلے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اللہ تعالٰیٰ دی طرف توں اشارہ کيتا گیا کہ آپ اپنے منہ بولے بیٹے زید بن حارثہ ۔ دی مطلقہ بیوی توں خود نکاح کر لین تے اس حکم دی تعمیل آپ نے محاصرۂ بنی قریظہ دے زمانے وچ فرمائی۔ (غالباً تاخیر دی وجہ ایہ سی کہ عدت ختم ہونے دا انتظآر سی تے ايسے دوران جنگی مصروفیات پیش آ گئی سن)۔
نکاح زینب سانچہ:رض مو اُتے پروپیگنڈے دا طوفان
سودھویہ کم ہونا سی کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف پروپیگنڈے دا اک طوفان یکلخت اٹھیا کھڑا ہويا۔ مشرکین تے منافقین تے یہود سب آپ دی پے در پے کامیابیاں توں جلے بیٹھے سن ۔ احد دے بعد احزاب تے بنی قریظہ تک دو سال دی مدت وچ جس طرح اوہ زک اُتے زک اٹھاندے چلے گئے سن اس دی وجہ توں انہاں دے دلاں وچ اگ لگ رہی سی۔ اوہ اس گل توں وی مایوس ہوئے چکے سن کہ ہن اوہ کھلے میدان وچ لڑ کر کدی آپ نوں زیر کر سکن گے۔ اس لئی انہاں نے اس نکاح دے معاملے نوں اپنے لئی اک خداداد موقع سمجھیا تے خیال کيتا کہ ہن اسيں محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی اس اخلاقی برتری نوں ختم کر سکن گے جو انہاں دی طاقت تے انہاں دی کامیابیاں دا اصل راز اے۔ چنانچہ ایہ افسانے تراشے گئے کہ (معاذ اللہ) محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بہو نوں دیکھ کے عاشق ہوئے گئے سن، بیٹے نوں اس تعلقِ خاطر دا علم ہوئے گیا، اس نے بیوی نوں طلاق دے دتی تے باپ نے اس دے بعد بہو توں بیاہ رچا لیا۔ حالانکہ ایہ گل صریحاً سی۔ حضرت زینب سانچہ:رض مو حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پھُپھی زاد بہن سن۔ بچپن توں جوانی تک انہاں دی ساری عمر آپ دے سامنے گزری سی۔ کسی وقت انہاں نوں دیکھ کے عاشق ہوئے جانے دا سوال ہی کتھے پیدا ہُندا سی۔ فیر آپ نے خود اصرار کرکے حضرت زید سانچہ:رض مو توں انہاں دا نکاح کرایا سی۔ انہاں دا سارا خاندان راضی نہ سی کہ قریش دے اِنّے اُچے گھرانے دی لڑکی اک آزاد کردہ غلام توں بیاہی جائے۔ خود حضرت زینب سانچہ:رض مو وی اس رشتے توں ناخوش سن۔ مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم توں سب مجبور ہوئے گئے تے حضرت زید ۔ دے نال انہاں دی شادی کرکے عرب وچ اس امر دی پہلی مثال پیش کر دتی گئی کہ اسلام اک آزاد کردہ غلام نوں اٹھا کے شرفائے قریش دے برابر لے آیا اے۔ جے فی الواقع حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا کوئی میلان حضرت زینب سانچہ:رض مو دی جانب ہُندا تاں زید بن حارثہ ۔ توں انہاں دا نکاح کرنے دی ضرورت ہی کیہ سی آپ خود انہاں نال نکاح کر سکدے سن لیکن بے حیا مخالفین نے انہاں سارے حقائق دے موجود ہُندے ایہ عشق دے افسانے تصنیف کیتے، خوب نمک مرچ لگیا لگا کر انہاں نوں پھیلایا تے اس پروپیگنڈے دا صور اس زور توں پھونکا کہ خود مسلماناں دے اندر وی انہاں دی گھڑی ہوئی روایات پھیل گئياں۔
پردہ دے ابتدائی احکام
