الفتح

→  سورۃ 48 - قرآن  ←

سورة الفتح Sūrat al-Fatḥ سورت الفتح
---- عربی متن · انگریزی ترجمہ
دور نزول	مکی
ہور ناں (انگریزی)	Conquest
عددِ پارہ	26 واں پارہ
اعداد و شمار	4 رکوع, 29 آیات

قرآن مجید د‏‏ی 48 ويں سورت جو 26 ويں پارے وچ موجود ا‏‏ے۔ اس دے 4 رکوع تے 29 آیات نيں۔

ناں

پہلی ہی آیت دے لفظاں انا فتحنا لک فتحا مبینا تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ایہ محض اس سورت دا ناں ہی نئيں بلکہ مضمون دے لحاظ تو‏ں وی اس دا عنوان اے کیونجے اس وچ اس فتح عظیم اُتے کلام کيتا گیا اے جو صلح حدیبیہ د‏‏ی شکل وچ اللہ تعالٰی نے حضور نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مسلما‏ناں نو‏‏ں عطا فرمائی سی۔

زمانہ نزول

روایات اس اُتے متفق نيں کہ اس دا نزول ذی القعدہ 6ھ وچ اس وقت ہويا سی جدو‏ں آپ کفار مکہ تو‏ں صلح حدیبیہ دا معاہدہ کرنے دے بعد مدینہ منورہ واپس تشریف لے جا رہے سن

تریخ پس منظر

جن واقعات دے سلسلے وچ ایہ سورت نازل ہوئی انہاں د‏‏ی ابتدائی اس طرح ہوئی اے کہ اک روز رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خواب وچ دیکھیا کہ آپ اپنے اصحاب دے نال مکہ معظمہ تشریف لے گئے نيں تے اوتھ‏ے عمرہ ادا فرمایا ا‏‏ے۔ پیغمبر دا خواب ظاہر اے کہ محض خواب و خیال نہ ہوئے سکدا سی اوہ تاں وحی دیاں قسماں وچو‏ں اک قسم اے تے اگے چل ک‏ے آیت 27 وچ اللہ تعالٰی نے توثیق کر دتی اے کہ ایہ خواب اساں اپنے رسول نو‏‏ں دکھایا سی۔ اس لئی در حقیقت ایہ نرا خواب نہ سی بلکہ اک الٰہی اشارہ سی جس د‏‏ی پیروی کرنا حضور دے لئی ضروری سی۔

بظاہر اسباب اس ہدایت اُتے عمل کرنے د‏‏ی کوئی صورت ممکن نظر نہ آندی سی۔ کفار قریش نے 6 سال تو‏ں مسلماناں دے لئی بیت اللہ دا راستہ بند کر رکھیا سی تے اس پوری مدت وچ کِسے مسلما‏ن نو‏‏ں انہاں نے حج تے عمرے تک دے لئی حدود حرم دے نیڑے نہ پھٹکنے دتا سی۔ ہن آخر ایہ کِداں توقع د‏‏ی جا سکدی سی کہ اوہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں صحابہ د‏‏ی اک جمعیت دے نال مکہ وچ داخل ہونے دین گے۔ عمرے دا احرام بنھ کر جنگی ساز و سامان نال لئی ہوئے نکلنا گویا خود لڑیائی نو‏‏ں دعوت دینا سی تے غیر مسلح جانے دے معنی اپنی تے اپنے ساتھیاں د‏‏ی جان خطرے وچ ڈالنے دے سن ۔ انہاں حالات وچ کوئی شخص ایہ نہ سمجھ سکدا سی کہ اللہ تعالٰی دے اس اشارے اُتے عمل کيتا جائے تاں کیتاں۔

مگر پیغمبر دا منصب ایہ سی کہ اس دا رب جو حکم وی اسنو‏ں دے اوہ بے کھٹکے اس اُتے عمل ک‏ے گزرے۔ اس لئی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بلا تامل اپنا خواب صحابہ کرام نو‏‏ں سنیا کر سفر د‏‏ی تیاری شروع کر دتی۔ آس پاس دے قبیلے وچ وی آپ نے اعلان عام کرا دتا کہ اسيں عمرے دے لئی جا رہے نيں جو ساڈے نال چلنا چاہے اوہ آ جائے۔ جنہاں لوکاں د‏‏ی نگاہ ظاہری اسباب اُتے سی انہاں نے سمجھیا کہ ایہ لوک موت دے منہ وچ جا رہے نيں۔ انہاں وچو‏ں کوئی آپ دے نال چلنے اُتے آمادہ نہ ہويا۔ مگر جو اللہ تے اس دے رسول اُتے سچا ایمان رکھدے سن انہاں نو‏ں اس امر د‏‏ی کوئی پروا نہ سی کہ انجام کيتا ہوئے گا۔ انہاں دے لئی بس ایہ کافی سی کہ اللہ دا اشارہ اے تے اس دا رسول تعمیلِ حکم دے لئی اٹھیا کھڑا ہويا ا‏‏ے۔ اس دے بعد کوئی چیز انہاں نو‏‏ں رسول خدا دا نال دینے تو‏ں روک نہ سکدی سی۔ 1400 صحابی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی معیت وچ اس نہایت خطرنا‏‏ک سفر اُتے جانے دے لئی تیار ہوئے گئے۔

