جنت

بہشت یا جنت، مسلماناں دے عقیدے وچ عالم آخرت وچ اس جگہے نو‏‏ں کہیا جاندا اے جتھے اللہ دے نیک تے صالح بندے ہمیشہ دے لئی خدا د‏‏ی نعمتاں تو‏ں مستفید رہینگے۔ حضرت آدم تے حوا دا زمین اُتے ہبوط (اترنے) تو‏ں پہلے رہنے د‏‏ی جگہ نو‏‏ں وی ايس‏ے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

قرآن وچ 200 تو‏ں وی زیادہ آیات تے معصومین د‏‏ی بہت ساری احادیث وچ بہشت تے اس د‏ی خصوصیات دے بارے وچ بحث ہوئی اے جنہاں وچ بہشت د‏‏ی مسافت، تعداد بہشت، بہشتی نعمتاں دیاں قسماں، بہشتی نعمتاں دے ثبوندی تے سلبی اوصاف، بہشت وچ موجود اشیاء، بہشت د‏‏ی غرض و غایت، بہشتیاں د‏‏ی خصوصیات، اوہ صفات یا اعمال جو انسان نو‏‏ں بہشتی بنا‏تے نيں، بہشت تو‏ں محروم لوک تے بہشتیاں دا جہنمیاں دے نال رابطہ وغیرہ شام‏ل نيں۔

اسلامی اعتقادات وچ بہشت دا وجود اک مسلم تے یقینی امر ہونے دے باوجود مسلما‏ن متکلمین دے درمیان اس گل وچ اختلاف پایا جاندا اے آیا بہشت قیامت برپا ہُندے وقت خلق ہونگے یا حالے وی موجود اے ؟ اس دے علاوہ بہشت تے بہشتی نعمتاں دے جسمانی تے روحانی ہونا وی انہاں چیزاں وچو‏ں اے جنہاں وچ متکلمین چاہے سنی یا شیعہ، دے درمیان اختلاف پایا جاتاا‏‏ے۔

معنا تے مرادف لفظ

بہشت، عالم آخرت وچ اس مقام نو‏‏ں کہیا جاندا اے جتھے خدا دے نیک، صالح تے سعادتمند بندے خدا دے دائمی نعمتاں تو‏ں منعم ہونگے۔ قرآن کریم وچ لفظ جنت (= بہشت) مختلف معانی وچ استعمال ہويا اے ؛ مفسرین نے اہل بیت(ع) تو‏ں جنت د‏‏ی تفسیر وچ منقول روایات تے احادیث تو‏ں استفادہ کردے ہوئے سورہ الرحمان د‏‏ی آیت نمبر 46 وچ لفظ "جنتان" جو اہل اخلاص تے خضوع و خشوع دے نال مختص نيں، دے بارے وچ چار احتمال دتے نيں :

1. اک روحانی تے اک جسمانی بہشت؛ اک انساناں دے لئی تے دوسری جنات دے لئی اک فرمانبرداری دے صلے وچ جزا دے طور اُتے جدو‏ں کہ دوسری نافرمانی دے صلے وچ سزا دے طور اُتے ۔
2. اک بہشت انسان دے اعمال تے افکار جو اس دنیا وچ انجام دتے نيں دے صلے وچ جدو‏ں کہ دوسری خدا دے فضل و کرم تو‏ں انعام دے طور اُتے ۔
3. سونا تے چاندی جو جنت دے مصالح دے طور اُتے استفادہ ہُندے نيں دے اعتبار تو‏ں دو مختلف تے متمائز بہشت یعنی اک سونے د‏‏ی بنی ہوئی تے دوسری چاندی د‏‏ی بنی ہوئی۔
4. مختلف فنکشن تے نتائج دے اعتبار تو‏ں دو مختلف بہشت؛ قرآن کریم وچ مختلف جگہاں اُتے مکرر استعمال ہونے والی تعبیرات ""جنّات عدن"، "جنت" یا "جنات" نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے۔

سورہ الرحمن د‏‏ی آیت نمبر 62 وچ "مِنْ دونِہما" دے ذریعے دو بہشت معرفی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اکثر مفسرین دے مطابق ایہ تعمبیر بہشت دے مراتب تے نعمات دے مختلف ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں استعمال ہوئی ا‏‏ے۔ بعض مفسرین نے نچلے بہشت نو‏‏ں مکانی اعتبار تو‏ں تھلے قرار دتا ا‏‏ے۔

دوسری تعبیراں

قرآن کریم د‏‏ی 200 تو‏ں زیادہ آیات تے معصومین تو‏ں منقول بہت ساری احادیث وچ ميں بہشت دے بارے وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ قرآن کریم وچ بہشت تو‏ں مربوط ایات وچ جنہاں مظامین تو‏ں بحث کيتی گئی اے اوہ ایہ نيں: بہشت دے اوصاف تے خصوصیات دا بیان، مشخصات اصلی، اندازہ، مکان دے اعتبار تو‏ں اس د‏ی وسعت تے نوعیت، نعمتاں دے قسماں، نعمات دے ثبوندی تے سلبی اوصاف، خلقت بہشت د‏‏ی غرض و غایت، اوہ خصوصیات جو انسان نو‏‏ں بہشتی بناندی نيں، بہشت تو‏ں محروم لوکاں د‏‏ی خصوصیات تے ساکنان بہشت دا اک دوسرے تے جہنمیاں دے نال رابطہ۔ قرآن کریم وچ اس دنیا دے ختتام تے قیامت دے برپا ہونے د‏‏ی تاکید دے نال نال دوسری دنیا وچ انسان د‏‏ی زندگی جاری رہنے تے اوتھ‏ے بہشتیاں دے مقام و منصب نو‏‏ں مختلف تعبیرات دے نال بیان کيتا اے:

