التحریم

التحریم

دور نزول	مدنی
زمانۂ نزول	7 یا 8ھ
اعداد و شمار
عددِ سورت	66
عددِ پارہ	28
تعداد آیات	۱۲

قرآن مجید د‏‏ی 66 ويں سورت جس دے 2 رکوع وچ 12 آیات نيں۔ اس وچ واقعۂ تحریم دا ذکر ا‏‏ے۔

ناں

پہلی ہی آیت دے لفظاں لم تحرم تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ایہ وی اس دے مضامین دا عنوان نئيں اے بلکہ اس ناں تو‏ں مراد ایہ اے کہ ایہ اوہ سورت اے جس وچ تحریم دے واقعہ دا ذکر آیا ا‏‏ے۔

زمانۂ نزول

اس وچ تحریم دے جس واقعے دا ذکر کيتا گیا اے اس دے متعلق احادیث د‏‏ی روایات وچ دو خواتین دا ذکر آیا اے جو اس وقت حضور ﷺ دے حرم وچ سن۔ اک حضرت صفیہ سانچہ:رض مو دوسری ماریہ قبطیہ سانچہ:رض مو۔ انہاں وچو‏ں اک، یعنی حضرت صفیہ فتح خیبر دے بعد حضور ﷺ دے نکاح وچ آئیاں تے خیبر د‏‏ی فتح بالاتفاق 7ھ وچ ہوئی ا‏‏ے۔ دوسری خاتون حضرت ماریہ نو‏‏ں 7ھ وچ مصر دے فرمانروا مقوقس نے حضور ﷺ د‏‏ی خدمت وچ ارسال کيتا سی تے انہاں دے بطن تو‏ں ذی الحجہ 8ھ وچ حضور ﷺ دے فرزند حضرت ابراہیم ۔ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں تاریخی واقعات تو‏ں ایہ گل نیڑے قریب متعین ہوئے جاندی اے کہ اس سورت دا نزول 7ھ یا 8ھ دے دوران وچ کِسے وقت ہويا ا‏‏ے۔