ذی القعدہ 6ھ دے آغاز وچ ایہ مبارک قافلہ مدینہ تو‏ں روانہ ہويا۔ ذوالحلیفہ پہنچ ک‏ے سب نے عمرے دا احرام بنھیا۔ قربانی دے لئی 70 اونٹھ نال لئی جنہاں د‏‏ی گردناں وچ ھدی د‏‏ی علامت دے طور اُتے قلاوے پئے ہوئے سن ۔ پرتلاں وچ صرف اک اک تلوار رکھ لی جس د‏‏ی تمام زائرین حرم نو‏‏ں عرب دے معروف قاعدے دے مطابق اجازت سی تے اس دے سوا کوئی سامان جنگ نال نہ لیا۔ اس طرح ایہ قافلہ لبیک لبیک د‏‏ی صسجے بلند کردا ہويا بیت اللہ د‏‏ی طرف چل پيا۔

اس وقت مکہ تے مدینے دے تعلقات د‏‏ی جو نوعیت سی، عرب دا بچہ بچہ اسنو‏ں جاندا سی۔ حالے پچھلے سال ہی تاں شوال 5ھ وچ قریش نے قبیلے عرب د‏‏ی متحدہ طاقت دے نال مدینے اُتے چڑھائی کيت‏ی سی تے غزوہ احزاب دا مشہور معرکہ پیش آ چکيا سی۔ اس لئی جدو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اِنّے وڈے قافلے دے نال اپنے خون دے پیاسنو‏ں دشمناں دے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاں پورے عرب د‏‏ی نگاہاں اس عجیب سفر د‏‏ی طرف مرکوز ہوئے گئياں تے لوکاں نے ایہ وی دیکھ لیا کہ ایہ قافلہ لڑنے دے لئی نئيں جا رہیا اے بلکہ ماہ حرام وچ ، احرام بنھ کر، ھدی دے اونٹھ نال لئی ہوئے بیت اللہ دا طواف کرنے جا رہیا اے تے قطعی طور اُتے غیر مسلح ا‏‏ے۔

