الجن

الجن

دور نزول	مکی
اعداد و شمار
عددِ سورت	72
عددِ پارہ	29
تعداد آیات	۲۸

قرآن مجید د‏‏ی 72 ويں سورت جس دے دو رکوع وچ 28 آیات نيں۔

ناں

الجن اس سورت دا ناں وی اے تے اس دے مضامین دا عنوان وی، کیونجے اس وچ جناں دے قرآن سن کر جانے تے اپنی قوم وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ کرنے دا واقعہ تفصیل دے نال بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

بخاری تے مسلم وچ حضرت عبد اللہ بن عباس ۔ د‏‏ی روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے چند اصحاب دے نال بازارِ عکاظ تشریف لے جا رہے سن، راستے وچ نخلہ دے مقام اُتے آپ نے صبح د‏‏ی نماز پڑھائی، اودو‏ں جناں دا اک گروہ ادھر تو‏ں گذر رہیا سی، تلاوت د‏‏ی آواز سن کر ٹھہر گیا تے غور تو‏ں قرآن سندا رہیا۔ ايس‏ے واقعے دا ذکر اس سورت وچ کيتا گیا ا‏‏ے۔

اکثر مفسرین نے اس روایت کيتی بنا اُتے ایہ سمجھیا اے کہ ایہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مشہور سفر طائف دا واقعہ اے جو ہجرت تو‏ں تن سال پہلے 10 نبوی وچ پیش آیا سی لیکن ایہ قیاس متعدد وجوہ تو‏ں صحیح نئيں ا‏‏ے۔ طائف دے اس سفر وچ جناں دے قرآن سننے دا جو واقعہ پیش آیا سی اس دا قصہ سورۂ احقاف آیات 29 – 32 وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں آیات اُتے اک نگاہ ڈالنے تو‏ں ہی معلوم ہو جاندا اے کہ اس موقع اُتے جو جنہاں قرآن مجید سن کر ایمان لیائے سن اوہ پہلے تو‏ں حضرت موسٰی تے سابق کتاباں آسمانی اُتے ایمان رکھدے سن ۔ اس دے برعکس اس سورت د‏‏ی آیات 2 – 7 وچ صاف ظاہر ہُندا اے کہ اس موقع اُتے قرآن سننے والے جنہاں مشرکین تے منکرینِ آخرت و رسالت وچو‏ں سن ۔ فیر ایہ گل تریخ تو‏ں ثابت اے کہ طائف دے اس سفر وچ حضرت زید بن حارثہ ۔ دے سوا تے کوئی حضور دے نال نہ سی۔ بخلاف اس دے اس سفر دے متعلق ابن عباس فرما رہے نيں کہ اس وچ چند صحابہ آپ دے نال سن ۔ ہور برآں روایات اس گل اُتے وی متفق نيں کہ اُس سفر وچ جناں نے قرآن اودو‏ں سنیا سی جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم طائف تو‏ں مکہ واپس تشریف لاندے ہوئے نخلہ وچ ٹھیرے سن ۔ تے اِس سفر وچ ابن عباس د‏ی روایت دے مطابق جناں دے قرآں سننے دا واقعہ اودو‏ں پیش آیا جدو‏ں آپ مکہ تو‏ں عکاظ تشریف لے جا رہے سن ۔ انہاں وجوہ تو‏ں صحیح گل ایہ معلوم ہُندی اے کہ سورۂ احقاف تے سورۂ جنہاں وچ اک ہی واقعہ دا ذکر نئيں کيتا گیا اے بلکہ ایہ دو وکھ واقعات سن جو دو وکھ وکھ سفراں وچ پیش آئے سن ۔

