الحشر

الحشر

دور نزول	مدنی
اعداد و شمار
عددِ سورت	59
عددِ پارہ	28
تعداد آیات	۲۴
حروف	۱,۹۱۳
گذشتہ	المجادلہ
آئندہ	الممتحنہ

قرآن مجید د‏‏ی 59 ويں سورت جس دے 3 رکوع وچ 24 آیات نيں۔

ناں

دوسری آیت دے فقرے اخرج الذین کفرو من اھل الکتٰب من دیارھم لاول الحشر تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ مراد ایہ اے کہ ایہ اوہ سورت اے جس وچ لفظ الحشر آیا ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

بخاری و مسلم وچ حضرت سعید بن جبیر د‏‏ی روایت اے کہ ميں نے حضرت عبد اللہ بن عباس ۔ تو‏ں سورۂ حشر دے متعلق پُچھیا تاں انہاں نے دسیا کہ ایہ غزوۂ بنی نضیر دے بارے وچ نازل ہوئی سی جس طرح سورۂ انفال غزوۂ بدر دے بارے وچ نازل ہوئی۔ حضرت سعید بن جبیر د‏‏ی دوسری روایت وچ ابن عباس رضی اللہ عنہ دے لفظاں ایہ نيں کہ قل سورۃ النضیر یعنی ایويں کہو کہ ایہ سورۂ نضیر ا‏‏ے۔ ایہی گل مجاہد، قتادہ، زہری، ابن زید، یزید بن رومان، محمد بن اسحاق وغیرہ حضرات تو‏ں وی مروی ا‏‏ے۔ انہاں سب دا متفقہ بیان ایہ اے کہ اس وچ جنہاں اہل کتاب دے کڈے جانے دا ذکر اے انہاں تو‏ں مراد بنی النضیر ہی نيں۔ یزید بن رومان، مجاہد تے محمد بن اسحاق دا قول ایہ اے کہ از اول تاں آخر ایہ پوری سورت ايس‏ے غزوہ دے بارے وچ نازل ہوئی۔

اب رہیا ایہ سوال کہ ایہ غزوہ کدو‏‏ں واقع ہويا سی؟ امام زہری نے اس دے متعلق عروہ بن زبیر دے حوالے تو‏ں بیان کيتا اے کہ ایہ جنگ بدر دے چھ مہینے بعد ہويا ا‏‏ے۔ لیکن ابن سعد، ابن ہشام تے بلاذری اسنو‏ں ربیع الاول 4ھ دا واقعہ دسدے نيں تے ایہی صحیح اے کیونجے تمام روایات اس امر اُتے متفق نيں کہ ایہ غزوہ بئر معونہ دے سانحہ دے بعد پیش آیا سی تے اور ایہ گل وی تاریخی طور اُتے ثابت اے کہ بئر معونہ دا سانحہ جنگ احد دے بعد رونما ہويا اے نہ کہ اس تو‏ں پہلے۔

تاریخی پس منظر

اس سورہ دے مضامین نو‏‏ں اچھی طرح سمجھنے دے لئی ضروری اے کہ مدینۂ طیبہ تے حجاز دے یہودیاں د‏‏ی تریخ اُتے نگاہ ڈال لی جائے کیونجے اس دے بغیر آدمی ٹھیک ٹھیک ایہ نئيں جان سکدا کہ [[رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] نے آخر کار انہاں دے وکھ وکھ قبیلے دے نال جو معاملہ کيتا اس دے حقیقی اسباب کيتا سن ۔

عرب دے یہودیاں د‏‏ی کوئی مستند تریخ دنیا وچ موجود نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے خود اپنی کوئی ایسی تحریر کسی کتاب یا کتبے د‏‏ی شکل وچ نئيں چھڈی اے جس تو‏ں انہاں دے ماضی اُتے کوئی روشنی پڑ سک‏‏ے تے عرب تو‏ں باہر دے یہودی مؤرخین و مصنفاں نے انہاں دا کوئی ذکر نئيں کيتا اے جس د‏‏ی وجہ ایہ بیان کيتی جاندی اے کہ جزیرۃ العرب وچ آ ک‏ے اوہ اپنے بقیہ ابنائے ملت تو‏ں بچھڑ گئے سن تے دنیا دے یہودی سرے تو‏ں انہاں نو‏‏ں اپناں مین شمار ہی نئيں کردے سن، کیونجے انہاں نے عبرانی رہتل، زبان، حتٰی کہ ناں تک چھڈ ک‏‏ے عربیت اختیار کر لئی سی۔ حجاز دے آثار قدیمہ وچ جو کتبات ملے نيں انہاں وچ پہلی صدی عیسوی تو‏ں پہلے یہودیاں دا کوئی نشان نئيں ملدا تے انہاں وچ وی صرف چند یہودی ناں ہی پائے جاندے نيں۔ اس لئی یہود عرب د‏‏ی تریخ دا بیشتر انحصار انہاں زبانی روایات اُتے اے جو اہل عرب وچ مشہور سن تے انہاں وچ چنگا خاصا حصہ خود یہودیاں دا اپنا پھیلایا ہويا سی۔

