آل عمران

آل عمران

فائل:Aaliimran.PNG آل عمران
دور نزول	مدنی
نام کے معنی	عمران دی اولاد
اعداد و شمار
عددِ سورت	3
عددِ پارہ	3 اور 4
تعداد آیات	۲۰۰
الفاظ	۳,۵۰۳
حروف	۱۴,۶۰۵
گذشتہ	البقرہ
آئندہ	النساء

ترتیب دے اعتبار توں قرآن مجید دی تیسری سورت جو مدینے وچ نازل ہوئی۔۔ اس سورت دا خطاب یہود و نصاریٰ تے مسلمان توں اے۔ اول الذکر گروہاں نوں انہاں دی اعتقادی گمراہیاں تے اخلاقی خرابیاں اُتے تنبیہ دے بعد فرمایا گیا اے کہ قرآن تے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تہانو‏‏ں اسی دین ول بلا رہے نیں، جس دی دعوت انبیا سانچہ:ع ج شروع توں دیندے چلے آ رہے نیں۔ اس دین دے سیدھے راستے توں ہٹ کر جو راہاں تو نے اختیار کر رکھی نیں۔ اوہ خود انہاں کتب وچ موجود نئی‏‏ں نیں جن نوں تو کتب آسمانی تسلیم کر دے ہو۔

اللہ تبارک و تعالٰیٰ نے مسلماناں نوں اپنی اُن کمزوریاں دی اصلاح اُتے وی متوجہ کیتا گیا اے جنہاں دا ظہور جنگ احد دے سلسلے وچ ہویا سی تے انہاں یقین دلایا اے کہ دین حق اُتے ثابت قدم رہے تو انہاں دے لئی کامیابی دی راہاں کھلی ہوئی نیں۔

ناں

اس صورت وچ اک مقام اُتے "آلِ عمران" دا ذکر آیا اے۔ اسی نوں علامت دے طور اُتے اس دا ناں قرار دتا گیا۔

زمانۂ نزول تے اجزائے مضمون

اس وچ چار تقریراں شامل نیں : پہلی تقریر آغاز سورت توں چوتھے رکوع دی ابتدائی دو آیات تک اے تے اوہ غالباً جنگ بدر دے بعد قریبی زمانے وچ ای نازل ہوئی اے۔ دوسری تقریر آیت "ترجمہ:اللہ نے آدم تے نوح تے آل ابراہیم تے آل عمران نوں تمام دنیا والیاں پو ترجیح دے کر اپنی رسالت دے کم دے لئی منتخب کیدا سی" توں شروع ہُندی اے تے چھیواں رکوع دے اختتام اُتے ختم ہُندی اے۔ ایہ 9 ھ وچ وفدِ نجران دی آمد دے موقع اُتے نازل ہوئی۔ تیسری تقریر ستوی‏‏ں رکوع دے آغاز توں لے کے بارہواں رکوع دے اختتام تک چلتی اے تے اس دا زمانہ پہلی تقریر توں متصل ای معلوم ہُندا اے۔ چوتھی تقریر تیرہواں رکوع توں ختمِ سورت تک جنگ احد دے بعد نازل ہوئی اے۔

خطاب تے مباحث

انہاں مختلف تقریراں نوں ملیا کر جو چیز اک مسلسل مضمون بناندی اے، اوہ مقصد و مدعا تے مرکزی مضمون دی یکسانی اے۔ سورت دا خطاب خصوصیت دے نال دو گروہاں ول اے : اک اہل کتاب (یہود و نصاریٰ)۔ دوسرے اوہ لوک جو [[محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم]] اُتے ایمان لیائے سن۔

پہلے گروہ نوں اسی طرز اُتے ہور تبلیغ کیتی گئی اے جس دا سلسلہ سورۂ بقرہ وچ شروع کیتا گیا سی۔ انہاں دی اعتقادی گمراہیاں تے اخلاقی خرابیاں اُتے تنبیہ کر دے ہوئے انہاں دسیا گیا اے کہ ایہ رسول تے ایہ قرآن اسی دین ول بلا رہیا اے جس دی دعوت شروع توں تمام انبیا دیندے چلے آئے نیں تے جو فطرت اللہ دے مطابق اک ای دین حق اے۔ اس دین دے سیدھے رستے توں ہٹ کر جو راہاں تو نے اختیار دی نیں اوہ خود انہاں کتب دی رو توں وی صحیح نئی‏‏ں نیں جن نوں تو کتبِ آسمانی تسلیم کر دے ہو۔ لہٰذا اس صداقت نوں قبول کرو جس دے صداقت ہونے توں تو خود وی انکار نئی‏‏ں کرسکتے۔