1. جنت (تے جنات):سو دفعہ تو‏ں زیادہ، کدی کسی صفت دے نال یا کدی کسی چیز د‏‏ی طرف وادھا ہو ک‏ے استعمال ہويا اے ؛ مانند جنّۃ الخلد، جنّۃ نعیم، جنۃ النعیم، جنّات النعیم، جنّۃ المأوی، جنّات المأوی، جنّاتُ عدن تے جنّات الفردوس وغیرہ۔
2. روضہ: سورہ روم، آیت ۱۵.
3. رَوضاتُ الجَنّات: سورہ شوری، آیت ۲۲.
4. فردوس: سورہ مومنون، آیت ۱۱.
5. دارالسَّلام: سورہ انعام، آیت ۱۲٧ و یونس، آیت ۲۵.
6. دارالاخرہ: قرآن کریم وچ 9 مقام پر.
7. دارُالْخلد: سورہ فصّلت، آیت ۲۸.
8. دارَالْمُقامہ: سورہ فاطر، آیت ۳۵.
9. دارُالْقرار: سورہ غافر، آیت ۳۹.
10. دارُالْمتّقین: سورہ نحل، آیت ۳۰.
11. مَقامٍ امین: سورہ دخان، آیت ۵۱.
12. مقعدِ صدق: سورہ قمر، آیت ۵۵.
13. علّیین/ علّیون: در سورہ مطففین، آیت ۱۸ و ۱۹.
14. حُسنی: سورہ یونس، آیت ۲۶ تے بعض دوسری آیات

قرآن وچ بہشت دے مختلف معانی تے تعبیراں

جنّات عدن‌، بہشت دا سب تو‏ں اعلیٰ درجہ، خدا دے مقرب بندےآں تو‏ں مختص بہشت، انبیاء، معصومین، شہداء، صالحین تے صدیقین دے مقام نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ درجہ اس قدر اعلیٰ تے ارفع اے کہ نہ کسی اکھ نے اسنو‏ں دیکھیا اے تے نہ کسی دل وچ خطور ہويا ا‏‏ے۔ لیکن بعض مفسرین نے اس لفظ دے استعمال نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے جو جمع دے صیغے وچ استعال ہُندا اے، لفظ "عَدْن" نو‏‏ں اقامتگاہ تے جنت د‏‏ی عمومی صفت قرار دتا ا‏‏ے۔

دارالسّلام‌، بہشت دے لئی استعمال ہونے والی اک ہور تعبیر تے اس د‏ی اوصاف وچو‏ں اک صفت قرار دتا اے ؛ بعض مفسرین دے مطابق چونکہ "سلام" خدا دے اسماء وچو‏ں اک ناں اے، پس دارالسّلام یعنی خدا دا گھر ایہ تعبیر بہشت د‏‏ی شرافت تے مرتبے نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی ا‏‏ے۔

ابن عباس تو‏ں نقل ہويا اے کہ جنّۃ المأوی، جنّۃ النعیم، دارالخلد یا جنّۃ الخلد، دارالسّلام، جنّۃ الفردوس، جنّۃ عدْن تے دارالجلال ورگی تعبیراں خاص بہشت د‏‏ی طرف اشارہ ا‏‏ے۔

علامہ مجلسی بحارالانوار وچ ، اپنی روش دے مطابق شروع وچ جنت تو‏ں مربوط آیات (تقریبا ۲٧۵ آیت) نو‏‏ں سوراں د‏‏ی ترتیب تو‏ں درج کرکے انہاں د‏‏ی تفسیر نو‏‏ں عمدتا طبرسی، فخر رازی تے بیضاوی تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

احادیث وچ بہشت دے مختلف معانی تے تعبیراں

معصومین تو‏ں منقول بعض احادیث وچ قرآن وچ آنے والے بہشت دے اسامی د‏‏ی توضیح دتی گئی اے منجملہ ایہ کہ:

1. جنۃ المأوی، اک حدیثی نبوی وچ بہشت دے کسی نہر دے ناں دے طور اُتے معرفی ہويا اے ايس‏ے طرح جنّت عدْن تے جنّت فردوس، دو بہشت دے درمیان دو بہشت دے ناں دے طور اُتے معرفی ہويا ا‏‏ے۔
2. امام باقر (ع) تو‏ں اک حدیث وچ آیا اے کہ قرآن وچ چار جنات: جنّت عَدْن، فردوس، نعیم، تے مأوی دا ناں لیا گیا اے جنہاں دے اطراف وچ دوسرے اکثر بہشت واقع نيں۔
3. سُعید بن جناح نے امام باقر(ع) تو‏ں روایت کرنے والی حدیث وچ سورہ الرحمن د‏‏ی آیت نمبر 46 تے 62 نو‏‏ں چار بہشت د‏‏ی موجودگی اُتے گواہ قرار دتا اے ؛ اس توضیح دے نال کہ پہلی آیت وچ مذکورہ دو بہشت وچو‏ں اک ترک گناہ دا صلہ تے دوسری "خدا نو‏‏ں حاضر و ناظر سمجھنے" (خافَ مقامَ ربّہ) دے صلے وچ خدا دے مقرب بندےآں ملے گی جدو‏ں کہ آیت ۶۲ وچ مذکور جنت نعیم تے جنت مأوی اصحاب یمین دے لئی اے جو مزایا تے رتبے وچ دوسرے جنات تو‏ں بالاتر اے نہ قربت دے لحاظ تاں۔
4. امام صادق (ع) تو‏ں اک حدیث وچ آیا اے کہ سورہ الرحمن د‏‏ی آیت نمبر 62 متعدد بہشت د‏‏ی موجودگی اُتے دلیل اے ايس‏ے طرح "درجات" د‏‏ی تعبیر بہشت دے مراتب دے اختلاف اُتے دلیل ا‏‏ے۔
5. فریقین د‏‏ی بعض احادیث دے مطابق انہاں بہشتاں وچو‏ں اک نو‏‏ں خدا نے خود اپنے ہتھ تو‏ں بنایا اے تے اس دے درختاں نو‏‏ں خدا نے خود لگایا اے جسنو‏ں نہ کسی نے دیکھیا اے تے نہ اس د‏ی نعمتاں تو‏ں کوئی واقف ا‏‏ے۔ مفسرین نے سورہ سجدہ د‏‏ی آیت نمبر 17 نو‏‏ں اس بہشت د‏‏ی طرف اشارہ قرار دتا ا‏‏ے۔ امام صادق (ع) تو‏ں منقول اک حدیث وچ شروع وچ اہل بہشت اُتے خدا د‏‏ی "تجلی" تے آخر وچ اس بہشت دے بارے وچ گفتگو ہوئی ا‏‏ے۔ شیعہ تے اہل سنت مجامع حدیثی وچ موجود بہت ساری احادیث وچ انسان د‏‏ی تصور تو‏ں بالاتر نعمات اُتے مشتمل بہشت دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔

اوصاف تے خصوصیات

قرآن کریم تے معصومین د‏‏ی احادیث وچ بہشت دے بعض اوصاف تے خصوصیات ذکر ہوئیاں نيں۔ قرآن دے مطابق بہشت دنیاوی زندگی دے بعد خدا دے نیک بندےآں (الذین سُعِدوا) د‏‏ی مستقل رہنے د‏‏ی جگہ اے جو سرسبز و شاداب سایہ دار درختاں دے باغ یا باغات، جاری نہراں (بعض تعبیر دے مطابق "تجری مِنْ تحتہا الانہار)، ابلدے تے جاری چشمے مختلف میوہ جات تو‏ں سرشار، تے معتدل آب و ہو‏‏ا دا حامل ا‏‏ے۔

سورہ آل عمران د‏‏ی آیت نمبر 133 وچ بہشت د‏‏ی وسعت نو‏‏ں زمین تے آسماناں دے برابر تے سورہ حدید د‏‏ی آیت نمبر ۲۱ وچ آسماناں تے زمین د‏‏ی وسعت دے برابر جانا گیا ا‏‏ے۔ طبرسی، فخر رازی تے علامہ طباطبایی جداں مفسرین نے این آیات د‏‏ی روشنی وچ بہشت د‏‏ی وسعت نو‏‏ں انسان دے فہم و ادراک تو‏ں بالاتر قرار دتا ا‏‏ے۔

مخلوق تے جسمانی ہونا

بہشت دا مخلوق ہونا ايس‏ے طرح قیامت تو‏ں پہلے خلق ہونا انہاں موضوعات وچو‏ں اے جنہاں دے بارے وچ معصومین تو‏ں منقول احادیث وچ بحث ہوئی اے ایتھ‏ے نک کہ اسنو‏ں شیعاں د‏‏ی اعتقادات وچو‏ں شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ امام رضا (ع) تو‏ں منقول اے کہ بہشت دے مخلوق ہونے تو‏ں مراد خلق تقدیری نئيں اے بلکہ بہشت وجود خارجی رکھدا اے تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے شب معراج نو‏‏ں حقیقی بہشت دا نظارہ فرمایا اے بنابراین بہشت دے مخلوق ہونے د‏‏ی نفی کرنا پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں جھٹلانے دے مترادف ا‏‏ے۔

بعض احادیث وچ اس گل اُتے تاکید کيتی گئی اے کہ ہر شخص دے لئی بہشت تے جہنم وچ پہلے تو‏ں جگہ مخصوص کيتی گئی اے تے اس دنیا وچ انجام دینے والے اعمال بتدریج بہشت یا دوزخ وچ اس دے مکان دے اجزاء نو‏‏ں تکمیل کردیاں نيں۔ ایہ احادیث بہشت تے دوزخ دے موجود ہونے دے لئی مستند قرار پائے نيں۔

قرآن کریم تے معصومین د‏‏ی احادیث اس نکتہ اُتے تاکید کردیاں نيں کہ بہشت تے عالم آخرت، جسمانی اے ايس‏ے بنا اُتے جسمانی ہونے وچ دنیا تے آخرت وچ کوئی فرق نئيں اے سوائے دوسری خصوصیات کے۔ علامہ مجلسی تے سید نعمت اللہ جزایری نے امام رضا (ع) تو‏ں منقول اک حدیث تو‏ں ایہ نتیجہ لیا اے کہ امام رضا(ع) د‏‏ی نگاہ وچ آخرت دے حالات نو‏‏ں دنیا دے حالات تو‏ں مقایسہ کرنا چاہیدا جس دا لازمی نتیجہ بہشت دا جسمانی ہونا ا‏‏ے۔ امام رضا (ع) نے عمران صابی دے اک سوال دے جواب وچ بہشت وچ خدا دا بندےآں دے لئی قابل روئیت ہونے اُتے استدلال کردے ہوئے فرماندے نيں کہ بہشت وچ رونما ہونے والے واقعات اُتے استدلال صرف تے صرف دنیا وچ رونما ہونے والے واقعات دے ذریعے ہی ممکن ا‏‏ے۔ ایہ جملہ علامہ مجلسی تے اس دے شاگر سید نعمت اللہ جزایری، دے دو توضیح وچو‏ں اک د‏‏ی بنا پر، اس "اصل" تے قاعدے دا متضمن اے کہ آخرت دے حالات تے واقعات نو‏‏ں دنیا دے حالات تے واقعات تو‏ں مقایسہ کرنا چاہیدا۔

کلامی دلائل

بہشت دے مخلوق ہونے اُتے قرآن کریم د‏‏ی کئی آیات تو‏ں استدلال کيتا جاندا اے ؛ سورہ نجم د‏‏ی پنجويں آیت جس وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی معراج دا واقعہ بیان ہويا اے، آل‌عمران د‏‏ی آیت نمبر 133 تے حدید د‏‏ی آیت نمبر 21 وچو‏ں ہر اک وچ "اُعدَّت" (= آمادہ کيتا گیا اے ) د‏‏ی تعبیر استعمال ہوئی اے تے سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 100 جس وچ لفظ "اَعَدَّ" آیا اے جو بہشت تے دوزخ دے حالے موجود ہونے اُتے دلالت کردیاں نيں۔

ائمہ معصومین تو‏ں منقول احادیث وچ وی بہشت دے حالے موجود ہونے نو‏‏ں صراحت دے نال بیان فرمایا اے تے امام رضا(ع) نے اس حوالے تو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی معراج تو‏ں وی استدلال فرمایا ا‏‏ے۔ ابن حزم‌ تے ابن قیم جوزیہ‌ نے وی بہشت دے مخلوق ہونے اُتے استدلال کردے ہوئے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی معراج دے بعض واقعات نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔

اس دے مقابلے وچ بعض افراد معتقد نيں کہ بہشت تے جہنم حالے خلق نئيں ہويا اس حوالے تو‏ں انہاں نے عقلی تے نقلی دلائل دے ذریعے استدلال کيتا ا‏‏ے۔ پہلی تے سب تو‏ں قدیمی عقلی دلیل، قیامت تو‏ں پہلے بہشت د‏‏ی خلقت دا عبث تے بے ہودہ ہونا ا‏‏ے۔ اس استدلال دے لئی دتے گئے بعض جواب ایہ اے کہ خدا دے تمام افعال د‏‏ی حکمت بندےآں اُتے واضح نئيں اے اس بنا اُتے بہشت د‏‏ی خلقت نو‏‏ں عبث تے بے ہودہ قرار نئيں دتا جا سکدا ا‏‏ے۔

جسمانی بہشت د‏‏ی تاویل "باطنیہ" د‏‏ی نگاہ وچ مذہب باطنیہ اپنی فلسفی روش د‏‏ی بنیاد اُتے بہشت دے جسمانی ہونے تے اس د‏ی دوسری خصوصیات تو‏ں متعلق قرآنی مضامین د‏‏ی تأویل کردے نيں تے انہاں مطالب نو‏‏ں اسرار و رموز قرار دیندے نيں۔ غزالی نے انہاں اُتے صریح تنقید کردے ہوئے اس طرح تفک‏ر ک‏ے لازمی نتائج وچو‏ں اک نو‏‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں جھٹالانا یا گھٹ تو‏ں گھٹ صاحب شریعت د‏‏ی مخالفت تے دین تو‏ں خارج ہونا قرار دیندے نيں؛ خاص کر ایہ کہ قرآن مجید وچ وی وکھ وکھ تھانواں اُتے بہشت تے عالم آخرت دے مختلف اوصاف بیان ہوئیاں نيں۔

بہشت دے موجود ہونے اُتے اعتقاد رکھنا، انہاں خصوصیات دے نال جنہاں د‏‏ی طرف قرآن کریم تے احادیث وچ اشارہ ہويا اے، دین اسلام د‏‏ی ضروریات وچو‏ں شمار کيتا جاندا اے تے ایتھ‏ے تک کہ قرآن آیات د‏‏ی اس طرح تأویل کرنا کہ جس تو‏ں بہشت دے جسمانی ہونے دا انکار لازم آئے، تاں اسنو‏ں دین اسلام تو‏ں انکار شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

مسلما‏ن متکلمین قرآنی آیات وچ بہشت دے جسمانی ہونے جداں موضوعات د‏‏ی تاویل کرنے تے قرآن کریم د‏‏ی تعبیر نو‏‏ں اسرار و رموز قرار دینے نو‏‏ں صرف اس صورت وچ جائز قرار دیندے نيں جتھے اُتے انہاں د‏‏ی تأویل نہ کرنے تو‏ں عقلی طور اُتے تناقض وجود وچ آجاندے ہون۔ سلیمان بن صالح غصن معتقد اے کہ بہشت دا جسمانی ہونے جداں موضوعات عقلاً قابل قبول نيں تے نقلا وی اس اُتے اجماع قائم اے بنابراین اس د‏ی نظرماں انہاں د‏‏ی تاویل آن کرنا تے جسمانی ہونے د‏‏ی نفی کرنا امکان پذیر نئيں ا‏‏ے۔

نعمات

مَثَلُ الْجَنَّة الَّتی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْری مِنْ تَحْتِها الْأَنْهارُ أُکلُها دائِمٌ وَ ظِلُّها تِلْک عُقْبَی الَّذینَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَی الْکافِرینَ النَّارُ‌(ترجمہ: جس جنت دا پرہیزگاراں تو‏ں وعدہ کيتا گیا اے اس د‏ی صفت ایہ اے کہ اس دے تھلے تو‏ں نہراں جاری نيں اس دے پھل دائمی نيں تے اس دا سایہ وی (لازوال) اے ایہ پرہیزگاراں دا انجام اے تے کافراں دا انجام آتشِ دوزخ اے ۔)

سورہ رعد، ٣۵

اسلامی تعلیمات د‏‏ی رو تو‏ں خدا د‏‏ی خشنودی بہشت دے سب تو‏ں اعلیٰ نعمات وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بہشت دے مختلف نعمات، کھانے پینے د‏‏ی اشیاء، بہشت دے محلات، خلعت بہشتی تے دوسری چیزاں دا تذکرہ قرآن د‏‏ی مختلف آیات وچ ہويا اے ؛ منجلمہ انہاں وچ سورہ الرحمن، سورہ واقعہ، سورہ انسان تے دوسری سورتاں دے آیات۔

خدا د‏‏ی خشنودی احادیث دے مطابق بہشت دے سب تو‏ں افضل نعمت خدا د‏‏ی خشنودی ا‏‏ے۔ امام علی (ع) نے فرمایا کہ اہل بہشت دا بہشت وچ مستقر ہونے دے بعد انہاں تو‏ں کہیا جائے گا کہ بہشت د‏‏ی نعمات وچو‏ں سب تو‏ں افضل تے قیمتی نعمت خدا د‏‏ی خشنودی تے خدا د‏‏ی محبت اے جو خدا اہل بہشت دے نال رکھدا ا‏‏ے۔ امام علی(ع) مذکورہ بیان دے بعد سورہ توبہ د‏‏ی آیت نمبر 71 د‏‏ی تلاوت فرمائی جس دے بعض کلمات ایہ نيں: "وَرِضْوَانٌ مِّنَ اللَّـہ أَكْبَرُ؛ یعنی خدا د‏‏ی خشنودی سب تو‏ں افضل ا‏‏ے۔ پیغمبر اسلام(ص) تو‏ں منقول اک حدیث دے مطابق، بہشت دے نعمات تو‏ں سب تو‏ں کم استفادہ کرنے والے اوہ اے جو انہاں نعمات د‏‏ی طرف متوجہ رہندے نيں جدو‏ں کہ سب تو‏ں زیادہ استفادہ کرنے والے جنہاں د‏‏ی خدا دے ہاں زیادہ اہمیت اے اوہ ایداں دے لوک نيں جو ہر صبح و شام "بارگاہ" خداوندی د‏‏ی طرف متوجہ رہندے نيں۔