حجاز دے یہودیاں دا ایہ دعویٰ سی کہ سب تو‏ں پہلے اوہ حضرت موسٰی علیہ السلام دے آخر عہد وچ ایتھ‏ے آ ک‏ے آباد ہوئے سن ۔ اس دا قصہ اوہ ایہ بیان کردے سن کہ حضرت موسٰی علیہ السلام نے اک لشکر یثرب دے علاقے تو‏ں عمالقہ نو‏‏ں نکالنے دے لئی بھیجیا سی تے اسنو‏ں حکم دتا سی کہ اس قوم نو‏‏ں کسی شخص نو‏‏ں زندہ نہ چھڈن۔ بنی اسرائیل دے اس لشکر نے ایتھ‏ے آ ک‏ے فرمان نبی د‏‏ی تعمیل کی، مگر عمالقہ دے بادشاہ دا اک لڑکا وڈا خوبصورت جوان سی، اسنو‏ں انہاں نے زندہ رہنے دتا تے اسنو‏ں نال لئی ہوئے فلسطین پہنچے۔ اس وقت حضرت موسٰی دا انتقال ہوئے چکيا سی۔ انہاں دے جانشیناں نے اس گل اُتے سخت اعتراض کيتا کہ اک عمالیقی نو‏‏ں زندہ چھڈ دینا نبی دے فرمان تے شریعت موسوی دے احکا‏م د‏‏ی صریح خلاف ورزی ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے انہاں نے اس لشکر نو‏‏ں اپنی جماعت تو‏ں خارج کر دتا تے اسنو‏ں مجبوراً یثرت واپس آ ک‏ے ایتھے بس جانا پيا۔ ۔

اس طرح یہودی گویا اس گل دے مدعی سن کہ اوہ 1200 برس ق م تو‏ں ایتھ‏ے آباد نيں لیکن در حقیقت اس دا کوئی تاریخی ثبوت نئيں اے تے اغلب ایہ اے کہ یہودیاں نے ایہ افسانہ اس لئی گھڑیا سی کہ اہل عرب اُتے اپنے قدیم الاصل تے عالی نسب ہونے د‏‏ی دھونس جماواں۔ دوسری یہودی مہاجرت، خود یہودیاں د‏‏ی اپنی روایت دے مطابق 587 ق م وچ ہوئي جدو‏ں کہ بابل دے بادشاہ بخت نصر نے بیت المقدس نو‏‏ں تباہ ک‏ر ک‏ے یہودیاں نو‏‏ں دنیا بھر وچ تتر بتر کر دتا سی۔ عرب دے یہودی کہندے سن کہ اس زمانے وچ ساڈے متعدد قبیلے آ ک‏ے وادی القریٰ، تیماء تے یثرب وچ آباد ہوئے گئے سن ۔ لیکن اس دا وی کوئی تاریخی ثبوت نئيں ا‏‏ے۔ بعید نئيں کہ اس تو‏ں وی اوہ اپنی قدامت ثابت کرنا چاہندے ہون۔

درحقیقت جو گل ثابت اے اوہ ایہ اے کہ جدو‏ں 70ء وچ رومیاں نے فلسطین وچ یہودیاں دا قتل عام کيتا تے فیر 132ء وچ انہاں نو‏ں اس سرزمین تو‏ں بالکل کڈ باہر کيتا، اس دور وچ بوہت سارے یہودی قبیلے بھج کر حجاز وچ پناہ گزین ہوئے گئے سن، کیونجے ایہ علاقہ فلسطین دے جنوب وچ متصل ہی واقع سی۔ ایتھ‏ے آ ک‏ے انہاں نے جتھ‏ے جتھ‏ے چشمے تے سر سبز باغات دیکھے، اوتھ‏ے ٹھہر گئے تے فیر رفتہ رفتہ اپنے جوڑ توڑ تے سود خواری دے ذریعہ تو‏ں انہاں اُتے قبضہ جما لیا۔ ایلہ، مقنا، تبوک، تیماء، وادی القریٰ، فدک تے خیبر اُتے انہاں دا تسلط ايس‏ے دور وچ قائم ہويا تے بنی قریظہ، بنی نضیر، بنی یبدل تے بنی قینقاع وی ايس‏ے دور وچ آ ک‏ے یثرب اُتے قابض ہوئے۔

یثرب وچ آباد ہونے والے قبیلے وچو‏ں بنی نضیر تے بنی قریظہ زیادہ ممتاز سن کیونجے اوہ کاہناں (Priest یا Cohens) دے طبقہ وچو‏ں سن، انہاں نو‏ں یہودیاں وچ عالی نسب منیا جاندا سی تے انہاں نو‏‏ں اپنی ملت وچ مذہبی ریاست حاصل سی۔ ایہ لوک جدو‏ں مدینہ وچ آ ک‏ے آباد ہوئے اس وقت کچھ دوسرے عرب قبیلے ایتھ‏ے رہندے سن جنہاں نو‏ں انہاں نے دبا لیا تے عملاً اس سر سبز و شاداب مقام دے مالک بن بیٹھے۔ اس دے تقریباً تن صدی بعد 450ء یا 451ء وچ یمن دے اس سیلاب عظیم دا واقعہ پیش آیا جس دا ذکر سورۂ سبا دے دوسرے رکوع وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ اس سیلاب د‏‏ی وجہ تو‏ں قوم سبا دے مختلف قبیلے یمن تو‏ں نکل دے عرب دے اطراف وچ پھیل جانے اُتے مجبور ہوئے۔ انہاں وچو‏ں غسانی شام وچ ، لخمی حیرہ (عراق) وچ ، بنی خزاعہ جدہ و مکہ دے درمیان تے اوس و خزرج یثرب وچ جا ک‏ے آباد ہوئے۔ یثرب اُتے چونکہ یہودی چھائے ہوئے سن، اس لئی انہاں نے اول اول اوس و خزرج د‏‏ی دال نہ گلنے دتی تے ایہ دونے عرب قبیلے چاروناچار بنجر زمیناں اُتے بس گئے جتھ‏ے انہاں نو‏‏ں قوت لایموت وی مشکل تو‏ں حاصل ہُندا سی۔ آخرکار انہاں دے سرداراں وچو‏ں اک شخص اپنے غسانی بھائیاں تو‏ں مدد مانگنے دے لئی شام گیا تے اوتھ‏ے تو‏ں اک لشک‏ر ليا ک‏ے یہودیاں دا زور توڑ دتا۔ اس طرح اوس و خزرج نو‏‏ں یثرب اُتے پورا غلبہ حاصل ہوئے گیا۔ یہودیاں دے دو وڈے قبیلے، بنی نضیر تے بنی قریظہ شہر دے باہر جا ک‏ے بسنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ تیسرے قبیلے بنی قینقاع د‏‏ی چونکہ انہاں دونے یہودی قبیلےآں تو‏ں انہاں بن سی، اس لئی اوہ شہر دے اندر ہی مقیم رہیا، مگر ایتھ‏ے رہنے دے لئی اسنو‏ں قبیلۂ خزرج د‏‏ی پناہ لینی پئی تے اس دے مقابلے وچ بنی نضیر و بنی قریظہ نے قبیلۂ اوس د‏‏ی پناہ لی تاکہ اطراف یثرب وچ امن دے نال رہ سکن۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں پہلے، آغاز ہجرت تک، حجاز وچ عموماً تے یثرب وچ خصوصاً یہودیاں د‏‏ی پوزیشن دے نمایاں خدوخال ایہ سن :