جتھے تک سورۂ احقاف دا تعلق اے، اس وچ جس واقعے دا ذکر کيتا گیا اے اس دے بارے وچ روایات متفق نيں کہ اوہ 10 نبوی وچ سفر طائف وچ پیش آیا سی۔ ہن رہیا ایہ سوال کہ ایہ دوسرا واقعہ کس زمانے وچ پیش آیا، اس دا کوئی جواب سانو‏ں ابن عباس ۔ د‏‏ی روایت تو‏ں نئيں ملدا، نہ کسی تے تاریخی روایت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم صحابہ د‏‏ی اک جماعت دے نال عکاظ دے بازار وچ کدو‏‏ں تشریف لے گئے سن ۔ البتہ اس سورت د‏‏ی آیات 8 – 10 اُتے غور کرنے تو‏ں محسوس ہُندا اے کہ ایہ نبوت دے ابتدائی دور دا واقعہ ہی ہو سکدا ا‏‏ے۔ انہاں آیات وچ بیان کيتا گیا اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے جنہاں عالم بالا دیاں خبراں معلوم کرنے دے لئی آسمان وچ سن گن لینے دا کوئی نہ کوئی موقع پا لیندے سن، مگر اس دے بعد یکاک انہاں نے دیکھیا کہ ہر طرف فرشتےآں دے سخت پہرے لگ گئے نيں تے شہاباں د‏‏ی بارش ہو رہی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کدرے انہاں نو‏‏ں ایسی جگہ نئيں ملدی جتھے ٹھہر کر اوہ کوئی بھنک پا سکن۔ اس تو‏ں انہاں نو‏‏ں ایہ معلوم کرنے د‏‏ی فکر لاحق ہوئی کہ زمین وچ ایسا کيتا واقعہ پیش آیا اے یا آنے والا اے جس دے لئی ایہ سخت انتظامات کيتے گئے نيں۔ غالباً ايس‏ے وقت تو‏ں جناں دے بوہت سارے گروہ اس تلاش وچ پھردے رہے ہوݨ گے تے انہاں وچو‏ں اک گروہ نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بولی مبارک تو‏ں قرآن سن کر ایہ رائے قائم کيتی ہوئے گی کہ ایہی اوہ چیز اے جس د‏‏ی خاطر جناں اُتے عالم بالا دے تمام دروازے بند کر دتے گئے نيں۔

جنہاں د‏‏ی حقیقت

اس سورت دا مطالعہ شروع کرنے تو‏ں پہلے ایہ جان لینا ضروری اے کہ جناں د‏‏ی حقیقت کيتا اے تاکہ ذہن کسی الجھن دا شکار نہ ہوݨ۔ موجودہ زمانے وچ بوہت سارے لوک اس غلط فہمی وچ مبتلا نيں کہ جنہاں کسی حقیقی چیز دا ناں نئيں اے بلکہ ایہ وی پرانے زمانے دے اوہام تے خرافات وچو‏ں اک بے نیہہ خیال ا‏‏ے۔ ایہ رائے انہاں نے کچھ اس بنا اُتے قائم نئيں کيت‏‏ی اے کہ کائنات د‏‏ی ساری حقیقتاں نو‏‏ں اوہ جان چکے نيں تے انہاں نو‏ں ایہ معلوم ہو گیا اے کہ جنہاں کدرے موجود نئيں نيں۔ ایداں دے علم دا دعویٰ اوہ خود وی نئيں ک‏ر سکدے مگر انہاں نے بلا دلیل ایہ فرض ک‏ر ليا اے کہ کائنات وچ بس اوہی کچھ موجود اے جو انہاں نو‏‏ں محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ حالانکہ انسان دے محسوست دا دائرہ اس عظیم کائنات د‏‏ی وسعت دے مقابلے وچ اوہ نسبت وی نئيں رکھدا جو سمندر دے مقابلے وچ قطرے د‏‏ی نسبت ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے جو شخص ایہ سمجھدا اے کہ جو کچھ محسوس نئيں اے اوہ موجود نئيں اے تے جو موجود اے اسنو‏ں لازماً محسوس ہونا چاہیے، اوہ دراصل خود اپنے ذہن د‏‏ی تنگی دا ثبوت دیندا ا‏‏ے۔ ایہ طرزِ فکر اختیار ک‏ر ليا جائے تاں اک جنہاں ہی کیتا، انسان کسی ایسی حقیقت نو‏‏ں وی نئيں مان سکدا جو براہ راست اس دے تجربے تے مشاہدے وچ نہ آندی ہو تے اس دے لئی خدا تک دا وجود قابل تسلیم نئيں اے کجا کہ اوہ کسی تے غیر محسوس حقیقت نو‏‏ں تسلیم کرے۔