سودھویہ گل کہ دشمناں دے تصنیف کیتے ہوئے ایہ افسانے مسلماناں دی زباناں اُتے چڑھنے توں وی نہ رکے، اس امر دی کھلی ہوئی علامت سی کہ معاشرے وچ شہوانیت دا عنصر حدِ اعتدال توں ودھیا ہويا سی۔ ایہ خرابی جے موجود نہ ہُندی تاں ممکن نہ سی کہ ذہن ایسی پاک ہستی دے متعلق ایداں دے بے سر و پا تے اس قدر گھناؤنے افسانےآں دی طرف ادنیٰ التفات وی کردے، کجا کہ زباناں انہاں نوں دہرانے لگتاں۔ ایہ ٹھیک موقع سی جدوں کہ اسلامی معاشرے وچ اُن اصلاحی احکام دے نفاذ دی ابتدا کيتی گئی جو "حجاب" (پردے) دے عنوان توں بیان کیتے جاندے نيں۔ انہاں اصلاحات دا آغاز اس سورت توں کيتا گیا تے انہاں دی تکمیل اک سال بعد سورۂ نور وچ کيتی گئی جدوں کہ حضرت عائشہ سانچہ:رض مو اُتے بہتان دا فتنہ کھڑا ہويا۔ (تفصیل دے لئی مضمون سورۂ نور ویکھو)۔
حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خانگی زندگی دے معاملات
سودھواسی زمانے وچ دو مسئلے تے وی توجہ طلب سن ۔ اگرچہ بظاہر انہاں دا تعلق نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خانگی زندگی توں سی، مگر جو ذات اپنی جان خدا دے دین نوں پروان چڑھانے دے لئی کھپا رہی سی تے ہمہ تن اس کارِ عظیم وچ منہمک سی اس دے لئی خانگی زندگی دا سکون فراہم کرنا تے اسنوں پریشانیاں توں بچانا تے اسنوں لوکاں دے شکوک و شبہات توں محفوظ رکھنا وی خود دین ہی دے مفاد دے لئی ضروری سی۔ اس لئی اللہ تعالٰیٰ نے سرکاری طور اُتے انہاں دونے مسئلاں نوں وی اپنے ہتھ وچ لے لیا۔
پہلا مسئلہ ایہ سی کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وقت مالی حیثیت توں انتہائی تنگ حال سن ۔ ابتدائی چار سال تک تاں آپصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ذریعۂ آمدنی سی ہی ننيں۔ 4ھ وچ بنی النضیر دی جلا وطنی دے بعد انہاں دی متروکہ زمیناں دا اک حصہ اللہ تعالٰیٰ دے حکم توں آپ دی ضروریات دے لئی مخصوص کر دتا گیا۔ مگر اوہ آپ دے کہنے دے لئی کافی نہ سی۔ ادھر منصبِ رسالت دے فرائض اِنّے بھاری سن کہ اوہ آپ دے جسم تے دل و دماغ دی ساری طاقتاں تے آپ دے اوقات دا اک اک لمحہ سوندے ڈال رہے سن تے آپ اپنی معاش دے لئی ذرہ برابر وی کوئی فکر یا کوشش نہ کر سکدے سن ۔ انہاں حالات وچ جدوں آپ دی ازواجِ مطہرات خرچ دی تنگی دے باعث آپ دے سکونِ طبع وچ خلل انداز ہودیاں سن تاں اس توں آپ دے ذہن اُتے دہرا بار پے جاندا سی۔
دوسرا مسئلہ ایہ سی کہ حضرت زينب سانچہ:رض مو دے نال نکاح کرنے توں پہلے آپ دی چار بیویاں موجود سن۔ حضرت سودہ سانچہ:رض مو، حضرت عائشہ سانچہ:رض مو، حضرت حفصہ سانچہ:رض مو تے حضرت ام سلمہ سانچہ:رض مو۔ ام المومنین حضرت زینب سانچہ:رض مو آپ دی پنجويں بیوی سن۔ اس اُتے مخالفین توں ایہ اعتراض اٹھایا تے مسلماناں دے دلاں وچ وی اس توں شبہات ابھرنے لگے کہ دوسرےآں دے لئی تاں بیک وقت چار توں زیادہ بیویاں رکھنا ممنوع ٹھہرا دتا گیا اے مگر خود نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ پنجويں بیوی کِداں کر لئی۔
موضوع تے مباحث