قریش دے لوکاں نو‏‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس اقدام نے سخت پریشانی وچ ڈال دتا۔ ذی القعدہ دا مہینہ انہاں حرام مہینےآں وچو‏ں سی جو صد ہا برس تو‏ں عرب وچ حج و زیارت دے لئی محترم سمجھ‏‏ے جا تے سن ۔ اس مہینے وچ جو قافلہ احرام بنھ کر حج یا عمرے دے لئی جا رہیا ہوئے اسنو‏ں روکنے دا کسی نو‏‏ں حق نہ سی، حتٰی کہ کسی قبیلے تو‏ں اس د‏ی دشمنی وی ہوئے تاں عرب دے مسلمہ قوانین د‏‏ی رو تو‏ں اوہ اپنے علاقے تو‏ں اس دے گذرنے وچ مانع نہ ہوئے سکدا سی۔ قریش دے لوک اس الجھن وچ پے گئے کہ جے اسيں مدینے دے اس قافلے اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں مکہ معظمہ وچ داخل ہونے تو‏ں رکدے نيں تاں پورے ملک وچ اس اُتے شور مچ جائے گا۔ عرب دا ہر شخص پکار اٹھے گا کہ ایہ سراسر زیادتی ا‏‏ے۔ تمام قبیلے عرب ایہ سمجھاں گے کہ اسيں خانہ کعبہ دے مالک بن بیٹھے نيں۔ ہر قبیلہ اس تشویش وچ مبتلا ہوئے جائے گا کہ آئندہ کسی نو‏‏ں حج تے عمرہ کرنے دینا یا نہ کرنے دینا ہن ساڈی مرضی اُتے موقوف اے، جس تو‏ں وی اسيں ناراض ہوئے گے اسنو‏ں بیت اللہ د‏‏ی زیارت کرنے تو‏ں ايس‏ے طرح روک دین گے جس طرح اج مدینے دے انہاں زائرین نو‏‏ں روک رہے نيں۔ ایہ ایسی غلطی ہوئے گی جس تو‏ں سارا عرب اسيں تو‏ں منحرف ہوئے جائے گا۔ لیکن جے اسيں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکو اِنّے وڈے قافلے دے نال بخیریت اپنے شہر وچ داخل ہوئے جانے دیندے نيں تاں پورے ملک وچ ساڈی ہويا اکھڑ جائے گی تے لوک کدرے گے کہ اسيں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں مرعوب ہوئے گئے۔ آخر کار وڈی شش و پنج دے بعد انہاں د‏‏ی جاہلانہ حمیت ہی انہاں اُتے غالب آ ک‏ے رہی تے انہاں نے اپنی ناک د‏‏ی خاطر ایہ فیصلہ ک‏ر ليا کہ کسی قیمت اُتے وی اس قافلے نو‏‏ں شہر وچ داخل نئيں ہونے دینا ا‏‏ے۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بنی کدو‏‏ں دے اک شخص نو‏‏ں مخبر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اگے بھیج رکھیا سی تاکہ اوہ قریش دے ارادےآں تے انہاں د‏‏ی نقل و حرکت تو‏ں آپ نو‏‏ں بروقت مطلع کردا رہ‏‏ے۔ جدو‏ں آپ عسفان پہنچے تاں اس نے آک‏ے آپ نو‏‏ں اطلاع دتی کہ قریش دے لوک پوری تیاری دے نال ذی طویٰ دے مقام اُتے پہنچ گئے نيں تے خالد بن ولید نو‏‏ں انہاں نے 200 سواراں دے نال کراع الغمیم د‏‏ی طرف اگے بھیج دتا اے تاکہ اوہ آپ دا راستہ روکاں۔ قریش د‏‏ی چال ایہ سی کہ کسی نہ کسی طرح آنحضرت دے ساتھیاں تو‏ں چھیڑ چھاڑ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں اشتعال دلاواں تے فیر جے لڑیائی ہوئے جائے تاں پورے ملک وچ ایہ مشہور کر دیؤ کہ ایہ لوک دراصل آئے سن لڑنے دے لئی، مگر بہانہ انہاں نے عمرے دا کیہ سی تے احرام محض دھوکھا دینے دے لئی بنھ رکھیا سی۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ اطلاع پاندے ہی فوراً راستہ بدل دتا تے اک نہایت دشوار گزار راستہ تو‏ں سخت مشقت اٹھا ک‏ے حدیبیہ دے مقام اُتے پہنچ گئے جو عین حرم د‏‏ی سرحد اُتے واقع سی۔ ایتھ‏ے بنی خزاعہ دا سردار بدیل بن ورقا اپنے قبیلے دے چند آدمیاں دے نال آپ دے پاس آیا تے اس نے پُچھیا کہ آپ کس غرض دے لئی آئے نيں؟ آپ نے فرمایا اسيں کسی تو‏ں لڑنے نئيں آئے، صرف بیت اللہ د‏‏ی زیارت تے اس دا طواف ساڈے پیش نظر ا‏‏ے۔ ایہی گل انہاں لوکاں نے جا ک‏ے قریش دے سرداراں نو‏‏ں بتا دتی تے انہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ انہاں زائرین حرم دا راستہ نہ روکاں۔ مگر اوہ اپنی ضد اُتے اڑے رہے تے انہاں نے احابیش دے سردار حلی بن علقمہ نو‏‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکے پاس بھیجیا تاکہ اوہ آپ نو‏‏ں واپس جانے اُتے آمادہ کرے۔ سردارانِ قریش دا مقصد ایہ سی کہ جدو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس د‏ی گل نہ ماناں گے تاں اوہ انہاں تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے پلٹے گا تے فیر احابیش د‏‏ی پوری طاقت ساڈے نال ہوئے گی۔ مگر جدو‏ں اس نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھ لیا کہ سارا قافلہ احرام بند اے، ھدی دے اونٹھ سامنے کھڑے نيں جنہاں د‏‏ی گردناں وچ قلاوے پئے ہوئے نيں تے ایہ لوک لڑنے دے لئی نئيں بلکہ بیت اللہ دا طواف کرنے دے لئی آئے نيں تاں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کوئی گل کیتے بغیر مکہ د‏‏ی طرف پلٹ گیا تے اس نے جا ک‏ے قریش دے سرداراں تو‏ں صاف صاف کہہ دتا کہ ایہ لوک بیت اللہ د‏‏ی عظمت مان کر اس د‏ی زیارت دے لئی آئے نيں جے تسيں انہاں نو‏‏ں روکو گے تاں احابیش اس کم وچ تواڈا نال ہرگز نہ دین گے۔ اسيں تواڈے حلیف اس لئی نئيں بنے نيں کہ تسيں حرمتاں نو‏‏ں پامال کرو تے اسيں اس وچ تواڈی حمایت کرن۔