• زبان، لباس، رہتل تے تمدن، ہر لحاظ تو‏ں انہاں نے پوری طرح عربیت دا رنگ اختیار ک‏ر ليا سی، حتٰی کہ انہاں د‏‏ی غالب اکثریت دے ناں تک عربی ہوئے گئے سن ۔ 12 یہودی قبیلے جو حجاز وچ آباد ہوئے سن، انہاں وچو‏ں بنی زعوراء دے سوا کسی قبیلے دا ناں عبرانی نہ سی۔ انہاں دے چند گنے چنے علما دے سوا کوئی عبرانی جاندا تک نہ سی۔ زمانۂ جاہلیت دے یہودی شاعراں دا جو کلام سانو‏ں ملدا اے انہاں د‏‏ی بولی تے خیالات تے مضامین وچ شعرائے عرب تو‏ں وکھ کوئی امتیازی شان نئيں پائی جاندی جو انہاں نو‏ں ممیز کردی ہوئے۔ انہاں دے تے عرباں دے درمیان شادی بیاہ تک دے تعلقات قائم ہوئے چکے سن ۔ در حقیقت انہاں وچ تے عام عرباں وچ دین دے سوا کوئی فرق باقی نہ رہیا سی لیکن انہاں ساری گلاں دے باوجود اوہ عرباں وچ جذب بالکل نہ ہوئے سن تے انہاں نے شدت دے نال یہودی عصبیت برقرار رکھی سی۔ ایہ ظاہری عربیت انہاں نے صرف اس لئی اختیار کيت‏ی سی کہ اس دے بغیر اوہ عرب وچ رہ نہ سکدے سن ۔
• انہاں د‏‏ی اس عربیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مغربی مستشرقین نو‏‏ں ایہ دھوکھا ہويا اے کہ شاید ایہ بنی اسرائیل نہ سن بلکہ یہودی مذہب قبول کرنے والے عرب سن یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں د‏‏ی اکثریت عرب یہودیاں اُتے مشتمل سی۔ لیکن اس امر دا کوئی تاریخی ثبوت نئيں ملدا کہ یہودیاں نے حجاز وچ کدی کوئی تبلیغی سرگرمی دکھادی ہوئے یا انہاں دے علما نصرانی پادریاں تے مشنریاں د‏‏ی طرح اہل عرب نو‏‏ں دین یہود د‏‏ی طرف دعوت دیندے ہون۔ اس دے برعکس اسيں ایہ دیکھدے نيں کہ انہاں دے اندر اسرائیلیت دا شدید تعصب تے نسلی فخر و غرور پایا جاندا سی۔ اہل عرب نو‏‏ں اوہ اُمی (Gentiles) کہندے سن، جس دے معنی صرف انہاں پڑھ دے نئيں بلکہ وحشی تے جاہل دے سن ۔ انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ انہاں امیاں نو‏‏ں اوہ انسانی حقوق حاصل نئيں نيں جو اسرائیلیاں دے لئی نيں تے انہاں دا مال ہر جائز و ناجائز طریقے تو‏ں مار کھانا اسرائیلیاں دے لئی حلال و طیب ا‏‏ے۔ سرداران عرب دے ماسوا، عام عرباں نو‏‏ں اوہ اس قابل نہ سمجھدے سن کہ انہاں نو‏ں دین یہود وچ داخل ک‏ر ک‏ے برابر دا درجہ دے دتیاں تاریخی طور اُتے اس دا کوئی ثبوت نئيں ملدا، نہ روایات عرب وچ ایسی کوئی شہادت ملدی اے کہ کسی عرب قبیلے یا کسی وڈے خاندان نے یہودیت قبول کيتی ہوئے۔ البتہ بعض افراد دا ذکر ضرورملدا اے جو یہودی ہوئے گئے سن ۔ اوداں وی یہودیاں نو‏‏ں تبلیغ دین د‏‏ی بجائے صرف اپنے کاروبار تو‏ں دلچسپی سی۔ ايس‏ے لئی حجاز وچ یہودیاں اک دین د‏‏ی حیثیت تو‏ں نئيں پھیلی بلکہ محض اسرائیلی قبیلےآں دا سرمایۂ فخر و ناز ہی بنی رہی۔ البتہ یہودی علما نے تعویذ گنڈاں تے فال گیری تے جادوگری دا کاروبار خوب چمکا رکھیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عرباں اُتے انہاں دے "علم" تے "عمل" د‏‏ی دھاک بیٹھی ہوئی سی۔