سودھویہ مسائل سن جو سورۂ احزاب دے نزول دے زمانے وچ پیش آئے سن تے انہاں اُتے اس سورت وچ کلام فرمایا گیا اے۔ اس دے مضامین اُتے غور کرنے تے پس منظر نوں نگاہ وچ رکھنے توں صاف معلوم ہُندا اے کہ ایہ پوری سورت اک خطبہ نئيں اے جو بیک وقت نازل ہويا ہو، بلکہ ایہ متعدد احکام و فرامین تے خطبات اُتے مشتمل اے جو اس زمانے دے اہم واقعات دے سلسلے وچ اَگڑ پِچھڑ نازل ہوئے تے فیر یک جا جمع کرکے اک سورت دی شکل وچ مرتب کر دتے ۡگئے۔ اس دے حسب ذیل اجزاء صاف طور اُتے ممیز نظر آندے نيں۔
- پہلا رکوع غزوۂ احزاب توں کچھ پہلے دا نازل شدہ معلوم ہُندا اے۔ تاریخی پس منظر نوں نگاہ وچ رکھ دے دیکھیا جائے تاں اس رکوع نوں پڑھدے ہوئے صاف محسوس ہُندا اے کہ اس دے نزول دے وقت حضرت زید ۔ حضرت زینب سانچہ:رض مو نوں طلاق دے چکے سن ۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وقت ضرورت نوں محسوس فرما رہے سن کہ متبنیٰ دے بارے وچ جاہلیت دے تصورات تے اوہام و رسوم نوں مٹایا جائے تے آپ نوں ایہ وی محسوس ہوئے رہیا سی کہ لوک منہ بولے رشتاں دے معاملے وچ محض جذباتی بنیاداں اُتے جس قسم دے نازک تے گہرے تصورات رکھدے نيں تے اوہ اس وقت تک ہر گز نہ مٹ سکن گے جدوں تک آپ خود اگے ودھ کے اس رسم نوں نہ توڑ داں لیکن اس دے نال ہی آپ اس بنا اُتے سخت متردد سن تے قدم بڑھاندے ہوئے ہچکچا رہے سن کہ جے اس موقع اُتے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت زید ۔ دی مطلقہ بیوی نال نکاح کيتا تاں اسلام دے خلاف ہنگامہ اٹھانے دے لئی منافقین تے یہود تے مشرکین نوں جو پہلے ہی بھرے بیٹھے نيں، اک زبردست شوشہ ہتھ آ جائے گا۔ اس موقع اُتے رکوع اول دی آیات نازل ہوئیاں۔
- رکوع دوم و سوم وچ غزوۂ احزاب تے غزوۂ بنی قریظہ اُتے تبصرہ فرمایا گیا اے۔ ایہ اس گل کيتی کھلی علامت اے کہ ایہ دونے رکوع انہاں لڑائیاں دے بعد نازل ہوئے نيں۔
- چوتھے رکوع دے آغاز توں آیت 35 تک دی تقریر دو مضامین اُتے مشتمل اے۔ پہلے حصے وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ازواج کو، جو اس تنگی و عسرت دے زمانے وچ بے صبر ہوئے رہیاں سن، اللہ تعالٰیٰ نے نوٹس دتا اے کہ دنیا تے اس دی زینت تے خدا تے رسول تے آخرت وچوں کسی اک دا انتخاب کر لو۔ جے توانوں پہلی چیز مطلوب اے تاں صاف کہہ دو، توانوں اک دن دے لئی وی تنگی وچ مبتلا نہ رکھیا جائے گا بلکہ بخوشی رخصت کر دتا جائے گا۔ تے جے دوسری چیز پسند اے تاں صبر دے نال اللہ تے اس دے رسول دا نال دو۔ دوسرے حصے وچ اس معاشرتی اصلاح دی طرف پہلا قدم اٹھایا گیا جس دی ضرورت اسلام دے سانچے وچ ڈھلے ہوئے ذہن ہن خود محسوس کرنے لگے سن ۔ اس سلسلے وچ اصلاح دی ابتدا نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر توں کردے ہوئے ازواج مطہرات نوں حکم دتا گیا کہ تبرج جاہلیت توں پ رہی ز کرن، وقار دے نال اپنے گھراں وچ بیٹھاں تے غیر مرداں دے نال گل گل کرنے وچ سخت احتیاط ملحوظ رکھن۔ ایہ پردے دے احکام دا آغاز سی۔