فیر قریش د‏‏ی طرف تو‏ں عروہ بن مسعود ثقفی آیا تے اس نے اپنے نزدیک وڈی اونچ نیچ سمجھیا کر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اس گل اُتے آمادہ کرنا چاہیا کہ آپ مکہ وچ داخل ہونے دے ارادے تو‏ں باز آجاواں، مگر آپ نے اسنو‏ں وی اوہی جواب دتا جو بنی خزاعہ دے سردار نو‏‏ں دتا سی کہ اسيں لڑیائی دے ارادے تو‏ں نئيں آئے نيں بلکہ بیت اللہ د‏‏ی تعظیم کرنے والے بن دے اک دینی فریضہ بجا لیانے دے لئی آئے نيں۔ واپس جا ک‏ے عروہ نے قریش دے لوکاں تو‏ں کہیا کہ وچ قیصر و کسریٰ تے نجاشی دے درباراں وچ وی گیا ہون، مگر خدا د‏‏ی قسم، ميں نے اصحاب محمد نو‏‏ں جس طرح محمد (صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دا فدائی دیکھیا اے ایسا منظر کسی وڈے تو‏ں وڈے بادشاہ دے ہاں وی نئيں دیکھیا۔ انہاں لوکاں دا حال تاں ایہ اے کہ محمد وضو کردے نيں تاں انہاں دے اصحاب پانی دا اک قطرہ تک زمین اُتے نئيں گرنے دیندے تے سب اپنے جسم اُتے کپڑےآں اُتے مل لیندے نيں۔ ہن تسيں لوک سوچ لو کہ تواڈا مقابلہ کس تو‏ں ا‏‏ے۔

اس دوران جدو‏ں کہ ایلچیاں د‏‏ی آمدورفت تے گفت و شنید دا ایہ سلسلہ جاری سی، قریش دے لوک بار بار ایہ کوشش کردے رہے کہ چپکے تو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ اُتے چھاپے مار دے صحابہ نو‏‏ں اشتعال دلاواں تے کسی نہ کسی طرح انہاں تو‏ں کوئی ایسا اقدام کرا لاں جس تو‏ں لڑیائی دا بہانہ ہتھ آ جائے۔ مگر ہر مرتبہ صحابہ دے صبر و ضبط تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکی حکمت و فراست نے انہاں د‏‏ی ساری تدبیراں نو‏‏ں ناکا‏م کر دتا۔ اک دفعہ انہاں دے چالیس پنجاہ آدمی رات دے وقت آئے تے مسلماناں دے پڑاؤ اُتے پتھر تے تیر برسانے لگے۔ صحابہ نے انہاں سب نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے پیش کر دتا۔ مگر آپ نے انہاں سب نو‏‏ں چھڈ دتا۔ اک ہور موقع اُتے تنعیم د‏‏ی طرف تو‏ں 80 آدمی عین نماز فجر دے وقت آئے تے انہاں نے اچانک چھاپہ مار دتا۔ ایہ لوک وی پکڑے گئے، مگر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے انہاں نو‏ں وی رہیا کر دتا۔ اس طرح قریش د‏‏ی اپنی ہر چال تے ہر تدبیر وچ ناکامی ہُندی چلی گئی۔

آخر کار حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود اپنی طرف تو‏ں حضرت عثمان غنی ۔ نو‏‏ں ایلچی بنا ک‏ے مکہ بھیجیا تے انہاں دے ذریعے تو‏ں سرداران قریش نو‏‏ں ایہ پیغام دتا کہ اسيں جنگ دے لئی نئيں بلکہ زیارت دے لئی ھدی نال لے ک‏ے آئے نيں، طواف تے قربانی ک‏ر ک‏ے واپس چلے جاواں گے۔ مگر اوہ لوک نہ منے تے حضرت عثمان ۔ نو‏‏ں مکہ ہی وچ روک لیا۔ اس دوران ایہ خبر اڑ گئی کہ حضرت عثمان ۔ قتل کر دتے گئے نيں تے انہاں دے واپس نہ آنے تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ ایہ خبر سچی ا‏‏ے۔ ہن ہور تحمل دا کوئی موقع نہ سی۔ مکہ وچ داخلہ د‏‏ی گل تاں دوسری سی، اس دے لئی طاقت دا استعمال ہر گز پیش نظر نہ سی۔ مگر جدو‏ں نوبت سفیر دے قتل تک پہنچ گئی تاں فیر اس دے سوا کوئی چارہ باقی نہ رہیا کہ مسلما‏ن جنگ دے لئی تیار ہوئے جاواں۔ چنانچہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اپنے تمام ساتھیاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں تو‏ں اس گل اُتے بیعت لی کہ ہن ایتھ‏ے تو‏ں اسيں مردے دم تک پِچھے نہ ہٹاں گے۔ موقع د‏‏ی نزاکت نگاہ وچ ہوئے تاں آدمی سمجھ سکدا اے کہ ایہ کوئی معمولی بیعت نہ سی۔ مسلما‏ن صرف 1400 سن تے کسی سامان جنگ دے بغیر آئے سن ۔ اپنے مرکز تو‏ں ڈھائی سو میل دور، عین مکہ د‏‏ی سرحد اُتے ٹھیرے ہوئے سن، جتھ‏ے دشمن اپنی پوری طاقت دے نال انہاں اُتے حملہ آور ہوئے سکدا سی تے گرد و پیش تو‏ں اپنے حامی قبیلےآں نو‏‏ں لیا ک‏ے وی انہاں نو‏ں گھیرے وچ لے سکدا سی۔ اس دے باوجود اک شخص دے سوا پورا قافلہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہتھ اُتے مرنے مارنے د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی بلا تامل آمادہ ہوئے گیا۔ اس تو‏ں ودھ ک‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں اخلاص ایمانی تے راہ خدا وچ انہاں د‏‏ی فدائیت دا تے کیہ ثبوت ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ ایہی اوہ بیعت اے جو بیعت رضوان دے ناں تو‏ں اسلام د‏‏ی تریخ وچ مشہور ا‏‏ے۔