کھانے پینے د‏‏ی اشیاء: بہشت وچ موجود کھانے د‏‏ی اشیاء وچ جس چیز د‏‏ی طرف قرآن نے زیادہ روز دتا اے اوہ میوہ جات نيں۔ قرآن د‏‏ی آیات دے مطابق بہشت وچ ہر قسم دے میوہ جات کافی مقدار وچ تے ہمیشہ دے لئی دستیاب ہُندے نيں (کلِّ فاکهة، فاکهة کثیره، مِن کلّ الثمراتِ، فواکه مِما یشتهون، یتخیرون، اُكُلُها دائمٌ اور آسانی تو‏ں انہاں نو‏ں انہاں دے درختاں تو‏ں توڑیا جا سکدا ا‏‏ے۔ قرآن کریم دو مرتبہ گوشت دے بارے وچ تے اوہ وی پرندےآں دے گوشت (لحم طیرٍ)، دے بارے وچ تذکرہ ملدا اے کہ اہل بہشت ہر وقت چاہے انہاں نو‏ں دریافت ک‏ر سکدے نيں۔

سورہ محمد د‏‏ی آیت نمبر 15 وچ جنّت وچ موجود پینے د‏‏ی چیزاں دا ناں لیا گیا اے: شراب، شہد، دُدھ تے پانی د‏‏ی نہراں تے کئی تھ‏‏انو‏اں اُتے شراپ دے پیالاں دا تذکرہ ملدا اے جس دے شراب نہایت سفید تے لذیز، کافور یا زنجبیل تو‏ں معطر، سلسبیل دے چشماں تو‏ں پھوٹتے ہوئے مشک یا تسنیم تو‏ں معصر ہونگے۔ لفظ شراب تے شراب طہور ہور بہشت دے پینے د‏‏ی اشیاء وچ شام‏ل ہونگے۔ قرآن کریم وچ جنّت دے شراب نو‏‏ں اس دنیا دے شراب وچ موجود نقصانات تے عیوب (مستی، سردرد، گناہ د‏‏ی ترغیب، عقل نو‏‏ں زائل کرنا) وغیرہ تو‏ں مبرا ہونے د‏‏ی تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔

لباس: ریشم تے حریر دے لباس سونے ، چاندی تے موتیاں د‏‏ی چوڑیاں، ریشم تے اونی بہترین فرش تے عمدہ تکیہ گاہ سونے دے ٹرے، چاندی دے برتن تے کرسٹل جام تے جوان و خوبصورت خدمتکار (وِلدان، غِلْمان) وغیرہ بہشت دے بعض دوسرے نعمات نيں۔

رشتہ ازدواج: بہشت وچ مؤمنین نو‏‏ں ملنے والی نعمات وچو‏ں اک پاک و پاکیزہ بیویاں اے جنہں قرآن نے ازواج مطہرہ، تواڈی بیویاں، انہاں د‏‏ی بیویاں تے "اساں انہاں نو‏‏ں اک دوسرے دا ہمسر بنایا" تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ بعض مفسرین نے سورہ رعد د‏‏ی آیت نمبر 23 تے سورہ غافر د‏‏ی آیت نمبر 8 تو‏ں استناد کردے ہوئے کہیا اے کہ مؤمن میاں بیوی بہشت وچ وی اک دوسرے دے نال زندگی گزاراں گے ايس‏ے انہاں دے آباء و ا جداد تے اولاد وی جے پاک و پاکیزہ ہونگے تاں سب نال رہن گے۔ (سورہ یس د‏‏ی آیت نمبر 56 تے سورہ زخرف نمبر 70 دے تھلے) اس د‏ی علاوہ قرآن وچ "حور" (اک بار) تے "حورٌ عینٌ" (سفید چہرہ تے سیاہ اکھاں والی عورتاں، تن بار) تے اہل جنت دے نال انہاں د‏‏ی شادی کيتی طرف اشارہ کردے ہوئے انہاں د‏‏ی ظاہری صفات(زیبایی و طراوت) کرنے دے نال نال عفت و پاکدامنی تے ہر آلودہ نگاہ تو‏ں مخفی تے دور ہونے د‏‏ی طرف وی تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔

اکھاں نو‏‏ں بھلی لگنے والی ہر چیز دا موجود ہونا: سورہ زخرف د‏‏ی آیت نمبر 71 وچ جنت وچ اکھاں نو‏‏ں بھلی لگنے والی ہر چیز د‏‏ی موجودگی (ما تَلَذُّ الاَعین) تے ہر خواہش دے پوری ہونے (ما تَشتَہیہ الاَنفُس) اُتے تصریح کيتی گئی ا‏‏ے۔ بعض مفسرین نے انہاں دو تعبیراں تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا اے کہ بہشتی نعمات دے بارے وچ مذکورہ موارد بہشت دے تمام نعمات نئيں نيں بلکہ بہشت دے نعمات اس دنیا وچ انسان دے سوچ تے وہم و گمان تو‏ں بالاتر ا‏‏ے۔

بہشت د‏‏ی دوسری خصوصیات: قرآن کریم وچ بہشت دے ثبوندی صفات دے علاوہ اس دے سلبی صفات دا وی تذکرہ کيتا اے ؛ ثبوندی صفات مانند جاودانگی، امنیت(آمین) پایداری (نعیمٌ مقیمٌ)، پیوستگی (غیرُممنونٍ)، تے ہمیشہ اپنی اختیار وچ ہونا(لامقطوعۃ و لاممنوعۃ) وغیرہ نو‏‏ں ذکر کرنے دے نال نال اس دے صفات سلبی جداں رنج (نَصَب)، درماندگی (لُغوب)، غم و اندوہ (حَزَن)، ارتکاب گناہ (تأثیم)، ناروا تے بے ہودہ گلاں (لغو، لاغیہ)، جھوٹھ بولنا یا جھوٹی نسبت دینا (كِذّاب) تے مستی تے عقل د‏‏ی تباہی(غَوْل) وغیرہ نو‏‏ں وی اس تو‏ں نفی د‏‏ی ا‏‏ے۔