- آیت 36 توں 48 تک دا مضمون حضرت زينب سانچہ:رض مو دے نال حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نکاح دے سلسلے وچ اے۔ اس وچ تمام اعتراضات دا جواب دتا گیا اے جو مخالفین دی طرف توں اس نکاح اُتے کیتے جا رہے سن، انہاں تمام شبہات نوں رفع کيتا گیا اے جو مسلماناں دے دلاں وچ ڈالنے دی کوشش کيتی جا رہی سی، مسلماناں نوں دسیا گیا اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا مرتبہ و مقام کیہ اے تے خود حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کفار و منافقین دے جھوٹھے پروپیگنڈے اُتے صبر دی تلقین فرمائی گئی اے۔
- آیت 49 وچ طلاق دے قانون دی اک دفعہ بیان ہوئی اے۔ ایہ اک منفرد آیت اے جو غالباً انہاں واقعات دے سلسلے وچ کِسے موقع اُتے نازل ہوئی سی۔
- آیت 50 تا 52 وچ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی نکاح دا خاص ضابطہ بیان کيتا گیا اے۔ اس وچ ایہ گل واضح کر دتی گئی اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں متعدد پابندیاں توں مستثنیٰ نيں جو ازدواجی زندگی دے معاملے وچ عام مسلماناں اُتے عائد کيتی گئی نيں۔
- آیت 53 تا 55 وچ معاشرتی اصلاح دا دوسرا قدم اٹھایا گیا۔ ایہ حسب ذیل احکام اُتے مشتمل اے : نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھراں وچ غیر مرداں دی آمد و رفت اُتے پابندی۔ ملاقات تے دعوت دا ضابطہ۔ ازواج مطہرات دے بارے وچ ایہ قانون کہ گھراں وچ صرف انہاں دے نیڑےی رشتہ دار آ سکدے نيں، باقی رہے غیر مرد، تاں انہاں نوں جے کوئی گل کہنی ہوئے یا کوئی چیز مانگنی ہوئے تاں پردے دے پِچھے توں کدرے یا منگیاں۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ازواج دے بارے وچ ایہ حکم کہ اوہ مسلماناں دے لئی ماں دی طرح حرام نيں تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد وی انہاں وچوں کسی دے نال کسی مسلمان دا نکاح نئيں ہوئے سکدا۔
- آیت 56 تا 57 وچ انہاں چہ میگوئیاں اُتے سخت تنبیہ کيتی گئی اے جو نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نکاح تے آپ دی خانگی زندگی اُتے دی جا رہیاں سن تے اہل ایمان نوں ہدایت کيتی گئی اے کہ اوہ دشمناں دی اس عیب چینی توں اپنے دامن بچاواں تے اپنے نبی اُتے درود بھیجاں۔ ہور ایہ تلقین وی کيتی گئی اے کہ نبی تاں درکنار، اہلِ ایمان نوں تاں عام مسلماناں اُتے وی تہمتاں لگانے تے الزامات عائد کرنے توں کلی اجتناب کرنا چاہیے۔
- آیت 59 وچ معاشرتی اصلاح دا تیسرا قدم اٹھایا گیا اے۔ اس وچ تمام مسلمان عورتاں نوں ایہ حکم دتا گیا اے کہ اوہ جدوں گھراں توں باہر نکلاں تاں چادراں توں اپنے آپ نوں ڈھانک کر تے گھونگھٹ ڈال کر نکلاں۔
اس دے بعد آخر سورت تک افواہ بازی دی اس مہم (Whispering Campaign) اُتے سخت زجر و توبیخ کيتی گئی اے جو منافقین تے سفہاء و ارازل نے اس وقت برپا کر رکھی سی۔
پچھلی سورہ: السجدہ
|
سورہ 33
|
اگلی سورہ: سبا
|
[[File:Sura33
.pdf|70px|عربی متن]] | ||
|