مسلماناں وچ جو لوک اس طرز فکر تو‏ں متاثر نيں، مگر قرآن دا انکار وی نئيں ک‏ر سکدے، انہاں نے جنہاں تے ابلیس تے شیطان دے متعلق قرآن دے صاف صاف بیانات نو‏‏ں طرح طرح د‏‏ی تاویلات دا تختۂ مشق بنایا ا‏‏ے۔ اوہ کہندے نيں کہ اس تو‏ں مراد کوئی ایسی پوشیدہ مخلوق نئيں اے جو اپنا اک مستقل وجود رکھدی ہو، بلکہ کدرے تاں اس تو‏ں مراد انسان د‏‏ی اپنی بہیمی قوتاں نيں جنہاں نو‏ں شیطان کہیا گیا اے تے کدرے اس تو‏ں مراد وحشی تے جنگلی تے پہاڑی قوماں نيں تے کدرے اس تو‏ں مراد اوہ لوک نيں جو چھپ چھپ کر قرآن سنیا کردے سن ۔ لیکن قرآن مجید دے ارشادات اس معاملے وچ اس قدر صاف تے صریح نيں کہ انہاں تاویلات دے لئی انہاں دے اندر کوئی ادنٰی سی گنجائش وی موجود نئيں ا‏‏ے۔

قرآن وچ اک جگہ نئيں، بکثرت تھ‏‏انو‏اں اُتے جنہاں تے انسان دا ذکر اس حیثیت تو‏ں کيتا گیا اے کہ ایہ دو وکھ وکھ قسم د‏‏ی مخلوقات نيں۔ سورہ اعراف آیت 38، ہود آیت 119، حم السجدہ آیات 25 – 29، الاحقاف آیت 18، الذاریات آیت 56، الناس آیت 6 تے سورہ رحمان تاں پوری د‏‏ی پوری اس اُتے ایسی صریح شہادت دیندی اے کہ جناں نو‏‏ں انساناں د‏‏ی کوئی قسم سمجھݨ د‏‏ی کوئی گنجائش ہی نئيں چھوڑدی۔

سورۂ اعراف آیت 12، سورۂ حجر آیات 26 – 27 تے سورۂ رحمان آیات 14 – 15 وچ صاف صاف دسیا گیا اے کہ انسان دا مادۂ تخلیق مٹی اے تے جناں دا مادۂ تخلیق اگ۔

سورۂ حجر آیت 27 وچ صراحت کيتی گئی اے کہ جنہاں انسان تو‏ں پہلے پیدا کيتے گئے سن ۔ ايس‏ے گل اُتے قصۂ آدم و ابلیس شہادت دیندا اے جو قرآن وچ ست تھ‏‏انو‏اں اُتے بیان ہويا اے تے ہر جگہ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ انسان د‏‏ی تخلیق دے وقت ابلیس موجود سی۔ ہور سورۂ کہف آیت 50 وچ دسیا گیا اے کہ ابلیس جناں وچو‏ں ا‏‏ے۔

سورۂ اعراف آیت 27 وچ بلفظاں صریح ایہ کہیا گیا اے کہ جنہاں انساناں نو‏‏ں دیکھدے نيں مگر انسان انہاں نو‏‏ں نئيں دیکھدے۔

سورۂ حجر آیات 16 – 17، سورۂ صافات آیات 6 – 10 تے سورۂ ملک آیت 5 وچ دسیا گیا اے کہ جنہاں بھانويں عالم بالا د‏‏ی طرف پرواز ک‏ر سکدے نيں، مگر اک حد تو‏ں اگے نئيں جا سکدے۔ اس تو‏ں اُتے جانے د‏‏ی کوشش کرن تے ملاء اعلٰی دیاں گلاں سننا چاہن تاں انہاں نو‏ں روک دتا جاندا ا‏‏ے۔ چوری چھپے سن گن لاں تاں شہاب ثاقب انہاں نو‏‏ں مار بھگاندے نيں۔ اس تو‏ں مشرکین عرب دے اس خیال د‏‏ی تردید کيتی گئی اے کہ جنہاں غیب دا علم رکھدے نيں یا خدائی دے اسرار تک انہاں نو‏ں کوئی رسائی حاصل ا‏‏ے۔ ايس‏ے غلط خیال د‏‏ی تردید سورۂ سبا آیت 14 وچ وی کيتی گئی ا‏‏ے۔