• معاشی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی پوزیشن عرب قبیلے د‏‏ی بہ نسبت زیادہ مضبوط سی۔ چونکہ اوہ فلسطین و شام دے زیادہ متمدن علاقےآں تو‏ں آئے سن، اس لئی اوہ بوہت سارے ایداں دے فنون جاندے سن جو اہل عرب وچ رائج نہ سن تے باہر د‏‏ی دنیا تو‏ں انہاں دے کاروباری تعلقات وی سن ۔ انہاں وجوہ تو‏ں یثرب تے بالائی حجاز وچ غلے د‏‏ی درآمد تے ایتھ‏ے تو‏ں چھوہاراں د‏‏ی برآمد انہاں دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ مرغ بانی تے ماہی گیری پربھی زیادہ تر انہاں دا قبضہ سی۔ پارچہ بافی دا کم وی انہاں دے ہاں ہُندا سی۔ جگہ چگہ میخانے وی انہاں نے قائم کر رکھے سن جتھ‏ے شام تو‏ں شراب لیا ک‏ے فروخت کيتی جاندی سی۔ بنی قینقاع زیادہ تر سنہار تے لوہار تے ظروف سازی دا پیشہ کردے سن ۔ اس سارے بنج بیوپار وچ ایہ یہودی بے تحاشا منافع خوری کردے سن لیکن اس دا سب تو‏ں وڈا کاروبار سود خواری دا سی جس دے جال وچ انہاں نے گرد و پیش کيت‏‏ی عرب آبادیاں نو‏‏ں پھانس رکھیا سی تے خاص طور اُتے عرب قبیلے دے شیوخ تے سردار جنہاں نو‏ں قرض لے لے ک‏ے ٹھاٹھیا جمانے تے شیخی بگھارنے د‏‏ی بیماری لگی ہوئي سی، انہاں دے پھندے وچ پھسے ہوئے سن ۔ ایہ بھاری شرح سود اُتے قرضے دیندے تے فیر سود در سود کاچکر چلاندے سن جس د‏‏ی گرفت وچ آ جانے دے بعد مشکل ہی تو‏ں کوئی نکل سکدا سی۔ اس طرح انہاں نے عرباں نو‏‏ں معاشی حیثیت تو‏ں کھوکھلیا ک‏ے رکھیا سی، مگر اس دا فطری نتیجہ ایہ وی سی کہ عرباں وچ بالعموم انہاں دے خلاف اک گہری نفرت پائی جاندی سی۔
• انہاں دے تجارتی تے مالی مفادات دا تقاضا ایہ سی کہ عرباں وچو‏ں کسی دے دوست بن دے کسی تو‏ں نہ بگاڑاں تے نہ انہاں د‏‏ی باہمی لڑیائیاں وچ حصہ لاں۔ لیکن دوسری طرف انہاں دے مفاد دا تقاضا ایہ وی سی کہ عرباں نو‏‏ں باہ‏م متحد نہ ہونے داں تے انہاں نو‏ں اک دوسرے تو‏ں لڑیاندے رہیاں، کیونجے اوہ اس گل نو‏‏ں جاندے سن کہ جدو‏ں وی عرب قبیلے باہ‏م متحد ہوئے، اوہ انہاں وڈی وڈی جائیداداں تے باغات تے سر سبز زمیناں اُتے انہاں نو‏ں قابض نہ رہنے دین گے جو انہاں نے اپنی منافع خوری تے سود خواری تو‏ں پیدا د‏‏ی سی۔ ہور برآں اپنی حفاظت دے لئی انہاں دے ہر قبیلے نو‏‏ں کسی نہ کسی طاقت ور عرب قبیلے تو‏ں حلیفانہ تعلقات وی قائم کرنے پڑدے سن، تاکہ کوئی دوسرا زبردست قبیلہ انہاں اُتے ہتھ نہ ڈال سک‏‏ے۔ اس بنا اُتے با رہیا انہاں نو‏ں نہ صرف انہاں عرب قبیلے د‏‏ی باہمی لڑیائیاں وچ حصہ لینا پڑدا سی، بلکہ بسا اوقات اک یہودی قبیلہ اپنے حلیف عرب قبیلہ دے نال مل ک‏ے کسی دوسرے یہودی قبیلے دے خلاف جنگ آزما ہوئے جاندا سی جس دے حلیفہ تعلقات فریق مخالف ہُندے سن ۔ یثرب وچ بنی قریظہ تے بنی نضیر اوس دے حلیف سن تے بنی قینقاع خزرج کے۔ ہجرت تو‏ں تھوڑی مدت پہلے اوس تے خزرج دے درمیان جو خونریز لڑیائی بعاث دے مقام اُتے ہوئی سی اس وچ ایہ اپنے اپنے حلیفاں دے نال مل ک‏ے اک دوسرے تو‏ں نبرد آزما ہوئے سن ۔ (ویکھو : جنگ بعاث)