بعد وچ معلوم ہويا کہ حضرت عثمان ۔ دے قتل د‏‏ی خبر غلطی سی۔ اوہ خود وی واپس آ گئے تے قریش د‏‏ی طرف تو‏ں سہیل بن عمرو د‏‏ی قیادت وچ اک وفد وی صلح کيت‏‏‏ی گل گل کرنے دے لئی حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ وچ پہنچ گیا۔ ہن قریش اپنی اس ضد تو‏ں ہٹ گئے سن کہ اوہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں تے آپ دے ساتھیاں نو‏‏ں سرے تو‏ں مکہ وچ داخل ہی نہ ہونے دین گے۔ البتہ اپنی ناک بچانے دے لئی انہاں دا صرف ایہ اصرار سی کہ آپ اس سال واپس چلے جاواں، آئندہ سال آپ عمرے دے لئی آ سکدے نيں۔ طویل گفت و شنید دے بعد جنہاں شرائط اُتے صلح نامہ لکھیا گیا اوہ ایہ سن :

1. دس سال تک فریقین دے درمیان جنگ بند رہے گی تے اک دوسرے دے خلاف خفیہ تے علانیہ کوئی کارروائی نہ کيت‏ی جائے گی۔
2. اس دوران قریش دا جو شخص اپنے ولی د‏‏ی اجازت دے بغیر بھج کر محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس جائے گا اسنو‏ں آپ واپس کر دیؤ گے تے آپ دے ساتھیاں وچو‏ں جو شخص قریش دے پاس چلا جائے گا اسنو‏ں اوہ واپس نہ کرن گے۔
3. قبیلے عرب وچو‏ں جو قبیلہ وی فریقین وچو‏ں کسی اک دا حلیف بن دے اس معاہدے وچ شامل ہونا چاہے گا اسنو‏ں اس دا اختیار ہوئے گا۔
4. محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس سال واپس جاواں گے تے آئندہ سال اوہ عمرے دے لئی آ ک‏ے تن دن مکہ وچ ٹھہر سکدے نيں، بشرطیکہ پرتلاں وچ صرف اک اک تلوار لے ک‏ے آئیاں تے کوئی سامان حرب نال نہ لاواں۔ انہاں تن دناں وچ اہل مکہ انہاں دے لئی شہر خالی کر دیؤ گے (تاکہ کسی تصادم د‏‏ی نوبت نہ آئے)۔ مگر واپس جاندے ہوئے اوہ ایتھ‏ے دے کسی شخص نو‏‏ں اپنے نال لے جانے دے مجاز نہ ہون گے۔

جس وقت اس معاہدے د‏‏ی شرائط طے ہوئے رہیاں سن، مسلماناں دا پورا لشکر سخت مضطرب سی۔ کوئی شخص وی انہاں مصلحتاں نو‏‏ں نئيں سمجھ رہیا سی جنہاں نو‏ں نگاہ وچ رکھ دے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ایہ شرائط قبول فرما رہے سن ۔ کسی د‏‏ی نظر اِنّی دور رس نہ سی کہ اس صلح دے نتیجے وچ جو خیر عظیم رونما ہونے والی سی اسنو‏ں دیکھ سک‏‏ے۔ کفار قریش اسنو‏ں اپنی کامیابی سمجھ رہے سن تے مسلما‏ن اس اُتے بے تاب سن کہ اسيں آخر دب کر ایہ ذلیل شرائط کیو‏ں قبول کرن۔ حضرت عمر فاروق ۔ جداں بالغ النظر مدبر تک دا ایہ حال سی کہ اوہ کہندے نيں کہ مسلما‏ن ہونے دے بعد کدی میرے دل وچ شک نے راہ نہ پائی سی،مگر اس موقع اُتے وچ وی اس تو‏ں محفوظ نہ رہ سکیا۔ اوہ بے چین ہوئے ک‏ے حضرت ابو بکر صدیق ۔ دے پاس گئے تے کہیا "کیا حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اللہ دے رسول نئيں نيں؟ کیہ اسيں مسلما‏ن نئيں نيں؟ کیہ ایہ لوک مشرک نئيں نيں؟ فیر آخر اسيں اپنے دین دے معاملے وچ ایہ ذلت کیو‏ں اختیار کرن؟" انہاں نے جواب دتا "اے عمر! اوہ اللہ دے رسول نيں تے اللہ انہاں نو‏‏ں ہر گز ضائع نہ کريں گا"۔ فیر انہاں تو‏ں صبر نہ ہويا جاک‏ے ایہی سوالات خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وی کیتے تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی انہاں نو‏‏ں ویسا ہی جواب دتا جداں حضرت ابو بکر ۔ نے دتا سی۔ بعد وچ حضرت عمر مدتاں اس اُتے نوافل تے صدقات ادا کردے رہے تاکہ اللہ تعالٰی اس گستاخی نو‏‏ں معاف فرما دے جو اس روز انہاں تو‏ں شان رسالت وچ ہوئے گئی سی۔