دوسرے گروہ نوں، جو ہن بہترین امت ہونے دی حیثیت توں حق دا علمبردار تے دنیا دی اصلاح دا ذمہ دار بنایا جاچکا اے، اسی سلسلے وچ ہور ہدایات دتی گئی نیں، جو سورۂ بقرہ وچ شروع ہویا سی۔ انہاں پچھلی امتاں دے مذہبی و اخلاقی زوال دا عبرتناک نقشہ دکھا کر متنبہ کیتا گیا اے کہ انہاں دے نقشِ قدم اُتے چلنے توں بچاں۔ انہاں دسیا گیا اے کہ اک مصلح جماعت ہونے دی حیثیت توں اوہ کس طرح کم کرو تے انہاں اہلِ کتاب تے منافق مسلماناں دے نال کیتا معاملہ کرو، جو خدا دے راستے وچ طرح طرح توں رکاوٹاں ڈال رہے سن۔ انہاں اپنی اُن کمزوریاں دی اصلاح اُتے وی متوجہ کیتا گیا اے جنہاں دا ظہور جنگ احد دے سلسلے وچ ہویا سی۔

اس طرح ایہ سورت نہ صرف تسی‏‏ں اپنے مختلف اجزا وچ مسلسل و مربوط اے، بلکہ سورۂ بقرہ دے نال وی اس دا ایسا قریبی تعلق نظر آندا اے کہ ایہ بالکل اس دا تتمہ معلوم ہُندی اے تے ایہ محسوس ہُندا اے کہ اس دا فطری مقام بقرہ توں متصل ای اے۔

شان نزول

سورت دا تاریخی پس منظر ایہ اے :