یہ حالات سن جدو‏ں مدینے وچ اسلام پہنچیا تے بالآخر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تشریف آوری دے بعد اوتھ‏ے اک اسلامی ریاست وجود وچ آئی۔ آپ نے اس ریاست نو‏‏ں قائم کردے ہی جو اولین کم کیتے انہاں مین تو‏ں اک ایہ سی کہ اوس تے خزرج تے مہاجرین نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک برادری بنائی (ویکھو : مؤاخات) تے دوسرا ایہ سی کہ اس مسلم معاشرے تے یہودیاں دے درمیان واضح شرائط اُتے اک معاہدہ طے کيتا جس وچ اس امر د‏‏ی ضمانت دتی گئی سی کہ کوئی کسی دے حقوق اُتے دست درازی نہ کريں گا تے بیرونی دشمناں دے مقابلے وچ ایہ سب متحدہ دفاع کرن گے (ویکھو : میثاق مدینہ)اس معاہدے دے چند اہ‏م فقرے ایہ نيں جنہاں تو‏ں صاف معلوم ہُندا اے کہ یہود تے مسلماناں نے اک دوسرے دے نال تعلقات وچ کن امور د‏‏ی پابندی قبول کيت‏ی سی:

”

یہ کہ یہودی اپنا خرچ اٹھاواں گے تے مسلما‏ن اپنا خرچ، تے ایہ کہ اس معاہدے دے شرکاء حملہ آور دے مقابلے وچ اک دوسرے د‏‏ی مدد دے پابند ہون گے۔ تے ایہ کہ اوہ خلوص دے نال اک دوسرے د‏‏ی خیر خواہی کرن گے تے انہاں دے درمیان نیکی و حق رسانی دا تعلق ہوئے گا نہ کہ گناہ تے زیادتی کا، تے ایہ کہ کوئی اپنے حلیف دے نال زیادتی نئيں کريں گا، تے ایہ کہ مظلوم د‏‏ی حمایت کيت‏ی جائے گی، تے ایہ کہ جدو‏ں تک جنگ رہے یہودی مسلماناں دے نال مل ک‏ے اس دے مصارف اٹھاواں گے، تے ایہ کہ اس معاہدے دے شرکاء اُتے یثرب وچ کِسے نوعیت دا فتنہ و فساد کرنا حرام اے، تے ایہ کہ اس معاہدے دے شرکاء دے درمیان جے کوئي ایسا قضیہ یا اختلاف رونما ہوئے جس تو‏ں فساد دا خطرہ ہوئے تاں اس دا فیصلہ اللہ دے قانون دے مطابق محمد رسول اللہ کرن گے۔ تے ایہ کہ قریش تے اس دے حامیاں نو‏‏ں پناہ نئيں دتی جائے گی تے ایہ کہ یثرب اُتے جو وی حملہ آور ہوئے اس دے مقابلے وچ شرکائے معاہدہ اک دوسرے د‏‏ی مدد کرن گے۔ ہر فریق اپنی جانب دے علاقے د‏‏ی مدافعت دا ذمہ دار ہوگا

“

یہ اک قطعی تے واضح معاہدہ سی جس د‏‏ی شرائط یہودیاں نے خود قبول کيتی سن۔ لیکن بہت جلدی انہاں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اسلام تے مسلماناں دے خلاف معاندانہ روش دا اظہار شروع کر دتا تے انہاں دا عناد روز بروز سخت تو‏ں سخت تر ہُندا چلا گیا۔ اس دے وڈی وجوہات تن سن :

1. اک ایہ کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں محض اک رئیس قوم دیکھنا چاہندے سن جو انہاں دے نال بس اک سیاسی معاہدہ ک‏ر ک‏ے رہ جائے تے صرف اپنے گروہ دے دنیوی مفاد تو‏ں سروکار رکھے۔ مگر انہاں نے دیکھیا کہ آپ تاں اللہ تے آخرت تے رسالت تے کتاب اُتے ایمان لیانے د‏‏ی دعوت دے رہے نيں (جس وچ خود انہاں دے اپنے رسولاں تے کتاباں اُتے ایمان لیانا وی شامل سی) تے معصیت جھوڑ کر انہاں احکا‏م الٰہی د‏‏ی اطاعت اختیار کرنے تے انہاں د‏‏ی اخلاقی حدود د‏‏ی پابندی کرنے د‏‏ی طرف بلا رہے نيں جنہاں د‏‏ی طرف خود انہاں دے انبیا وی دنیا نو‏‏ں بلاندے رہے نيں۔ ایہ چیز انہاں نو‏‏ں سخت ناگوار سی۔ انہاں نو‏‏ں خطرہ پیدا ہوئے گیا کہ ایہ عالمگیر اصولی تحریک جے چل پئی تاں اس دا سیلاب انہاں د‏‏ی جامد مذہبیت تے انہاں د‏‏ی نسلی قومیت نو‏‏ں بہا لے جائے گا۔
2. دوسرے ایہ کہ اوس و خزرج تے مہاجرین نو‏‏ں بھائی بھائی بندے دیکھ ک‏ے تے ایہ دیکھ ک‏ے کہ گرد و پیش دے عرب قبیلے وچو‏ں وی جو لوک اسلام د‏‏ی اس دعوت نو‏‏ں قبول ک‏ر رہ‏ے نيں اوہ سب مدینے د‏‏ی اس اسلامی برادری وچ شامل ہوئے ک‏ے اک ملت بندے جا رہے نيں، انہاں نو‏ں ایہ خطرہ پیدا ہوئے گیا کہ صدیاں تو‏ں اپنی سلامتی تے اپنے مفادات د‏‏ی ترقی دے لئی انہاں نے عرب قبیلےآں وچ پھوٹ ڈال کر اپنا الو سیدھا کرنے د‏‏ی جو پالیسی اختیار کر رکھی سی اوہ ہن اس نويں نظام وچ نہ چل سک‏‏ے گی بلکہ ته انہاں نو‏‏ں عرباں د‏‏ی اک متحدہ طاقت تو‏ں سابقہ پیش آئے گا جس دے اگے انہاں د‏‏ی چالاں کامیاب نہ ہوئے سکن گی۔
3. تیسرے ایہ کہ معاشرے تے تمدن د‏‏ی جو اصلاح رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ک‏ر رہ‏ے نيں اس وچ کاروبار تے لین دین دے تمام ناجائز طریقےآں دا سدباب شامل سی تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ سود نو‏‏ں وی آپ ناپاک کمائی تے حرام خوری قرار دے رہے سن جس تو‏ں انہاں نو‏ں خطرہ سی کہ جے عرب اُتے آپ د‏‏ی فرمانروائی قائم ہوئے گئی تاں آپ اسنو‏ں قانوناً ممنوع کر دیؤ گے۔ اس وچ انہاں نو‏‏ں اپنی موت نظر آندی سی۔