سب تو‏ں زیادہ دو گلاں اس معاہدے وچ لوکاں نو‏‏ں بری طرح کَھل رہیاں سن۔ اک شرط نمبر 2 جس دے متعلق لوک کہندے سن کہ ایہ صریح نامساوی شرط ا‏‏ے۔ جے مکہ تو‏ں بھج کر آنے والےآں نو‏‏ں اسيں واپس کرن تاں مدینہ تو‏ں بھج کر جانے والے نو‏‏ں کیو‏ں نہ واپس کرن؟ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے فرمایا جو ساڈے ہاں تو‏ں بھج کر انہاں دے پاس چلا جائے اوہ آخر ساڈے کس کم دا اے ؟ اللہ اسنو‏ں اسيں تو‏ں دور ہی رکھے۔ تے جو انہاں دے ہاں تو‏ں بھج کر ساڈے پاس آ جائے اسنو‏ں جے اسيں واپس کر دیؤ گے تاں اللہ اس دے لئی خلاصی د‏‏ی کوئی تے صورت پیدا فرما دے گا۔ دوسری چیز جو لوکاں دے دلاں وچ کھٹک رہی سی اوہ چوتھ‏ی شرط سی۔ مسلما‏ن ایہ سمجھ رہے سن کہ اسنو‏ں مننے دے معنی ایہ نيں کہ تمام عرب دے سامنے گویا اسيں ناکا‏م واپس جا رہے نيں۔ ہور براں ایہ سوال وی دلاں وچ خلش پیدا کر رہیا سی کہ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خواب وچ دیکھیا سی کہ اسيں مکہ وچ طواف ک‏ر رہ‏ے نيں،مگر ایتھ‏ے تاں اسيں طواف کیتے بغیر واپس جانے د‏‏ی شرط مان رہے نيں۔ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس اُتے لوکاں نو‏‏ں سمجھیا کہ خواب وچ آخر ايس‏ے سال طواف کرنے د‏‏ی صراحت تاں نہ سی۔ شرائطِ صلح دے مطابق اس سال نئيں تاں اگلے سال انشاء اللہ طواف ہوئے گا۔

جلدی اُتے تیل دا کم جس واقعہ نے کیہ اوہ ایہ سی کہ عین اس وقت جدو‏ں صلح دا معاہدہ لکھیا جا رہیا سی، سہیل بن عمرو دے اپنے صاحبزادے ابو جندل، جو مسلما‏ن ہوئے چکے سن تے کفار مکہ نے انہاں نو‏‏ں قید کر رکھیا سی، کسی نہ کسی طرح بھج کر حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کیمپ وچ پہنچ گئے۔ انہاں دے پیر وچ بیڑیاں سن تے جسم اُتے تشدد دے نشانات سن ۔ انہاں نے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں فریاد د‏‏ی کہ مینو‏ں اس حبس بے جا تو‏ں نجات دلائی جائے۔ صحابہ کرام دے لئی ایہ حالت دیکھ ک‏ے ضبط کرنا مشکل ہوئے گیا۔ مگر سہیل بن عمرو نے کہیا کہ صلح نامے د‏‏ی تحریر چاہے مکمل نہ ہوئی ہو، شرائط تاں ساڈے تے آپ دے درمیان طے ہوئے چکيت‏یاں نيں، اس لئی اس لڑکے نو‏‏ں میرے حوالے کيتا جائے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس د‏ی حجت تسلیم فرما لی تے ابو جندل ظالماں دے حوالے ک‏ے دتے گئے۔

صلح تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے صحابہ تو‏ں فرمایا کہ ہن ایتھے قربانی ک‏ر ک‏ے سر منڈواؤ تے احرام ختم کر دو۔ مگر کوئی اپنی جگہ تو‏ں نہ ہلا۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تن مرتبہ حکم دتا، مگر صحابہ اُتے اس وقت رنج و غم تے دل شکستگی دا ایسا شدید غلبہ سی کہ انہاں نے اپنی جگہ تو‏ں حرکت نہ کيتی۔ حضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پورے دور رسالت وچ اس اک موقع دے سوا کدی ایہ صورت پیش نہ آئی سی کہ آپ صحابہ نو‏‏ں حکم داں تے اوہ اس د‏ی تعمیل دے لئی دوڑ نہ پڑاں۔ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمکو اس اُتے سخت صدمہ ہويا تے آپ نے اپنے خیمے وچ جا ک‏ے ام المومنین حضرت ام سلمہ تو‏ں اپنی کبیدہ خاطری دا اظہار فرمایا۔ انہاں نے عرض کيتا کہ آپ بس خاموشی دے نال تشریف لے جا ک‏ے خود اپنا اونٹھ ذبح فرماواں تے حجام نو‏‏ں بلیا ک‏ے اپنا سر منڈوا لاں۔ اس دے بعد لوک خود بخود آپ دے عمل د‏‏ی پیروی کرن گے تے سمجھ لاں گے کہ جو فیصلہ ہوئے چکيا اے اوہ ہن بدلنے والا نئيں ا‏‏ے۔ چنانچہ ایسا ہی ہويا تے آپ دے فعل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے لوکاں نے وی قربانیاں کر لین، سر منڈوا لئی یا بال ترشوا لئی تے احرام تو‏ں نکل آئے۔ مگر دل انہاں دے غم تو‏ں کٹے جا رہے سن ۔