• سورۂ بقرہ وچ اِس دین حق اُتے ایمان لانے والیاں نوں جن آزمائش تے مصائب توں مشکلات توں پہلے از وقت متنبہ کر دتا گیا سی، اوہ پوری شدت دے نال پیش آچکی سن۔ جنگ بدر وچ اگرچہ اہل ایمان نوں فتح حاصل ہوئی سی، لیکن ایہ جنگ گویا بھڑاں دے چھتے وچ پتھر مارنے دے اسی‏‏ں معنی سی۔ اس اولین مسلح مقابلے نے عرب دی انہاں سب طاقتاں نوں چونکا دتا سی جو اس نواں تحریک توں عداوت رکھدیاں سن۔ ہر طرف طوفان دے آثار نمایاں ہو رہے سن، مسلماناں اُتے اک دائمی خوف تے بے اطمینانی دی حالت طاری سی تے ایسا محسوس ہُندا سی کہ مدینے دی ایہ چھوٹی سی بستی، جس نے گرد و پیش دی دنیا توں لڑائی مول لے لی اے، صفحۂ ہستی توں مٹا ڈالی جائے گی۔ انہاں حالات دا مدینے دی معاشی حالت اُتے وی نہایت برا اثر پڑ رہیا سی۔ اول تو اک چھوٹے توں قصے وچ جس دی آبادی چند سو گھراں توں زیادہ نہ سی، یکایک مہاجرین دی اک وڈی تعداد دے آجانے ای توں معاشی توازن بگڑ چکیا سی۔ اس اُتے ہور مصیبت اس حالت جنگ دی وجہ توں نازل ہو گئی۔
• ہجرت دے بعد نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اطراف مدینہ دے یہودی قبائل دے نال جو معاہدے کیتے سن، انہاں لوگاں نے انہاں معاہدات دا ذرہ برابر کول نہ کیتا۔ جنگ بدر دے موقع اُتے انہاں اہل کتاب دی ہمدردیاں توحید و نبوت تے کتاب و آخرت دے ماننے والے مسلماناں دی بجائے بت پوجنے والے مشرکین دے نال سن۔ بدر دے بعد ایہ لوک کھلم کھلا قریش تے دوسرے قبائلِ عرب نوں مسلماناں دے خلاف جوش دلا دلا کر بدلہ لینے اُتے اکسانے لگے۔ خصوصاً بنو نضیر دے سردار کعب بن اشرف نے تو اس سلسلے وچ اپنی مخالفانہ کوششاں نوں اندھی عداوت، بلکہ کمینے پن دی حد تک پہنچا دتا۔ اہل مدینہ دے نال انہاں یہودیاں دے ہمسایگی تے دوستی دے جو تعلقات صدیاں توں چلے آ رہے سن، انہاں دا کول و لحاظ وی انہاں نے اٹھادیا۔ آخر کار جدو‏‏ں انہاں دی شرارتاں تے عہد شکنیاں حد برداشت توں گزر گئاں تو نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے بدر دے چند مہینے بعد بنو قینقاع اُتے، جو انہاں یہودی قبیلےآں وچ سب توں زیادہ شریر لوک سن، حملہ کر دتا تے انہاں اطراف مدینہ توں کڈ باہر کیتا۔ لیکن اس توں دوسرے یہودی قبائل دی آتشِ عناد تے زیادہ بھڑک اٹھی۔ انہاں نے مدینے دے منافق مسلماناں تے حجاز دے مشرک قبائل دے نال ساز باز کرکے اسلام تے مسلماناں دے لئی ہر طرف خطرات ای خطرات پیدا کردیے، حتیٰ کہ خود نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جان دے متعلق ہر وقت اندیشہ رہنے لگیا کہ نہ معلوم کب تسی‏‏ں اُتے قاتلانہ حملہ ہو جائے۔ صحابۂ کرام اس زمانے وچ بالعموم ہتھیار بند سودے سن۔ شب خون دے ڈر توں راتاں نوں پہرے دتے جادے سن۔ نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اگر تھوڑی دیر دے لئی وی کدرے نگاہاں توں اوجھل ہوجاندے تو صحابۂ کرام تہانو‏‏ں ڈھونڈنے دے لئی نکل کھڑے ہُندے سن۔
• بدر دی شکست دے بعد قریش دے دلاں وچ تسی‏‏ں ای انتقام دی اگ بھڑک رہی سی کہ اس اُتے ہور تیل یہودیاں نے چھڑکا۔ نتیجہ ایہ ہویا کہ اک ای سال وچ مکے توں تن ہزار دا لشکرِ جرار مدینے اُتے حملہ آور ہو گیا تے احد دے دامن وچ اوہ لڑائی پیش آئی جو جنگ احد دے ناں توں مشہور اے۔ اس جنگ دے لئی نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال اک ہزار آدمی مدینے توں نکلے سن مگر راستے وچ تن سو منافقین یکایک الگ ہوکر مدینے ول پلٹ گئے تے جو ست سو آدمی تسی‏‏ں دے نال رہ گئے سن انہاں وچ وی منافقین دی اک چھوٹی توں جماعت شامل رہی، جس نے دوران جنگ مسلماناں دے درمیان فتنہ برپا کرنے دی ہر ممکن کوشش دی۔ ایہ پہلا موقع سی کہ جدو‏‏ں معلوم ہویا کہ مسلماناں دے اپنے گھر وچ اتنے کثیر التعداد مارِ آستین موجود نیں تے اوہ اس طرح باہر دے دشمناں دے نال مل کر خود اپنے بھائی بنداں نوں نقصان پہنچانے اُتے تلے ہوئے نیں۔
• جنگ احد وچ مسلماناں نوں جو شکست ہوئی، اس وچ اگرچہ منافقین دی تدبیراں دا اک وڈا حصہ سی، لیکن اس دے نال مسلماناں دی اپنی کمزوریاں دا حصہ وی کچھ کم نہ سی تے ایہ اک قدرتی بات سی کہ اک خاص طرز فکر تے نظام اخلاق اُتے جو جماعت حالے تازہ تازہ ای بنی سی، جس دی اخلاقی تربیت حالے مکمل نہ ہو سکی سی تے جسنوں اپنے عقیدہ و مسلک دی حمایت وچ لڑنے دا ایہ دوسرا ای موقع پیش آیا سی، اس دے کم وچ بعض کمزوریاں دا ظہور وی ہُندا۔ اس لئی ایہ ضرورت پیش آئی کہ جنگ دے بعد اس جنگ دی پوری سرگزشت اُتے اک مفصل تبصرہ کیتا جائے تے اس وچ اسلامی نقطۂ نظر توں جو کمزوریاں مسلماناں دے اندر پائی گئی سن، انہاں وچوں اک اک دی نشان دہی کرکے اس دی اصلاح دے متعلق ہدایات دی جائاں۔ اس سلسلے وچ ایہ بات نظر وچ رکھنے دے لائق اے کہ اس جنگ اُتے قرآن دا تبصرہ انہاں تبصراں توں کتنا مختلف اے جو دنیوی جرنیل اپنی لڑائیاں دے بعد کیتا کر دے نیں۔