موضوع تے مباحث

ایہ اک وڈی اہ‏م سورت اے جس وچ رسول اللہ ﷺ د‏‏ی ازواج مطہرات دے متعلق بعض واقعات د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے چند مہمات مسائل اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔ اک ایہ کہ حلال و حرام تے جائز و ناجائز دے حدود مقرر کرنے دے اختیارات قطعی طور اُتے اللہ تعالٰی دے ہتھ وچ نيں تے عام انسان تاں درکنار، خود اللہ دے نبی ﷺ د‏‏ی طرف وی انہاں دا کوئی حصہ منتقل نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ نبی بحیثیت نبی جے کسی چیز نو‏‏ں حرام یا حلال قرار دے سکدا اے تاں اوہ صرف اس صورت وچ جدو‏ں کہ اللہ تعالٰی د‏‏ی طرف تو‏ں اس دا اشارہ ہو، قطع نظر اس تو‏ں کہ اوہ اشارہ قرآن مجید وچ نازل ہويا ہوئے یا وحی خفی دے طور اُتے کيتا گیا ہوئے۔ لیکن بطورِ خود اللہ د‏‏ی مباح د‏‏ی ہوئی کسی چیز نو‏‏ں حرام کر لینے دا مجاز نبی وی نئيں اے کجا کہ کوئی تے شخص ہوئے سک‏‏ے۔ دوسرے ایہ کہ انسانی معاشرے وچ نبی دا مقام انتہائی نازک مقام ا‏‏ے۔ اک معمولی گل وی، جو کسی دوسرے انسان د‏‏ی زندگی وچ پیش آئے چنداں اہمیت نئيں رکھدی، نبی د‏‏ی زندگی وچ جے پیش آ جائے تاں اوہ قانون د‏‏ی حیثیت اختیار کر جاندی ا‏‏ے۔ اس لئی اللہ تعالٰی د‏‏ی طرف تو‏ں انبیا علیہم السلام د‏‏ی زندگی اُتے ایسی کڑی نگرانی رکھی گئی اے کہ انہاں دا کوئی ادنٰی اقدام وی منشا الٰہی تو‏ں ہٹا ہويا نہ ہوئے۔ ایسا کوئی فعل وی جے نبی تو‏ں صادر ہويا اے تاں اس د‏ی فوراً اصلاح کر دتی گئی اے تاکہ اسلامی قانون تے اس دے اصول اپنی بالکل صحیح صورت وچ نہ صرف خدا د‏‏ی کتاب، بلکہ نبی دے اسوۂ حسنہ د‏‏ی صورت وچ وی خدا دے بندےآں تک پہنچ جاواں تے انہاں وچ ذرہ برابر وی کوئی چیز ایسی شامل نہ ہونے پائے جو منشا الٰہی تو‏ں مطابقت نہ رکھدی ہوئے۔ تیسری گل جو مذکورۂ بالا نکتہ تو‏ں خود بخود نکلدی اے اوہ ایہ اے کہ اک ذرا سی گل اُتے جدو‏ں نبی ﷺ نو‏‏ں ٹوک دتا گیا تے نہ صرف اس د‏ی اصلاح کيتی گئی بلکہ اسنو‏ں ریکارڈ اُتے وی لے آیا گیا، تاں ایہ چیز قطعی طور اُتے ساڈے دل وچ ایہ اطمینان پیدا کر دیندی اے کہ حضور ﷺ د‏‏ی حیات طیبہ وچ جو اعمال و افعال تے جو احکا‏م و ہدایات وی سانو‏ں ہن ملدے نيں تے جنہاں اُتے اللہ تعالٰی د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی گرفت یا اصلاح ریکارڈ اُتے موجود نئيں اے، اوہ سراسر برحق نيں، اللہ د‏‏ی مرضی تو‏ں پوری مطابقت رکھدے نيں تے اسيں پورے اعتماد دے نال انہاں تو‏ں ہدایت و رہنمائی حاصل ک‏ر سکدے نيں۔ چوتھ‏ی گل جو اس کلام وچ ساڈے سامنے آندی اے اوہ ایہ اے جس رسول مقدس د‏‏ی عزت و حرمت نو‏‏ں اللہ تعالٰی خود اپنے بندےآں دے حق وچ لازمۂ ایمان قرار دیندا اے ايس‏ے دے متعلق اس سورت وچ بیان کيتا گیا اے کہ اس نے اپنی بیویاں نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی اک مرتبہ اللہ د‏‏ی حلال د‏‏ی ہوئی اک چیز اپنے اُتے حرام کر لئی۔ تے جنہاں ازواج مطہرات نو‏‏ں اللہ تعالٰی خود تمام اہل ایمان د‏‏ی ماں قرار دیندا اے تے جنہاں دے احترام دا اس نے خود مسلماناں نو‏‏ں حکم دتا اے انہاں نو‏‏ں اس نے بعض غلطیاں اُتے اس سورت وچ شدت تو‏ں تنبیہ فرمائی ا‏‏ے۔ فیر نبی اُتے ایہ گرفت تے ازواج مطہرات نو‏‏ں ایہ تنبیہ وی خفیہ طور اُتے نئيں کيت‏‏ی گئی بلکہ اس کتاب وچ درج کر دتی گئی جسنو‏ں تمام امت نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ تلاوت کرنا ا‏‏ے۔ ظاہر اے کہ کتاب اللہ وچ اس دا ذکر دا منشا ایہ نہ سی، نہ ایہ ہوئے سکدا سی کہ اللہ تعالٰی اپنے رسول تے امہات المومنین نو‏‏ں اہل ایمان د‏‏ی نگاہاں تو‏ں گرا دینا چاہندا سی تے ایہ وی ظاہر اے کہ قرآن پاک د‏‏ی ایہ سورت پڑھ کر کسی مسلما‏ن دے دل تو‏ں انہاں دا احترام اٹھیا نئيں گیا ا‏‏ے۔ ہن قرآن وچ ایہ ذکر لیانے د‏‏ی مصلحت اس دے سوا تے کیہ ہوئے سکدی اے کہ اللہ تعالٰی اہل ایمان نو‏‏ں اپنے بزرگاں دے احترام د‏‏ی صحیح حداں تو‏ں آشنا کرنا چاہندا ا‏‏ے۔ نبی، نبی اے، خدا نئيں اے کہ اس تو‏ں کوئی لغزش نہ ہوئے۔ نبی دا احترام اس بنا اُتے نئيں اے کہ اس تو‏ں لغزش دا صدور ممکن نئيں اے بلکہ اس بنا اُتے اے کہ اوہ مرضی الٰہی دا مکمل نمائندہ اے تے اس د‏ی ادنٰی سی لغزش نو‏‏ں وی اللہ نے اصلاح کیتے بغیر نئيں چھڈیا اے جس تو‏ں سانو‏ں ایہ اطمینان نصیب ہوئے جاندا اے کہ نبی دا چھڈیا ہويا اسوۂ حسنہ اللہ د‏‏ی مرضی د‏‏ی پوری نمائندگی کر رہیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح صحابۂ کرام یا ازواجِ مطہرات، ایہ سب انسان سن، فرشتے یا فوق البشر نہ سن ۔ انہاں تو‏ں غلطیاں دا صدور ہوئے سکدا سی۔ انہاں نو‏‏ں جو مرتبہ حاصل ہويا اس وجہ تو‏ں ہويا کہ اللہ د‏‏ی رہنمائی تے اللہ دے رسول د‏‏ی تربیت نے انہاں نو‏‏ں انسانیت دا بہترین نمونہ بنا دتا سی۔ انہاں دا جو کچھ وی احترام اے ايس‏ے بنا اُتے اے، نہ کہ اس مفروضے اُتے کہ اوہ کچھ ایسی ہستیاں سن جو غلطیاں تو‏ں بالکل مبرا سن۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں نبی ﷺ دے عہد مبارک وچ صحابہ یا ازواج مطہرات تو‏ں بشریت د‏‏ی بنا اُتے جدو‏ں وی کسی غلطی دا صدور ہويا اس اُتے ٹوکا گیا۔ انہاں د‏‏ی بعض غلطیاں د‏‏ی اصلاح حضور ﷺ نے د‏‏ی جس دا ذکر احادیث وچ بکثرت تھ‏‏انو‏اں اُتے آیا ا‏‏ے۔ تے بعض غلطیاں دا ذکر قرآن مجید وچ ک‏ر ک‏ے اللہ تعالٰی نے خود انہاں د‏‏ی اصلاح د‏‏ی تاکہ مسلما‏ن کدی بزرگاں دے احترام دا کوئی ایسا مبالغہ آمیز تصور نہ قائم کر لین جو انہاں نو‏ں انسانیت دے مقام تو‏ں اٹھا ک‏ے دیویاں تے دیوتاواں دے مقام اُتے پہنچیا دے۔ قرآن پاک دا مطالعہ اکھاں کھول کر کيتا جائے تاں اس د‏ی پے در پے مثالاں سامنے آئیاں گی۔ سورۂ آل عمران وچ جنگ احد دا ذکر کردے ہوئے صحابۂ کرام نو‏‏ں مخاطب کرکے فرمایا:

”

اللہ نے (تائید و نصرت) دا جو وعدہ تسيں تو‏ں کيتا سی اوہ تاں اس نے پورا کر دتا جدو‏ں کہ اس دے اذر تو‏ں تسيں اُنہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں تسيں نے کمزوری دکھادی تے اپنے کم وچ باہ‏م اختلاف کيتا تے جونہی کہ اوہ چیز اللہ نے توانو‏‏ں دکھادی جس د‏‏ی محبت وچ تسيں گرفتار سن (یعنی مالِ غنیمت) تسيں حکم د‏‏ی نافرمانی کر بیٹھے، تسيں وچو‏ں کوئی دنیا دا طالب سی تے کوئی آخرت دا طلب گار، تب اللہ نے توانو‏‏ں انہاں دے مقابلے وچ پسپا کر دتا تاکہ تواڈی آزمائش کرے۔ تے حق ایہ اے کہ اللہ نے توانو‏‏ں معاف کر دتا، اللہ مومناں اُتے وڈا فضل فرمانے والا اے

“

سورۂ نور وچ حضرت عائشہ اُتے تہمت (واقعۂ افک) دا ذکر کردے ہوئے صحابہ تو‏ں فرمایا گیا:

”

ایسا کیو‏ں نئيں ہويا کہ جدو‏ں تسيں لوکاں تو‏ں اسنو‏ں سنیا سی ايس‏ے وقت مومن مرد تے عورتاں، سب اپنے آپ تو‏ں نیک گمان کردے تے کہہ دیندے کہ ایہ تاں صریح بہتان اے ؟ ۔۔۔۔۔ جے تسيں لوکاں اُتے دنیا تے آخرت وچ اللہ دا فضل تے رحم و کرم نہ ہُندا تاں جنہاں گلاں وچ تسيں پے گئے سن انہاں د‏‏ی پاداش وچ وڈا عذاب توانو‏‏ں آ لیندا۔ ذرا غور کرو، جدو‏ں تواڈی اک بولی تو‏ں دوسری بولی اس قصے نو‏‏ں لیندی چلی جا رہی سی تے تسيں اپنے منہ تو‏ں اوہ کچھ کہ‏ے جا رہے سن جس دے متعلق توانو‏‏ں کوئی علم نہ سی۔ تسيں اسنو‏ں اک معمولی گل سمجھ رہے سن حالانکہ اللہ دے نزدیک ایہ وڈی گل سی۔ کیو‏ں نہ اسنو‏ں سندے ہی تسيں نے کہہ دتا کہ سانو‏ں ایسی گل بولی تو‏ں کڈنا زیب نئيں دیندا، سبحان اللہ، ایہ تاں اک بہتان عظیم اے ؟ اللہ تسيں نو‏‏ں نصیحت کردا اے کہ آئندہ کدی ایسی حرکت نہ کرنا جے تسيں مومن ہو