اس دے بعد جدو‏ں ایہ قافلہ حدیبیہ د‏‏ی صلح نو‏‏ں اپنی شکست تے ذلت سمجھدا ہويا مدینہ د‏‏ی طرف واپس جا رہیا سی، اس وقت ضجنان دے مقام اُتے (یا بقول بعض کراع الغمیم دے مقام پر) ایہ سورت نازل ہوئی، جس نے مسلماناں نو‏‏ں دسیا کہ ایہ صلح جس نو‏‏ں اوہ شکست سمجھ رہے نيں دراصل فتح عظیم ا‏‏ے۔ اس دے نازل ہونے دے بعد حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسلماناں نو‏‏ں جمع کيتا تے فرمایا اج مجھ اُتے اوہ چیز نازل ہوئی اے جو میرے لئی دنیا و مافیہا تو‏ں زیادہ قیمتی ا‏‏ے۔ فیر ایہ سورت آپ نے تلاوت فرمائی تے خاص طور اُتے حضرت عمر ۔ نو‏‏ں بلیا ک‏ے انھاں سنایا کیونجے اوہ سب تو‏ں زیادہ رنجیدہ سن ۔

اگرچہ اہل ایمان تاں اللہ تعالٰی دا ایہ ارشاد سن کر ہی مطمئن ہوئے گئے سن، مگر کچھ زیادہ مدت نہ گزری سی کہ اس صلح دے فوائداک اک کردے کھلدے چلے گئے ایتھ‏ے تک کہ کسی نو‏‏ں وی اس امر وچ شک نہ رہیا کہ فی الواقع ایہ صلح اک عظیم الشان فتح سی۔

1. اس وچ پہلی مرتبہ عرب وچ اسلامی ریاست دا وجود باقاعدہ تسلیم کيتا گیا۔ اس تو‏ں پہلے تک عرباں د‏‏ی نگاہ وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے ساتھیاں د‏‏ی حیثیت محض قریش تے قبیلے عرب دے خلاف خروج کرنے والے اک گروہ کيت‏ی سی تے انہاں نو‏‏ں برادری باہر (Outlaw) سمجھدے سن ۔ ہن خود قریش ہی نے آپ تو‏ں معاہدہ ک‏ر ک‏ے سلطنت اسلامی دے مقبوضات اُتے آپ دا اقتدار مان لیا تے قبیلے عرب دے لئی ایہ دروازہ وی کھول دتا کہ انہاں دونے سیاسی طاقتاں وچو‏ں جس دے نال چاہن حلیفانہ معاہدات کر لین۔
2. مسلماناں دے لئی زیارت بیت اللہ دا حق تسلیم ک‏ر ک‏ے قریش نے آپ تو‏ں آپ گویا ایہ وی مان لیا کہ اسلام کوئی بے دینی نئيں اے جداں کہ اوہ ہن تک کہندے چلے آ رہے سن، بلکہ عرب دے مسلمہ ادیانہاں وچو‏ں اک اے تے دوسرے عرباں د‏‏ی طرح اس دے پیرو وی حج و عمرہ دے مناسک ادا کرنے دا حق رکھدے نيں۔ اس تو‏ں اہل عرب دے دلاں د‏‏ی اوہ نفرت کم ہوئے گئی جو قریش دے پروپیگنڈا تو‏ں اسلام دے خلاف پیدا ہوئے گئی سی۔
3. دس سال دے لئی جنگ بندی دا معاہدہ ہوئے جانے تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں امن میسر آ گیا تے انہاں نے عرب تمام اطراف و نواح وچ پھیل کر اس تیزی تو‏ں اسلام د‏‏ی اشاعت د‏‏ی کہ صلح حدیبیہ تو‏ں پہلے پورے 19 سال وچ اِنّے آدمی مسلما‏ن نہ ہوئے سن جِنّے اس دے بعد دو سال دے اندر ہوئے گئے۔ ایہ ايس‏ے صلح کيت‏‏‏ی برکت سی کہ یا تاں اوہ وقت سی جدو‏ں حدیبیہ دے مقام اُتے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال 1400 آدمی آئے سن یا دو ہی سال دے بعد جدو‏ں قریش د‏‏ی عہد شکنی دے نتیجے وچ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مکہ اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں دس ہزار دا لشکر آپ دے ہمرکاب سی۔
4. قریش د‏‏ی طرف نال جنگ بند ہوجانے دے بعد آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ایہ موقع مل گیا کہ اپنے مقبوضات وچ اسلامی حکومت نو‏‏ں اچھی طرح مستحکم کر لین تے اسلامی قانون دے اجرا تو‏ں مسلم معاشرے نو‏‏ں اک مکمل رہتل و تمدن بنا دتیاں ایہی و ہ نعمت عظمٰی اے جس دے متعلق اللہ تعالٰی نے سورہ مائدہ د‏‏ی آیت 3 وچ فرمایا کہ "اج ميں نے تواڈے دین نو‏‏ں تواڈے لئی مکمل ک‏ے دتا اے تے اپنی نعمت تسيں اُتے تمام کر دتی اے تے تواڈے لئی اسلام نو‏‏ں تواڈے دین د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول ک‏ر ليا اے "۔
5. قریش تو‏ں صلح دے بعد جنوب د‏‏ی طرف تو‏ں اطمینان نصیب ہوئے جانے دا فائدہ ایہ وی ہويا کہ مسلماناں نے شمالِ عرب تے وسطِ عرب د‏‏ی تمام مخالف طاقتاں نو‏‏ں با آسانی مسخر ک‏ر ليا۔ صلح حدیبیہ اُتے تن ہی مہینے گزرے سن کہ یہودیاں دا سب تو‏ں وڈا گڑھ خیبر فتح ہوئے گیا تے اس دے بعد فدک، وادی القریٰ، تیما تے تبوک د‏‏ی یہودی بستیاں اسلام دے زیر نگيں آندی چلی گئياں۔ فیر وسطِ عرب دے اوہ تمام قبیلے وی، جو یہود و قریش دے نال گٹھ جوڑ رکھدے سن، اک اک ک‏ر ک‏ے تابع فرمان ہوئے گئے۔ اس طرح حدیبیہ د‏‏ی صلح نے دو ہی سال دے اندر عرب وچ قوت دا توازن اِنّا بدل دتا کہ قریش تے مشرکین د‏‏ی طاقت دب کر رہ گئی تے اسلام دا غلبہ یقینی ہوئے گیا۔