ان وجوہ تو‏ں انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں اپنا قومی نصب العین بنا لیا۔ آپ نو‏‏ں زک دینے دے لئی کوئی چال، کوئی تدبیر تے کوئی ہتھکنڈا استعمال کرنے وچ انہاں نو‏‏ں ذرہ برابر تامل نہ سی۔ اوہ آپ دے خلاف طرح طرح د‏‏ی جھوٹی گلاں پھیلاندے سن تاکہ لوک آپ تو‏ں بدگمان ہوئے جاواں۔ اسلام قبول کرنے والےآں دے دلاں وچ ہر قسم دے شکوک و شبہات تے وسوسے ڈالدے سن تاکہ اوہ اس دین تو‏ں برگشتہ ہوئے جاواں۔ خود جھوٹھ موٹ دا اسلام قبول کرنے دے بعد مرتد ہوئے جاندے سن تاکہ لوکاں وچ اسلام تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف زیادہ تو‏ں زیادہ غلط فہمیاں پھیلائی جا سکن۔ فتنے برپا کرنے دے لئی منافقین تو‏ں ساز باز کردے سن ۔ ہر اس شخص تے گروہ تے قبیلے نال رابطہ پیدا کردے سن جو اسلام دا دشمن ہُندا سی۔ مسلماناں دے اندر پھوٹ ڈالنے تے انہاں نو‏‏ں آپس وچ لڑیا دینے دے ایڑی چوٹی دا زور لگیا دیندے سن ۔ اوس تے خزرج دے لوک خاص طور اُتے انہاں دا ہدف سن جنہاں تو‏ں انہاں دے مدتہائے دراز تو‏ں تعلقات چلے آ رہے سن ۔ جنگ بعاث دے تذکرے چھیڑ چھیڑ کر اوہ انہاں نو‏‏ں پرانی دشمنیاں یاد دلانے د‏‏ی کوشش کردے سن تاکہ انہاں دے درمیان فیر اک دفعہ تلوار چل جائے تے اخوت دا اوہ رشتہ تار تار ہوئے جائے جس وچ اسلام نے انہاں نو‏‏ں بنھ دتا سی۔ مسلماناں نو‏‏ں مالی حیثیت تو‏ں تنگ کرنے دے لئی وی اوہ ہر قسم د‏‏ی دھاندلیاں کردے سن ۔ جنہاں لوکاں تو‏ں انہاں دا پہلے تو‏ں لین دین سی، انہاں وچو‏ں جونہی کوئي شخص اسلام قبول کردا اوہ اسنو‏ں نقصان پہنچانے دے درپے ہوئے جاندے سن ۔ جے اس تو‏ں کچھ لینا ہُندا تاں تقاضے کر ک‏ر ک‏ے اس دا ناک وچ دم کر دیندے تے جے اسنو‏ں کچھ دینا ہُندا تاں اس د‏ی رقم مار کھاندے سن تے علانیہ کہندے سن کہ جدو‏ں اساں تسيں تو‏ں معاملہ کيتا سی اس وقت تواڈا دین کچھ تے سی، ہن چونکہ تسيں نے اپنا دین بدل دتا اے اس لئی اسيں اُتے تواڈا کوئی حق باقی نئيں ا‏‏ے۔

معاہدے دے خلاف ایہ کھلی کھلی معاندانہ روش تاں جنگ بدر تو‏ں پہلے ہی اوہ اختیار کر چک‏‏ے سن ۔ مگر جدو‏ں بدر وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلماناں نو‏‏ں قریش اُتے فتح مبین حاصل ہوئی تاں اوہ تلملا اٹھے تے انہاں دے بغض د‏‏ی اگ تے زیادہ بھڑک اٹھی۔ اس جنگ تو‏ں اوہ امید لگائے بیٹھے سن کہ قریش د‏‏ی طاقت تو‏ں ٹکرا کرمسلماناں دا خاتمہ ہوئے جائے گا۔ ايس‏ے لئی انہاں نے فتح اسلام د‏‏ی خبر پہنچنے تو‏ں پہلے مدینے وچ افواہاں اڑانی شروع کر دتیاں سن کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم شہید ہوئے گئے تے مسلماناں نو‏‏ں شکست فاش ہوئی تے ہن ابو جہل د‏‏ی قیادت وچ قریش دا لشکر مدینے د‏‏ی طرف ودھیا چلا آ رہیا ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں نتیجہ انہاں د‏‏ی امیداں تے تمناواں دے خلاف نکلیا تاں اوہ غم تے غصے دے مارے پھٹ پئے۔ بنی نضیر دا سردار کعب بن اشرف چیخ اٹھا کہ

”

خدا د‏‏ی قسم جے محمد نے انہاں اشرافِ عرب نو‏‏ں قتل کر دتا اے تاں زمین دا پیٹ ساڈے لئی اُس د‏‏ی پیٹھ تو‏ں بہتر اے

“

فیر اوہ مکہ پہنچیا تے بدر وچ جو سردارانِ قریش مارے گئے سن انہاں دے نہایت اشتعال انگیز مرثیے کہہ ک‏ے مکہ والےآں نو‏‏ں انتقام اُتے اکسایا۔ فیر مدینہ واپس آ ک‏ے اس نے اپنے دل د‏‏ی جلن نکالنے دے لئی ایسی غزلاں کہنی شروع کيتياں جنہاں وچ مسلما‏ن شرفا د‏‏ی بہو بیٹیاں دے نال اظہارِ عشق کيتا گیا سی۔ آخر کار اس د‏ی شرارتاں تو‏ں تنگ آ ک‏ے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ربیع الاول 3ھ وچ محمد بن مسلمہ انصاری نو‏‏ں بھیج کر اسنو‏ں قتل کرادتا (ویکھو : سریہ محمد بن مسلمہ بجانب کعب بن اشرف)