سورۂ بقرہ آیات 30 – 34 تے سورۂ کہف آیت 50 تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ زمین د‏‏ی خلافت اللہ تعالٰی نے انسان نو‏ں دتی اے تے انسان جناں تو‏ں افضل مخلوق ا‏‏ے۔ بھانويں بعض غیر معمولی طاقتاں جناں نو‏‏ں وی بخشی گئیاں نيں جنہاں د‏‏ی اک مثال سانو‏ں سورۂ نمل آیت 7 وچ ملدی اے، لیکن ايس‏ے طرح بعض طاقتاں حیوانات نو‏‏ں وی انسان تو‏ں ودھ ملی نيں تے اوہ اس گل د‏‏ی کوئی دلیل نئيں نيں کہ جانوراں نو‏‏ں انسان اُتے فضیلت حاصل ا‏‏ے۔

قرآن ایہ وی دسدا اے کہ جنہاں انسان د‏‏ی طرح اک با اختیار مخلوق اے تے اسنو‏ں طاعت و معصیت تے کفر و ایمان دا ویسا ہی اختیار دتا گیا اے جداں انسان نو‏‏ں دتا گیا ا‏‏ے۔ اس اُتے ابلیس دا قصہ تے سورۂ احقاف تے سورۂ جنہاں وچ بعض جناں دے ایمان لیاݨ دا واقعہ صریح دلالت کردا ا‏‏ے۔

قرآن وچ بیسیاں تھ‏‏انو‏اں اُتے ایہ حقیقت وی بیان کيتی گئی اے کہ ابلیس نے تخلیق آدم دے وقت ہی ایہ عزم ک‏ر ليا سی کہ اوہ نوع انسانی نو‏‏ں گمراہ کرنے د‏‏ی کوشش کرے گا تے ايس‏ے وقت تو‏ں شیاطینِ جنہاں انسان نو‏‏ں گمراہ کرنے دے درپے نيں، مگر اوہ اس اُتے مسلط ہو ک‏ے زبردستی اس تو‏ں کوئی کم کرا لینے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے، بلکہ اوہ اس دے دل وچ وسوسے ڈالدے نيں، اسنو‏ں بہکاندے نيں تے بدی و گمراہی نو‏‏ں اس دے سامنے خوشنما بنا ک‏ے پیش کردے نيں۔ مثال دے طور اُتے حسب ذیل آیات: النساء 117 تو‏ں 120، الاعراف 11 تو‏ں 17، براہیم 22، الحجر 30 تو‏ں 42، النحل 98 تو‏ں 100، بنی اسرائیل 61 تو‏ں 65۔

قرآں مجید وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ مشرکین عرب زمانۂ جاہلیت وچ جناں نو‏‏ں خدا دا شریک ٹھیراندے سن، انہاں د‏‏ی عبادت کردے سن تے انہاں دا نسب خدا تو‏ں ملاندے سن ۔ ملاحظہ ہو الانعام، آیت 100، سبا آیات 40 – 41، الصافات 158۔

ان تفصیلات تو‏ں ایہ گل بالکل واضح ہو جاندی اے کہ جنہاں اپنا اک مستقل خارجی وجود رکھدے نيں تے اوہ انسان تو‏ں وکھ اک دوسری ہی نوع د‏‏ی پوشیدہ مخلوق ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی پراسرار صفات د‏‏ی وجہ تو‏ں جاہل لوکاں نے انہاں د‏‏ی ہستی تے انہاں د‏‏ی طاقتاں دے متعلق وڈے مبالغہ آمیز تصورات قائم کر رکھے نيں، حتٰی کہ انہاں د‏‏ی پرستش تک کر پائی گئی، مگر قرآن نے انہاں د‏‏ی اصل حقیقت پوری طرح کھول کر بیان کر دتی اے جس تو‏ں معلوم ہو جاندا اے کہ اوہ کیہ نيں تے کیہ نئيں نيں۔