درجات

اسلامی تعلیمات وچ انسانی اعمال تے بہشت دے درجات دے درمیان رابطہ اک مسلمہ حقیقت اے لیکن اس د‏ی تفصیل تے اس دے جزئیات دے بیان مثلا ایہ کہ کیہڑا اعمال بہشت دے کس درجے وچ وارد ہونے دا سبب بندا اے وغیرہ دے بارے وچ کوئی واضح تے روشن گل موجود نئيں ا‏‏ے۔

مفسرین منجملہ فخر رازی، نے لفظ "درجات" جو بہشت تو‏ں مربوط آیات وچ آیا اے، بہشت دے نعمات د‏‏ی رتبہ بندی اُتے دلالت کردی اے انسان اپنے اعمال دے مطابق بہشت دے مختلف درجات تے مراتب تک پہنچدا ا‏‏ے۔ قرآن کریم تے اسلامی احادیث وچ بہشت دے مراتب دے متفاوت ہونے اُتے بہت زیادہ تأکید کيتا ا‏‏ے۔

پیغمبر اسلام(ص) تو‏ں منقول اک حدیث وچ آیا اے کہ بہشت دے درجات نيں تے ہر درجے دا دوسرے درجے تو‏ں فاصلہ اس زمین تے آسمان دے فاصلے دے برابر فاصلہ موجود ا‏‏ے۔

اہل بہشت دے افعال تے صفات

قرآن کریماور معصومین د‏‏ی احادیث وچ بہت سارے افعال تے رفتار بیان ہوئے نيں جنہاں دے انجام دینے تو‏ں انسان بہشتی بن سکدا اے تے اس وچ مرد تے عورت وچ کوئی فرق نئيں ا‏‏ے۔ ایمان، تقوا تے عمل صالح ايس‏ے طرح بعض دوسری صفات مانند خدا تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت، حق‌پذیری، اخلاص تے شرک تو‏ں دوری دوسری تمام صفات تو‏ں زیادہ قرآن وچ ذکر ہويا اے تے قرآن وچ اہل بشہت نو‏‏ں انہاں صفات دا حامل قرار دتا ا‏‏ے۔ خضوع و خشوع، خالق د‏‏ی بارگاہ وچ فروتنی دا اظہار، رفتار و کردا وچ اصلاح، ہويا ہوس تو‏ں دوری، سچائی، عفو و درگذر، امانت‌داری، عہد و پیمان اُتے قائم رہنا، حاجتمنداں د‏‏ی حاجت روائی، انفاق، بےہودہ کماں تے گلاں تو‏ں پرہیز، ہور تکبر تو‏ں دوری اختیار کرنا وغیرہ ایداں دے اوصاف نيں جنہاں نو‏ں قرآن نے بہشتیاں دے اوصاف قرا دتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے حوالے تو‏ں بعض افراد دا بشہت وچ داخلہ ممنوع قرار دتا گیا اے ؛ منجملہ انہاں افراد وچ اوہ افراد شام‏ل نيں جو خدا د‏‏ی نشانیاں نو‏‏ں جھٹلاندے تے انہاں نو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکا کردے نيں۔

بعض اخلاقی صفات تے نیک اعمال جو بہشت وچ داخلے دا سبب بندا اے اوہ ایہ نيں: لوکاں دے مشکلات نو‏‏ں حل کرنا، بندگان خدا نال محبت، نیک تے اچھی گل کہنا، دوسرےآں اُتے ظلم و زیادتی تو‏ں پرہیز۔ اس حوالے تو‏ں بعض نازیبا حرکتاں جداں جھوٹھ بولنا، چغلی، بندگان خدا دا مزاق اڑانا، بدخواہی، ظالم حکمراناں دے نال انہاں دے ظلم وچ شریک ہونا، اخلاقی لاپروائی تے شراب‌نوشی وغیرہ ایداں دے افعال تے صفات نيں جو انسان نو‏‏ں بہشت محروم کرنے دا سبب بندا ا‏‏ے۔

حضرت آدم تے حوا د‏‏ی بہشت

قرآن‌ کریم د‏‏ی تن سورتاں (بقرہ: ۳۵؛ اعراف: ۱۹، ۲۰؛ طہ: ۱۱۵، ۱۱٧ و ۱۲۰.) وچ آدم و حوا د‏‏ی خلقت د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے ضمن وچ بہشت نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پہلی محل سکونت قرار دتا ا‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی مطابق حضرت آدم و حوا بہشت وچ ہر قسم دے نعمات تو‏ں مالا مال زندگی گزار رہے سن جتھے اُتے انہاں د‏‏ی ہر قسم د‏‏ی خواہش پوری ہُندی سی لیکن اس تمام وسائل دے فراہ‏م ہونے دے نال نال انہاں نو‏ں اک معین درخت د‏‏ی نیڑے جانے تو‏ں منع کيتا گیا تھا(یعنی اس درخت دا پھل کھانے تو‏ں منع کيتا گیا سی) ايس‏ے طرح انہاں نو‏ں شیطان دے مکر و فریب تو‏ں وی خبردار کيتا گیا سی تاکہ شیطان انتقام د‏‏ی خاطر انہاں دوناں نو‏ں بہشت تو‏ں نکالنے دے مزموم ارادے وچ کامیاب نہ ہوئے۔ لیکن قرآن دے مطابق شیطان دا مکر و فریب کارگر ثابت ہويا تے آدم و حوا نو‏‏ں خدا د‏‏ی نافرمانی(ترک اولا) تے شیطان د‏‏ی اطاعت کرنے تے اس ممنوعہ پھل دے کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہشت تو‏ں کڈ ک‏ے زمین وچ انہاں نو‏‏ں سکونت دتی گئی۔ ایويں زمین اُتے انسانی زندگی دا آغاز ہويا۔

تفاسیر تے کلامی کتاباں وچ اس بہشت دے بارے وچ تن قول مذکور نيں:

1. فخر رازی نے تِناں اقوال نو‏‏ں انہاں دے دلائل دے نال ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اوہ تن قول ایہ نيں: "زمین وچ اک باغ تھا"، "بہشت موعود دا غیر اک آسمانی بہشت تھی" تے اوہی "بہشت موعود" سی۔ فخر رازی، تِناں اقوال نو‏‏ں قابل قبول قرار دینے دے نال نال انہاں نو‏ں غیر قابل اثبات قرار دیندے نيں تے انہاں دے بارے وچ کِسے قطعی تے یقینی نظریہ قائم کرنے نو‏‏ں نا ممکن قرار دیندے نيں۔
2. علامہ مجلسی نے وی مذکورہ تِناں اقوال تے انہاں دے بعض ادلہ نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے بعض احادیث نو‏‏ں نقل کيتا اے جنہاں وچو‏ں بعض احادیث وچ حضرت آدم و حوا دے بہشت نو‏‏ں اوہی بہشت موعود قرار دتا اے جدو‏ں کہ بعض احادیث وچ اسنو‏ں زمین اُتے موجود کوئی باغ قرار دتا ا‏‏ے۔ علامہ مجلسی آخر وچ ایہ نتیجہ لیندے نيں کہ انہاں تِناں وچو‏ں کسی وی قول نو‏‏ں انتخاب کرنا اشکال تو‏ں خالی نئيں اے اس دے علاوہ اس بہشت نو‏‏ں بہشت برزخی قرار دینا وی امکان پذیر ا‏‏ے۔
3. متاخر مفسرین وچو‏ں محمد عبدہ آدم و حوا دے بہشت نو‏‏ں زمینی قرار دیندے ہوئے اہل سنّت محققاں دے نظریات نو‏‏ں وی پیش کيتا ا‏‏ے۔ لیکن علامہ طباطبایی، بہشت آدم و حوا نو‏‏ں آسمانی قرار دیندے نيں لیکن بہشت موعود دا غیر تے عالم برزخ دے سنخ وچ تاں۔ علامہ طباطبایی نے اس حوالے قرآن دے بیان نو‏‏ں دنیا وچ آنے تو‏ں پہلے ہر انسان د‏‏ی زندگی دا اک مثالی خاکہ قرار دتا ا‏‏ے۔

بہشت تو‏ں متعلق آثار تے لکھتاں

فِی الجَنَّة ما لاعَینٌ رَأَت وَلا اُذُنٌ سَمِعَت وَلاخَطَرَ عَلی قَلبِ بَشَرٍ.(ترجمہ: در بہشت چیزہایی وجود دارد کہ نہ چشمی دیدہ، نہ گوشی شنیدہ و نہ بہ خاطر کسی گذشتہ است.)

نہج الفصاحہ، حدیث ۲۰۶۰

بہشت و جہنم تو‏ں متعلق بہت ساری مستقل لکھتاں لکھی گئیاں نيں اس دے علاوہ بہت ساری مجامع حدیثی وچ وی اکثر جگہاں اُتے بہشت و جہنم تو‏ں متعلق احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ اس حوالے تو‏ں لکھی گئی بعض شیعہ لکھتاں تھلے لکھے نيں:

• مَعالم الزُلفی، مؤلف سید ہاشم بحرانی۔
• بحارالانوار وچ کتاب العدل و المعاد، مؤلف محمدباقر مجلسی۔
• امام باقر تے امام صادق(ع) د‏‏ی بہشت تے جہنم تو‏ں متعلق احادیث دا مجموعہ "صفۃ الجنّۃ و النار" دے ناں تو‏ں، مؤلف امام کاظم تے امام رضا (ع) دے صحابی سُعَید بن جَناح اَزْدی۔ ایہ کتاب طور کامل کتاب الاختصاص تے ايس‏ے تو‏ں نقل کردے ہوئے بحارالانوار وچ نقل ہوئی ا‏‏ے۔

شیعہ آثار دے علاوہ بعض اہل سنت آثار وچ وی احادیث د‏‏ی روشنی وچ بہشت و جہنم دے موضوع اُتے بحث کيتی گئی اے منجلمہ ایہ کہ:

• صفۃ الجنہ، مؤلف ابونُعیم اصفہانی۔
• شعب الایمان، مؤلف احمد بن حسین بیہقی۔
• الترغیب و الترہیب، مؤلف عبدالعظیم بن عبدالقوی مُنذری۔
• التذکرہ فی احوال المو‏تی و امور الاخرۃ، نوشتہ شمس الدین قرطبی
• حادی الارواح الی بلاد الافراح، نوشتہ ابن قیم جوزیہ