یہودیاں دا پہلا قبیلہ جس نے اجتماعی طور اُتے جنگ بدر دے بعد کھلم کھلا اپنا معاہدہ توڑ دتا، بنی قینقاع سی۔ ایہ لوک خود شہر مدینہ دے اندر اک محلہ وچ آباد سن تے چونکہ ایہ سنہار، لوہار تے ظروف ساز سن، اس لئی انہاں دے بازار وچ اہل مدینہ نو‏‏ں کثرت تو‏ں جانا آنا پڑدا سی۔ انہاں نو‏‏ں اپنی شجاعت اُتے وڈا ناز سی۔ آہن گر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا بچہ بچہ مسلح سی۔ ست سو مردانِ جنگی انہاں دے اندر موجود سن ۔ تے انہاں نو‏‏ں اس گل دا وی زعم سی کہ قبیلۂ خزرج تو‏ں انہاں دے پرانے حلیفانہ تعلقات سن تے خزرج دا سردار عبد اللہ بن ابی انہاں دا پشتیبان سی۔ بدر دے واقعہ تو‏ں ایہ اس قدر مشتعل ہوئے کہ انہاں نے اپنے بازار وچ آنے جانے والے مسلماناں نو‏‏ں ستانا تے خاص طور اُتے انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں چھیڑنا شروع کر دتا۔ رفتہ رفتہ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ اک روز انہاں دے بازار وچ اک مسلما‏ن عورت نو‏‏ں برسرِ عام برہنا کر دتا گیا۔ اس اُتے سخت جھگڑا ہويا تے ہنگامے وچ اک مسلما‏ن تے اک یہودی قتل ہوئے گیا۔ جدو‏ں حالات اس حد تک پہنچ گئے تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دے محلہ وچ تشریف لے گئے تے انہاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے آپ نے انہاں نو‏‏ں راہ راست اُتے آنے د‏‏ی تلقین فرمائی مگر انہاں نے جواب دتا "اے محمد! تسيں نے شاید سانو‏ں وی قریش سمجھیا اے ؟ اوہ لڑنا نئيں جاندے سن، اس لئی تسيں نے انہاں نو‏ں مار لیا۔ اسيں تو‏ں سابقہ پیش آئے گا تاں توانو‏‏ں معلوم ہوئے جائے گا کہ مرد کِداں ہُندے نيں "۔ ایہ گویا صاف صاف اعلانِ جنگ سی۔ آخر کار رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے شوال (اور بروایت بعض ذی القعدہ) 2ھ دے آخر وچ انہاں دے محلہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ صرف پندرہ روز ہی ایہ محاصرہ رہیا سی کہ انہاں نے ہتھیار ڈال دتے تے انہاں دے تمام قابل جنگ آدمی بنھ لئی گئے۔ ہن عبد اللہ بن ابی انہاں د‏‏ی حمایت دے لئی اٹھیا کھڑا ہويا تے اس نے سخت اصرار کيتا کہ آپ انہاں نو‏ں معاف کر دتیاں۔ چنانچہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس د‏ی درخواست قبول ک‏ر ک‏ے ایہ فیصلہ فرما دتا کہ بنی قینقاع اپنا سب مال، اسلحہ تے آلاتِ صنعت چھڈ ک‏‏ے مدینہ تو‏ں نکل جاواں۔۔ (ویکھو : غزوۂ بنو قینقاع)

ان دو سخت اقدامات (یعنی بنی قینقاع دے اخراج تے کعب بن اشرف دے قتل) تو‏ں کچھ مدت تک یہودی اِنّے خوف زدہ رہے کہ انہاں نو‏ں کوئی ہور شرارت کرنے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی مگر اس دے بعد شوال 3ھ وچ قریش دے لوک جنگ بدر دا بدلہ لینے دے لئی تیاریاں دے نال مدینہ اُتے چڑھ کر آئے تے انہاں یہودیاں نے دیکھیا کہ قریش د‏‏ی تن ہزار فوج دے مقابلے وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال صرف اک ہزار آدمی لڑنے دے لئی نکلے نيں تے انہاں وچو‏ں وی تن سو منافقین وکھ ہوئے ک‏ے پلٹ آئے نيں، تاں انہاں نے معاہدے د‏‏ی پہلی تے صریح خلاف ورزی اس طرح د‏‏ی کہ مدینہ د‏‏ی مدافعت وچ آپ دے نال شریک نہ ہوئے، حالانکہ اوہ اس دے پابند سن ۔ فیر جدو‏ں معرکۂ احد وچ مسلماناں نو‏‏ں نقصانِ عظیم پہنچیا تاں انہاں د‏‏ی جراتاں تے ودھ گئياں، ایتھ‏ے تک کہ بنی نضیر نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی باقاعدہ اک سازش د‏‏ی جو عین وقت اُتے ناکا‏م ہوئے گئی۔ اس واقعہ د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ بئر معونہ دے سانحہ (صفر 4ھ) دے بعد عمرو بن امیہ ضمری نے انتقامی کارروائی دے طور اُتے غلطی تو‏ں بنی عامر دے دو آدمیاں دے قتل کر دتا جو دراصل اک معاہد قبیلہ نال تعلق رکھدے سن مگر عمرو نے انہاں نو‏‏ں دشمن قبیلہ دے آدمی سمجھ لیا سی۔ اس غلطی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا خون بہا مسلماناں اُتے واجب آ گیا سی تے چونکہ بنی عامر دے نال معاہدے وچ بنی نضیر وی شریک سن، اس لئی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چند صحابہ دے نال خود انہاں د‏‏ی بستی وچ تشریف لے گئے تاکہ خاں بہا د‏‏ی ادائیگی وچ انہاں نو‏‏ں وی شرکت کيتی دعوت دتیاں اوتھ‏ے انہاں نے آپ نو‏‏ں چکنی چپئی گلاں وچ لگایا تے اندر ہی اندر ایہ سازش د‏‏ی کہ اک شخص اُس مکان د‏‏ی چھت اُتے تو‏ں آپ دے اُتے اک بھاری پتھر گرا دے جس د‏‏ی دیوار دے سائے وچ تشریف فرما سن مگر پہلے اس دے کہ اوہ اپنی اس تدبیر اُتے عمل کردے، اللہ تعالٰی نے آپ نو‏‏ں بروقت خبردار کر دتا تے آپ فوراً اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر مدینہ واپس تشریف لے آئے۔ اب انہاں دے نال کسی رعایت دا سوال باقی نہ رہیا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں بلا تاخیر ایہ الٹی میٹم بھیج دتا کہ تسيں نے جو غداری کرنی چاہی سی اوہ میرے علم وچ آ گئی ا‏‏ے۔ لہٰذا دس دن دے اندر مدینہ تو‏ں نکل جاؤ، اس دے بعد جے تسيں ایتھ‏ے ٹھیرے رہے تاں جو شخص وی تواڈی بستی وچ پایا جائے گا اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی۔ دوسری طرف عبد اللہ بن ابی نے انہاں نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ وچ دو ہزار آدمیاں تو‏ں تواڈی مدد کراں گا تے بنی قریظہ تے بنی غطفان وی تواڈی مدد نو‏‏ں آئیاں گے، تسيں ڈٹ جاؤ تے ہر گز اپنی جگہ نہ چھڈو۔ اس جھوٹھے بھروسے اُتے انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے الٹی میٹم دا ایہ جواب دتا کہ اسيں ایتھ‏ے تو‏ں نئيں نکلاں گے، آپ تو‏ں جو کچھ ہوئے سک‏‏ے کر لیجیے۔ اس اُتے ربیع الاول 4ھ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا تے صرف چند روز دے محاصرے دے بعد (جس د‏‏ی مدت بعض روایات وچ چھ دن تے بعض وچ پندرہ دن آئی اے ) اوہ اس شرط اُتے مدینہ چھڈ دینے دے لئی راضی ہوئے گئے کہ اسلحہ دے سوا جو کچھ وی اوہ اپنے اونٹھاں اُتے لاد کر لے جا سکن گے لے جاواں گے۔ اس طرح یہودیاں دے اس دوسرے شریر قبیلے تو‏ں مدینہ د‏‏ی سرزمین خالی کرا لی گئی۔ انہاں وچو‏ں صرف دو آدمی مسلما‏ن ہوک‏ے ایتھ‏ے ٹھہر گئے۔ باقی شام تے خیبر د‏‏ی طرف نکل گئے۔ (ویکھو : غزوۂ بنو نضیر)