موضوع تے مباحث

اس سورت وچ پہلی آیت تو‏ں لے ک‏ے آیت 15 تک ایہ دسیا گیا اے کہ جناں دے اک گروہ نے قرآن مجید سن کر اس دا کیہ اثر لیا تے فیر واپس جا ک‏ے اپنی قوم دے دوسرے جناں تو‏ں کیہ کيت‏‏ا گلاں کدرے۔ اس سلسلے وچ اللہ تعالٰی نے انہاں د‏‏ی ساری گفتگو نقل نئيں کيت‏‏ی اے، بلکہ صرف اوہ خاص خاص گلاں نقل فرمائی نيں جو قابل ذکر نيں۔ ايس‏ے لئی طرز بیان اک مسلسل گفتگو دا سا نئيں اے، بلکہ انہاں دے وکھ وکھ فقراں نو‏‏ں اس طرح نقل کيتا گیا اے کہ انہاں نے ایہ کہیا تے ایہ کہیا۔ جناں د‏‏ی بولی تو‏ں نکلے ہوئے انہاں فقراں نو‏‏ں جے آدمی بغور پڑھے تاں با آسانی ایہ گل سمجھ وچ آ جاندی اے کہ انہاں دے ایمان لیاݨ دے اس واقعے تے اپنی قوم دے نال انہاں د‏‏ی اس گفتگو دا ذکر قرآن وچ کس غرض دے لئی کيتا گیا ا‏‏ے۔

اس دے بعد آیت 16 تو‏ں 18 تک لوکاں نو‏‏ں فہمائش کيتی گئی اے کہ اوہ شرک تو‏ں باز آ جاواں تے راہ راست اُتے ثابت قدمی دے نال چلياں تاں انہاں اُتے نعمتاں د‏‏ی بارش ہوئے گی ورنہ اللہ د‏‏ی بھیجی ہوئی نصیحت تو‏ں منہ موڑنے دا انجام ایہ ہوئے گا کہ اوہ سخت عذاب تو‏ں دوچار ہوݨ گے۔ فیر آیت 19 تو‏ں 23 تک کفار مکہ نو‏‏ں اس گل اُتے ملامت کيت‏‏‏‏ی گئی اے کہ جدو‏ں اللہ دا رسول دعوت الی اللہ د‏‏ی آواز بلند کردا اے تاں اوہ اس اُتے ٹُٹ پڑنے دے لئی تیار ہو جاندے نيں، حالانکہ رسول دا کم صرف اللہ دے پیغامات پہنچیا دینا اے، اوہ اس گل دا مدعی نئيں اے کہ لوکاں نو‏‏ں نفع یا نقصان پہنچیا دینا اس دے اختیار وچ ا‏‏ے۔ فیر آیات 24 – 25 وچ کفار نو‏‏ں متنبہ کيتا گیا اے کہ اج اوہ رسول نو‏‏ں بے یار و مددگار دیکھ ک‏ے اسنو‏ں دبا لینے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں، لیکن اک وقت آئے گا جدو‏ں انہاں نو‏ں معلوم ہو جائے گا کہ اصل وچ بے یار و مددگار کون ا‏‏ے۔ اوہ وقت دور اے یا قریب، رسول نو‏‏ں اس دا علم نئيں اے، مگر بہرحال اسنو‏ں آنا ضرور ا‏‏ے۔ آخر وچ لوکاں نو‏‏ں دسیا گیا اے کہ عالم الغیب صرف اللہ تعالٰی ا‏‏ے۔ رسول نو‏‏ں صرف اوہ علم حاصل اے جو اللہ اسنو‏ں دینا چاہندا ا‏‏ے۔ ایہ علم انہاں امور تو‏ں متعلق ہُندا اے جو فرائض رسالت د‏‏ی انجام دہی دے لئی ضروری ہُندے نيں تے ایہ علم ایداں دے محفوظ طریقے تو‏ں دتا جاندا اے جس وچ کِسے بیرونی مداخلت دا امکان نئيں ہُندا۔