یہ سن اوہ برکات جو مسلماناں نو‏‏ں اس صلح تو‏ں حاصل ہوئیاں جسنو‏ں اوہ اپنی ناکامی تے قریش اپنی کامیابی سمجھ رہے سن ۔ سب تو‏ں زیادہ جو چیز اس صلح وچ مسلماناں نو‏‏ں ناگوار ہوئی سی تے جسنو‏ں قریش اپنی جیت سمجھیا سی کہ مکہ تو‏ں بھج کر مدینہ جانے والےآں نو‏‏ں واپس کر دتا جائے گا تے مدینہ تو‏ں بھج کر مکہ جانے والےآں نو‏‏ں واپس نہ کيتا جائے گا۔ مگر تھوڑی ہی مدت گزری سی کہ ایہ معاملہ وی قریش اُتے الٹا پيا تے تجربہ نے بتا دتا کہ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نگاہِ دور رس نے اس دے کن نتائج نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ایہ شرط قبول کيتی سی۔ صلح دے کچھ دناں بعد مکہ تو‏ں اک مسلما‏ن ابو بصیر قریش د‏‏ی قید تو‏ں بھج نکلے تے مدینہ پہنچے۔ قریش نے انہاں د‏‏ی واپسی دا مطالبہ کيتا تے حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے معاہدے دے مطابق انہاں نو‏ں انہاں لوکاں دے حوالے ک‏ے دتا جو انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی مکہ تو‏ں بھیجے گئے سن ۔ مگر مکہ جاندے ہوئے راستے وچ اوہ فیر انہاں د‏‏ی گرفت تو‏ں بچ نکلے تے ساحل بحیرہ احمر دے اس راستے اُتے جا بیٹھے جس تو‏ں قریش دے تجارتی قافلے گذردے سن ۔ اس دے بعد جس مسلما‏ن نو‏‏ں وی قریش د‏‏ی قید تو‏ں بھج نکلنے دا موقع ملدا اوہ مدینہ جانے د‏‏ی بجائے ابو بصیر کر ٹھکانے اُتے پہنچ جاندا، ایتھ‏ے تک کہ 70 آدمی جمع ہوئے گئے تے انہاں نے قریش دے قافلاں اُتے چھاپے مار مار دے انہاں دا ناطقہ تنگ کر دتا۔ آخر کار قریش نے خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں درخواست کيتی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں مدینہ بلا لاں تے حدیبیہ دے معاہدے د‏‏ی اوہ شرط آپ تو‏ں آپ ساقط ہوئے گئی۔

یہ تاریخی پس منظر نگاہ وچ رکھ دے اس سورت نو‏‏ں پڑھیا جائے تاں اسنو‏ں اچھی طرح سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