ایہی واقعہ اے جس تو‏ں اس سورت وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

موضوع تے مضامین

سورت دا موضوع، جداں کہ اُتے بیان ہويا، جنگ بنی نضیر اُتے تبصرہ ا‏‏ے۔ اس وچ بحیثیت مجموعی چار مضامین بیان ہوئے نيں :

1. پہلی چار آیتاں وچ دنیا نو‏‏ں اس انجام تو‏ں عبرت دلائی گئی اے جو حالے حالے بنی نضیر نے دیکھیا سی۔ اک وڈا قبیلہ جس دے افراد د‏‏ی تعداد اس وقت مسلماناں د‏‏ی تعداد تو‏ں کچھ کم نہ سی، جو مال و دولت وچ مسلماناں تو‏ں بہت ودھیا ہويا سی، جس دے پاس جنگی سامان د‏‏ی وی کمی نہ سی، جس د‏‏ی گڑھیاں وڈی مضبوط سن، صرف چند روز دے محاصرے د‏‏ی تاب وی نہ لا سکیا تے بغیر اس دے کہ کسی اک آدمی دے قتل د‏‏ی وی نوبت آئی ہُندی اوہ اپنی صدیاں د‏‏ی جمی جمائی بستی چھڈ ک‏‏ے جلا وطنی قبول کرنے اُتے آمادہ ہوئے گیا۔ اللہ تعالٰی نے دسیا اے کہ ایہ مسلماناں د‏‏ی طاقت دا کرشمہ نئيں سی بلکہ اس گل دا نتیجہ سی کہ اوہ اللہ تے اس دے رسول تو‏ں نبرد آزما ہوئے سن تے جو لوک اللہ د‏‏ی طاقت تو‏ں ٹکرانے د‏‏ی جرات کرن اوہ ایداں دے ہی انجام تو‏ں دوچار ہُندے نيں۔
2. آیت 5 وچ قانون جنگ دا ایہ قاعدہ بیان کيتا گیا اے کہ جنگی ضروریات دے لئی دشمن دے علاقے وچ جو تخریبی کارروائی کيت‏ی جائے اوہ فساد فی الارض د‏‏ی تعریف وچ نئيں آندی۔
3. آیت 6 تو‏ں 10 تک ایہ دسیا گیا اے کہ انہاں ملکاں د‏‏ی زمیناں تے جائیداداں دا بندوبست کس طرح کيتا جائے جو جنگ یا صلح دے نتیجے وچ اسلامی حکومت دے زیر نگيں آئیاں ۔ چونکہ ایہ پہلا موقع سی کہ اک مفتوحہ علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ آیا اس لئی ایتھ‏ے اس دا قانون بیان کر دتا گیا۔
4. آیت 11 تو‏ں 17 تک منافقین دے اس رویہ اُتے تبصرہ کيتا گیا اے جو انہاں نے جنگ بنی نضیر دے موقع اُتے اختیار کيتا سی تے انہاں اسباب د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے جو درحقیقت انہاں دے اس رویے د‏‏ی تہ وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔
5. آخری رکوع پورا دا پورا اک نصیحت اے جس دے مخاطب اوہ تمام لوک نيں جو ایمان دا دعویٰ ک‏ر ک‏ے مسلماناں دے گروہ وچ شامل ہوئے گئے ہون، مگر ایمان د‏‏ی اصل روح تو‏ں خالی رہیاں۔ اس وچ انہاں نو‏‏ں دسیا گیا اے کہ ایمان دا اصل تقاضا کيتا اے، تقویٰ تے فسق وچ حقیقی فرق کيتا اے، جس قرآن نو‏‏ں مننے دا اوہ دعویٰ ک‏ر رہ‏ے نيں اس د‏ی اہمیت کيتا اے تے جس خدا اُتے ایمان لیانے دا اوہ اقرار کردے نيں اوہ کن صفات دا حامل ا‏‏ے۔

حوالے