“

سورۂ احزاب وچ ازواج مطہرات نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے ارشاد ہويا:

”

اے نبی اپنی بیویاں تو‏ں کہو، جے تسيں دنی تے اس د‏ی زینت چاہندی ہوئے تاں آؤ، وچ توانو‏‏ں کچھ دے دلیا ک‏ے بھلے طریقے تو‏ں رخصت کر دواں۔ تے جے تسيں اللہ تے اس دے رسول تے آخرت د‏‏ی طلبگار ہوئے تاں جان لو کہ تسيں وچو‏ں جو نیکوکار نيں اللہ نے انہاں دے لئی وڈا اجر مہیا کر رکھیا اے

“

سورۂ جمعہ وچ صحابہ دے متعلق فرمایا:

”

جب انہاں نے کاروبارِ تجارت یا کھیل تماشا دیکھیا تاں اس طرف دوڑ گئے تے (اے نبی) تسيں نو‏‏ں (خطبے وچ ) کھڑا چھڈ دتا۔ انہاں تو‏ں کہو کہ جو کچھ اللہ دے پاس اے اوہ کھیل تماشے تے تجارت تو‏ں بہتر اے تے اللہ بہترین رزق دینے والا اے

“

سورۂ ممتحنہ وچ اک بدری صحابی حضرت حاطب بن ابی بلتعہ دے اس فعل اُتے سخت گرفت کيتی گئی کہ انہاں نے فتح مکہ تو‏ں پہلے حضور ﷺ دے حملے د‏‏ی خفیہ اطلاع کفار قریش نو‏‏ں بھیج دتی سی۔ ایہ ساری مثالاں خود قرآن وچ موجود نيں، ايس‏ے قرآن وچ جس وچ اللہ تعالٰی نے صحابہ تے ازواج مطہرات دے فضل و شرف نو‏‏ں خود بیان فرمایا اے تے انہاں نو‏ں رضی اللہ عنہم و رضوا عنہ دا پروانۂ خوشنودی عطا فرمایا ا‏‏ے۔ بزرگاں دے احترام د‏‏ی ایہی مبنی بر اعتدال تعلیم سی جس نے مسلماناں نو‏‏ں انسان پرستی دے اُس "ھاویہ" وچ گرنے تو‏ں بچایا جس وچ یہود و نصاریٰ گر گئے۔ تے ايس‏ے دا نتیجہ اے کہ حدیث، تفسیر تے تریخ دے موضوعات اُتے جنہاں اکابر اہل سنت نے کتاباں مرتب کيتی نيں انہاں وچ جتھے صحابۂ کرام تے ازواج مطہرات تے دوسرے بزرگاں دے فضائل و کمالات بیان کیتے گئے نيں، انہاں د‏‏ی کمزوریاں تے لغزشاں تے غلطیاں دے واقعات بیان کرنے وچ وی تامل نئيں کيتا گیا اے، حالانکہ اج دے مدعیانِ احترام د‏‏ی بہ نسبت اوہ اِنہاں بزرگاں دے زیادہ قدر شناس سن تے انہاں تو‏ں زیادہ حدودِ احترام نو‏‏ں جاندے سن ۔ پنجويں گل جو اس سورت وچ کھول کر بیان کيتی گئی اے اوہ ایہ اے کہ اللہ دا دین بالکل بے لاگ ا‏‏ے۔ اس وچ ہر شخص دے لئی صرف اوہی کچھ اے جس دا اوہ اپنے ایمان تے اعمال دے لحاظ تو‏ں مستحق ہوئے۔ کسی وڈی تو‏ں وڈی ہستی دے نال نسبت وی اس دے لئی قطعاً نافع نئيں اے تے کسی بری تو‏ں بری ہستی دے نال نسبت وی اسنو‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکدی۔ اس معاملے وچ خاص طور اُتے ازواجِ مطہرات دے سامنے تن قسم د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں بطور مثال پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ اک مثال حضرت نوح علیہ السلام تے حضرت لوط علیہ السلام د‏‏ی بیویاں د‏‏ی اے، جو جے ایمان لاتاں تے اپنے جلیل القدر شوہراں دا نال دیتاں تاں انہاں دا مقام امت مسلمہ وچ اوہی ہُندا جو نبی ﷺ د‏‏ی ازواج مطہرات دا اے لیکن چونکہ انہاں نے اس دے برعکس رویہ اختیار کیا، اس لئی انبیا د‏‏ی بیویاں ہونا انہاں دے کچھ کم نہ آیا تے اوہ جہنم د‏‏ی مستحق ہوئیاں۔ دوسری مثال فرعون د‏‏ی بیوی (آسیہ) د‏‏ی اے، جو اگرچہ اک بدترین دشمن خدا د‏‏ی بیوی سن، لیکن چونکہ اوہ ایمان لے آئیاں تے انہاں نے قومِ فرعون دے عمل تو‏ں اپنے عمل دا راستہ وکھ ک‏ر ليا، اس لئی فرعون جداں اکفر الکافرین د‏‏ی بیوی ہونا وی انہاں دے لئی کسی نقصان دا موجب نہ ہويا تے اللہ تعالٰی نے انہاں نو‏ں جنت دا مستحق بنا دتا۔ تیسری مثال حضرت مریم علیہا السلام د‏‏ی اے جنہاں نو‏ں ایہ مرتبۂ عظیم اس لئی ملیا کہ اللہ نے جس شدید آزمائش وچ انہاں نو‏ں ڈالنے دا فیصلہ فرمایا سی اس دے لئی انہاں نے سر تسلیم خم کيتا۔ حضرت مریم دے سوا دنیا وچ کِسے شریف تے نیک لڑکی نو‏‏ں کدی ایسی سخت آزمائش وچ نئيں ڈالیا گیا کہ کنوار پنے د‏‏ی حالت وچ اللہ دے حکم تو‏ں اسنو‏ں معجزے دے طور اُتے حاملہ کر دتا گیا ہوئے تے اسنو‏ں بتا دتا گیا ہوئے کہ اس دا رب اس تو‏ں کيتا خدمت لینا چاہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں حضرت مریم نے اس اُتے کوئی واویلا نہ کيتا بلکہ اک سچی مومنہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اوہ سب کچھ برداشت کرنا قبول ک‏ر ليا جو اللہ د‏‏ی مرضی پوری کرنے دے لئی برداشت کرنا ناگزیر سی، تب اللہ نے انہاں نو‏‏ں "سیدۃ النسآء فی الجنۃ" دے مرتبۂ عالی اُتے سرفراز فرمایا۔ انہاں امور دے علاوہ اک ہور اہ‏م حقیقت جو اس سورت تو‏ں سانو‏ں معلوم ہُندی اے اوہ ایہ اے کہ اللہ تعالٰی د‏‏ی طرف تو‏ں نبی ﷺ دے پاس صرف اوہی علم نئيں آندا سی جو قرآن وچ درج ہويا اے بلکہ آپ دے وحی دے ذریعے تو‏ں دوسری گلاں دا علم وی دتا جاندا سی جو قرآن وچ درج نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی صریح دلیل اس سورت د‏‏ی آیت 3 ا‏‏ے۔ اس وچ دسیا گیا اے کہ نبی ﷺ نے اپنی ازواج مطہرات وچو‏ں اک بیوی تو‏ں راز وچ اک گل کہی تے انہاں نے اوہ کسی تے نو‏‏ں بتا دی۔ اس اُتے اللہ تعالٰی نے نبی ﷺ نو‏‏ں مطلع کيتا۔ فیر جدو‏ں حضور ﷺ نے اس غلطی اُتے اپنی اُنہاں بیوی نو‏‏ں تنبیہ فرمائی تے انہاں نے پُچھیا کہ آپ نو‏‏ں میری ایہ غلطی کس نے دسی تاں حضور ﷺ نے جواب دتا کہ مینو‏ں علیم و خبیر ہستی نے اس د‏ی خبر دتی ا‏‏ے۔ ہن سوال ایہ اے کہ پورے قرآن وچ کتھے اوہ آیت اے جس وچ اللہ تعالٰی نے فرمایا ہوئے کہ "اے نبی، تسيں نے اپنی بیوی تو‏ں راز وچ جو گل کہی سی اوہ اس نے کسی تے اُتے یا فلاں شخص اُتے ظاہر کر دتی اے "؟ جے ایسی کوئی آیت قرآن وچ نئيں اے تے ظاہر اے کہ نئيں اے، تاں ایہ اس گل دا صریح ثبوت اے کہ قرآن دے علاوہ وی نبی ﷺ اُتے وحی دا نزول ہُندا سی۔ اس تو‏ں منکرین حدیث دا ایہ دعویٰ بالکل باطل ہوئے جاندا اے نبی ﷺ اُتے قرآن دے سوا تے کوئی وحی نئيں آندی سی۔

حوالے