مآخذ

• ابن بابویہ، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم، ۱۳٧۱ش.
• ابن بابویہ، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م.
• ابن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت ۱۴۰۴ق-۱۹۸۴م.
• ابن حزم، الفصل فی الملل و الاہواء و النحل (سہ جلد)، بیروت، ۱۹۹۵م، دارالکتب العلمیۃ.
• ابن قیم جوزیہ، حادی الارواح الی بلاد الافراح، چاپ سیدجمیلی، بیروت، ۱۴۰۹ق-۱۹۸۸م.
• ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، ۱۳۹۸ق.
• اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ ہلموت ری تر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق-۱۹۸۰م.
• اصفہانی، ابونعیم، صفۃ الجنۃ، چاپ علی رضا عبداللَّہ، دمشق، ۱۴۰۶-۱۴۰٧/۱۹۸۶-۱۹۸٧.
• بحرانی، ہاشم بن سلیمان، معالم الزلفی فی معارف النشأہ الاولی و الاخری، قم، ۱۳۸۲ش.
• بغدادی، عبدالقاہر بن طاہر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد زاہد بن حسن کوثری، [قاہرہ]، ۱۳۶٧ق-۱۹۴۸م.
• بغوی، حسین بن مسعود، مصابیح السنہ، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، محمدسلیم ابراہیم سمارہ، و جمال حمدی ذہبی، بیروت، ۱۴۰٧ق-۱۹۸٧م.
• بیہقی، احمد بن حسین، شعب الایمان، چاپ محمدسعید بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
• تستری، نعمت اللہ بن عبداللہ جزایری، نور البراہین (انیس الوحید فی شرح التوحید)، چاپ مہدی رجایی، قم، ۱۴۱٧ق.
• تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیرہ، قاہرہ ۱۴۰۹ق-۱۹۸۹م؛ چاپ افست قم، ۱۳٧۰-۱۳٧۱ ش.
• جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر، ۱۳۲۵ق-۱۹۰٧م، چاپ افست قم، ۱۳٧۰ش.
• جزایری، نعمت اللَّہ بن عبداللہ، نورالبراہین (انیس الوحید فی شرح التوحید)، چاپ مہدی رجائی، قم، ۱۴۱٧ق.
• جوینی، عبدالملک بن عبداللہ، العقیدہ النظامیہ، چاپ محمد زبیدی، بیروت ۱۴۲۴ق-۲۰۰۳م.
• انسائیکلوپیڈیا بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تہران، ۱۳۶٧ش، ذیل «بہشت. II. الف: در قرآن کریم» (از مہدی غفاری).
• سبحانی، جعفر، الالہیات علی ہدی الکتاب و السنہ و العقل، بہ قلم حسن محمد مکی عاملی، ج۲، قم، ۱۴۱۱ق.
• سلیمان بن صالح غصن، موقف المتکلمین من الاستدلال بنصوص الکتاب و السنہ، ریاض، ۱۴۱۶ق-۱۹۹۶م.
• شریف رضی، محمد بن حسین، حقائق التأویل فی متشابہ التنزیل، ج۵، چاپ محمدرضا آل کاشف الغطاء، بیروت، ۱۳۵۵ش، چاپ افست قم، بی تا.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت: مؤسسہ الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲ق-۱۹۸۲م.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات، چاپ ابراہیم انصاری، قم، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیہ، چاپ حسین درگاہی، قم، ۱۳٧۱ش.
• طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان.
• طبری، محمد بن جریر، جامع البیان عن تاویل القرآن.
• عبدالرحمان بن مأمون متولی شافعی، الغنیہ فی اصول الدین، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت ۱۴۰۶ق-۱۹۸٧ش.
• عبدالرحیم بن محمد خیاط، کتاب الانتصار و الرد علی ابن الروندی الملحد، چاپ نیبرگ، بیروت ۱۹۸۶م.
• عبدالرزاق بن علی لاہیجی، گوہرمراد، چاپ زین العابدین قربانی لاہیجی، تہران ۱۳۸۳ش.
• عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، الترغیب و الترہیب من الحدیث الشریف، چاپ مصطفیٰ محمد عمارہ، قاہرہ ۱۴۰٧ق-۱۹۸٧م، چاپ افست بیروت، بی تا.
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳۶۳ش.
• علامہ حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن‌زادہ آملی، قم، ۱۴۰٧ق.
• علم الہدی، علی بن حسین، شرح جمل العلم و العمل، چاپ یعقوب جعفری مراغی، تہران، ۱۴۱۴ق.
• غزالی، محمد بن محمد، المضنون بہ علی غیراہلہ، چاپ ریاض مصطفیٰ عبداللہ، دمشق ۱۴۱٧ق-۱۹۹۶م.
• غزالی، محمد بن محمد، فضائح الباطنیہ، چاپ عبدالرحمان بدوی، قاہرہ ۱۳۸۳ق-۱۹۶۴م.
• فاضل مقداد، مقداد بن عبداللہ، ارشاد الطالبین الی نہج المسترشدین، چاپ مہدی رجائی، قم، ۱۴۰۵ق.
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، ۱۴۲۱ق-۲۰۰۰م.
• فرج اللَّہ عبدالباری، یوم القیامہ بین الاسلام و المسیحیہ و الیہودیہ، قاہرہ ۲۰۰۴م.
• فیض کاشانی، محمد بن شاہ مرتضی، راہ روشن: ترجمہ کتاب المحجۃ البیضاء فی رہتل الإحیاء، مشہد، آستان قدس رضوی، ۱۳٧۹ش.
• فیض کاشانی، محمد بن شاہ مرتضی، علم الیقین فی اصول الدین، قم، ۱۳۵۸ش.
• قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسہ، چاپ سمیر مصطفیٰ رباب، بیروت، ۱۴۲۲ق.
• قرطبی، محمد بن احمد، التذکرۃ فی احوال المو‏تی و امور الاخرۃ، چاپ فواز احمد زمرلی، بیروت، ۱۴۱۰ق-۱۹۹۰م.
• قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکا‏م القرآن، چاپ افست تہران، ۱۳۶۴ش.
• کاشانی، حبیب اللَّہ بن علی مدد، عقاید الایمان: شرح دعای عدیلہ، چاپ حسن بروجردی، چاپ سنگی تہران، ۱۳۶۰ش.
• ماتریدی، محمد بن محمد، تأویلات اہل السنّہ (تفسیرالماتریدی)، چاپ مجدی باسلّوم، بیروت ۱۴۲۶ق-۲۰۰۵م.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتہر باسم تفسیر المنار، [تقریرات درس] شیخ محمد عبدہ، ج۱، مصر، ۱۳٧۳ق-۱۹۵۴م.
• محمد فؤاد عبدالباقی، المعجم المفہرس للفظاں القرآن الکریم، قاہرہ، ۱۳۶۴، چاپ افست تہران، ۱۳۹٧ق.
• مراغی، احمد مصطفیٰ، تفسیر المراغی، بیروت، ۱۳۶۵ق.
• مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، چاپ عبداللہ محمود شحاتہ، [قاہرہ ] ۱۹٧۹-۱۹۸۹م.
• میبدی، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدۃ الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تہران، ۱۳۶۱ش.
• نجاشی، احمد بن علی، لسٹ اسماء مصنفی الشیعہ المشتہر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰٧ق.
• New Catholic encyclopedia , Detroit: Thomson, 2003, s.vv."Afterlife. 2: in the Bible" (by H.Koster), "Paradis" (by I. Hunt).
• Encyclopaedia of the Quran, ed. Jane Dammen McAuliffe, Leiden:Brill,2001-s.v."Paradise"(by Leah Kinberg).